Уәлихан  ҚАЛИЖАНОВ

Жиырма алтыншы сөз

Адам табиғаты, мінез-құлқы, парқы Абай көзінен тыс қалмайды. Шыншыл, тура сөйлеп жұртқа жақпай қалу ұлы Абайды да айналып өткен жоқ. Көптеген абайтанушылар әр түрлі деңгейдегі шенеуніктер мен өздерін қоғам қайраткерлері деп атайтын қаламгерлер арасында Абайды кемсітуге тырысатын әлдебір адамдар жоқ емес, бар… Қазақтың қазақтан басқа жауы жоқ. Иә, Абай бұл сөздерді неге жазды? Оған не себеп? Бұл жағына үңілмейді. Контекстен бұза жарып ал    ған соң бұл сөздер кейбіреуге түрпідей тиеді. Ал расы қалай? Осы сөз астарына үңіліп көрелікші. Ол қазақтың бойындағы кейбір осал тұстарды ашу үшін керек. Қазақ аты озса қуанады, құсы алса, иті өзгеден озып ұстаса есі шығып қуанады… «қазақ қарындастың ортасында бір хайуанның өнерінің артылғанына я бір бөтен адамның жыққанына мақтанарлық не орны бар? Ол озған, алған, жыққан өзі емес, яки баласы емес» (сонда, 29-б). Абай үшін хайуанның озғаны емес, адамның өзінің озғаны керек. …Қуанған болып ана өзгелерді ызаландырсам екен демек» (сонда, 62-б).

Көрдіңіз бе, бұл жерде Абай «қазақтың ұялмайтын нәрседен ұялады, ұяларлық нәрседен ұялмайды» яғни «мұның бәрі надандық, ақымақтықтың әсері». Сондықтан да Абай қазақтың бірін-бірі көре алмайтын мінезіне күйінеді. Өз халқын, өз ұлтын сүйген соң, жаны қиналған соң күңіреніп жазады. Ал өз ұлтының кемшін тұсын түзеу үшін айтқан адамға оны түсіндіріп жазған адамға ілім тұрғысынан қарау керек. «Сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел» деген өлең жолдары осыны көрсетеді.

 Жиырма жетінші сөз

(Сократ хакімнің өзі)

Өзі білген, өзі жүрекке тоқыған тағылымдық сөзді өзгелер де білуге тиіс. Осы орайда жиырма жетінші сөздің орны ерекше. Өйткені мұнда хакім Абай Сократ хакімнің ой дариясына үңіліп, ұлттық тағлым тұрғысынан пайымдайды. Мұнда Сократ пен Аристодим (Аристотель) арасындағы әңгіме ғибратты сөзге арқау болады.

Сократ:

« – Әй, Аристодим, ешбір адам бар ма, сенің білуіңше, қылған өнерлері себепті адам таңырқауға лайықты ма? (сонда, 30-б) – деп сұрайды.

Аристотель ондай адамдардың көп екенін айтады. Сократ дегенмен сондай адамдардың атын атап, түсін түстеуді сұрайды. Аристотель былай деп жауап береді:

« – Гомерге бейбітшіліктігі себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яғни біреудің сыйпатына түспектік, Зевксиске суретшілігі себепті таңырқаймын» (31-б), – деп, соған ұқсаған неше онан басқа өнерлері әшкере болған жандарды айтты.

Иә, бір сұрақты бір сұрақ тудыратыны рас. Сонда кім артықша жаралған. Мұндай ғажаптың сыры неде?

«Жансыз, ақылсыз, құр пішінді жасайтұғын суретші ме? Я жан иесі, ақыл иесі адамды жаратушы ма?» – дейді Сократ. « – Соңғысы лайықты, – дейді, – бірақ ол жаратушы жаратты, өздігінен кез келіп, солай болып кетпей, басынан біліп істеген хикметімен болса..»

Аристотель енді сұрақты өрбіте түседі.

«Пайдалы нәрсе дүниеде көп, бірінің пайдасы көрініп, білініп тұрады. Кейбірінің пайдасы анық білінбейді. Соның қайсысын хикмет көресің?»

Жауап:

«Әрине, әшкере пайдаға бола жаратылғанын хикмет десек керек деймін» (сонда, 31-б).

Абай хакімнің пайдаланған әшкере сөзі бұл күнде өңін өзгерткен. Бүгінде «әшкере» жаман ісі, болмаса жасаған қылмысы, болмаса ұрлығы ашылған істі, не адамды «әшкере болды» деп ұғынамыз. Абай үшін бұл сөз айғақ, танымал, белгілі деген ұғымды береді.

Аристотель көз, кірпік, құлақ, мұрын, таңдай, тіл туралы түсінік береді және мұның «пайдалық қасиеттер» екендігін айтады. Әрине, бұған Сораттың өз жауабы, өз ұғымы бар. Адамның сезіну қасиеттеріне лайықты нәрселерге баға бере келе, Сократ «білімді жерімізден алыс апарып тесіпті, мұның бәрі хикметпен біліп істелгеніне дәлел емес пе?», – дейді.

Аристотель осы сөздерді естігеннен кейін берік тоқтамға келді. «Адамды жаратушы артық хикмет иесі екендігіне һәм махаббаты бірлән жаратқандығына шүбәсі қалмады» (сонда, 32-б).

Дегенмен, Аристотель барлық мақұлықтардың жас балаларына емірене қарап, өсіп-өнудің қамын ойлауы, мұның бәрі жақсы көргендігінен екенін білдірмей ме? – деп нақтылайды.

Бұған Сократтың жауабы айқын… «Жә, сен бұл ақылға қайдан ие болдың? Әрине, қайдан келсе де, жан деген нәрсе келді де, сонан соң ие болдың. Бұл ғаламды көрдің, өлшеуіне ақылың жетпейді. «осылардың бәрі де кез келгендікпен бір нәрседен жаралған ба, яки бұлардың иесі бір өлшеусіз ұлы ақыл ма? Бір-біріне себеппен байланыстырылып, пенденің ақылына өлшеу бермейтұғын мықты көркем законге қаратылып жаратылды» (сонда, 32-б).

Аристотель Сократтың жауабына риза, бірақ «Құдай менің құлшылығыма не қылып мұқтаж болады?» – деген сұрағын көлденең тартады.

Сократ Аристотельге бұл ойының жаңсақ екендігін ескертіп, «…Мұқтаж болмағанда да, біреу сенің қамыңды жесе, сенің оған қарыздар екендігіңе де ұстаз керек пе?», – дейді. «Оны мен қайдан білемін» дейді Аристотель.

Осы жерде Сократ хакімнің жауабына кеңірек орын беруге тиіспіз. Өйткені бүкіл екеуара әңгіменің түйіні осыған келіп тіреледі.

«…олай болса һәмма мақұлыққа да қара, өзіңе де қара, жанды бәрімізге де беріпті. Жанның жарығын бәрімізге де бірдей ұғарлық қылып беріп пе? Адам алдын, артын, осы күнін – үшеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын, осы күнін де бұлдыр біледі, алдыңғы жағын тексермекке тіпті жоқ. Хайуанға берген денеге қара, адамға берген денеге қара. Адам екі аяғына басып тік тұрып, дүниені тегіс көрмекке, тегіс тексермекке лайықты һәм өзге хайуандарды құлданарлық, пайдасын көрерлік лайығы бар… Бірақ адам баласы болмаса, бұл ғажайып ақылды және ғажайыппен жасаған денеге кіргізіп, мұнша салахият иесі қылғаны хиқметпенен өзге хайуанға сұлтан қылғандығына дәлел емес пе?» (сонда, 33-б).

Міне, «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген Абай ойын көне грек ойшылдарының мысалында түсіндіреді. Бұл Абайдың өзгелерден озат, азат ойының берік екендігінің белгісі. Ендігі бір сұрақ – мұны Абай қайдан алды, кімді оқыды деген мәселе. Бұл тұрғыдан мынаны айтқан ләзім: Абай Ксенофонттың «Сократические сочинения», «Воспоминания о Сократе» тарауын ерекше ыждаһатпен оқып, оны өз ілімін нақтылап, жүрекке жеткізу үшін пайдаланады. Және оны (Сократ хакімнің сөзі) деп нақтылап жазады. Адамның хайуаннан артықшылығын Дарвин ілімінен емес, Жаратқан Алланың ұлықтығымен сипаттайды. Міне, Абай хакімдігі мен ілімінің тереңдігі осыдан көрінеді.

Жиырма сегізінші сөз

Абай ілімі үздіксіз эволюциялық тұрғыда дамып отырады. Айталық жиырма сегізінші сөзінде Абай кейбір қараңғылық шырмауында қалған адамдардың «есті, не есер, бай немесе кедей, біреу ауру, біреу сау, біреу жақсылыққа, біреу жамандыққа үйір, соның бәрі Құдай Тағаланың жаратуынан яки бұйрығынша болған іс» деп налиды. Осы дұрыс па? Яғни, сен өзіңнен емес, кемшілігіңді Құдай Тағаладан көресің. Оны айыптауға да пейілсің. Соның барлығын жарыстыра, салыстыра келе Абай тұжырымды тоқтамға келеді. Құдайдың адамдық қасиетке толы сөздерін дұрыс ұғына аламыз ба? Міне осыны Абай өте шебер түсіндіреді. «Құдай тағала әрбір ақылы бар кісіге иман парыз, әрбір иманы бар кісіге ғибадат парыз деген екен. … Жә, біз енді ақылды еркіне жібермесек, құдай тағаланың ақылы бар кісіге иман парыз дегені қайда қалады? Мені таныған ақылменен таныр дегені қайда қалады?» деп түйсікке ой салады. Абай хакім осы ойды сөз соңында нақтылайды, түйін айтады. Әрине, « жақсылық пен жамандық бар, бірақ қылдырған құдай емес, ауруды жаратқан – құдай, ауыртқан құдай емес, байлықты, кедейлікті жаратқан – құдай, бай қылған, кедей қылған құдай емес» (сонда, 34-35-бб).

Тобықтай сөздің түйіні осы. Құдай саған ақыл берді, сол ақылмен жүрсең, иманмен жүрсең қор болмайсың, кем болмайсың дейді Абай хакім. Бұдан ұлы ақынның халық, көпшілік, жұртшылық санасындағы ғадауатсыз пікірлердің жосықсыздығын ашып бергенін көресің, танисың. Бұл – ескірмейтін ілім жолы екенін бүгінгі заман да көрсетіп отыр. «Ақылды ел озады, білімсіз ел тозады». Абай сөзін осылай түсінгеніміз абзал.

Жиырма тоғызыншы сөз

Абай ілімінен қазақтың бар болмысы тіпті мақал-мәтелдерінің өзі назардан тыс қалмайды. Бұған жиырма тоғызыншы сөзі дәлел. Мұнда Абай хакім кейбір қазақ мақал-мәтелдеріне тоқталып, оның өңін айналдырған сипатын ашып көрсетеді. «Не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғын» (сонда, 35-б) екенін алға тартады. Абай «жарлы болсаң арлы болма» деген мақалын келтіріп, оны сынға алады. Оны жаны ауырып, күйзеліспен түсіндіреді. «Ардан кеткен соң тірі жүргенің құрысын» дейді Абай.

Шынында да, арын сатқан адам өзіне де, еліне де, отбасына да тұтқа бола алмайды. Арлы адам не істемек?.. «жанын қарманып, адал еңбекпен мал іздемек – ол арлы адамның ісі». Міне, Абай ілімі моральдық-этикалық тұрғыдан алғанда осындай кемшілікті айтып қою ғана емес, оны жоюға қажет жолдарды көрсетуімен қымбат.

«Қалауын тапса, қар жанар», «Сұрауын тапса, адам баласының бермейтіні жоқ» деген мақалдарды Абай нағыз «құдай ұрған сөз» деп біледі. Және оны жіліктеп, «сұрауын табамын», «қалауын табамын» деп «қорлықпенен өмір өткізгенше, малды не жерден сұрау керек, не аққан терден сұрау керек қой» деп түйінді сөз айтады. Абай қара сөздерінің лейтмотиві осыған саяды.

«Уақытты бос өткізіп, бәріне қанағатшыл болғанша, еңбектен, білім-ғылым үйрен, алға ұмтыл» дейді Абай ілімі. «Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол», «Алтын көрсе, періште жолдан таяды», «Атың шықпаса жер өрте», «Ата-анадан мал тәтті, алтынды үйден жан тәтті» дейтін мақалдарды да Абай хакім сынға алады  және оның имандылыққа жанаспайтын тұстарын ашып көрсетеді. Мұның бәрі адамның ар жағында өзінің арсыз пейілінен көрініс береді деп ой түйеді хакім Абай. Ата-ананы сыйламау, малға сату құдайға дұшпандық жасаудың өзі деп біледі ақын-жүрек. Осындай мақал-мәтелдерді ұстанып, адами-имани жолдан адаспаудан сақтандырады бұл ғибрат сөз.

Отызыншы сөз

Арлылық ғибрат сөздің өн бойында тұр. Отызыншы сөзде қазақы болмыс-тіршіліктің көлеңке беті ашылып, ой ортаға тасталады. «Қырт мақтан», «арсыз», «ессіз», «намыссыз», «не балуандығы», «не батырлығы, не адамдығы, не ақылдылығы, не арлылығы жоқ» адамның табиғатын Абай хакім барынша ашып көрсетеді. Олардың өзін-өзі ақтайтын «кімнен артық дейсің», «кімнің басы қанжығасында жүр», «қазаныма ас салып беріп жүр ме», «онан сауын сауып отырмын ба» деген сөздерін ақын жаны ауырып мысалға алады да, оған түсініктеме береді. Осы сөздерді айтқан қазақтардың ішінен «өлімге шыдайтұғын қазақ көргенім жоқ, өлімге шыдаймын деген де қазақ көргенім жоқ» деп жазады Абай хакім. Одан да мырза «сертке тұрғыш», «жомарт» болғанға не жетсін! «Ұялмас бетке талмас жақ береді» деген мақалды келтіре отырып, хакім Абай оларды «былжыраған, арсыз, ұятсыз» адамдардың қатарына қосады. Міне, ғибратты сөз – ғұмырлы сөз. Осы мінезден қазіргі қазақ та сақтанғаны жөн. Мұндай қазақы, дарақы сөз әлі де ұлт бойында тұр. Сөз түзелу үшін айтылады. Абай ілімі бізді сақтандырады, имандылық жолына шақырады.

Отыз бірінші сөз

Бүгінде әлемде стресс, депрессия деген ұғымдар бар. Арнайы психолог мамандар бар. Олар адам өміріндегі болып жататын нәрселерден, атап айтқанда түңілушіліктен, құлдыраушылықтан, күйзелістен сақтау үшін адамға көмекке келеді. Абай ілімі де психологиялық жағдайға назар аударады, сақтандырады. Оны түр-түрге бөліп бөліп түсіндіреді. Осы себепті Абай ілімі психологтар үшін де қажет екендігі шек келтірмейді. Естіген нәрсені ұмытпау, оны жүйелеп пайдалану үшін Абай ілімі бойынша төрт қасиет керек:

1. көкірегі байлаулы берік болмақ керек;
2. сол нәрсені естігенде я көргенде ғибрәтлану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек;
3. сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек;
4. ой кеселі нәрселерден қашық болу керек.

Қиындық, ауыр жағдай болса уайымға салынбай керек екенін айта отырып, Абай ой кеселдерінен сақтандырады. Ол кеселдер қандай соған назар аударалық:

1. уайымсыз, салғырттық;
2. ойыншы – күлкішілдік;
3. қайғыға салыну;
4. бір нәрсеге құмарлық.

Міне, мұны «күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер» деп біледі (сонда, 36-б).

Хакім Абай айтқандай мұндай психологиялық жағдай әр адамның басында болып тұрады. Өйткені өмір тегіс жол емес, ол Нұржан Наушабаев ақын жырлағандай «дүние бұраңдаған бір қисық жол». Сол өмір жолында адаспас үшін адамға ақыл мен парасаттылық қажет. Әлі де солай… Ілім тозбайды деген осы…

Отыз екінші сөз

Абай ілімі білім мен ғылымға негізделген. Ақын ақыл ойды, толық адам концептін іздеумен оның негізгі белгілерін жүрекке құюға тырысады. Мәселен, отыз екінші сөз толығымен білім-ғылымды табу мен оны қалай пайдалану керектігі туралы ой-толғаққа құрылған.

Біріншіден, білім-ғылымды қандай мақсатқа жарату керек. Білгеніңді жетілдіру, пайдалы іске жаратуды мақсат ету, ол жанға рахат әкеліп, махаббатпен жүрегіңе қонақтайды. Ал оны түйсінбей, ұқпай, әлдебір нәрсеге «себеп қана қылмақ үшін үйренесің, ондай білімге көңіліңнің мейірімі асырап алған шешеңнің мейірімі секілді болады».

Білгеніңді жүрекке жинақта, халыққа үйрет дейді хакім Абай.

Екіншіден, ғылымды не үшін үйрену керек. Оны тек «ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек». Яғни Абай білген ғылымыңды өзің, өз пайдаң үшін үйренбе дейді. Егер бәрін тек өз мақсатың, өз мүддең үшін пайдалансаң, «ондай бахас хүсідшілікті» (күншілдік, іштарлық – У.Қ.) зорайтады. Білімді, ғылымды тура жол көрсету үшін, адасқанды түзету үшін пайдаланбақ керек. Теріс жолға пайдалансаң, онда «өтіріктен де, өсектен де, ұрып-төбелесуден де қашық болмайды» (сонда, 37-б).

Үшіншіден, көзің жеткен нәрседен өлсең де айырылып қалма. Сен құрметтеген нәрсені өзге де құрметтейді.

Төртіншіден, білім-ғылымды көбейту қажет. Ол ішке жан дүниеңнің қажеттілігіне айналуы тиісті. Қажеттілік, пайдалы іске жұмсау мұраты қалыптастық. Сонда ғылым дамиды, зораяды.

Бесіншіден, хакім Абай он тоғызыншы сөзіндегі ақыл кеселі деген нәрсеге қайта оралып, оны жетілдіре түседі. Және «уайымсыз салғырттық» деген нәрседен сақтандырады. Мұны жаныңдай ұғынып, берік сақтану керек. Ол:

1. Құданың (құдайдың – У.Қ)
2. халықтың
3. дәулеттің
4. ғибраттың
5. ақылдың
6. ардың – дұшпаны. Бұл ата-ананың баласы ғана болма, жаратқанның, халықтың ұлы бол деген сөз.

Алтыншыдан, ақылды адам мінезді адам. Сол мінез орнықты болса, берік болады. Ал беріктік ақылға, арға жұмыс істесін. Сонда адам адаспайды, халқына тұтқа болады.

Отыз үшінші сөз

Абай хикметінің негізгі өзегін құрайтын мәселелердің дені адал еңбек ету, білімді, ғылымды, өнерлі болу. Әрине, адам өміріне қажетті нәрсе мал-жан ғой. Сондықтан да Абай ілімі осы ұғымды тереңдетіп, дамытып отырады. «Егерде мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды» (сонда, 38-б). Мұны Абай қазақтың әулиесі деп біледі. Бірақ сол өнерді қалай пайдалану керек? Осы тұста Абай кейбір өнерлі адамдардың бойындағы қанағатшыл, мақтаншақтық мінездердің барын шенейді. Және оның архитектоникасын ашып көрсетеді. Біріншіден, бүгінгі барына қанағат етіп, ары қарай ол өнерді дамытпайды, жетілдірмейді. Бір-екі тапқан малына мәз болып «еріншектік, салдыр-салақтыққа, кербездікке салынады» (сонда, 39-б). Болмаса «дарқансың ғой, өнерлісің ғой, шырағым» деген сөзге алданып, масаттанып, алтын уақытын жоғалтып біреудің жұмысын тегін істеп беруге де дайын, өйткені «маған да білу жалынарлыққа жеткен екенмін» деп «қу тілге» алданады.

Тамыршылдық – қазақы дәстүр. Бірақ анау тамырым, мынау тамырым деп алдамшы бір нәрсеге бола өз малын шашуға дайын қазақтың дарақы мінезіне назар аударады. Ал өз басына қиыншылыққа тап болып, ешкімнен ешнәрсе сұрап ала алмайды. Ақыры «табысы құралмай, борышы асып, дауға айналып, адамшылықтан айырылып, қор болып кетеді» (сонда, 39-б). Міне, бос сөзге үйір, жалған мадаққа қызығып барынан айырылып қалатын қазақылық мінездің кейбір дарақы, көрсеқызарлық мәнін айта отырып, хакім қалың қазағын ойлануға шақырады.

Отыз төртінші сөз

Адамның өмірі мен өлімі, ақырет пен тіршілік, жақсылық пен жамандық бәрі-бәрі хакім Абай көзінен таса қалмайды. Әр кісінің парызы мен қарызы немен өлшенбек? Міне, осы мәселелер Абай ілімінің өн бойынан табылады. Мұсылмандық пен имандылық негіздері неде?

«Жұрттың бәрі біледі өлетұғынын және үнемі қартайтып келмейтұғынын, бір алғанды қайта жібермейтұғынын. Қазақ осыған да, амал жоқ, нанады, анық өз ойына, ақылына тексертіп нанбайды» (сонда, 39-б).

Абай адам бәрін ойланып, көзін жеткізіп барып сеніммен істесе оны адаспайды деп біледі. Және де «Кімде-кім ахиретте де, дүниеде де қор болмаймын десе, білмек керек: еш адамның көңілінде екі қуаныш бірдей болмайды, екі ынтық құмарлық бірдей болмайды, екі қорқыныш, екі қайғы – олар да бірдей болмайды» (сонда, 40-б).

Демек, Абай ілімі бойынша бірінші кезекте «дүние қайғысы», «дүние қуанышы» алда тұратын болса ол мұсылманшылыққа келмейді. Сондықтан да ахиреттік себеппен уәжіп етіп таза өмір сүрсе сол адам мұсылман, сол адам иманды болмақ.

«Адам баласына адам баласының бәрі – дос». Өйткені «бес күндік өмірде» бір-біріңе қонақсың, харам істен қашық жүр, өзің еңбек ет, қызығын көр, біреудің дүниесіне қызығудың, лажы болса оны алып не тартып алғысы келетін тілек құдайға айтылмауға тиісті.

«Не ақылы жоқ, не ғылымы жоқ» адамның «несі адам»? Міне, Абайдың отыз төртінші қара сөзінің өзегі осында жатыр. Адал өмір сүру, ғылым-білімге ұмтылу, еңбек етіп мал табу – арлы адамның ісі. Мұндай адамды әлбетте, ахиреттік адам деп ұғу қажет. Және ол – көпке үлгі болатын тұлға! «Толық адам» болудың бір жолы – осы! Абай ілімі осыны жүрекке тоқуға үндейді.

Отыз бесінші сөз

Кез келген халықтың наным-сенімінде, діни ғұрыптарында пейіш пен тозақ ұғымы бар. Дүниеде қалай өмір сүрдің, оның сұрауы бар. Абай осы екі дүние туралы түсінік береді. О дүниеге барғанда жаратқан «қажы, молда, сопы, жомарт, шейіт» адамдарды қатар қойып, олардың әрқайсысынан сұрақ алады. Атағын шығаруды мақсат етіп қажы, молда, сопы не жомарт болған адамдар бір жерге жиылады, Құдай Тағаланың разылығын таппақ болғандар басқа жерге жиналады. Және Алла Тағала олардың барлығына шындық сөзін айтады. Мал да, дүние де, байлық та бергенін бірақ оны неге адал пайдаланбадыңдар деп сұрақ астына алады. Ал Алла жолында болып, «разылығымды іздеп өмірлеріңді сарып қылып едіңдер» деп ризашылығын білдіріп, құрметті орынға кіргізеді екен. Міне, Абай ілімі пейіш пен тозақ түсінігін өмір сүру концепті ретінде ұғындырады. Мұны, әр қазақтың жүрегінде жүрсе екен деген ниетпен жазады. Ескірмейтін ілім деген осы!

Отыз алтыншы сөз

Абай қара сөздері соңына қарай күрделене түседі. Алдыңғы ғибрат сөздерінде білім, ғылым, ой тазалығы мен бой тазалығы, надандықпен күресу туралы толғақты сөз айтылса кейінгі сөздері ақырет парызы, ұят дейтін мәселелерге ауысады. Мұны отыз алтыншы сөзден байқайсың. Пайғамбар хадисіндегі «кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ» деген сөзді Абай қазақтың өз мақалымен салыстырады. Сондықтан да хакім Абай ұятты иманның бір мүшесі ретінде қарастыра отырып, аталған ұғымды бірнешеге бөледі:

1. Надандық ұяты. Мұны жас баланың жақсы адамның алдында айтатын сөзі болмағандық секілді;
2. Ұялмас нәрседен ұялу. Мұны Абай ілімі «шын ұялу емес – ақымақтық, жамандық деп біледі».

Шын ұят мынада: «шариғатқа теріс, я ақылға теріс, я абиұрлы бойға теріс бір іс себепті болады» (сонда, 42-бб).

Және ұятты екі түрге бөледі:

1. Біреудің теріс қылығы үшін сен ұяласың;
2. Екіншісі, «шариғатқа теріс, я ақылға, я абиұрлы бойға теріс, я адамшылыққа кесел қылық, қатеден яки нәпсіге еріп ғапылдықтан өз бойыңнан шыққандығынан болады» (сонда, 90-б). Міне, осы үшін адамның өзі ұялады. Мұндай адамдар кірерге жер таппайды. Ондай адамдар «кісі бетіне қарай алмай ұйқыдан, тамақтан қалады». Олардың арасында өзіне қол жұмсайтындар болады. «Өлімнен ұят күшті» деген мақал осыдан қалған болар. Абай ұят деген сөзге түсініктеме береді. «Ұят деген – адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіс қылған қысымның аты. Ол уақытта тілге сөз де түспейді, көңілге ой да түспейді» (сонда, 42-б).

Абай өзін қоршаған адамдардың арасынан сондай ұяты күшті адамдардың табылмағанына налиды. Біреулер де сондай ғой деп өзін алдаусырататын кісілерге наразы. Сондықтан да сауалды әр адамның өз ұятына қалдырады.

«Осыны ұялған кісі дейміз бе, ұялмаған кісі дейміз бе? Ұялған десек, хадис анау, жақсылардан қалған сөз анау. Осындай адамның иманы бар дейміз бе, жоқ дейміз бе?!» (сонда, 42-б).

Міне, Абай ілімі осындай формалық ізденістерімен де адамға ой салады. Бұл мәңгілік сауал, мұны адамзат әлі ойланып, әрқайсысы өз керектісін алып, өмірін түзейді. Ілімнің де құдіреті осында!

Отыз жетінші сөз

Жиырма үш ой тұмадан тұратын отыз жетінші сөз ғақлияның адам өміріндегі орнын айғақтайды. Әр мысалды тереңдеп қарай бастасақ талай-талай ой иірімдеріне қанығасың. Мұның бәрі адам өмірінің иманшарты секілді көрінеді. «Адамның адамшылығы істі бастағандығынан көрінеді, қалайша бітіргендігінен емес». Бұл сөздің астарында не жатыр? Адам қандай да бір істі адам игілігі үшін пайдалы мақсатқа арнап бастаса, ол міндетті түрде аяқталады. Әупірімдеп бітпейді. Ал кімге болысу керек? Кісіге білімін ескеріп болысу қажет, татымсыз адамға жасалған көмек оны бұзады. Міне осы сөздер күні бүгінге дейін өте мәнді және құнды. Өйткені жең ұшынан жалғасушылық осындайдан басталады. Абай хакім осыны меңзейді.

Біреу азды қанағат етеді, ал біреу алғанының үстіне ала бергісі келеді. «Адамдықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың».

Хакім тобырлық психологияны дәл таниды. Және оны әлемдік мысалдарды алға тарта отырып дәйектейді. «Сократқа у ішкізген Иоанна (Жанна – У.Қ.) Аркті отқа өртеген, Ғайсаны (Иусусты – У.Қ.) дарға асқан, пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген кім? Ол – көп, ендеше көпте ақыл жоқ» (сонда, 43-б). Яғни топты бастайтын, жөн жолға салатын тарихи тұлғалар керек.

Адам – қоғамның жемісі. Яғни «адам баласын заман өстіреді, кімде-кім жаман болса, оның замандастарының бәрі виноват» (сонда, 43-б).

Мұны әрі қарай хакім Абай дамыта түседі. «Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім» (сонда, 43-б). Міне, Абай қазақ елінің мемлекеттік мақсат-мүддесін осылай жеткізеді. Ойды ойға қоссаң мұның ар жағында қазақтың тәуелсіз ел болуын аңсаған адамның арманы бар.

«Дүниеде жалғыз қалған адам – адамның өлгені. Қапашылықтың бәрі соның басында» (сонда, 43-б). Абай қандай жалғыздықты айтып отыр? Мұны түйсіну керек. Бұл – бала-шағасынан, жұбайынан айырылған адамның жалғыздығы емес, бұл – надандық шырмауында қалып, не білім, не ғылым, не кәсіп таппай қалған адамның халі.

Адам үмітпен өмір сүруі керек. «Қары қалың, қатты қыстың артынан көгі мол жақсы жаз келмеуші ме еді?» (сонда, 43-б). Міне, Абай ілімі қазақтың болашағына үмітпен қарайды.

Өмір философиясы үздіксіз дамуды көздейді.

«Дүние – үлкен көл,

Заман – соққан жел,

Алдыңғы толқын – ағалар,

Артқы толқын – інілер,

Кезекпенен өлінер,

Баяғыдай көрінер» (сонда, 44-б).

Бұл – өмір заңы. Ал адамды өлтірмейтін не? Ол – бастағы бақты ұстай білу. Әрине, Абай үшін «шәкіртсіз ғалым – тұл». Міне, өмірді көрген, әлемдік ілімді ой елегінен өткізе отырып ой түйген хакім Абай ұлтқа қызмет етудің үлгісін осылай көрсетіп отыр. Бұл – қазақпен бірге жасайтын ілім бұлағы!

Отыз сегізінші сөз

«Махаббаттың төлеуі – махаббат» (сонда, 44-б). Хакім Абайдың отыз сегізінші қара сөзінің басындағы осы сөздер ғақлияның ішіндегі ең көлемдісі болып табылады. Бұл қандай махаббат! Яғни Абай көне философтардың риторикалық сұрақтарын өте шебер пайдаланады. «Ей, жүрегімнің қуаты, перзенттерім!» деп ұрпаққа өз сезімін бірде аманат, бірде өнеге, бірде білім нұры ретінде ұсынып ұрпағымен сырласқандай болады. Абай Алланы сүйеді, Алланы сүю арқылы адамзатты сүйеді. Алла жолы, пайғамбар жолы ғана адамды бақытқа жеткізеді, рухани жағынан кемелдендіреді. Ол үшін «адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселермен» көрінбек. Бұл өздігінен келмейді. Бұлар «туыстан, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан». Яғни адамға тән саулық аз, адамға рухани жаңғыру да ауадай қажет. Талап та, ұғым да Абай ілімі бойынша махаббаттан шығады.

Педагогика ілімінің де бастау көзі Абай ғақлиясынан басталады. Мысалы, Абай хакім былай деп жазады: «Ғылым-білімді әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады» (сонда, 45-б). Бұл ілім бойынша кез-келген баланы ілім-білімге қызықтырып, ойын түзеу қажет. Соның қызығына тереңдеп, ілім-білімді жүрегіне тоқыған бала ары қарай өзі ізденеді. Және ол жай ғана адам болып қалмайды. Ол «Алла Тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай» дұрыс адам болып өседі (сонда, 45-б). Ал ондай болмаған жағдайда Абай ілімінің екінші бір қыры баланы әу бастан тазалыққа, имани тәрбиеге негіздеу. Болмаса ол бала жасынан қиянатшыл болып өседі. Олар «…жарым адам, жарым бала, жарым мұсылман» (сонда, 45-б). мұндай балалар дүмше болып, ел бұзады.

«Алла Тағала – өзі: хақиқат жолы, растықтың жолы. Қиянат – хақиқат пен растықтың дұшпаны» (сонда, 45-б).

Міне, Абай философиясы осылай бірте-бірте ғылыми концепцияға ұласады. Адам өз бойына жинақтайтын ілімі хақиқатқа, растыққа, білмекке құмарлыққа, әр нәрсенің парқын айғақтай алатын хикметке негізделуі қажет. Осы жерде Абайдың демократтық көзқарасы айқын көрінеді. Абай үшін Алла хақ, оның жолы адамдық жолы. Бірақ хакім Абай бір нәрсені жаттап алып, тек бас шұлғи беретін ғылым туралы айтпайды. «Ол – Алланың ғылымы емес, һәмманы білетұғын ғылымға ынтықтық, өзі де адамға өзіндік ғылым береді» (сонда, 45-б).

Абай ғылым жолын екіге бөліп қарастырады: біріншісі – адамның ғылымы, екіншісі – Алланың ғылымы. Біріншісі қоғам, заман, өнеркәсіп жолы адамзат өркендеуіне жол ашады. Ал екіншісі Алла жолы арқылы рухани тазару жолы. Сондықтан да Абай «Ғылым – Алланың бір сипаты, ол – хақиқат, оған ғашықтық өзі де, хақлық һәм адамдық дүр» дейді (сонда, 46-б).

Абай ашық жазады. Алла үшін иман келтірем деп ойлама, өйткені Алла Тағала бәрінен биік, бәрінен жоғары хақиқат, ал пайғамбар Мұхаммед Мұстафа салаллаһу ғалайһи уәссәләм «Оның тарапынан елші екендігіне инандың» (сонда, 46-б). Яғни иманды әр адам өзі үшін таңдап, өзінің кәміл жолын табуы керек. Өйткені Аллада «кемшілік жоқ». Алла жолын таңдай отырып әр адам өз жолын айқындап алуы керек. Әр адам Алла Тағаланың сегіз ұлық сипатына бас ұру аз.

«…Алла Тағаланың заты, ешбір сипатқа мұқтаж емес, біздің ақылымыз мұқтаж. …Алла тағала – өлшеусіз, біздің ақылымыз – өлшеулі. Өлшеулімен өлшеусізді білуге болмайды» (сонда, 47-б).

Абай Алланың барлығына, оның ғылым, құдірет сипаттарына талдау жасайды және өзінің діни сауаттылығы, Құранды жетік білуі және оны түсіндіру жағынан келгенде терең білімді ғалым екендігін байқатады. Және Алланың шексіз екендігін ескертеді. Хакім Абай Алла Тағаланың Рахман, Рахим, Ғафур, Уадуд, Хафиз, Сәттар, Раззақ, Нафиғ, Уәкил, Латиф сынды есімдерін айта отырып, табиғат пен адам үйлесімділігінің Алла яғни Жаратушының махаббатпен жаратқанын сипаттайды.

Абай өмір диалектикасын жаратқанның адамға ерекше ақыл, тіл, ой, сезім, түйсік беріп жаратқанын адамға деген махаббаттың белгісі деп біледі. Яғни Алланың адамға деген ерекше махаббатына адам да ерекше махаббатпен қарауы тиіс.

Қоршаған дүниенің бүкіл болмысы, күннің қызуы, теңізден бұлт шығып, одан жаңбыр жауып, неше түрлі дәндер өсіп, жемістер шығып, хайуандарды сақтатып, бұлақтан су ағызып, өзендер дарияға ұласып, әйтеуір барлық жан-жануар, аң-құс игілігіне жұмыс істейді. Соған қосымша машина, фабрик адам баласының пайдасы үшін жұмыс істейді. Мұның бәрі «адам баласының үзілмес нәсіліне таусылмас азық болсын дегендік» (сонда, 51-б). Міне, осының бәрі адамды Алла жолына, адалдық жолына бастауы қажет. Бірақ адам бұдан қорытынды шығара алмай қалатыны несі? Мұндай адамдарды Абай ілімі шала мұсылман деп түсіндіреді. Және «кімде кімнің әділеті жоқ болса, хаясы (қасиеті – У.Қ.) жоқ, кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы жоқ» (сонда, 53-б). «Ынсап, ұят – бұл ғаделеттен шығады» деп біледі хакім Абай. Ғаделеттен, шапағаттан, шүкіршіліктен айырылған адамдар имандылық, адамшылық жолынан айырылады.

Ғақылды хакім Абай әр қырынан алып қарайды. Ол – ғылымның бір аты екен. Бұл қасиет иелері болмақ. Олар кімдер? «Пайғамбарлар, әулиелер, хакимдер, кәміл мұсылмандар» (сонда, 57-б). Абай осы топты өте зерделейді. Әрқайсысына баға береді, сын көзімен қарайды. Осылардың ішінде әсіресе хакімдер туралы жазғаны әлі де өміршең. Тура жолды іздеген хакімдер болмаса «дүние ойран болар еді» Абай ілімін жүрек көзінен өткізіп көрелік. «Әрбір ғалым – хакім емес, әрбір хакім – ғалым» (сонда, 57-б). білімді, білікті, салауатты хакім ғалымды түсінеді, қолдайды, озық ойын пайдаланады. Ал таза ғалым хакім атқаратын барлық жұмысты, билікті атқара алмайды. Хакімдер ұйқы, тыныштық, әуес-қызықтың бәрін қойып, адам яғни электрияны тауып, аспаннан жайды жауып алып тұрып, от пен суға қоймасын тауып, мың адам қыла алмастай қызметтер істетіп қойып тұрғандығы туралы айтады. Осындай адамдар жұрттың бәріне ұнай қоя ма? Әрине, жоқ. Хакім Абай жазады: «Бұл заманның молдалары хакім атына дұшпан болады. Бұлар білімсіздік, бәлки бұзық фиғыл…» (сонда, 58-б). Осы фиғыл адам баласын бұзатын әзәзілдің өзі. Рас сөзге ор қазуға болмайды. «Растың бір аты – хақ, хақтың бір аты – Алла» (сонда, 58-б). Сондықтан да көптеген медреселер салынған. Бірақ олар ғылымды емес, тек Құран сүрелерін жаттаумен әлек. Осыған қарап ұлы Абайды жәдитшіл ағымның ірі өкілі ретінде бағалауға болады.

Абай ілімі бойынша өнердің өзі де мал. Өнерді үйренбек – өзі де ихсан. Бірақ ол да ғаделеттен шықпасын. Бүгінгі күнге осы ойды ауыстырсақ, Абай өнердің ашық-шашық қалпын әлдеқашан сезгендей. Ілім уақыттан алда жүреді деген осы болар.

Хакім Абай адам үшін жоғары мақсаттар қажет. Әділетті, шыншыл, иманды болу Алла қарызы. Сондықтан да дүмше молдалар мен имандардан сақ болып, фитнә яғни, жалған ғылым өкілдеріне ере бермеу керек. Өздері шариғатты таза білмей надан бола тұрып дінді таразылайды. Бұларды Абай «адам аздырушылар, хаттә дінге де залалды» деп біледі (сонда, 60-б).

Осындай адамдарды сын тезіне сала отырып хакім Абай ұрпақтарына, перзенттеріне нағыз Алла жолы қандай болу керек және ол жол қайда апаратынын түсіндіреді. Ол жаңа заманның жаңа адамының толысу концепциясы. «Құдай Тағаланың жолы деген жол Алла Тағаланың өзіндей ниһаятсыз (шексіз, өлшеусіз – У.Қ.) болады. Оның ниһаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді» (сонда, 63+0-б). Ұлы Абайдың толық адам концепциясы міне, осындай. Бұл не деген сөз! Кімді толық адам дей аламыз? Жауап біреу ғана. Ол – Алла Тағаланың жолын ұстанып, еліне, халқына ұлтына пайда әкеліп, ғылым мен білімді игеріп, жұртты тура жолға бастай алатын әділетті, хақ жолында өз пайдасын емес, жұрт пайдасын алға қоятын адам екен. Міне, хакім Абай айқындаған адам қай ғасырда да, қай дәуірде де, қай қоғамдық формацияда ең алдымен өзі таза болуы керек, әділет, шындық үшін күресе алатын, озық ойдың адамы болуы тиіс. Міне, ілім он ауыз сөздің тобықтай түйінін осылай түйіндейді.

Әрине, әлемді кәмалатты шеберлікпен Жаратқан жасаған адам баласын өссін-өнсін деп жаратқан. Осы жолда адамға дос керек. «Кімге достығың болса, достық достық шақырады». «Өзін-өзі өзгешелікпен артық көрсетпек адамдықтың нұрын, гүлін бұзады», «Қастық қылмақ, қор тұтпақ, кемітпек. Олар дұшпандық шақырады, һәм өзі өлгенше боламын демектің түбі – мақтан» (сонда, 61-б). Міне, осы сөздерді зерделей қарасаң өмір диалектикасын көресің. Өмір шындығы осы. «Бір күн тату, бір күн бату» болатын достық Алла құптарлық іс емес. Сондықтан да Абай ілімі осындай кесапатты істерден сақтандырады.

Адамтану, оның мақсат-мүдделері хакім Абайды ерекше толғандырады. Өмірді көрген, білімі ұшан-теңіз, Алла ақындық қондырған хакімдік, данагөйлік жүрегін билеген Абайдың көңіл-күйі, азап-мехнаты, жан күйзелісі ұлтын сүйген жүректен шығады. Сондықтан да ғақлия, өнегелі сөзінде өзін толғандырған мәселелердің бәріне назар аударып, хатқа түсіреді.

«Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар», – деп жазады хакім Абай.

1. надандық;
2. еріншектік;
3. залымдық.

Абай ілімі осылардың архитектоникасына жауап іздейді. Және оларды қысқа қайырыммен түсіндіріп береді. Назар аударалық:

«Надандық – білім-ғылымның жоқтығы. Дүниеде ешбір нәрсені оларсыз біліп болмайды». Бұл толассыз шындық.

«Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады» (сонда, 61-б).

Бүгінде еш нәрсе өзгере қойған жоқ. Еріншектік ұлт кеселіне айналып кете жаздағанын көрген ұрпақпыз ғой.

«Залымдық – адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан қисабына қосылады» (сонда, 61-б). Бұл да бұлтартпас ақиқат ұғым.

Ал енді осы кеселдердің емі бар ма? Оны қалай түзеуге болады? Абай ілімі бұған да тиянақты қорытынды береді.

«Бұлардың емі, халқына махаббат, халық ғаламға шапқат, қайратты, тұрлаулы, ғадалат ісінің алды-артын байқарлық білімі, ғылымы болсын…» (сонда, 61-б).

Абай ілімі, Абай философиясы қандай? Мұның бәрі 38-ші қара сөзінде тұжырымдалған. Осы ойымызды беріктеу үшін, академик Ғарифолла Есімнің пікіріне жүгінген жөн. Өйткені Ғарифолла Есім – хакім Абай бабамызды барынша зерттеген, өзіндік ой концепциясын ұсынған ғалым.

«Palsapa адамның көркем мінезін қалыптастыратын пән», – деп жазады Ғарифолла Есім. – Адамның адамдығы ақыл, білім, ғылым, мінез деген нәрселермен анықталады. Хакім Абай ол үшін алдымен қажет қасиет – хауас – сәлим (тумысынан болған мінез-құлық) және оған қоса – тән саулығын айтады. Бұлар туғаннан болмақ. Адам мінезін одан әрі жетілдіретіндер: 1. жақсы ата; 2. жақсы ана; 3. жақсы құрбы; 4. жақсы ұстаздан болады. Осындай толық мінезді пенденің аты – Адам. Пенде Адам атанған соң, оның атқаратын іс-қарекеттері:

Біріншіден, Алланы танымақ;

Екіншіден, өзін танымақ;

Үшіншіден, дүниені танымақ» (3, 8-б).

Әрине, көрнекті философ ғалымның бұл пікіріне қосыламыз. Және хакім Абай ілімі, қазақ ұғымын, оның рухани болмысын жаңғырту үшін қашан да қажет. Және күллі мұсылман әлемі үшін ғибратты хикмет. «Алла Тағаладан не тілеп дұға қылдыңыз. Ол дұға қазынасы күллі мұсылмандарды ортақтастырып, оларға да сәлеметшілік тілеп һәм рахмет тілеп бітіресіз. Жә, бұл сөзден не ғибратләндік» (сонда, 64-65-бб).

Міне, Абай ілімінің адамзат мұраттарымен, оның ішінде күллі мұсылмандарды ортақтастыратын ұлы ойымен ұштасып жатқанын күллі мұсылман әлемі, түркі әлемі түсінуі керек. Абай философиясының яғни ілімінің заман шеңберінен іздеуіміз керек. Хакім Абай ілімі қазір ұлттық кодқа айналып отыр. Сондықтан Абайды қайта тану, іліміне жүгіну ұлттық құндылықтарымызды тану үшін, өзімізді тану үшін қажет.

Осылай, Абай ілімі Алла хикметіне үмітті екенін, имандылық, тазалық, ниет, намаз екенін айта отырып, осы қасиеттерге түсініктеме береді. Намаз, қыбылаға қарау, тізеге қол қойып мінәжат жасау, сәждеге яғни, маңдайды жерге тигізу арқылы ишарат жасау, тілеу тілеп дұға оқу, осының бәрі сені Жаратқанға жақындатады. Осы ғана тура жол, осы ғана тазалық, осы ғана ғаделет жолы! Бұл – Абай хакім ілімінің толық адам концепциясының алғышарты!

Отыз тоғызыншы сөз

Абай бабамыз терең білім иесі болғандықтан заман қалпын өткенмен салыстыра отырып зерделейді. Артық-кемін айғақтап, оны шендестіре отырып түсіндіріп, өнеге, үлгі сөз ретінде ұсынады. Әйтеуір бұл сөз «талаптыға болып кез» бір кәдеге жарар деп пайымдайды. Мәселен, отыз тоғызыншы қара сөзін алып қаралық. Абай өткен ғасыр мен өз заманын салыстырады. Олардың «білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы төмен болған» (сонда, 65-б). Бірақ әр заманның озығы мен тозығы алдындағы заманның екі артықшылығына талдау жасайды. Ол қандай артықшылық?

1. «…Ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен». Мұның несі артық? Осыған тоқталайық: Абай ілімі бойынша бұл әр адам өз шаруасымен айналысуы керек. Көші-қон, дау-жанжал болса оларды сол білімдар адамдар шешкен. Халық оларға сенген. Сондықтан ел басы, топ басы айтқан уәжге тоқтаған, солар көрсеткен жолмен жүрген. Осындай бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып жүрген соң халық азбайды, тозбайды. Бәрі туыс, бәрі бауыр. Мұндай топты жеңу оңай емес.
2. «Екінші мінезі – намысқорлық екен». Намысы бір, ұяты бір халық қандай да бір қиындық болса ағайындық өкпе ұмытылып, араздық жоғалып бәрі бір кісідей жұмылып қиындыққа қарсы шығады. «Ағайынның азары болса да, безері болмайды» деген нақыл сөз осындай кезеңде айқын көрінеді. Міне, осындай ұлттың жақсы қызметтері енді өңін өзгертіп, халық асыл қасиеттерінен айырыла бастағандай. Арлылық, намыстылық ізім-қайым жоғалып барады, заман алдау, арбау, дұшпандықты өршітіп, күндестік сияқты кесел мінездерді меңдетіп барады. Сондықтан да өткеннен безбей, оның асыл қасиеттерін қайта жаңғырту қажеттігін көрсетеді Абай ілімі.

Абай хакім айтқан ахуал қазіргі заманда да көп өзгеріссіз тұр. Нарықтық қатынастар ұлттық бірегей қасиеттерді ысырып, пысықайлар, жең ұшынан жалғасу, ақты «қара» деп, қараны «ақ» деп шешім шығара беретін билік ішіндегі әлдебір топтардың күшейіп бара жатқанын көрсетеді. Бұған мемлекет өз тарапынан қатаң талаптар қоя бастады. Абай ілімі өткенді саралап, болашақты болжайтын осындай көрегендігімен құндылана түседі.

Қырқыншы қара сөз

Абай ілімі қай заманда да қажет. Өйткені хакім Абай өмірді, қазақтың бар қасиетін зерделеген адам. Сондықтан да Абай ұлтын шексіз сүйе отырып, өз халқына тән керенау мінездерді сынағаны үшін ұрпағы рахмет айтуға тиіс. Бірақ кейбір тобыр саясатты адамдар Абайдың өзін сынап-мінеп, өздеріне бедел жинамақшы болатындары қалай? «Біздің қазақтың өлген кісісінде жаманы жоқ, тірі кісінің жамандаудан аманы жоқ» (сонда, 66-б). Бұл хакім Абайдың қырқыншы қара сөзінің беташар сөзінен үзінді. Шындыққа қалай қарамассың. Қазақтың арғы-бегі тарихын салыстырып қарасаң, осы сөздерге имандай сенбеске лажың жоқ.

Абай өз заманының психологиялық портретін жасаған. Ол адамдардың ара қатынасынан, мінез-құлқынан, қалыптасқан әдеттері мен салт-дәстүрінен анық көрінеді. Мәселен, ақсақалдар өздері азайып отырса да бір-бірімен бітімге бара алмайды, сыртқа барса мият тұтып, елге келсе қырын қарайтыны қалай? Болмаса сырттан бір тәуір адамын көрсе оны «жарықтық» деп бас иеді де, өз елінің тәуір кісісін көзге ілгісі келмейді, ал өзге елге бара қалса, өз елін өтірікті судай қылып мақтайды да, өз еліне келе барған елін жатып келіп мақтайды. Ағайын басына азалы сәт келіп, «торқалы той», «топырақты өлім» болса, басын аулақ алып, барымта, ұрлық қылалық десе, сол топтан табыла қоятыны қалай?

Бүгінде ағайынның аты озып келсе, «атыңды тартыспай», қайта озған ат иесіне өкпе артатыны несі? Бұрынғылар жақсылық жасаған адамды ұмытпай, жер-жерде айтып, мадақтап жүретін болса, елдегілер күні ертең ұмытып кетеді.

Бай баласы кедеймен ұрлық қылудан тайынбайды, ал жарлы баласы неге бай болуға ұмтылмайды?

«Бірде тату, бірде бату» достық қазақы өмір көрінісі емес пе? Досым ғой деп атыңды берсең, қасың келіп тайын берсе достықтан айнып шыға келетін қазақы мінезді жасыруға бола ма? Болмаса күнде айтқаныңнан шықпайтын досыңды емес, бір рет айтқаныңды істеген дұшпаныңды артық көрушілік қандай қасиет?!

«Елді пысық билегені несі? Пысықтың бәрі кедей келетұғыны несі? Тоқал қатын өр келетұғыны несі? Кеселді кісі ер келетұғыны несі?» сонда, 67-б. Осы сияқты сұрақтар Абай хакімді қатты ойландырады. Соның бәрі адамның өз бойындағы жақсы-жаман қасиеттер. Оны ешкім сырттан келіп түзей алмайды. Шын сөзден гөрі бәлелі сөзге үйір болғыш қазақ тек қана өзін-өзі түзей алады. Ол үшін білім, ғылым, санаға сәуле түсуі керек. Сонда ғана жамандықтан арылып, қазақ озық ойлы елге қарап ой түзей алады, бой түзей алады.

Қырық бірінші сөз

Хакім Абайды қазақ қоғамының бар мәселесі алаңдатады. Соның ішінде әсіресе, Абайдың қазақтың дербес мемлекет болуын аңсайтын тұстары аз емес. Ол ерекше көзге ұрып тұрмағанмен қырық бірінші қара сөзінде айқын аңғарылады. Демек, Абай хакім өз заманына да, өз қоғамына да риза емес. Бұл осы қырық бірінші сөзде нақты көрініс тапқан өзге елдермен теңесу үшін қазаққа не керек?

«… Әуелі – бек зор өкімет, жарлық қолында бар кісі керек» (сонда, 67-б). Ал өкімет, жарлық қай жерде болуы мүмкін? Әрине, жеке мемлекет болған елде болады. Сонда қоғамды өзгертуге болады. Үлкендерді тәртіпке шақырып, жас балаларды «медреселерге беріп» оқытып, қажетті салалар бойынша мамандар даярлауға болады. Қыздар да қоғамның бір пайдасына жарауы керек. Оларды мұсылман ғылымына жіберсе, қоғам өзгермек. Олар өздерінің алдындағы ұрпақты алмастырар еді.

«Екінші – ол адам есепсіз бай боларға керек» (сонда, 68-б). Неге? Өйткені өзі ашқұрсақ жүрген адам кімге пайда бермек? Оларда материалдық күш болса рухани жолға саларлық қауһары болмақ. Сонда жастарға дұрыс тағлым беруге, оқытып, жеткізуге, ғылым-білімді игеруге мүмкіндік алар еді. Бұл ілім емей немене?

Наданшылықтан шығару да оңай емес. Мұны бір кісі атқарып шығуы да екіталай. Адамшылықтан кеткен, бос қызыл-жасыл өмір сүруді дағдыға айналдырған қазақы тірлік осылай жалғаса берсе ешнәрсе өзгермек емес. Сондықтан да Абай хакім заман уытын дәл табады, оның кеселін дұрыс көрсетеді. Бірақ осыны халық түсіне, ғылым-білім, адамшылық жолына түссе, түбі бір өзгеріс болатынына сенгісі келеді. Философ, ақылман адамның өз заманынан аса туғаны осы емес пе?

Қырық екінші сөз

Абай қоғамның кесел тұсын айтудан, көрсетуден жалыққан емес. Осының төркінін іздейді, ой түйеді, пайымды сөзін айтады. Қазақтың бос белбеу, жаманшылыққа үйір, «сөз аңдып», «қулық-сұмдықпенен», «пайдасыз жұмысқа қаңғырып» жүруінің себеп-салдарын жұмыссыздықтан көреді. «Жұмысы жоқтық, тамағы тоқтық, аздырар адам баласын» деп өлеңге де қосуы соның айқын дәлелі. Өз малын өзі бақпай, біреуге қоса салып, «қай жерде өсек-аяң, сөз аңдып, тамақ аңдып ел кезуі» сол жаман қазақы қалып.

Еңбекпен таппай, «желөкпелеу», «мақтаншақ» байларды мадақтап, майлы етке шендетіп қол салып жүретін, арызқой, «мен айтпап па едім» деп көсемсініп жүретін адамдар легі көбейіп барады. Абай осыған қапаланады. Мұндай адамдар елге тірек бола ала ма? Әрине, жоқ. Сондықтан да Абай шерлі сөзін ғақлияға айналдырып, ұлтын түзеуге тырысады. Ойлы ұрпаққа айтар өсиет сөз деп қабылдаған жөн.

Қырық үшінші сөз

Абай ілімінің бір парасы – жан мен тән мәселесі. Бұл ретте Абайдың тек қазақи ұғым-танымнан емес, орыс, Еуропа ойшылдарының білімінен көп ой жинағандығы анық көрінеді. Демек Абай жан мен тәнді адам бойындағы қадір-қасиеттің негізі деп қарағанын көруге болады. Олардың бірі адамға туа бітеді, бірі еңбекпен, біліммен, оқумен, тәжірбиемен келеді. Абай ілімі осыны ашып көрсетеді.

«Ішсем, жесем демектің басы – жибили, ұйқтамақ та соған ұқсайды. Аз ба, көп пе, білсем екен, көрсем екен деген арзу, бұлардың да басы – жибили». Бұл – тән сұранысы. Ал кәсіби, яғни еңбекпен келген нәрсе – ақыл, ғылым. Бұлар «көзбенен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп, тыстағы дүниеден хабар алады» (сонда, 69-70-бб). Жақсыдан үйрену, жаманнан жирену, естіп-білгендерін ойға жинаса, «орындысы мен орынсызының ара жігін аша алса», бұл – ақылды адам. Ол – жан дүниенің кілті. Ал өзі ештеңеге ұмтылмай, Алла Тағала осылай жаратқан ғой деп шарасыздық танытып, өзін ақтамақ болған адамдар Алланың өзіне жала жабуға тырысады. «Бұл ойсыз, өнерсіз надан адамның ісі» (сонда, 70-б).

«Ойын-күлкімен, ішпек-жемек, ұйықтамақпен, мақтанмен әуре бол да, ішіңдегі қазынаңды жоғалтып, хайуан бол деген жоқ» (сонда 70-б).

Ақыл деген не, талап деген не? Олардың ара жігі қандай? Міне, осы сауалдарға да Абай ілімі өз жауабын айтады. Біреулер «Ақыл жибили болмаса да, талап – жибили» дейді Абай хакім осы сауалды қойып алады да. Жоғарыдағы пікір білдірушілер талапты адам ақылды адам, ал талабы жоқ адам ақыл иесі емес деген ойға келеді. Бұған Абай ілімі келісе алмайды. Талап балада да болады, бірақ оны дамыту, жан қуатына байланысты. Оны дамытпаса жоғалып кетуі мүмкін, ал еселеп дамытса зораяды. Жан қуаты үздіксіз өсіп, дамып отыруы керек. Болмаса барыңнан айырылып қалуың да ғажап емес. Оны қуып жету мүмкін де болмай қалады. Сондықтан да жан қуатын жоғалтпаған адам өнердің, ғылымның «тамырын берік» ұстап қалады. Ал одан айырылған адам «сол өнердің сақтайтұғын қуаттың» (сонда, 71-б) өзінен де айырылады.

Абай ілімі жан қуатын үшке бөліп қарастырады:

– Зинһар, яғни жан дүние тазалығы (У.Қ.) оны жоғалтып алу деген хайуанмен пара-пар, адамшылықтан шығу;

Екіншісін, Абай орысша береді. Оны «подвижной элемент» деп атайды. Бұл не деген сөз? Абай хакімнің өзіне жүгінелік: «Не көрдің, не есіттің, әрнешік білдің, соны тездікпенен ұғып, ұққандықпенен тұрмай, арты қайдан шығады, алды қайда барады, сол екі жағына да ақылды жіберіп қарамаққа тез қозғап жібереді. Егер бұл болмаса, көп білуге көп оқу оңды пайда да бермейді» (сонда, 70-б).

Яғни, білгеніңді, жиған-тергеніңді қажеттікке жарат, еліңнің қажетіне жұмса» дейді. Ондай болмаған жағдайда «уақытыңнан кеш қалып, өкінесің» дейді. Бұдан хакім Абайдың ойшыл тұлғасын түйсіне түсесің.

Енді бірі «сила притягательная однородного» деп аталады дейді ұлы Абай. Ол не? Бұған хакім Абай төмендегідей түсінік береді. «Бір нәрсені естіп, көріп білдің, хош келді, қазір соған ұқсағандарды тексересің. Түгел ұқсаған ба? Яки бір ғана жерден ұқсағандығы бар ма?» (сонда, 71-б). Мұндай адамдар бәрін салыстырады, тексереді, жетілдіреді. Сөйтіп әбден көзі жеткенше ізденіп, жан-жақты қарастырып, бір түйінге тоқтағанша тыншымайды.

Үшінші «впечатлительность сердца» деп аталады деп жазады хакім Абай. «Мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңілдік, салғырттық – бұл төрт нәрсе бірлән кірлетпей таза сақтаса, сонда сырттан ішке барған әр нәрсенің суреті жүректің айнасына анық рәушан болып түседі» (сонда, 71-б).

Бұл төрт нәрсе адамның адамгершілігіне сыймайды. Осындай кесірлі, кесепат нәрселерден жүректі былғамау керек. Сонда жан қуаты берік, рухы таза адам боласың. Ұлтыңды дұрыс жолға бастай аласың. Жүрегі таза адамның ниеті түзу. Пиғылы түзу адамның сөзі түзу, сөзі түзу адамның ісі түзу, ісі түзу адамның ойы түзу, ойы түзу адам ғана ұлт сөзін сөйлей алады. Абай хакім жүрек тазалығын осылай түсінеді.

Тән қуаты да керек. Өйткені онымен дәулет жинайсыз. Бірақ оның «неше түрлі кеселі, кесепаты бар» (сонда, 71-б). Оны білген жөн. Ал жан қуаты ақыл, ғылым береді. Бірақ оны орынды жұмсай білу керек. Өлшеуін білу қажет. Ойланбаған іс опық жегізеді. Сондықтан да ойды билей білу еркіңді билеумен бірдей. Ондай болмаған жағдайда қияли адам болып кету қатері де жоқ емес.

Ішу, жеу, киіну, орынсыз күлкі, көңіл көтеру, құшу, сүю мал жию, мансап іздеу, айлалы болу, алданбауға тырысу сынды нәрселердің бәрі керек болғанмен Абай хакім олардың өз өлшемі, өз тоқтамы болу керек дейді. «Өлшеуінен асырса – боғы шығады» деп ой түйеді хакім Абай.

«Сила притягателыная однородного», «подвижной элемент» екеуі қосылса пайда да, зиян да екеуінен шығады. Бұлардың да өз өлшемі, өз тоқтамы болуы керек. Бір жақты болып кетсе, «Мансап сүйгіштік, мақтаншақтық, ашуланшақтық, өтірікшілік, осыған ұқсаған әрбір маскүнемдікке тартып, құмар қылып, ақылдан шығарып жіберетұғын нәрселер осы екеуінен болады» (сонда, 72-б).

Ал осылардың барлығының пайымы мен парқы ақыл қуатында. Ақыл мен қайрат, жігер қосылса, осы ұлттық кемшіліктерді жоюға жол ашады. Мұндай болмаған жағдайда жұртқа күлкі, дұшпанға таба болып жүре бермексің. Бұл ойлы жүрекке жетер, таза жүрекке қажет ой пырағы ғой…

Қырық төртінші сөз

Талап ұғымын хакім Абай жиі пайдаланады. Талапсыз адамды Абай ең жаман адам деп біледі. Талаптың да әр түрі болуы мүмкін. Орынды, орынсыз талапшылдық болуы өмір шындығы. Адам өзіне сырлас жан іздейді. Түсіністік табуға тырысады. Бірақ адам болған соң «талаптың ішінде адам баласы көбінесе басына қадір іздеп, сол талапта болады» (сонда, 73-б). Ал біреулер мал қуады. «Сараңдықпен, арамдықпен, әйтеуір мал тапсам… ит те болса, малдыны сөге алмайды деп, бұл мал һәм пайда, һәм қасиет болады бойыма дейді» (сонда, 73-б). Бірақ Абай іліміне көз жүгіртсең мұны адамдыққа жат, «қазақ түгіл, көңіл жиіркенетін іс» (сонда, 7-3-б) деген ұғымға тап боласың.

Әуелі пейіл таза болуы керек. Білімге, ғылымға, пайдалы іске ұмтылған талап нағыз талап деп біледі хакім Абай.

Қырық бесінші сөз

Абай Алла жолының растығына ешқашан шек келтірген емес. Қырық бесінші сөзінде бүкіл ғақлияның негізгі өзегі іспетті сөз айтады. «Әлемде неше дін бар, неше мың жылдан бері әркім әр түрлі сөйлесе де, бәрі де бір үлкен Құдай бар деп келгендігі, уа һәм неше мың діннің бәрі де ғаделет, махаббат Құдайға лайықты дегендігі» (сонда, 73-б).

Адам махаббат пен ғаделетті Алланың хикметі деп білуі керек. Илану, сенім сол ғаделет пен махаббаттың кілті.

Адамшылық дегеннің өзі Абай іліміне сәйкес – махаббат, ғаделет, сезім. «Бұл жаратқан Тәңірінің ісі» (сонда, 73-б). «Айғыр биеге ие болмақта да махаббат пен сезім бар» (73-б). Яғни сезімнің тазалығы, махаббаттың тазалығы адамға ғана тән.

Әлем ғылымды әлдеқашан дамытқан. Оны ойлап, шығарам деп әлек болудың да жөні жоқ. Жасалып қойылған нәрселерді оқып, тауып кәдеге жарату қажет. Оған ақыл, парасат, сезу, көру секілді қасиеттерді қосқан жөн. Сонда надан болмайсың, қор болмайсың. Абай ілімі ешқашан ескірмейді. Әр заман, әр қоғам Абай ілімі арқылы дами алады, рухани жаңғыра алады.

Жаңа ғасыр – жаңа заман. Бірақ қанша ғасырлар болса да, ұлттың рухани кодына айналатын ұлттық мұралар халқымен бірге жасай бермек. Олар қазақтың фольклоры мен ұлы Абай мұрасы.

Хакім Абайдың өлеңдері мен қара сөздері оның ойшыл, қайраткер екендігін көрсетеді. Бірақ әр заманның өз ұлтының мұрасынан ат тондарын ала қашатын кейбір адамдардың болатыны құпия емес. Ұлы Абайға да күйе жаққысы, оны әлдебір діннің насихатшысы, болмаса өз ұлтын сынап-мінеген деп, еңбегін елемеуге тырысушылық байқалады. Тіпті әдебиетке, ғылымға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын кейбір нигелист адамдар «қара сөзді Абай жазбаған» деп өзеурейтінін қайтерсің. Көзі тірісінде кітабы шығып үлгермеген Абайға осылай ғайбат сөз айту кімге керек? Мұны көрші мемлекеттердің әсіресе, ұлтшыл топтары іліп әкетіп, отқа май құюға тырысатынын қайтерсің. Жақында мәскеулік бір теледидар тілшісі Абай ескерткіші алдына тұрып алып, ары-бері өткен адамдарға сұрақ қойып, сауалнама жүргізді. «Абай Құнанбаев деген кім, Сіздер оны білесіздер ме?» Обалы не керек, жасы үлкен адамдар «Абай қазақтың ұлы ақыны, ойшылы» деп жауап берді. Ал жастардың ешқайсысы Абайдың кім екенінен бейхабар болып шықты. Өйткені ТМД елдері достастық елдерінің әдебиетін оқымайды. Жақында ғана Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзоев Абай мұраларын насихаттау жөнінде арнайы қаулы қабылдады. Мұндай шаралар бүкіл ТМД аумағында қабылданғаны жөн болар еді. Сонда достастық елдері экономикалық, саяси байланыстарды ғана емес, әдебиет, мәдениет, жалпы руханият саласы бойынша өзара байланыстарды нығайта алар еді.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты манифестік еңбегінде ұлттық код ретінде Абай шығармашылығы зерттелуі тиіс екендігіне ерекше назар аударды.

Абайдың қара сөздері 1933 жылы  жинақталып тұңғыш рет жарияланды. Қара сөздер  әуелі араб, кейін латын, одан кейін  кириллицаға түсірілгенін айта кетуге тиіспіз. Осы үрдіс барысында кейбір олқылықтар кеткені де жасырын емес. 1954, 1977, 1995 жылдардағы Абай шығармаларының толық жинағына енді. Олар 1905, 1907 және 1910 жылғы мұрағат қорында сақтаулы қолжазбалар негізінде салыстыра отырып жарық көрген болатын.

Абай қара сөздерін Мүрсейіт қолжазбасына орай негіздеп ұсынған классик жазушымыз М.Әуезов болатын. 1933 жылдан бері академик М.Әуезов жүйелеген қара сөздер бір қалыппен жарияланып келеді.

Ұлы  Мұхтар Әуезов: «Жалпы алғанда, Абайдың осы қара сөз дейтін мұралары көркем  прозаның өзіне бөлек, бір алуаны боп қалыптанады. Бұлар сюжетті шығармалар емес. Бұрынғы жазушылар қолданған естелік, мемуар да емес. Стиль, мазмұн жағынан алғанда, осы шығармалар – Абайдың өзі тапқан бір көркем сөздің түрі»(116-б), – деген бағасы қанша уақыт өтсе де санада жаңғыра бермек. Абай ілімінің қайнар көзі – осы қара сөздерде.