Қазақстандағы 1931-1933 жылдардағы ашаршылық: себептері мен салдары

1931-1933 жылдар аралығында қазақ халқы басынан кешкен алапат-ашаршылық: «Ұлы жұт», «Ашаршылық», «Нәубет», «Зобалаң», «Зұлмат» деген атаулармен тарихта қалды. Бұл Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары пайда болған ұғым емес, өткен ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарынан халықтың жадында қалып қойған қасіретті кезеңнің анықтамасы. Өкінішке қарай, біздің жазбаша тарихымызда бүтіндей бір халыққа қарсы жасалынған геноцид жайында деректер аз кездеседі. Оның басты себептерінің бірі – ашаршылықты көрген адамдардың көпшілігі сол зұлматтың құрбаны болып кете барған. Тағы бір маңызды себебі (негізгісі десе де болады) осы аралықта өткен 30 жыл бойы кеңестік тарихтану ғылымы бұл нәубетті халық жадынан біржолата өшіріп тастаудың бар амал-шарғысын жасап бақты.
Қазақстанда 1930-шы жылдары орын алған ашаршылықты отандық зерттеушілер «Қайта құру» кезеңінің соңында, ХХ ғасырдың 80-90-шы жылдары ғана қолға алғанын айта кету керек. Міне, осы кезеңде М. Қозыбаевтың, Ж. Әбілхожинаның, М. Тәтімовтың алғашқы ғылыми зерттеулері шыға бастады. 1990-жылдардың соңы мен 2000-жылдардың басында архивтердегі құпия құжаттарды қарауға мүмкіндік тууына байланысты осы тақырыптағы жарияланымдар жүйелі түрде жарық көре бастаған. Осы жылдары Қазақстандағы жаппай ұжымдастыру мен ашаршылықтың құпия шымылдығының ашылуына байланысты деректі зерттеу еңбектері жұртшылыққа жол тартты. Солардың қатарында 2021 жылы жарық көрген «Ашаршылық». «Голод» атты бес томдық мұрағат құжаттарының жинағы да бар. 2021 жылдың соңында Е.А.Букетов атындағы Қарағанды университетінде ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында Орталық Қазақстанда орын алған ашаршылыққа қатысты мұрағат құжаттары мен куәлердің естеліктерінен тұратын жинақ жарық көрді.
Ашаршылық тақырыбын шет елдің ғылымдар да зерттегенін айта кету керек. Бұл жерде С.Уиткрофт, Р.Киндлер. С.Камерон сынды батыстық зерттеушілер мәселеге Қазақстандағы көшпелі халықтың құрбандары тұрғысынан келсе, Ресейдің В. Кондрашин, Н. Ивницкий сияқты ғалымдары ашаршылықты одақтық көлемде алып қарастырған.
Әлемнің түрлі өлкелерінде орын алған ашаршылық жағдайларын зерттеген шет ел ғалымдары Қазақстандағы қасіреттің өзіне тән заңдылықтары болғанын ашып көрсетеді. Мысалы, Нобель сыйлығының иегері, экономист-ғалым Амартия Сен Эфиопиядағы мал шаруашылығымен айналысатын тұрғындар арасында орын алған ашаршылықтың себеп салдарын зерттей келіп, мұндай нәубет көшпенділерге қарағанда жер өңдеумен айналысатын диқаншы қауым арасында әлдеқайда сирек кездесетінін жоққа шығармайды. Осы тұжырымды негізге алып қарайтын болсақ, Қазақстандағы ашаршылықтың зардабын диқандарға қарағанда төрт түлікке иек артқан қазақ халқының көбірек тартқанын аңғару қиын емес.
«Ашаршылық демографиясы: өткен мен бүгіннің сабақтары» атты академиялық жинақтың авторлары атап көрсеткендей, осы құбылысқа қатысты бес заңдылық Қазақстандағы ашаршылыққа да тән екенін байқадық:
– әйелдерге қарағанда ер адамдар көбірек өледі;
– тұрғындардың көпшілігі ашаршылықтың өзінен емес, онымен бірге келетін аурулар мен эпидемиялардан көз жұмады;
– неке саны еселеп азаяды;
– туу көрсеткіші төмендейді;
– тұрғындардың демографиялық құрамы өзгереді: атап айтқанда балалар мен қариялардың қатары кеміп, әйелдердің саны артады.
Бұл заңдылықтар Қазақстандағы (КСРО-дағы) ашаршылық кеңестік биліктің солақай саясаты салдарынан қолдан ұйымдастырылған нәубет болғанына қарамастан (ол жайлы кейінірек тоқталамыз), ХХ ғасырда әдемде орын алған осы тектес шетін оқиғалармен ұқсас келетінін дәлелдей түседі.
Нәубет – кеңес үкіметінің ұжымдастыру саясатын жүзеге асыру барысында орын алған кешенді шаралардың салдарынан мүмкін болғаны анық. Соның негізгісі ретінде ХХ ғасырдың 20-30 жылдары кеңес үкіметінің көшпенді қазақтарды отырықшылыққа көндіру науқаны десек қателеспейміз. Бұл кезеңде халықтың басым бөлігі әлі де көшпенді, жартылай көшпенді өмір салтынан ажырай қоймаған болатын. 1930 жылдар қарсаңында қазақтарға тиесілі 700 мың шаруашылықтың 450 мыңы көшіп-қону дәстүрін сақтап қалған. Егер әр отбасында 4-5 адам болды деп есептейтін болсақ, бұл 2,1 – 2,7 млн. адамды құрайды. Бұлардың 200 мыңы жартылай көшпенді, 340 мыңы көшпенді дәстүрімен өмір сүрген. Осы кезеңде отырықшылыққа бейімделген 160 мың шруашылық болды десек, олардың өзі мұндай өмір салтын соңғы 10 жыл көлемінде, яғни 1921-1929 жылдар аралығында қабылдаған болып шығады. Ендігі уақытта бар-жоғы үш жыл ішінде, (1930-1933 жылдар аралығында) көшпенді ғұмыр кешіп жүрген 430 мың отбасын отырықшы ету міндеті қойылды. Бір қарағанда орындалуы мүмін емес жоба еді бұл. Алайда, билік мұның да шешімін тапқан.
Кеңестік экономиканы жедел индустрияландыру шаралары – күн санап артып келе жатқан жұмысшы табын азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесін алдыңғы қатарға шығарған. Астық экспортын арттыру, қала халқын нанмен қамтамасыз ету мәселесі биліктен шұғыл шараларды қажет еткені анық. Мемлекет бұдан шығар екі жол бар деп есептеді. Оның бірі – егіс алқабын ұлғайту арқылы астық өндірісін арттыру. Сталиндік билік осы кезде қазақ даласына назар аудара бастаған. ВКП (б) ның ХVI-шы құрылтайында жер қатынастары жөніндегі одақтық халық комисары (нарком) Я.А. Яковлев былай деп жариялайды: «Қазақстанда 50-55 миллион гектар жер астық егуге жарамды. Оның 36 млн. гектары солтүстік облыстарда орналасқан. Қазір бұл жерде егістіктің 5 пайызына ғана бидай егіліп келеді. Егер біз осы астық егуге жарамды 36 млн. гектардың 30 пайызын ғана игере алсақ, бесжылдықтың соңына қарай бір ғана Қазақстанда қосымша 8-10 млн. гектар бидай алқабын өңдеуге қол жеткіземіз!». Бұл алқаптардың жергілікті халық үшін мал жайылымы екені наркомның санасына кіріп-шықпаған. Бұдан біз көшпелі қазақтардың шаруашылық жүргізу дәстүрі мемлекеттің астық алқабын кеңейту саясатына кереғар келгенін аңғарамыз.
Осы мақсатты жүзеге асырудың бірден-бір жолы көшпелі халықты шұғыл түрде күштеп отырықшы ету деп шешілген. Жоғары жақта қабылданған бұл шешім Қазақстан кеңесінің VII-ші съезінде (1929 жыл, сәуір айы) республикалық жер қатынастары жөніндегі халық комисары Қ. Тоқтарбаевтың баяндамасында жалғасын табады. «Егіс алқаптарын арттыру мақсатында біз назар аударатын бірінші кезектегі міндет – жергілікті халықты отырықшыландыру» – делінген бұл құжатта. Осы құрылтайдың резоляциясында: «Астық алқабын көбейту ең алдымен республиканың барлық аймақтарындағы көшпелі және жартылай көшпелі қазақтардың шаруашылық жүргізу дәстүріне келіп тіреледі!» – делінген.
Міне, сондықтан көшпелі халықты отырықшы ету және ұжымдастыру саясаты мәжбүрлі түрде жүзеге асырыла бастаған. Көшпелі елді отырықшылыққа мәжбүрлеу мәселесіне валюнтаристік, атүсті көзқараспен қарау мал саны мен жайылымды жердің арақатынасын бұзып, соңы төрт түліктің қырылуына, соңында бұрын-соңды болмаған жұтқа әкеліп соққан.
Аталған шаралармен қатар елде осы кезде бай-кулақтарды әшкерелеу, мал-мүлкінен айыру, азық-түлік дайындау, ұжымдастыру саясаты да жүзеге асырылып жатты. Әсіресе, астық дайындау кең көлемде жүргізілді. Сол кездегі мәліметтерге сүйенсек,1928 жылы Қазақстанда дайындалған 155 млн. тонна астықтың үштен бірі ғана сапалы, қалғаны шаруашылық қажеттеріне ғана жарайтын болған. Астық дайындаудың өрескел жүргізілгені соншалық, оны егін екпейтін, түлік өсірумен айналысатын шаруалар да орындауға міндетті болған. Сондықтан шаруалар жауапқа тартылып, жазаға ұшырамас үшін малдарын астыққа айырбастап өткізуге барғаны шындық. Осының бәрі ашаршылықты жақындата түскен еді.
1928 – 1932 жылдары республикада ет дайындау науқаны әсіресе қауырт жүргізілді. Ол алдын-ала белгіленген жоспар бойынша атқарылатын. Осылайша, 1926 – 1930 жылдар аралығында ет өткізу жоспары 10 есеге дейін ұлғайтылды. Атап айтқанда, 1926 жылы 160 мың мүйізді ірі қара, 140 мың қой өткізу керек болса, 1930 жылы 1,7 млн. сиыр мен 2,3 млн. қой-ешкі өткізу міндеті қойылған. Халықтан жиналатын мұндай алымдар жыл сайын және асыра сілтеу жағдайында жүргізіліп келді. Мұның салдары қазақ ауылдарын ауыр қасіретке әкеліп соғары белгілі болатын.
Кеңестік жүйенің аяусыз әрі әпербақандықпен жүргізген осындай саясаты аштық пен эпидемиялардың салдарынан адамдардың жаппай қырылуына, қазақ халқының демографиялық күйзелісіне әкеліп соққан еді. Және бұл саясат отырықшы халықтардан гөрі, төрт түлік өсірумен айналысатын қазақтардың орасан зардап шегуіне себепкер болған. Ашаршылық салдарынан осы кезеңде 2 милионнан астам қазақ (барлық қазақтардың 49 пайызы) қаза тауып, халықтың төрттен бір бөлігі (1 млн. адам) шет мемлекеттерге қоныс аударуға мәжбүр болған. Олардың 616 мыңы біржола кетсе, 414 мыңы кейініректе Қазақстанға қайтып оралады. Ресей, Өзбекстан, Қырғызстанға кеткендер оралуға мүмкіндік алса, Қытай, Моңғолия, Ауғанстан, Ирак, Иран, Түркияға қоныс аударғандар ұзақ жылдар бойы сол жақта қалып қойғаны белгілі.
Ашаршылық кезінде өзге де этнос өкілдері зардап шеккені белгілі. Атап айтқанда, 200 мыңнан аса өзге ұлт өкілдері қаза тапса, тұрғындардың көпшілігі КСРО-ның жайлы аймақтарына қоныс аударуға мәжбүр болған.
Кеңестік биліктің солақай саясаты салдарынан, негізінен ет дайындау жоспарының ойластырылмай жүргізілуінен республикада мал басы күрт кеміп кеткен еді. 1932-1933 жылдары орталық Ресей мен Украинаның кейбір аймақтарында мал өткізу жоспарын әлдеқайда төмендеткен. Әсіресе, күнкөрістің жалғыз ғана көзі – төрт түліктен тігерге тұяқ қалмауға айналған Қазақстанда 78 пайызға азайтылған болатын. Алайда, бұл шара да жағдайды түзете алмағаны ақиқат. 1926 жылдың басында елімізде 45 миллионнан аса мал болса, 1928 жылы Қазақстан өлкелік ВКП (б) есебі бойынша 40,219 бас қалған. ОГПУ-дың арнайы хабарламасында 1933 жылы елімізде 3,669 млн. мал басы қалды деп көрсетіледі. Яғни, 1929 жылмен салыстырғанда түлік саны 90,8 пайызға азайған. Ал, көшпелі қазақтардың халі бұдан да мүшкіл еді. Сол тұстары РСФСР халық комисарлары кеңесі төрағасының орынбасары қызметін атқарған Т.Рысқұлов өз хабарламасында қазақтардың қолында 1929 жылы болған малдың 6 пайызы ғана қалғанын мәлімдейді.
Қарағанды Мемлекеттік мұрағатындағы сол кездегі жағдай турасында сақталған құжаттарды сарапқа салар болсақ, 1931, 1932, 1933 жылдары мал басының қалай азайғанын анық аңғаруға болады. Атап айтқанда, 1929 жылмен салыстырғанда: түйе – 92,3 пайызға, қой-ешкі – 89,7 пайызға, жылқы – 87,9 пайызға, мүйізді ірі қара – 78,5 пайызға төмендеп кеткен.
Қазақстанның орталық және облыстық архивтерінде 1930 жылдары елімізде болған ашаршылықтың жан түршігерлік зардаптарын ашып көрсететін құжаттар сақталған.

* * *

Архив құжаттары:
Қарағанды облысының мемлекеттік архиві:
24 сәуір 1930 жыл. ВКП (б) Қарқаралы өлкелік комитетінің колхоз құрылысы жайындағы хабарламасы.
Екі колхоз ұйымдастырылды. Соның ішінде Егінді колхозына 49 шаруа біріктірілді, онда 247 жұмыс көлігі, 86 ірі жылқы мен 82 тай-құлындар, 72 сиыр мен 81 түйе, 877 қой, 268 ешкі болса, ауылшаруашылығына арналған құралдар мүлдем жоқ. Колхоз алдағы уақытта не істеу керектігін білмейді. Колхоздың басқарма төрағасы Әкімбеков тұрғындардың ұжымдасуға ниеті жоқтығын, колхозға қорыққандарынан кіргенін айтады. Егін алқаптары мен суармалы жердің жоқтығы бір орында тұрақтап тірлік кешудің мүмкін еместігін көрсетеді. Түліктің барлығы ортақ болғандықтан колхозшылар қолда бар малды сойып жеуге кіріскен. Енді алдағы уақытта аштан өлмес үшін не істеу керектігін ойластыру қажет. 26 наурыз. «Жаңа талап» және «Жұлдыз» колхоздарында 102 бас мал сойылып кеткен. Осындай жағдайға байланысты колхоз мүшелері аштыққа ұрына бастады.
Солтүстік Қазақстан облыстық архиві:
17 мамыр 1932 жыл. Қарағанды облысының тұрғындары арасында өлім-жітімнің жиілеп кеткені туралы акт. Казгородок.
Тұрғындар мен колхозшылар арасында өлім-жітімнің жиелеп кетуіне байланысты РИК төрағасының тапсырмасы бойынша құрамында аудандық дәрігер Сейітов және РИК өкілі Агетов бар комиссия құрылып, екі елді мекенде анықтау жұмыстарын жүргізді. Тексеру барысында тұрғындардың түгелге дерлігі арып-ашып кеткені, қалдықтармен, тақыр сүйектермен қоректеніп жатқаны анықталды. Қорек ретінде ешқандай нәрі қалмаған ескі тері-терсектер пайдаланылуда. Комиссия аудан орталығында тұратын бір отбасы ит етімен тамақтанып отырғанын анықтады. Үй маңында иттің сүйектері мен бастары, аяқтары шашылып жатыр. Қазанда ит еті қайнауда.
Бұрындары 144 отбасы тұрған Шоқы ауылында бүгінгі күні 60-ақ үй қалған. Тұрғындардың айтуынша, басқалары азық іздеп әр жаққа кетіп қалған. Тексеру барысында тұрғындардың арам өліп, бұзылған малдың етімен, ескі сүйектермен, қайнатылған терінің көжесімен қоректеніп отырғаны анықталды. Казгородокті үй басы бойынша аралағанда 18 отбасының аштықтан өлу алдында тұрғаны анықталды. Колхозда тұрғындарды қамтамасыз ететін азық-түлік қоры мүлдем жоқ!
22 қыркүйек 1932 жыл. Жаңа-Арқа ауданындағы азық-түлік тапшылығы жөніндегі анықтама.
Жаңа-Арқа ауданындағы азық-түлік тапшылығын тексеру мақсатында №9 ауылға, Голощекин атындағы колхоздың 2-ші ауылына, «Жартыс» колхозының 4-ші ауылына бардым. Осы елді мекендердегі «Калаш», «Нұрбаев», «Атаву», «Малик», «Маран» және «Батрақ» атты агенттердің мәліметінен, ресми деректер мен өзімнің зерттеулерім арқылы аудандық аппаратта 7-ші тамыздағы №312 баяндалған жайлардың шындық екенін растаймын және төмендегі деректермен дәлелдеймін:
1. № 9 ауылда бүгінгі күндері 336 шаруа тіркелген. Олардың 55-і колхоз мүшесі болса, қалғандары тамыз айында ТОЗ және ТОЖ-дарға бөлініп кеткен. Бұл ауылдардың азық-түлік және мал ресурстары төмендегідей: жылқы – 214, түйе – 58 және тауарлы сүт фермасында 129 сиыр топтастырылған. 1932 жылға егістік алқабы 1,293 гектар болса, оның 700 гектары шықпай қалған. Астық жинау тек 461 гектар жерде жүргізіліп, барлығы 1000 пұт түрлі дақылдар жиналған. Мұның сыртында шілде, тамыз айларында ауылға азық-түлік тауарлары үлестірілген.
Агенттердің мәліметі бойынша бүгіндері ауылда аштыққа ұшыраған 120-140 отбасы бар. Мен осы ауылға азық-түлік үлестіру үстінде келгендіктен, дұрыс бөлініп жатқанын тексеремін деген желеумен бірнеше отбасыларын аралап шықтым. Тексеру барысында 14 отбасының мүшелері, соны ішінде көпшілігі кішкене балалар мен қариялар, аштыққа ұрынып отарғанына көз жеткіздім.
2. «Голощекин» атындағы колхозда 276 шаруа, 160 – жылқы, 61 – сиыр, 31 – түйе мен 502 ұсақ мал бар. Егіс алқабының көлемі 813 гектар болса, оның 70 пайызы шықпай қалған. Барлық алқаптан 1.200 пұт өнім жиналып, 200 пұт бидай үлестіріліп берілген. Осылайша, бүгінгі күні 2706 шаруаға 1000 пұт өнім сақталып отыр. Агенттердің мәліметінше аталған колхозда аштыққа ұшыраған 40 шаруа ауыр күй кешуде. Бір жерге топтастырылған осы колхоздың 102 шаруасының ішінде 9 отбасы мүшелері аштықтан ісініп кеткенін байқадым.
Аштықтан ісінген шаруалардың (өзім тексергендер) көпшілігі еңбекке жарамды адамдары жоқ болғандықтан еңбеккүн жазылмаған отбасылары. Немесе, қарауында 7 адамы бар отбасыларындағы жағдай да өте қиын. Аштықтан азған адамдардың ішінде балалар мен қариялар көптеп кездеседі. Сонымен қатар отбасында еңбекке жарамды екі адамы бола тұра еңбеккүніне бір келі де бидай алмаған шаруалар да бар.
Барлық ауылдардың ішінде Голощекин атындағы колхоздың жағдайы біршама жақсы деуге болады. Мысалы, 153 шаруасы бар Ынталы колхозы 1932 жылы 480 пұт тары ғана жинаған. Бұл колхоздардағы жағдай шілде айында, фермада ірімшік шығару ісі қолға алынып, қойлардың сүті толықтай сол мақсатта жинала бастағаннан кейін аса қиындап кеткен.
3. №4-ші ауылдың «Жартас» колхозында 250 мүше бар. Шаруашылық иелігінде 110 жылқы, 60 түйе бар, ал сиыр мен қой жоқ. 1932 жылы жыртылған 598 гектар алқаптың 93 гектарына, басқаша айтқанда 16 пайызына ғана өнім шыққан. Ол жерден барлығы 500 пұт дәнді дақылдар жиналса, қоймада 150 пұт астық қалдырылып, қалғаны колхозшыларға үлестіріліп берілген. Мен тексерген 22 шаруаның үшеуінде аштықтан ісінген адамдар болса, екеуінде жұмысқа қабілетті жандар тіркелген.
Әдеттегідей, аудан орталығында аштықтың құрбандарын көптеп кездестіруге болады. Ауылдардан азық іздеп келгендерге бұл жерде аздаған қуырылған бидай мен ұннан жасалынған ботқа беріліп тұрады. Мен осы жерде 5 адамның көз жұмғанына куә болдым.
Ауданда мал ұрлығы мен жалғыз-жарым жүргіншілерді тонау жаппай етек алған. Бұл мәселеде әсіресе Карлаг колхозы үлкен зардап шегуде. Мұнда малшылар мен күзетшілерге шабуыл жасап, малдарды айдап кету белең алып отыр. Атап айтқанда, 15-18 қыркүйек аралығында табынды қорғауға қойылған күзеттің командирі қаза тапқан. Сонымен қатар бір күзетші өлтірліп, құдыққа тасталса, ұрланған малды сойып жатқан қарақшыларды тұтқындау кезінде бір жауынгер пышақ жарақатын алған.
Жоғарыдағы үш ауылға қатысты келтірілген деректер аудандағы ахуалды анықтауға, қалған мал басының жойылып, халықтың жаппай қырылуына әкеліп соқтыратынына дәлел бола алады деп есептеймін.
СПО-ның жедел уәкілі Горбунов.

* * *

Көшпелі шаруашылықтың тіршілік ету ерекшеліктері ғалымдарға олардың заңдылықтары мен дәстүрлерін анықтауға мүмкіндік беріп отыр. Үлкен жұттар көшпелі қазақтарға әр 6 – 12 жыл сайын айналып соғып отырған. Қазақтардың жыл қайыру күнтізбесінде «қоян», «мешін», «тауық» жылдары жұт жылы жеп есептелінген. Осындай жұттың куәгері болған торғайлық ақын Әбіқай Нұртазаұлы (XIX-XX ғасырларда өмір сүрген) өзінің «Тас мешін» дастанында сол кездегі болған оқиғаларды айшықтап жазады.
«Тас мешін» жалғастырдың «тауығыңды»,
Сыпырып сансыз қызық, сауығымды.
Тоңқиған атпақылдың сақасындай,
Көркімен көрсетпедің ауылымды.
Аштықтан қырға, Сырға тентіреттің,
Ағайын, неше дос-жар, бауырымды… – дейді ол.
Халық ауыз әдебиетінің туындыларынан жұттың халық ұғымындағы философиялық мазмұнын аңғаруға болады. Көшпелі қазақтар жұтты қоғамдағы кереғар қылықтардың нәтижесі және сыртқы күштердің адамдарға жасаған ықпалы деп түсіндірген. Қазақтар табиғатқа бір жағынан табынып, оның тылсым күштерін табиғаттың сыйы немесе қаһары деп ұққан. Алайда бұған дейін болған жұттардың бірінде де қазақтар малының бір бөлігінен айырылғанымен, дәл 1931-1933 жылдардағыдай жаппай қырғынға ұшырап, демографиялық апатқа ұшырамағаны белгілі.
Республикамызда орын алған ашаршылықтың себептері мен салдары жайлы сөзімізді қорытындылай келе, қазақ ғалымдарының (М. Қозыбаев, Ж. Әбілқожин, К. Алдажұманов, Т. Омарбеков) және шет ел зерттеушілерінің (И. Огайон, Р. Дэвис, С. Уйткрофт, Р. Киндлер, С. Камерон) қазақ даласындағы ашаршылық кеңестік биліктің ұжымдастыруды күшпен жүргізіп, азық-түлік дайындауда жіберген өрескел қателіктері мен зорлық-зомбылығының нәтижесінде мал басының күрт азаюы салдарынан орын алды деген тұжырымымен келісетінімізді мәлімдейміз.
1930-1933 жылдары орын алған «Ұлы жұт» басқаша айтқанда «Ашаршылық» ішкі себептерге, болмаса табиғаттың тосын жайына байланысты емес, жоғарыда айтылған сыртқа факторлардың себебінен мүмкін болып отыр. Қазақстанда жүргізілген кеңестік солақай саясаттың нәтижесі бүтіндей бір халықты жер бетінен жойып жібере жаздағанын мойындайтын уақыт жетті!

Зәуреш Сақтағанова,
тарих ғылымдарының докторы, профессор,
Е.А. Букетов атындағы Қарағанды университетінің этномәдени,
тарихи-антропологиялық зерттеу орталығының директоры