ҰЛЫ САПАР

Әбу Насыр әл-Фарабидің рухына

Әділет АХМЕТҰЛЫ

1. Жас дәурен

Бұл іске он бір жарым ғасыр өткен,
Ашулы Арыс жатты тасып өктем.
«Отырар күллі әлемге сәуле шашқан…»
Аңыздың бізге осылай басы жеткен.

Аяғы анық емес осы аңыздың,
Туған жері сол еді хас абыздың.
Ойрандалған Отырар сырын біліп,
Көз емес, көкіректен жас ағыздым.

Жөңкіліп кеп құятын Арыс Сырға,
Шаһар тұр жаны шомып жарық нұрға.
«Қой үстіне бозторғай ұя салып»,
Төрт түлік түгел жатыр алыс қырда.

Бұл қала қандай ұлы, қаншама паң,
Көрген жан болатұғын таң-тамаша.
Қымыз исі бұрқырап қыр астынан,
Ақбоз үйлер тігілген алқа-қотан.

Қоңыр аң қойдай өрген ұлы өрістен,
Алып жер тек тыныштық тілеп іштен.
Ұжымаққа ұқсайтын өмір еді,
Дала менен қаланың жыры өбіскен.

Қырға қарай мал өрген көк қуалап,
Ой қуып, ойын қуып топты бала.
Ішінде топ баланың бір бала жүр,
Жанарынан нұр шашқан, отты, дара.

Тастан тасқа секіріп сол балалар,
Кейде сонау ақ шаңдақ жолға қарар.
Бірі ғалым, бірі аңшы, бірі малшы,
Бірі батыр, ал бірі молда болар.

Балалар шаттануда, көктем жетті,
Бәйшешек сәнге орады бөктер бетті.
Көздерімен ұзатып тастайды олар,
Қаратаудан ары асып кеткен көшті.

Сәби сана ойлайды жер мен көкті,
Сәби сана толғайды ер мен бекті.
Көздерімен қарсы алып тұрады олар,
Қара таудан бері асып келген көшті.

«Қаратаудың басынан көш келетін,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келетін».
Көп баланың ішінде Әбу ғана,
Көк пен жерді зерттеуді хош көретін.

Ойыннан тез зерігер Әбу ғана,
Ілімге тумысынан зәру бала.
Бір жағы мың бояулы ұлы қала,
Бір жағы тотықұстай ару дала.

Әкесі бұл Әбудің қолбасы еді,
Сұлтанның ең сенімді жолдасы еді.
Арғы тегі – айбатты қаңлы-қыпшақ,
Азулы көктүріктің жалғасы еді.

Әбу де аттың жалын мінді тартып,
Қаратау бауырында жүрді шалқып.
Ата-баба жосынын, ән мен күйін,
Он жасынан асқанша білді сарқып.

Әбуді баурай берді өнер-білім,
Көкірегін ашуда кемел ғылым.
Он беске жетпей жатып, сезді бала,
Ілімнің түпсіз шүңет тереңдігін.

Аңсайды ол ежелгінің текті алыбын,
Жүйрік мініп, асынды бес қаруын.
«Мен әлемді кеземін, аспан астын,
Туған жер, сақта есіңе, кеш, Тәңірім!»

Деп Әбу еріп көрді керуенге,
Керуен ұқсамайды серуенге.
Сырдағы рулы елден бата алып,
«Қош», – деді балаң жігіт қоңыр елге!

Сығанақ, Сауаран менен Самарханы,
Ташкент пенен Бұқара – қонар тағы.
Сағынады жанының сарайы ашып,
Отырар, Арыс пен Сыр, Сарыарқаны.
Шалғайдан, шаһарлардан білім жиды,
Санасына сапарлар ілім құйды.
Кейде Әбу қолына домбыра алып,
Шымырлатып төгетін шырын күйді.

От басынан алыстап оты барда,
Жырақ-жырақ жолдар көп жатыр алда.
Талай рет алыстап, өскен елден,
Талай рет оралды Отырарға.

Оралғанда өскен жұрт, киелі елге,
Әз басын ең әуелі иеді елге.
Жететін том-том кітап артып алып,
Асыл тек айыр өркеш түйелерге.

Отырар – әлемдегі ірі қала,
Алты өрісі боянған шұғылаға.
Әлемде біреу болса, соның өзі,
Әлемде екеу болса, бірі ғана.

Күллі әлем білетін ұлылығын,
Жиналған үнді, қытай, қырым, үрім.
Араб, парсы, жебірей, гректерді,
Қызықтырған мұндағы ірі ғылым.

2. Сапар

Жасында жеті жұрттың тілін білген,
Жеті емес жетпіс түрлі білім білген.
Небір ділмар шешенді сүріндірген,
Небір заңғар көсемді түңілдірген.

Көзіндегі алаулап жанған нұрдан,
Сөзіндегі ғаламат тамған жырдан.
Шеттің тілін меңгерген шешен жігіт,
Ең алдымен әкесін таң қалдырған.

Әке сонда береді ақ батасын,
«Асқар таудан тайсалмай ас, боташым!
Ұмытпа туған елің – қыпшағыңды,
Ұмытпа ұлысыңның текті атасын!»

Әбу солай Бағдатқа жол алады,
Жол алғанда қадамын мол алады.
Сапар ұзақ, жол қиын, мұрат асқақ,
Мүмкін ол ғалым болып оралады!?

Мүмкін ол оралмайды енді мұнда,
Сағынар Сыр бойының шөл, қырын да.
Мүмкін ол ғашықтықтан бас тартады,
Санасын арнау үшін зор ғылымға.
Туған елге оралар күн бұйырғай,
Жөңкілер ай сағымдай, жыл құйындай.
Арыс, Сыр дәл сол күні сыңсып ағып,
Жарықтық қарт Қаратау тұрды қимай.

Керуен күнбатысқа барады ауып,
Бұйра ағысты өзендер барады ағып.
Әбу кетіп барады қоңыр белге,
Қап-қара көзіменен қарап алып.

Әбу кетіп барады көшпен бірге,
Толықсып тұрған еді бөктер гүлге.
Батыр кетіп барады нар тәуекел,
Бір-ақ сәтте қош айтып өткен күнге.

Бұл мүмкін соңғы көру, соңғы қарау,
Қызыл шапақ көкжиек теңбіл алау.
Аппақ шаңы бұрқырап алып жердің,
Өмір кетіп барады жол қуалап …

3. Адамзаттың баласы

Сол жігіт – әл-Фараби Әбунәсір,
Он бір ғасыр бұрынғы ауылдасым.
Он бір ғасыр өтсе де содан бері,
Қазылып жатыр әлі жабулы асыл.

Арқа, Тұран, Жетісу сағым тұнған,
Қос ішек домбырадай сарын туған.
«Түгел сөздің Майқы би – түп атасы»,
Түгел ғылым басында Әбу тұрған.

Отырар!
Зар жөңкілер тас молаңнан,
Сенде алғаш қанат қаққан асқақ арман.
Бір ғаламның ғажайып құпиясы,
Сенде туған Әбуден бастау алған.

Біздің Әбу ойнаған Сыр бойында,
Хатталған қағаздар көп бұл жайында.
Қанша ғасыр сүйенді Дешті-қыпшақ,
«Басында мәуесі жоқ қу қайыңға…!?»

Қайран Әбу Бағдат пен Дамашықта,
Шаһарларда, ауылда, қалашықта.
Адамзаттың айтам деп ақиқатын,
Қарады екен қаншама қарашыққа.

Тек ғаламның шындығы назарында,
Қаһираның шу-шұрқан базарында.
Талай патша-сұлтанның басы иілген,
Қаңлы-қыпшақ сойы бар ғажап ұлға.
Алыптан қалған ойлы, мөлдір өлең,
Өлеңді өшіре алмас озбыр әлем.
Талай жалған жаладан құтқарды оны,
Әбу шерткен сазды күй домбырамен.

Рухпен, сап алтындай дәстүрменен,
Тілдескен Жаратқанмен – Тақсырменен.
Құдай сөзі – киелі «Құранды» да,
Адам еді ол ең алғаш тәпсірлеген.

Әлемді қайта сызып қағаз, хатқа,
Ең алғаш ұнаған ол сабаз Хаққа!
Түмен кітап оқыған данышпаным,
Мың кітап сыйға берген адамзатқа.

Мың жылда мың кітаптың мұрты ойылмай,
Рухы көк пен жердің тұр тойынбай.
Ғасырлар өтіп жатыр ән-күйменен,
Мақтаншақ бір ақынның жыр тойындай.

Оу, менің құт байтағым, шерлі Алашым,
Таба алмай жүрген сонау ер бабасын.
Әбудің кіндік кескен құтты алабы –
Қазақстан дейтұғын ел болатын.

Бұл іске он бір жарым ғасыр өткен,
Ашулы Арыс жатты тасып өктем.
«Отырар күллі әлемге сәуле шашқан…»
Аңыздың бізге осылай басы жеткен.

Басы жеткен аңыздың ақыры осы,
Кең дала көп дастанды жатыр оқып.
Күлі көкке қалқыған Отырардың,
Жер астында лаулайды ақыл оты.

4. Рухпен сырласу немесе ескерткіш

«Қашықтасың, туған жер – қалың елім,
Не бір жүйрік болдырып жарау деген.
Шаршадым мен.
Қанатым талды менің,
Шаңыт жолға сарылып қарауменен.

Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар.
О, Жаратқан, көп неткен ақымағың,
Құм сықылды тез ысып, тез суынар.

Зиялы аз бір тұтам тіршілікте,
Әкімдікке күллісі жүгіреді.
Көкірекпен сезініп, күрсініп көп,
Жаным менің түршігіп, түңіледі».
– әл-Фараби

Еске түсіп туған жер, есіл елің,
Шамда сен шарап ішіп отыр едің.
Құм секілді құбылған адамзатқа,
Қасіреттен қайғы еміп көкірегің.

Күмбір-күмбір күндерде күрсініп те,
Түбі терең түндерден түршігіп те,
Мың екі жүз жылдан соң мен де жүрмін,
«Зиялы аз бір тұтам тіршілікте…»

Әбу-ай, адамзаттың әулиесі,
Ақиқаттың ойшылы һәм жүйесі.
Оқи алмай келемін мол мұраңды,
Отырардың болсам да заңды иесі.

Данышпаным, айбыным, қара нарым,
Рухыңмен жер жүзін араладың.
Көз алдыма келеді Шам елінде,
«Шаңыт жолға» үмітпен қарағаның.

Ніл бойында жүрдің-ау жыр шығарып,
Сыр жататын ол сәтте кілкіп ағып.
Бір қыпшақ кеп қалар деп күттің бе екен,
Ауылыңның ақжарма құртын алып.

Тұранда туған мекен жерің қалды,
Арыста алтын тұғыр елің қалды.
Бізді күтіп шаршаған ақ жүрегің,
Ақыры Дамашықта демін алды.

Тырысып тылсымыңды аңғаруға,
Адамзат бар назарын аударуда.
Сағыныш сарығыңды баспаған ел,
Санасы сан бөлініп сандалуда.

Далаңның өлеусіреп мың жылғы әні,
Қобыздың зар илейді мұңлы ырғағы.
Шынның жүзін көруден жасқануда,
«Қайырымсыз қаланың тұрғындары».

«Жақсыларын жаманы жазғырмаған,
Әділетін әзәзіл азғырмаған».
«Ізгі қала болса» деп армандадың,
Арманыңның сұлбасын жаздың, Бабам!
Ұлы дала ұл-қызын оятатын,
Рухыңмен ұлы жыр жаздыр, маған!

Алысып дүниенің жұмбағымен,
Ғаламды бір оятқан, туғаным ең!
Өлеңмен бір ескерткіш қойдым сізге,
Өзіңнен қалған жырдың жұрнағымен!