Адамзат тарихында белгілі бір ұлыстың, ұлттың немесе белгілі бір нәсілдің ғана қамын күйттеген елеулі тұлғалар аз болмаған. Демек, олардың өздері аса қастерлі деп білген істері адам баласының бір жағына шапағатын тигізіп, басқа жағына көлеңкесін түсірген, қиянат қылған. Сөйтіп, соның өзі көбіне жалпыға ортақ емес мүдделер қақтығысына ұшырата берген. Сондай-ақ, мұндай алалық бірқатар жағдайда кінәратсыз пейілді ғұламалардың әлеуметшіл ілімдерін әлгі жекелеген ұлыстар мен ұлттардың немесе нәсілдердің мүддесіне бұрмалау салдарынан орын алғанын да байқаймыз. Бұған мысал ретінде, мәселен, әлемдік діндердің соңғы мыңжылдықтар ішіндегі өзара қырқыстарын айтсақ та жетеді.
Бұдан сан мың жыл бұрын жер бетінде күллі адамзатқа шұғыласын төгуге ұмтылған және оны өркениетке үндеп, жетектеген, жарқын, жасампаз өмір сүруге үйреткен, бүгінде өсиеттері әрбір жанның лайықты өмір сүру дағдысын қалыптастырып, рухани мұрасына айналған дана да мейірбан тұлғалар болғаны да аян. Алайда, дүниедегі қым-қуыт тірлікте олардың есімдері, шамшырақ бағдарлары біртіндеп көмескі тартып, уақыт тозаңдарының астында қала бергенін де білеміз. Соның өзінде, бағзыдан бүгінге мысқалдап жеткен тәлім мен өнеге нышандары осы заман өркениетінің, адамгершілік, гуманизм нормалары мен әлеуметтік, демек, әрбір адам баласының болашағын көздеген идеялар негізіне сіңгенін де мойындаймыз.
Әңгіме – бұдан мың-мың жылдар бұрын өмір сүрген Ман хақында. Адам үшін жасаған ұлы қызметі үшін Қазақ атам оны Ман Ата, Адам Ата – Ман Ата деп ардақтап, ал, жер бетінің басқа халықтары Первочеловек Ман, Прародитель всех людей Ман атаған тарихи тұлға туралы.
Дана Қашағанның:
Қазақ деген ел едік,
Қайырлы халық атанған, –
деген жолдарының төркінінде тым ежелгі замандардан бүгінге жеткен зәузатымыздағы адамсүйгіштік қасиеттер сол Ман атамыздың күллі адам баласының мұратына бағытталған ұлы бастамаларын тербетіп шығаруға және сол адамсүйгіштік ілімдерді ұрпақтан ұрпаққа қалтқысыз жеткізу ықыласына бесік болғанын түсінеміз. Адамзат тарихының кең аренасы болған Ұлы Дала, ежелгі Қазақ Жері қазіргі дәуірде де сол дәстүрлі рухпен ілгерілеп, бейбітшіл өмірдің ұйытқысы бола білуінің өзінде табиғи заңдылық бар. Бүгінге Ман дәуірінен жеткен «ізгілікті ойға беріл, ізгілікті сөз айт, ізгілікті іс тындыр» өсиеті әрбір жасампаз жанның негізгі өмір қағидасына айналған.
Сонымен, әңгіме – Ман хақында.
Ман жұмбағы. Ол кім болған?

Маңғыстаудың Үстірт аймағындағы, бүгінгі Атырау, Ақтөбе облыстары­ның жерлеріне дейінгі ұланасыр кеңістік сан ғасырлар бойы халықтың мыңғыртып төрт түлік мал өсірген, ішінара егіншілікпен, бау-бақшалықпен айналысқан берекелі қонысы болған. Үстірттің Ұлы Жібек Жолдары тармақтарының бірі бойындағы маңызды асуға айналуы бұл елдің сыртқы экономикалық, мәдени байланыстарына да мүмкіндік берген. Алайда, 1917 жылғы ұлы Қазан төңкерісінен кейінгі асыра сілтеу, қуғын-сүргін өлкені қоныстанған халықтың Орта Азияға, Таяу Шығыс пен Кавказға, Еуропаға, Қазақстанның басқа облыстарына үдере қашуына әкеп соғып, отыз жылдай уақыт бойы күллі өңір ұшқанда қара жоқ, құлазыған елсіз далаға айналды. Маңғыстаудың Қара Ойында ойсырап қалған мал шаруашылығы елуінші жылдары қайтадан қауырт өркендеп, елсіреген Үстіртке, әсіресе, жерұйық Сам өңіріне жаңадан ел қондырып, түбектің мамыражай, бай өрісіне айналдыру қолға алынды. 1958-ші жылдың ерте көктемінде біздің үй жүк машинасымен Сам, Үстірт өңіріне көшіп, Манаты (қазақ тілінің сингармонизм, үндестік заңдарына сәйкес Ман Ата есімдігі географиялық атауларда осылай тұлғаланған, Алма-Ата атауының Алматыға айналғаны тәрізді) асуындағы Ман Ата әулиеге зиярат етіп қонып шықты. Үлкендердің Ман Ата адам баласына көп қамқорлық жасаған деген сол түнгі әңгімелері құлағымда қалды. Бес жастан алтыға қарап тұрған шағым еді. Есейе келе сол Ман кім екен деген сұрақ жадымнан кетпеді. Әкем Байеке ұлы Іңірбай ескіше оқуы бар кісі еді. Содан болар, жастары жүзге таяп дүниеден өткен Сарман, Қапар және басқа қариялардың біздің үйдегі Ман туралы әңгімелері, әсіресе, үлкен оқымысты Тоқтамыс Үсен әулиенің 1965 жылғы қысқа тұжырымдары көкейіме ұялаумен бірге, япырау, әлгі Ман кім екен деген сұрақ ойландыра берді. Мырзагелді Қонақбай әулиенің 1959 жылғы наурыздағы сөздерін, күрделі болды ма, түсіне алмадым. Үлкендер лебізінен Ман Ата адам баласына көп қамқорлық жасаған деген бір ауыз анықтаманы ғана ұққам. Күмәнім жоқ, олардың білетіні көп еді, таратып айтқан деректеріне ойын баласы мен тап болмаған шығармын. Осылайша Ман Ата мен үшін де, асудан әрбір жолаушы кейде қона жатып, кейде кідіре зиярат етіп өтетін көпшілік үшін де құпиясын ішіне бүккен жұмбақ болып қала берген. Уақыт өте Ман Ата есімдігінің анықтауышы іспетті «Адам Ата – Ман Ата» балама тіркесі мен ғылыми әдебиеттердегі «Прародитель всех людей Ман» айқындауышы бір-бірін дәл тәржімалап тұрғаны жігеріме от берді. Сөйтіп, бұл Ман Ата немесе Адам Ата – Ман Ата діни аңыздардағы Адам Ата – Хауа Ана тұлғаларынан мүлде бөлек, өмірде болған нақты адам екені айқындалды. Оның үстіне 1975 жылы Олжас Сүлейменовтің «Аз и Я» кітабын оқу барысында ежелгі тіліміздегі «ман» сөзінің жан-жақты мағынасы қызықтыра түсті. Қазіргі қазақ тілінде «адам» сөзі жеке тұлға мағынасын білдірсе, «ман» қазір бізде дәл осылай ашық қолданылмайтынына көңіл қойдым. «Ман» есімдіктер ішінде, зат есімдер, сын есімдер, анықтауыштар құрамында «жасырын», кейде жұрнақ түрінде тұрып, біздер оның адам деген мағынасын санадан тыс (подсознание) деңгейінде ұғады екенбіз. Баяғы қарияларымыздың Ман Атаны «Адам Ата – Ман Ата» деп айтуында тылсым тарих бар екені байқалып, енді соның бір шетіне саңылау түскен еді. Яғни, біз адам немесе жеке тұлға мағынасындағы «ман» сөзін «адам» сөзіне дейін қолданып келіппіз. Мәселен, лексиконымызда бағзыдан бар «қаһарман», «шабарман», «атаман», «ақылман», «бағман» (бағбан) және басқа. Бұл қай заман? Қазірге дейінгі нешінші мыңжылдық? Осылайша Ман есімдігінің сырына, Ман Ата әулиенің құпиясын ашуға мысықтабандап жақындай түстім. «Коммунистік жол» газетінде «Мекенім менің Ман+қыстау» көлемді зерттеу мақаламды жарияладым ( 29.03.1984). Отпан (Отман) мәселесін де сонда көтердім. Жетпісінші жылдардың басында әулиелерді, XIX ғасырдың 70-інші жылдарындағы патша өкіметінің саясатына қарсы көтерілістің басшылары Иса мен Досанды жырға қосқаным облыс басшылығындағы кейбір қырағы көздерге ілігіп, әңгімелі болғандықтан (мүмкін, этниқалық түсініктен шығар) және облыстық партия комитетіне қызметке әзірленіп жүргендіктен мақала жер атаулары тұрғысынан жазылды.
Ежелгі Манды халықтар адам баласының арғы атасы деп танып және қазағымның оны Адам Ата – Ман Ата деп дәл баламалауында тарихи шындық бар екені ойымды баурай берді. Осы тұста, әрбір көзі қарақты әдебиетші секілді, менің де жас кезімде лингвистикамен, этимологиямен құмарта айналысуым көп пайдасын тигізді. Бұның бәрін тәптіштеп айту себебім – бір шеті Қиыр Күншығысымыздағы, Үндістан, Ауғанстан, Алдыңғы және Кіші Азиядағы, бір шеті Ұлы Даланың, ежелгі Қазақ қоныстарының, Еуропаның, алыс құрлықтардың түкпір-түкпірінен Манаты асуына, Ман Ата әулиеге жылғалардай құйылып жатқан мәліметтердің ақиқатына табиғи жолмен, баппен көз жеткізу тәсілі.
Бағыма қарай әлемдік әдебиет нұсқаларынан Ман деген ғұлама, ұйымдастырушы, заңдар мен ережелер шығарушы туралы мәліметтер ұшыраса берді. Жетпісінші жылдардың аяғында Джавахарлал Нерудың (1889-1964, Үндістанның тәуелсіздігі жолындағы күрескер, Индия Республикасының тұңғыш премьер-министрі) «Взгляд на всемирную историю» үштомдық еңбегінен (Москва, «Прогресс», 1977, 1-ші том, 159 б.) ежелгі Үндістандағы ұлы заң шығарушы Ман жөнінде лебіздер кезікті. Ол күндері бұл Манның Маңғыстаудағы Ман Атаға қатысы бар деп ойлай алмадым. Үндістан қайда, Маңғыстау қайда! Екеуі Азияның екі шетінде! Алайда, сол Манның ізі әуелі Солтүстік Үндістаннан бермен қарай, Оңтүстік-Батыс Үндістаннан қылаң беріп, көп ұзамай Ауғанстаннан, Әзірбайжаннан, Тұран ойпатынан, Ежелгі Қазақстаннан шықты! Маңғыстаудың іргесіне, одан Ман Ата әулиеге жетті! Ол осынау ұзақ өмір жолдары бойында әлгі айтқан елдерде қала-мемлекеттер мен ауыл-мемлекеттер (Хангуй (Күнгей), Манкент, қорған қала Кангха, Канглы т.б.), шаруашылықтар, Ман мемлекеттерін, империяларын ұйымдастырып, адамдарды империялар мен мемлекеттерді, шаруашылықтарды құрып, басқаруға, істерін жүргізуге үйреткен, сол үшін заңдар мен ережелер шығарған. Сондай-ақ, өмір жолы негізінен мұхиттар мен теңіздер, өзендер бойында өткендіктен, халықтарды кеме жасауға үйреткен. Бұл аз десеңіз, жұртшылықты қоғамдық жерлерде, тұрмыста өзін-өзі ұстау, ізгі қарым-қатынас әдептері мен нормаларына, ұқыпты, лайықты, молшылықта өмір сүру тәртібіне баулыған. Халық оны Бах-Ман(Бақ-Ман) – Бақыт сыйлаушы адам деп ардақтаған («Большая Советская Энциклопедия»,15 том, 339 б., «Советский Энциклопедический Словарь», 755 б., «Мифы народов мира», 1 том, 252 б., «Советская энциклопедия», 1980). Әрине, жоғарыда меңзегеніміздей, бұл ұланасыр жұмыстарды жүзеге асыруға жалғыз адам мүлде үлгере алмас еді. Сондықтан, қабілет-қарымы жеткілікті адамдардан әр деңгейдегі, әр саладағы мамандарды оқытып, тәрбиелеп отырған, ал, олар Ман ұйтқы болған ұлы істерді ел ішінде жалғастыра берген. Демек, білім-білік, тәжірибе орындары жұмыс жасаған. Сөйтіп, Ман есімі оның ізін жалғастырушылар арқылы әуелі Еуразияға, одан әрі әлемге өрістей түскен. Бұған пәрменді себеп болған Заратустра пайғамбар, оның «Авеста» кітаптарындағы адам игілігін көксеген ілімдер.
Заратустра. Ман рухымен кездесу

Оқырман байқап отырғандай, бастапқыда Манның өмір тарихын зерттейінші, оны қазақ тарихымен, адамзат тарихымен ұштастырайыншы деген мақсаттан аулақ едім. Тек Манаты асуындағы әулиенің кім екенін білгім келген. Алайда, ұзақ жылдар бойы бір құдіреттің күшімен, біреу арнайы ұйымдастырғандай, тиісті мәліметтер маған рет-ретімен, логикалық, тіпті хронологиялық жалғастықпен ұшыраса берді. «О, Дана Дүние!..» роман-трилогиямды 2008 жылдың соңында жазып болып, Астанада Президенттік мәдениет орталығында Мырзатай Жолдасбеков тұсаукесерін өткізгеннен кейін бір жыл жеңіл жұмыстармен миымды демалтып, 2010 жылдың басында Әбіш Кекілбайұлына сәлемдесіп бардым. Қасымда серік болып Мәдениет министрі аппаратының қызметкері Жасұлан Майлыбаев жүрді. Әбекеңнің бір шығармасында студент кезінде аупартком, ауатком басшыларымен Маңғыстаудың киелі орындарын аралап, тау етегіндегі қотыр тастардан үйілген белгісі бар бір әулиеге зиярат еткен сәт суреттелген. Сол Ман Ата болар ма деп жүргем, біліп алу үшін: «Баяғы Үндістандағы Ман мен біздің Ман Ата бір адам емес пе екен?» деп сұрадым. «Әрине, бір адам» деді Әбекең. Артық сөзге бармады. Көкейімдегі үмітке біршама сәуле түсті. Бірақ, қолға ұстайтын деректі дәлелдің аздығынан күмәнім кетпеген. Көп ұзамай Ақтауда бір мемлекеттік кеңсенің кіреберіс бөлмесінде елеусіз жатқан «Заратустра. Учение огня. Гаты и молитвы» (Москва, ЭКСМО-Пресс», 2002) кітабына «кездейсоқ» тап болдым. Бұрыннан жадымда қат-қабат жиналған мәліметтерге сол кітаптан кенет жарық түсіп, көз алдымда Қазақстанның, адамзат дүниесінің көпке мәлім емес ұлы тарихы ашыла кетті! Соған дейін Заратустра пайғамбар туралы, «Авестаны» оқимын, одан Ман Ата туралы дерек табамын деген қиял менде болмаған. Мәселеге шындап кірісуге бел будым. Мыңдаған жылдардың аржағында бұлыңғырланып қалған даңқты тарихымыздың ұлы кезеңдерін қолымнан келгенінше ұлтымыздың, ұрпақтарымыздың, ісім өрістеп жатса – әлемнің қолына ұстатуға ұмтылдым.
Заратустра мен «Авеста», Ман тарихтарына үңілгенде негізінен ағылшын, неміс, француз ғалымдарының тұжырымдарына, солардың еңбектерінен қоректенген объективті орыс зерттеушілерінің пікірлеріне көбірек көңіл қойған орынды. Бұл тақырыпта ирандық ағайындардың бірқатары тарихи фактілерді өздеріне бұрмалап, ұлы неміс фолософы Фридрих Ницше (1844-1900) ақиқатына жарық түсіргенге дейін Заратустраның (пайғамбардың иран үлгісіндегі Заратуштра есімін сөздің түркі тегіне орай Заратустра (Сара Дәстүр, Сара Шежіре) деп өзгерткен Фридрих Ницше) тегі және «Авеста» туралы ғылыми жұмыстарда көп жаңсақтық орын алды. Бұндай жеңілтек әдет кейбір жас орыс авторларынан да ұшырасып қалып жүр. Ал, еуропалықтар, британдықтар олардай көрсеқызар емес. Бір ғана мысал келтіре кетейін: олар бұдан бес мың жыл бұрын Англияда, кейбір деректер бойынша Ирландияда тұрғызылып, стратегиялық маңызға ие кешенді ағылшындар соғыста жеңіп алып, қазіргі орнына көшірілген Стоунхендж тарихи ескерткішін «О, осындай кереметті қалдырған біздің аталарымыз немесе ежелгі германдықтар» деп мақтаншақтық жасамайды. Стоунхенджды Ұлы Даладан Еуропаны ғасырлар бойы жайлай өтіп, Британ аралдарына дейін жеткен бағзы түркі тілді кельт халқы салғанын британдықтар дәлелдеп келеді. Бұған қосымша дерек ретінде Қазақтанның шығыс аймақтарында Стоунхендж үлгісінің атасы іспетті өте ерте заманғы ескерткіштер сақталғанын айту ләзім. Кельттер туралы алдағы тарауларда тоқталып өтеміз.
Кеңестік кезеңде «Авестаның» білгірі, белгілі иранист, Кембридж университетінің профессоры Мэри Бойс Заратустра бағзы заманда бүгінгі Ресей аумағында дүниеге келген деп дәлелдеп шықты. Бұнда ақиқаттан саналы түрде ауытқу ниеті жоқ. Себебі одақтас республикалар тәуелсіздік алғанға дейін КСРО аумағы жалпақ түсінікте Ресей империясы деп қабылданды. Қазақстан тәуелсіз ел болғаннан кейін одақ географиясына жаңа көзбен зер салынды. Сөйтіп, Мэри Бойс Заратустра бүгінгі Батыс Қазақстан облысының аумағында, Еділ–Жайық өзендерінің арасындағы аймақта дүниеге келген деп біржола тиянақтады. Бұны ұлты осетин Ресей ғалымы В.Абаев және басқа зерттеушілер қуаттады. Иранның «Заратуштра-наме» аңыздар жинағында Заратуштра солтүстіктен 30 жасында Иранға келді делінген. Аңызды жариялаған кезде, ирандықтардың Тұран ойпаты мен Каспийдің оңтүстік-шығысындағы ұланасыр аймақты не заманнан өз империясы құрамында көргісі келгендіктен, өрескел дәлсіздікке жол берілген. Төменде көз жеткізетініміздей, Заратустра 30 жасында солтүстік-батыс өңірден Үстіртке келген. Заратустра өмір сүрген ортаның әлеуметтік жаңашылдығы теориясын XVIII ғасырда Жорж Луи Леклерк «Табиғи тарих» іргелі еңбегінде «өркениетті» деп атауға лайық бірден-бір халық ерте дүниеде Каспий теңізінің шығысында өмір сүрді» деп бастап берді. Бұл пікірді үнді ғалымы, ойшыл, Үндістанның тәуелсіздігі жолындағы күрес қайраткері Балгангадхар Тилак одан әрі дамытқан болатын. Ал, Мэри Бойс Заратустра Иранда өмір сүрді деген қатені де түзетіп («Современные исследования показали, что такого быть не могло»), демек, «Авестаның» ежелгі қазақ жерінде жазылғанын дәлелдеп шықты: «Исходя из содержания и языка, сложенных Зороастром гимнов, теперь установлено, что в действительности он жил в азиатских степях к востоку от Волги» (Мэри Бойс, «Зороастрийцы.Верования и обычаи», Центр «Петербургское востоковедение», 1994, 1 стр.). Ал, Заратустраның Гаттарында (Хат, Жолдау) оның Тұран тайпалары аймағында, өздері Арианам-Вайджа, Арийлердің Ана Байтағы деп атаған кең жерлерде (Ұлы Дала деп түсіну орынды) дүниеге келгені жырланған.
Заратустраның тегі кім? Ол немесе оның аталары Ұлы Далаға қай заманда, қайдан, қалай келген? Осы сұрақтарға жауап беру арқылы біз Ман тарихын да ашамыз.
Заратустра бүгінгі Орал аймағында, Еділ мен Жайық өзендері аралығында дүниеге келіп, бірқатар ағылшын ғалымдарының дәйектемелері бойынша біздің дәурімізден 11500-12000 жыл бұрын немесе Аристотельге (б.э.д.384-322ж.ж.) сүйенсек, ол «Платоннан (б.э.д. 428 немесе 427-348 немесе 347ж.ж.) 6 мың жыл бұрын өмір сүрген». Демек, дәл қазіргі уақыттан 8 мың 300 жылдай бұрын. Ал, В.Луконин біздің эрамыздан бұрынғы IV мыңжылдық деп жазады. Соған қарамастан бірқатар анықтамалық томдарда Заратустра біздің эрамыздан небәрі 500 жылдай бұрын дүниеге келген делінеді. «Авестаны» лингвистикалық тұрғыдан зерттеген ағылшын ғалымдары, ішінде Мэри Бойс та бар, бұл шығарма осыдан 3500 жыл бұрын пайда болған деп шешті. Мысалға алынып отырған мерзімдердің бір-бірінен тым алшақтығын ескерген осы жолдардың иесі Мір Шайыр бұл мәселені өзінше екшеп, түрлі ғылыми деректерді Ман дәуірімен салыстыра келе, Заратустра пайғамбардың өмір сүрген кезеңі бұдан бұрынғы 4000–3600 жылдар аралығы деген қорытындыға тоқтады.
Әдебиеттерде Заратустра, Ман секілді, ежелгі арийлердің, гиперборейлердің, тіпті атланттардың тұқымынан деген тиянақты пікір бар. «Авестаны» зерттеуші А.Шапошников «Ман – Атлант… Миф о Первочеловеке Ман – Сыне Земли и Неба – известен иранцам, германцам… но только у скифов-саков сформирован общеиндо-европейский образ Первочеловека» деп түйді.
Ендеше, Ман немесе оның арғы тектері Солтүстік Үндістанға, ал, Заратустра Ежелгі Қазақстанның Орал өлкесіне қалай тап болған? Бұл жөніне алдағы «Қиыр Күншығыс Атлантидасы. Арийлердің әлемге таралуы» тарауында мұқият тоқталамыз.
Заратустра жастайынан толғаныс құшағында ержетеді. Бұл Ұлы Далада, Тұран ойпатында ежелгі түркілермен қоян-қолтық өмір сүрген арийлердің бір бөлігі Каспийдің, Қара теңіздің солтүстігімен Еуропаға, бір бөлігі Оңтүстікке, Таяу Шығысқа жылжыған ұзақ ғасырлардың орта шенінен ауған дәуір еді. Осы кезең Фридрих Ницшенің «Так говорил Заратустра» даңқты шығармасында пайғамбардың өз сөзімен «Мен адамдарды сүйемін. Оларға сый алып келе жатырмын!» деп суреттелген. Ман ұлы философтың пәлсапалық-поэтикалық бұл еңбегінде тірлікте көргені көп, сан мәрте опық жеген, пайғамбарға жол сілтеп, ақыл беруші дана қария кейпіне ие.
Заратустра отыз жасында Орал өлкесінен Үстірт аймағына келгенде басына қасиетті Ой қонады. Соған дейін Қиыр Шығыстан бермен қарайғы Қытай, Үндістанды және Ұлы Даланы, Тұран ойпатын, Еуропаға дейінгі ұланасыр кеңістікті 5500 жылдай кеңінен жайлаған гиперборейлер, арийлер немесе атланттар тұқымдары бір-бірімен тығыз хабар-ошарлы, рухани байланыста болғаны кәміл. Ендеше, Заратустра да ежелгі Ман бастамаларымен әбден таныс-ты. Оны жастайынан толғандырған Манның адамзат мүддесіндегі сол ыстық ықыласы деп білеміз. Ал, Үстірт өңіріне жете ақылына қонған Ой адам баласының ұлы мұратын көксеген ілімдер деп танимыз. Бұл «Авестаның» дүниеге келу алдындағы тебіреністі шақ еді. Оңтүстік Үстіртке немесе Ман рухы жатқан Манаты асуына жақындаған сайын әлгі толғаныс буырқанған тасқынды дүлейге айнала берген! «Авеста» бойынша Заратустра бір өзеннің жағасында Ман рухымен, қазіргі ғылым тілімен айтқанда Манның фантом бейнесімен ұшырасады. Өзен Манашы (Ман Ащы) деп білеміз, Манның ащы бұлағы мағынасында. Манашы Манаты асуының солтүстігінде 180 километр жерде, Бейнеу ауданының аумағында, Ақтау-Атырау даңғыл жолы қиып өтеді. Сөз жоқ Заратустра Ман рухы мәңгі байыз тапқан орынға сан мәрте зиярат еткен, мүмкін, етегін Каспий немесе «Авеста» тілімен айтқанда Гиркан теңізінің сулары шайып жатқан Манаты тауларын өмірінің ақырына дейін жайлаған деуге негіз бар. Ендеше, Заратустраның рухы да сол Манаты асуындағы ежелгі қорымдарда, бәлкім, тау жыныстарының бір қойнауындағы қотыртастар астында елеусіз жатқан шығар. Себебі, оның орасан зор тартылыс күші бар Ман рухынан қара үзіп кетуі тіптен мүмкін емес деп пайымдаймыз. Бұған маңызды себеп бар.

«Авестадағы» Ман бейнесі

Ұлы Дала мен Тұран ойпатында, Еуразия кеңістіктерінде Қиыр Күншығыстан енген арийлерді жатсынбай, олармен мыңдаған жыл қоян-қолтық араласа өмір сүрген ежелгі түркілер, тұрандықтар да Көкке, Күнге табынған. Бұл ұғым арийлер бұл өлкелерге келгенге дейін, өте ерте дәуірлердегі тамырластық дәстүрлерімен орныққан десек­ – қателеспейміз. Бұл жөні алда әлі ашыла түседі. Сонымен, арийлер Күнді Жаратушы Ие, Құдай деп танып, оны Ахура – Мазда деп атаған. Бұл бүгінгі біздің тіліміздегі Ақ – Маздақ дегенге келеді («Заратустра…», 372-б.). Мәселен, оқылғанла, айтылғанда екпін соңғы «а» дыбысына түсіп, мазда(һ), мазда(х) үлгісіне енеді («Мифы народов мира», 2-ші том, 88 б.).
Өздері сіңіскен жерлерде арийлердің ұлттар мен ұлыстарды өркениетке үндеп, үйрете, оқыта, ұйымдастыра жүргенін тарихтан білеміз. Әрине, өз заманында бұл үдерістің басында Ман болды. А.Шапошников оны арий Прометейі және Атлант деп атап: «Бақ-Ман, Прометей тәрізді, арийлерді (және басқаларды М.Ш) өркениетті өмірге, шаруашылықтар ұйымдастырып, жүргізу жолдарына, кәсіпшілікке, өнер мен ғылымға баулыған қаһарман» деп толықтырады. Осындай адамзаттық ұлы мұрат жолындағы Ман, оның сан қырлы қызметі сол дәуірлерде-ақ ерекше қастерленді. Заратустра заманынан көп бұрын ғұмыр кешкен Манды халық, «Авестадан» білгеніміздей, Күн Құдайдың, Ахура – Мазданың жердегі өкілі деп таныған, Ізгі Ниет деп бейнелеген. Адам баласының жаулары диюлер мен дәулерден, қара ниеттерден қорғаушы да сол Ман. Манның мұндай жасампаз, құдіретті бейнесі Заратустраның оған сыйыну Гаттарындағы:
Воху-Манға дәл қазір
Жан-тәніммен дұға етіп,
Өмірімді қиямын! –
деген жолдармен айқындалады. Осынау қасиетті табыну Ман Ата әулиенің бүгінгі ұрпақ зиярат етіп жүрген зираты басында айтылған деп білеміз.
(Бұл және бұдан басқа сүрелер шумақтарын тәржімалаған Мір Шайыр).
Заратустра арийлердің Спитама руының ерекше қасиетке ие әулетінен. Шежіре бойынша ол Мануш тауында (Орал тауларының оңтүстік бір бөлігі немесе Ман жатқан Манаты тауы болар) туған Мануштра патшаның немересі болып табылады. Мануштра арийлердің арғы атасы Траэтонның шөбересі делінеді. Аңыз бойынша Заратустра тумастан бұрын оның ата-анасы Порушаспа мен Дугдованы (Дукхда) Ахура-Мазда, Күн-Құдай мен Күн-Құдайдың жердегі өкілі Воху-Ман, Құдай-Адам, Ізгі Ниет, Бақ-Адам (Манның рухы ) шапағаттарына бөлеп жүрген. Пайғамбар дүниеге келер сәтте оның рухы үшін Қара Пиғыл мен Ізгі Ниеттің, Құдай-Адамның (Ман) арасында тайталас басталады. Қара Пиғыл Ізгі Ниеттен (Ман) сескеніп, жылыстап кетеді. Заратустра дүниеге келген бойда Ізгі Ниет – Құдай-Адам төсегінде жатқан Дугдоваға еңкейе, болашақ пайғамбар санасына өз рухымен сіңіп үлгереді («Заратустра…», 71 б.). Осылайша Құдай-Адам, Бақ-Ман, бүгінгі біздің ұғымымыздағы Ман Ата Заратустраның рухани атасы, оған қасиет дарытқан тегі болып табылады. Болашақ Пайғамбардың Манашы (Ман Ащы) өзенінде Манның фантом бейнесімен ұшырасқан сәттегі тебіреністі күйін түсіну қиын емес.
Манды халықтар адамға бақыт, бақ сыйлаушы тұлға деп мойындаған. «Авестаны» зерттеуші А. Шапошников Воху-Ман мағынасын Бақ-Ман, Бақ-Адам деп түсіндіреді. Қазіргі орыс тіліндегі «құдай» мағынасындағы «бог» сөзінің өзі осы «бақ» сөзінің өзгерген түрі екенін дәлелдейді. Ол Манды әлденеше рет Атлант дейді. Ал, «Авестада» Манның бойы үш найзаның ұзындығындай деп көрсетілген. Лебіздері құлағымда қалған Шайыр қариялары «Ман Атаның бойы түйелі адамның биіктігіндей» дейтін. Ман Ата аян берген, оны түсінде көрген адамдар, мысалы, 1958 жылы Жылойдан Маңғыстаудың Қара Ойына құлап, Ман Атаға зиярат етіп түнеп шыққан Жақсымбетовтер әулетіндегі Сәбила шешей оны «өте ұзын бойлы, жылы жүзді ақ адам» деп суреттейді. Маңғыстауда бақытты болатындарына сенеді. Бұл да «Авестадағы» Ман бейнесін қуаттайды.
Заратустра «Авестада» Манның адам баласының болашағына қызметін жеткізе жырлайды. Шығармада негізгі идея – Күн-Құдайды, Ахура-Мазданы мадақтап, халықты соған сендіре, бірлікке үндеу. Заратустра халықтың Манға деген ықыласын білдіре, сол заман түсінігімен Оны Ізгі Ниет, Күн-Құдайдың жердегі өкілі, адамдарға бақыт, береке сыйлаушы тұлға деп асқақтата, құдіретті бейнесін сомдай алған, Құдайдан кейінгі дәрежеде суреттеген. Мысалы он екі айдың әрқайсысында отыз күн және жыл соңында мерекелік бес күн (бесқонақ) белгіленген, мүмкін, Заратустраға дейін қабылданған қасиетті күнтізбеде әр айдың бірінші күні Күн-Құдай күні деп қастерленсе, екінші күн Бақ-Ман күні деп дәріптелген.
Заратустра өз өсиеттерінде Манның тегі туралы өлеңмен былай толғанған:
Тек жақсылық айтамын,
Арта сөзінен байқадым:
Кім жасады өмірді,
Әкесі кім Бақ-Манның,
Армайтадай киенің. Ол –
Мазда ғой, құдіреті Ғаламның.

Ғажап! Дәл осындай мазмұндағы ой Қашағанда да бар. Ол қәзіргі «гиркандықтардың» әкесі де Күн деп жырлайды.
«Авестадағы» Ман бейнесі бұған дейінгі және келесі тарауларда толықтырылып отыр.

Қиыр Күншығыс Атлантидасы
Арийлердің әлемге таралуы

Тарихшылар тым ерте дәуірлерде жер бетінде Платонның «Диалогтарында» айтылғандардан да басқа таңғажайып өркендеген елдер болғанын, олардың да алып табиғат апаттарынан мұхит сулары астында қалғанын дәлелдеу ге талпынып келеді. Бұған халықтар жадындағы мифтер, бірқатар ғылыми зерттеулер мүмкіндік беруде. Дегенмен, Атлантида Атлант мұхитының немесе Жерорта теңізінің түбінде деген болжамға көбірек ден қойылады. Бұның таптаурын түсінікке айналғаны соншалық, Платонның Атлантида солтүстік сулары астында болуы да ықтимал деген сілтемесіне жөнді назар аударылмайды. Ал, океанологтар зерттеулерін табанды жалғастыра берді, су асты археологиясы пайда болып, біздің Атлантида туралы түсініктеріміздің географиясы айтарлықтай кеңейді. Сөйтсек, жер ғаламшары жаралғалы адамзат өркениеті құрлықтардың әралуан шалғайында пайда болып, олардың біразы табиғат апаттарынан мұхиттар мен теңіздердің астында тұншығып қала беріпті. Бүгінде Атлант мұхиты мен Жерорта теңізіне қоса Үнді, Тынық мұхиттарының, ол аз десеңіз, Арктиканың, Солтүстік Мұзды Мұхит пен Антарктиданың астында жатқан ежелгі өркениет ошақтарының, қалалардың орындары туралы мәліметтерге қанықпыз. Қара теңіздің, Каспий теңізінің сулары басып қалған қалалар – ежелгі Дербент, ежелгі Ман (Ман+қыстау) қалалары туралы мағлұмат баршылық. Соның бәрінің тарихи, заттай және ғылыми дәлелдері бар. Александр Македонскийдің (б.э.д. 356–323 ж.ж.) Ұлы Далаға, алтынын Самұрық қорғаған Алтайға әскери жорығына қатысушы тарихшы Аристобул мен теңізші Петрокл бүгінде құрғап қалған Үзбой арнасымен Әмудария Каспийге биіктен сарқырап құйылып жатқанын жазды. Демек, теңіз деңгейі қазіргіден анағұрлым төмен болған. Заманында Үстіртті Хорезмге дейін, Маңғыстауды, Оңтүстік Орал аймақтарын толықтай алып жатқан Хазар патшалығының астанасы Итильді (Еділ), Дербенттің біраз бөлігін деңгейі көтерілген Каспий суы Х ғасырда басып қалғанын профессор Л.Гумилёв, зерттеуші А.Самойлов жазды («Тайны веков», Москва, «Молодая гвардия», 1980, 103-112 б.б.). Бала кезімде жоғарыда аты аталған және басқа дана қарияларымыздан бағзы замандарда Кетік тұсында (Форт-Шевченко) Ман қаласы су астына кеткендігін естіп, бұны 1972 жылы әскерде жүріп, өлеңдер және пәлсапалық блокнотыма жазып қойғам. Сол кезгі жазбаларымды әлі сақтап жүрмін. Өткен ғасырдың сексенінші жылдары әскери ұшқыштар Каспийдің осы тұстағы тереңінен қала орындарын көріп (Ман қаласы деп түсінеміз), бұл туралы «Известия» газеті жазды. Мұны «Коммунистік жол» газеті кеңейтіп жариялады. Қашағанның «Топан» (Потоп) дастаны осы Каспий атлантидасы туралы екенін көреміз. Бұл шығарманың ауқымы ақынның «Жем тасығанда» дастанынан әлдеқайда кең – Хазар патшалығының, Маңғыстаудың Үш Қиянының аумағын тұтас алып жатыр, орта ғасырлардағы тіршілік суреттеледі. Еділ бойымен тасқындаған мұз таулар Каспийде жиналып, лықси, елді мекендерді, қалашықтарды басып қалады, кемерінен асқан теңіз қайтпайды. Құрманғазының «Көбік шашқан» күйі де осы қайғылы оқиға туралы. Шығармалар екі ұлы тұлғаның арғы тарихтан сыр толғаған күндерінде туған. Бұл Ілияс Жансүгіровтың «Көбік шашқан» поэмасында қанық суреттелді. Осынау Каспий атлантидасына біршама тоқталу себебіміз – Атлант мұхиты мен Жерорта теңізінен де басқа ұлы сулар астында ежелгі өркениеттер тұншығып қалғанын, ендеше, гиперборейлер атлантидасын іздеуге тыңнан жол ашу амалы.
Біздің әңгімеміз Ман мен Заратустра пайғамбар, арийлер, гиперборейлер, атланттар туралы болғандықтан, ғылыми деректерге сүйене отырып, сөзді олардың әлемге таралу нүктесінен бастаймыз.
Джавахарлал Неру айтулы еңбегінің бірінші томында арийлердің бүгінгі Үндістан жерлеріне солтүстік-батыстан, бұдан шамамен бес-алты мың жылдың аржағында ене бастағанын көрсетеді. Біздер сол бағзы арийлердің тікелей ұрпақтарымыз деп сыпайылап жеткізеді (44 б.). Кейінгі тарауларда Махатма Ганди (1869–1948, Үндістанның аса көрнекті мемлекет қайраткері, ұлт тәуелсіздігінің идеологы), ежелгі Ман және өздерінің ғалымдар, ағартушылар, абыздар, ғұламалар шыққан брахман (рақымды адамдар) әулетінен екенін білдіреді. Автор бұның өзі арийлердің түп-тұқиян дәуірлерден ауыздан ауызға, құлақтан құлаққа жеткен шежірелері дейді. Оның ізетті сөзінен брахмандар (рақымды, ізгі адамдар) өздерінен кейінгі кшатрий (күштілер, билеушілер), вайши (байлар, саудагерлер), шудра (шаруа, қызметшілер) касталарынан бөлектенбеу саясатын ұстанғанын байқаймыз. Осы тұста үнділік «кшатрий», «вайши», «шудра» сөздері мен бүгінгі қазақ тіліндегі «күштілер», «байлар», «шаруа» сөздерінің мағыналастығына және дыбыстар ұқсастығына көңіл қоя отыру маңызды.
Неру жадымызға бергендей, үнді-арий шежірелері бойынша өз тұқымы Солтүстіктен келген деген мәлімет назарымызды еріксіз Қиыр Күншығысқа аудартады. Мұның дәлелдерін «Авестадан» оқимыз.
Жер шарындағы барлық мұхиттар мен үлкен теңіздердің астында адамзат өркениетінің бір емес бірнеше ошағының орындары бар екеніне бүгінгі ғылыми зерттеулер көзімізді жеткізіп отыр. Әсіресе, Платон Қиыр Күншығыс Атлантидасынан жақсы хабардар болды деу күмән туғызбайды. Себебі оның шәкірті Аристотельдің белгілі мәліметінен Платонның Заратустра пайғамбар, оның ілімдері, кітаптары туралы қанық болғанын аңғарамыз. Оның Заратустраны «абыздардың абызы» деген пікірі де мәлім. Ендеше, ол Ман туралы да білген.
Неру кезіндегі океанология ғылымы әлі ана құрсағындағы шаранадай еді. Ол сол кездері қазіргі заманның зерттеу нәтижелерімен қаруланған болса, кейінге ежелгі мен бүгінгі дәуірлерді сабақтастырған неғұрлым мол мағлұмат қалдырары кәміл-ді. Бұл олқылықты біз ғалым Александр Кондратовтың «Атлантиды пяти океанов. Загадки затонувших материков» трилогиясында («Гидрометеоиздат», Ленинград, 1987) және осы бағыттағы әлемдік ғалымдар еңбектерінде келтірілген тұжырымдармен толықтырып бағамыз.
Атлантиданы Оңтүстік және Солтүстік Америка құрлықтары төңірегінен іздеу талпыныстарының басталғанына бес ғасырдан асты. Бірақ ізденістер нәтижесі ойдағыдай бола алмады. Себебі ынтаның өзі кенже-тұғын және осынау күрделі мәселені талдау логикасы мен технологиясы бүгінгіден әлдеқайда әлсіз-ді. Океанология ғылымы біраз тереңдеген осы күндердің өзінде ұлы сулар астындағы ақиқатты дөп тану қиын. Өйткені, әр сала ғалымдары деректерді тек шап-шағын өз обьектісі тұрғысынан қарап, оларды басқа салалармен байланыстыра зерттеу тәжірибесі немесе ұмтылысы жетіспеді. Бұндай істе құрлықтағы және теңіздегі археология табыстарын, халықтар мен жер жадында сақталған мәліметтерді, мифтер мен аңыздарды, ескі әдебиет нұсқаларын, әралуан үлкенді-кішілі халықтардың тұрмысындағы, тілдеріндегі ерекшеліктер мен ұқсастықтарды этнография, этимология, лингвистика тұрғысынан біртұтас қарастыру ақсап жатты.
Кондратов көрсеткендей, Атлантиданы Солтүстік Америкадан іздеу керек деп діттеушілердің бірі шотланд ғалымы Льюс Спенс. Алайда ол мұндағы Куба, Гаити, Пуэрто-Рико сынды үлкен аралдардың бұрынғы біртұтас континенттен бөлшектенгенін байқау қиын емес деп жаңашыл бағыт ұстанғанмен, одан да солтүстік аймақтарға көз салудан тайсақтайды. Бұл Атлантида Атлант мұхитында деп әбден қалыптасқан түсініктен ұзап шыға алмаудың салдары деп білеміз. Мәселен, біз Тынық мұхитының солтүстігіне, Солтүстік Мұзды Мұхитқа қарай өрлеп, Жапон аралдарына, Аляска бетіне, Қиыр Күншығысқа, Сахалин, Камчаткаға зейін қояйықшы. Бұл маңдағы аралдар да бір кезгі алып құрлықтан бөлшектенген сынықтар екенін олардың бір-бірінен ажырасу жіктері ғана емес, флорасы мен фаунасы да, ежелгі тұрғындарының тұқымдық ерекшеліктері де дәлелдеп отыр. Құрлықтың көбі су астына кеткен. Бұдан он екі мың жыл бұрын. Бұл аз десеңіз, Солтүстік және Оңтүстік Америка, Еуразия, Африка құрлықтарының бір-бірінен бөлектенген іздеріне зер салсаңыз, соның бәрі кезінде алып бір континент болғанын байқаймыз. Бұл жерлерде ежелгі өркениеттерді жасаған байырғы тұрғындардың бәрі – олмек, мая, инк және басқалар бір текті екен.
Біз Атлантиданы әлемнің әр тұсынан іздеуші атлантологтар жұмысына араласпай, өз тақырыбымызды одан әрі тиянақтай түсеміз. Александр Кондратов «Атлантиды пяти океанов…» кітабында (130 б.) Америка құрлықтарында басқа ешкімге ұқсамайтын өнер, сәулет, иероглиф, күнтізбе және басқа мәдениет үлгілерін қалдырған, мұхитта папирус кемелерімен жүзген тым ежелгі олмек халқының ізін қуалай отырып, Багам архипелагының Адирос, Бимани аралдарына жақын тұста су астындағы жұмбақ құрылыстар табылғанын айта келе: «…бұл олмектер отанының орны емес пе екен? Әлде, әйгілі Платон Атлантидасының ізі ме? Оқырман өзі төрелік етіп қарасыншы…» деп біздің ақиқатты солтүстіктен іздеуімізге түрткі бола түседі. Онымен қоймай, «Сооружения у Багамских островов датировались шестью-семью тысячилетями и даже временем гибели древней Атлантиды» деп жетектей түседі де, «искать же эти следы надо… на шельфах северных морей» деп бізді Солтүстік Мұзды Мұхитқа әкеп тірейді (133, 155 б.б.). Бұл Джавахарлал Неру деректерін қуаттай түседі.
Сонымен, біз Нерудің меңзеуімен және Платонның қосымша сілтемесіне сүйене, Тынық мұхитының батыс жиегін жағалай, Үндістаннан солтүстікке жылжысақ, Солтүстік Мұзды Мұхитқа дейінгі Қиыр Күншығысымызға тап боламыз. Әлгінде айтқан бұдан 12 мың жыл бұрын су астына кеткен өркениет орындары аймағына. Заратустра да әйгілі шығармасын дәл осы тұстағы елдер мен жерлерді суреттеуден бастайды. Қиыр Күншығысты қоныстанған арийлердің, гиперборейлердің немесе атланттардың Күнге, Ахура-Маздаға табынуының, Күнді Жаратушы Ие деп тануының заңды екенін түсінеміз. Сөйтіп, алып апаттар салдарынан мекендерінен, Гапербореядан айырылған арийлердің үлкен бір бөлігі Қытайдың үстімен оңтүстікке, Үндістанға жылжи көшіп, жаңа қоныстарын өркениеттендіруге кіріседі. Арийлер ежелгі отанынан Үндістанға дейінгі аралықты 4-5 мың жылдай уақыт бойы жайлай жүріп өткен. «Первым побуждением древних арийцев (ариев) было создавать мелкие города-государства повсюду куда они приходили», – дейді Неру (1 том, 49 б.). Үндістанға арийлердің көшін алғаш бастап барған ұлы данышпан Агастия екен (58 б.). Агастияны Манға дейінгі сан ұрпақ ғұламаларының ұстазы деу орынды.
Арийлердің және бір үлкен бөлігі Аляскадан (Алыс), Жапон (Жапан, Жаһан) аралдарынан бермен, Камчатка (Кәмшат), Беринг (бағзы атауы Қалан, басқа жерде оған дейін өспеген осындай теңіз аңының атымен аталған, орысша – выдра) аралы, Беринг (Қалан) бұғазы арқылы Ұлы Дала («Авестада» Арианам – Вайджа, Арийлердің Ана байтағы) аймақтарына, Алтай өңіріне, Тұран ойпатына («Авестада» – Тур), ежелгі және қазіргі Қазақстан өлкелеріне өтеді. Арийлердің солтүстіктен Ұлы Дала аймақтарына ене бастауы да бұдан 11 мың жылдай бұрынғы кезең, ал, ежелгі Қазақстан аймағын толық жайлаған уақыт біздің эрамыздан бұрынғы 6500–1000 жылдар аралығындағы 5500 жыл. Біз бұл жерде Алясканы Алыс деп, Жапонды Жапан, Жаһан деп, Камчатканы Кәмшат деп, сөздердің ұқсастығын оңай пайдалана қою пиғылынан аулақпыз. Бұл кездейсоқ сәйкестік емес. «Авестаның» әрбір сөзіне үңілген сайын небір қызықтың көкесіне кенеле береміз. Қазіргі Жапония халқы құрамындағы айн ұлтын ежелгі гиперборейлердің, арийлердің бір тіні деп тану жөн. Осындай фактілер және Солтүстік, Оңтүстік Америка индеецтерінің деректері бұл жұмысымызды толықтыра түседі. Елеулі зерттеуді қажет ететін бұл істі алматылық Жұмажан Байжумин бастап үлгерді.
Жер жады мен халық жадында ұлы тарихымыздың қазыналары бөгіп жатыр. Талайын Заратустра бізге мұра етіп қалдырған. Бәрі қазақ аңыздары мен мифтеріндегі, ертегілеріндегі бейнелермен үндес. Соның бірі Алтайда алтын қорыған Самұрық құс. Бұл «Авестада» Семрув (Семруг) деп жазылған. Тіршілікті жанын шүберекке түйе қорғаған Каршиптой образынан Қарлығашымызды танимыз. Біздің дәулер мен диюлер, перілер осы жазу үлгілерінде кездеседі, жезтырнақ онда да бар. Сондай-ақ, дэн – дін, діл, баг – бақ, гат – хат… толып жатыр. Герман текті ағылшын, неміс тілдері мен қазіргі қазақ немесе түркі тілдерінің туыстығын зерттеуші Жұмажан Байжумин «Арийский лексикон» сөздігін құрастырып шығарғанын алдынала айта отырайық. Төрт томдық «Тұран» кітаптарында герман – түркі, герман – қазақ, шумер – түркі, үнді-арий – түркі, иран-арий – түркі, пуштун – түркі, балтық – түркі изогластарын жариялады.
Арийлердің Ежелгі Қазақстанда қоныстанған жерлерінің атауы: Баян тауы, Шығыс Сібірдегі Куруш өзені («Заратустра…», 27 б.). Шығыс Қазақстан облысындағы Күршім ауданы атауын да қарастыру орынды. Сондай-ақ, Эрхи – Ертіс, Варкан – Байкал, Варукаша – Балқаш (29 б.), Гиркан – Каспий, Ранха – Волга, Вахви – Датия, Маэн-аха (Маэн-тау)… Ежелгі ел Яутия атауы да ойландырады. Мүмкін, бүгінгі Якутия?
Арийлердің үлкен бөлігі Ежелгі Қазақстан арқылы Каспийдің (Гиркан) оңтүстік-шығысымен Таяу Шығысқа, Кіші Азияға беттегенде, елеулі бөлігі Қара Теңіздің солтүстігімен Еуропаға өткен. Бұл ізді де Заратустрадан оқимыз: Альбрус – Эльбрус, Танаис – Дон, тағы басқа. Ескі жазбаларда аталған түркінің арғы бабалары сақтар, скифтер, массагеттер жайлаған Ұлы Дала, Ежелгі Қазақстан Жаңа туған Ай келбетінде (Плодородный Полумесяц) суреттелген. Әлем картасына зер салсаңыз, бұл кеңістік расында да жаңа туған Айдай иіліп жатыр. Осы өңірдегі жергілікті халықты язат деп атаған («Заратустра…», 40, 47 б.б.). Заратустра мен Ман заманында бұл этносты қадірлеуге, үлгі алуға, еліктеуге лайықты адамдар деп түсінген, қазір азат, еркін, ерікті мағынасында. Осылайша, ұлтымыздың қазақ (язат-һиазаһ-һазақ-қазақ) атауының төркіні сол алыс дәуірлерде жатыр. Бұл трансформацияалық тіркесімнің соңындағы «т» дыбысының «һ», «қ» болып өзгеруі бастапқы «һ» дыбысының кейінгі ықпалынан деп түсінеміз. Ишкузи (ішкі скифтер, түркілер), Данава-тур (Дон сақтары) атаулары да осында.
Ежелгі Ман, Ман Ата және Заратустра қай заманның адамдары деген сұраққа жауап берейік. Деректерге көз сала, олардың осыдан 11-12 мың жыл бұрынғы кең уақыттар аралығын қамтып жатқанын көрдік. Соңғы мерзімде Солтүстік Мұзды Мұхит астынан және Тынық мұхитының оған таяу тереңдерінен археологтар тапқан ескі өркениет орындарын, қалалар мен артефактілерді жаңа көзқараспен талдау бағытындағы Еуропа ғалымдарының тұжырымдары арийлер шежірелеріне сүйенген Джавахарлал Нерудің айғақтарын одан әрі күшейтіп отыр. Алып табиғат апатынан немесе арийлер жазып қалдырған «Махабхарата» эпосындағы ядролық соғыстан ұлы құрлық тас-талқан бөлшектеніп, Жер осі шығысқа 21 градус ауытқығанға дейін Мұзды Мұхиттың біз айтып отырған аймағы бүгінгі Жапониядай өмірге қолайлы климаттық жағдайда болғанын қаперге береміз. Бағзы данышпан Агастияның өмір сүрген кезеңі біздің қазіргі шағымыздан бұрынғы 6 мың жылдан астам екен. Ман Египет пирамидаларының тұстасы деген мәліметтер де бар. Мынаған да назар аударған ләзім: бүгінде мұсылман баласы қайтыс болған адамдарын басын батысқа қаратып жерлейді. Біздің Есен Бәли әулетінің ата-бабалары жатқан Сырлытам қорымынан 1999 жылы 5 метрдей тереңдіктен табылған жерасты катакомба зиратындағы жауынгер әйел (Адай амазонкасы деп аталды) мен ер адамның бастары шығысқа қаратып жерленіпті. Өзім қолдап археологиялық қазба жүргізу нәтижесінде қойылымның бұдан 2400 жыл бұрынғы екені анықталды. Ал, Ман Атаның басы оңтүстікке қаратып жерленген. Ендеше, ол сақ, амазонка дәуірлерінен де ертедегі, бірнеше мың жыл бұрынғы дәстүр бойынша жерленген. Осының бәрін тұтас алып қарасақ, Ман бұдан 5 – 5,5 мың жыл бұрын өмір сүрген болып шығады.
Бұл пікірді «Мифы народов мира» энциклопедиясындағы «Юга» (тәңір жылдарының әлемдік кезеңдерінің белгіленуі) мақаласы қуаттайды (2 том, 676 б.). Мұнда Заңдар шығарушы деп қастерленетін Ману (Ман) кезеңдері көрсетілген. Дәстүр, шежіре бойынша қазір біз Ман кезеңінде өмір сүріп жүрміз. Ман кезеңі осы заманғы жылсанауға көшірілген есеп бойынша біздің эрамыздан бұрынғы 3012 жылғы 17 ақпаннан 18-іне қараған түнде басталды. Бұған қазіргі эраның 2019 жылын қоссақ, 5031 жыл болады. Сөйтіп, өз есебіміздің дұрыстығына көз жетеді.
Заратустраның зерттеушілері, жоғарыда келтіргеніміздей, оның өмір сүрген уақыттарын бұдан бұрынғы бірнеше мыңжылдық дейді. «Гаттарды» (Хат, Жолдау) лингвистикалық талдау Заратустраның өмір сүрген шағы б.э.д. ХІІ-Х ғғ. деп көрсетуге мүмкіндік берді. Үлкен Плиний отызыншы кітабында («Табиғи тарих») иудаизмнің негізін салушы Моисейдің Заратустрадан көп мың жыл кейін өмір сүргенін жазады. Заратустраның Маннан кейін өмір сүргенін білеміз. Заратустра Ман туралы мифтер мен аңыздардан мағлұмат алған. Тарихи шындық 1500 – 2000 жылда мифке айналатынын ескерсек, Заратустраның өмір сүрген кезеңі осыдан 4000 – 3600 жыл деп жасаған тоқтам дұрыс деп есептейміз.
Гипербореяға Ұлы жол.
Түменнің мәшайықтары. Әбіш Кекілбаевтың тоқтамы
Ұлтымыздың зергер ойшылы Түмен ақынның (1884–1957) әйгілі «Маңғыстау» дастанындағы:
Маңқыстау – мәшайықтың басқан жері,
Қасиет, кереметі тасқан жері, –
сондай-ақ:
Маңқыстау – мәшайықтың жатқан жері,
Ашылған абыройын жапқан жері, –
деген қос жолдарының арасында сан ғасырлар жатқанын енді біле бастадық.
Әуелі бастапқы екі жол Пір Бекет туралы ғой деп түсіндік. Бірақ, дастанда Бекет Ата хақында дара шумақтар бар. Сондай-ақ, Пір Бекетті мәшайық деу орынды болар ма екен?! Қазір сөзбе-сөз баламада мәшайық шейх-адам дегенді білдіреді. Пір Бекетті бұлай теңеудің жөні келмейді. Оның үстіне өлең астарынан тым ежелгі уақыттардың лебі есіп тұр ғой. Ендеше, сөз өте ерте дәуірлер адамы жөнінде болар? Лебіздері құлағымызда қалған баяғы абыз қарияларымыз «Пәледен мәшайық қашыпты» деп мәтелдеп отырушы еді. Сонда көзге періште деп періште емес, адам деуге кәдімгі адамнан да өзгелеу, желең-мөлдір кейіптегі, ізгіліктен жаралған, тым биіктегі құдіреттер қамдауындағы жан елестейтін. Ендеше, мәшайық сөзі озалда адам баласының бастапқы әулиесі дегенді білдіріп тұр емес пе? Демек, Маңғыстауда сондай әулие өмір сүрген. Мұны Ман Ата деп қабылдаймыз.
Екінші қос жолға үңілейік. Мұндағы бірінші жолдан мәшайықтың осы өлкеде Ман Ата секілді мәңгілік байыз тапқанын білдік. Алайда, сол әулиенің «ашылған абыройын жабатыны» қалай?! Бұл әулиеге жат жағдай ғой. Ендеше, өлеңде өте-өте ертедегі алғашқы адамдар, тіпті адам тектестер, олардың алғаш сана кіріп, ұятты ойлап, қолайсыз жерлерін жапырақпен, лыпамен (орыс тілінде липа) жапқан сәттері суреттеліп отыр деп білеміз. Демек, Маңғыстауда алғашқы адам тектестер де өмір сүрген…
Бұдан шығатын қорытынды: алғашқы қос жол осыдан небәрі бірнеше мың жыл бұрынғы, Құдай оқшау қасиет дарытқан шапағатты нақты тұлға туралы екен де, кейінгі қос жол адамның өзін адаммын деп түсіне бастаған шағындағы, нәрестедей кіршіксіз, мәшайық сәтіндегі бейнесі туралы екен.
Біздің бүгінгі тақырыбымызға адам баласының бір-бірінен тым алшақ жатқан осы екі кезеңіндегі екі мәшайықтың да қатысы бар.
…Бүгінгі Еуразия, Қазақстан аумағын бастапқы адамдар соңғы мәліметтер бойынша осыдан шамамен, ең берісі, екі миллион жыл бұрын жайлай бастапты. Мүмкін, Үндістан мен Қытайды одан да ерте қоныстанып үлгерген шығар? Қазіргі ғылымда адам баласы әуелі Оңтүстік Африкада пайда болып (бұған ешкім дау айта алмайды), Таяу Шығыста өркениеттеніп, қыл көпірдей Кіші Азия өткелі арқылы Еуропаға жеткен, содан әлемге тараған деп әбден орныққан теория бар. Бұл ресми тұжырымға қарсы шығу қиын. Дегенмен, бұнда жаңсақтық барын білдіру, көмескі тартқан ақиқаттың тозаңын сыпырып, жаңа, сарабдал түсінікке жол ашу – парыз. Ол үшін осы жазылып отырған очерктің бастапқы тарауларында айтылған және кейінгі тарауларда келтірілетін деректер мен дәйектемелерді аса беделді білімпаз тұлғамен талқылап алғанды жөн көрдім. Ресей біліктілеріне жүгініп, сенсациялық мақалаларын жариялатуға жанашырлық білдіргендер де болды. Бірақ, пайым-парасатты орыс және шетел зерттеушілерінің тұжырымдары онсыз да қолымызда отыр. Шындыққа мошқитып мөр басқандай ұлт данасының сөзі қажет еді. Осы оймен 2014 жылдың шілдесінде мұқият дайындықпен Астанаға, Әбіш Кекілбайұлына (1939 – 2016) келдім. Бұл Ман Ата жөнінде үшінші рет, табанды түрде пікірлесуіміз еді. Ол кісі кабинетінде жұмыс жасап отыр екен, «өй, сендер де бір… бірдеңені оқып аласыңдар да… осы адам баласының қалай жаралып, әлемге қалай таралғанын білесіңдер ме өзі?» деп қызу, зілсіз «реніш» білдіре, мол денесімен креслодан жеп-жеңіл көтеріліп, сөреден «Мифы народов мира» қалың томдарының жаңа басылымын алды да, «мәселені әуелі осыдан бастау керек» деді. Мен бұларды сексенінші жылдар басында Мәскеуде шығып келген бойда оқып тастағанымды айтып үлгеріп, біздің тақырыбымызды әділ, жаңа көзқараспен орнықтыру қажеттігін білдірдім. Әбекеңнің ертеректе шыққан «Ұйқыдағы арудың оянуы» кітабының алғашқы тарауларына сілтеме жасадым. «Иә, иә… ал?!» деп іркілді Әбекең. Бастапқы тараулардың астарлы ағыстарында Түменнің жоғарыда келтірілген жолдарымен үндестік барын айтып, негізгі мәселеге бірден кірістім.
Маңғыстаудың немесе Азияның тарихына салқынқандылықпен, бұрмалаусыз қарағанның өзінде, Оңтүстік Африкадан жоғары өрлеген алғашқы адамдар Солтүстікке тек Кіші Азия арқылы көтерілмегенін, Жер шары құрлықтарының ежелгі және қазіргі жайғасу картинасына тіктеп көз сала отырып, бұндай жолдың кемінде үшеу болғанын байқау қиын емес. Сол тараптың бірі – Таяу Шығыстан Каспийдің оңтүстік-шығысындағы ұланасыр кеңістік Үстірт үстімен өткен даңғайыр және теңіздің батыс жиегі арқылы Кавказды жағалап Еуропаға өткен сыбызғыдай жолдар. Бұл Кіші Азиядан көп бұрынғы сүрлеулер екені даусыз. Себебі Маңғыстау мен Ұлы Дала деңгейлерінен біраз төмен орналасқан Кіші Азияның, Таяу Шығыстың үлкен аумағы бұдан жүздеген мың жыл бұрын әлі теңіз суының астында жатыр еді. Бұл пікірге бүгінгі Қазақстандағы, Маңғыстаудағы археологиялық ашылымдарды айтпағанның өзінде, жеріміздің географиялық дөңес бітімі де бұлтартпас дәлел бола алады.
Алғашқы адамдардың Оңтүстік Африкадан Солтүстікке өрлеген негізі сара жолы – бұл Үнді, Тынық мұхиттарының батыс жағалауларымен, Африканы, Азияны жиектей, Солтүстік Мұзды Мұхитқа, Қиыр Күншығысымызға дейін бойлаған ұлы арна екенін байқаймыз. Бұл да мойнақтай Кіші Азия өткелінен сан мың жылдар бұрынғы сала деп білеміз. Осы пікірге Үндістандағы, Қытайдағы қазіргі халық саны да куә бола алады. Оған Үндіқытай елдеріндегі, Индонезия, Корея, Жапония секілді ірі мемлекеттердің тұрғындар санын қоссаңыз, осының өзі әлемдегі 7 миллиард адамның тең жартысынан әлдеқайда асып түседі. Ал, бұдан 12 мың жыл бұрын орасан зор табиғат апатына немесе ядролық соғыс жойқынына душар болған кезеңде Гиперборея халқы да сан миллион болғанын топшылау қиын емес. Күллі Еуразияға, Америка құрлықтарына, әлемге тарай жайылған арийлер, атланттар, гиперборейлер соншалық көп болмаса, жер бетін өркениеттендіруге күші жетпес еді. Олар адам затының ең көп өсіп-өркендеген авангарды болатын. Мұндай демографиялық үдемелі даму Еуропаның әлі түсіне де кірген жоқ.
Сөйтіп, Түменнің алғашқы адам тектестер туралы бір қос жолының түсінігін осылай тәмамдадық.
Клара апайдың ара-тұра «шай дайын», «тамақ дайын» деген өтініштеріне қарамай, біз мәселені қызу, қызыға ұзақ талқылап, сол екпінмен бірте-бірте Заратустраға ойыстық. Себебі Ман Атаның негізгі бір кілті осы пайғамбарда ғой.
– Заратустра Иранда туған деп жүр ғой. Бұрынғы оқулар солай, – деп Әбекең біраз ойланды. Бұл қателік бұрын Иран авторларының талайында болған өзімшілдіктен кеткенін, қазір тіпті кейбір орыс желөкпелері де пайғамбарды иемденгісі келгендей ентігіп жүргенін, ал, біз өз тарихымызға ие болып, оны қорғауымыз керектігін жеделдеп жеткіздім. Үндістаннан, Таяу Шығыстан, Ұлы Дала мен Тұран ойпатынан, Еуропадан, Қиыр Күншығыстан Ман Атаға құйылып жатқан мәліметтерді, ең бастысы – «Авестадағы» Заратустраның өзі жазған Гаттарындағы ақиқаттарды қыл арқандай есіп, бірте-бірте ширатып келе жатқанымды, бұл теорияны балталаса да, ешкім бұза алмайтын сенімде екенімді білдірдім. Пікірлеріміз тоғысқан сәтте Әбекең:
– Әй, мен сенің осы айтып, жазып жүргендеріңнің бәрін білемін. Бірақ соларды сен секілді жіпке тізгендей етіп жүрмеппін, – деді. Тақырыпқа, деректерге сүйсінулі еді. Ол Тоқтамыс Үсен әулиені «Үсекем, Үсекем» деп отырды. Сосын әңгіме бірте-бірте бәсеңсіп, Әбекең кең жайыла, сөзді ата-тегі Таған Жаңайларға қарай бұрды. Мен үлкен құдірет иесі «Жын қашырған Бабай» атанған әулиенің әкемнің туған нағашы атасы екенін айтып қалдым. «Өй, сен Зухра шешемнің баласы екенсің ғой! Бәсе, мұрның келетін еді-ау!» деп Әбекең тіптен көңілдене жөнелді. «Ағайынсырағандай болмайын деп айтпаушы едім. Әрі елпімде Оғылмеңлі (Ер Қосай (1507–1594) бабамыздың бірінші зайыбы, Арғын Ақжол бидің немересі, Нәдірқожаның ұлы Сұлтан сопының қызы Сақыпжамал анамыз шамамен 1560 жылдары Шу өзенінен өтерде мұз ойылып кетіп, бала-шағасымен, барлығы 49 адаммен бірге опат болғаннан кейінгі екінші зайыбы, түрікмен көсемі Эр Сарының қызы) анамыздан да сипат бар шығар» дедім. Ірі балық кәсіпкері, Жаңай Тағанның Кавказдан алған зайыбы Зухрадан тараған немересі Бабай атам Кекілбайдың әкелерімен тумалас, бәрі Бесімбай, Сағындық қорымдарында.
Мазмұны осы еңбегімізбен өзектес болғандықтан Зухраның арғы ата-тектері туралы айту жөн деп есептеймін. Зухра (Адайда Зәуре атанған) анамыз Дербенттің кәсіпкер құмығының немесе ноғайының қызы делінетін, ал, кеудемдегі әлсіз үнге құлақ түре, бұдан екі мың жылдың аржағында Иерусалимнен, арабтар қаупінен қашып, түркі дүниесіне енген, қыпшақ тілін ана тілім деп қабылдап, түркі тектіміз деп білген, ішінара мұсылман болған, біздің жерлерде жаңа Қарайым ұлтын қалыптастырған, алғашқы адамдар салған сүрлеумен Каспий жағалауларын бойлай, Қырымға жетіп, Қырым хандығын құрысқан, билік еткен, Алтын Орда құлаған соң Еуропаға, Түркияға өтіп, қыпшақ тілін ана тілім деп сақтаған еврейлер тұқымының қызы десек, қателесе қоймаймыз.Осынау куман-қыпшақ және хазар үлгілері ғылымда шындық деп танылып жүр. Бүгінде Израйлға оралған қарайымдар ерекше қамқорлыққа алынған. Ислам дінінің Кавказда дәуірлеу кезеңдерінде Дербенттің бағзы ғимараттарының қалың сылақтарының астында жасырын қалған суреттер мен жазулар қарайым тарихына дәлел бола алады.
Түмен ақынның келесі қос жолының айқындамасын Әбіш Кекілбайұлы сол 2014 жылғы тамыз айының 26-шы жұлдызында Ақтауда Бүкіләлемдік мұралар қалаларының VІІ Халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында жасаған баяндамасында «Зороастризмдегі Алғашқы Адам Манның өзі осында Ман Ата тауында мәңгілік орнын тапқан» деп біржола бекітті. Бұл тоқтам әлем ұлылары нақылдарының қатарынан орын алды, 2015 жылы біз тұрғызған Ман Ата кесенесінің ауыр қызыл граниттеріне ойып жазылды.
Осы тұста біз Заратустра есімдігіне және оның шығармасының «Авеста» аталу себебіне тоқталып өткен орынды деп есептейміз. Пайғамбарға қатысты еңбектердің бәрінде дерлік Заратустра «қарі түйесі бар адам», «түйе жетектеген адам», «түйесі қарі ана біреу» деген мағынаны білдіреді деп долбарлай берген. Өйткені иранша «уштра» – «түйе», «зарат» – «қарі» дейді. Бұдан қарапайым көздің өзіне үйлеспей тұрған, қисынға келмейтін қателерді бірден көреміз. Біріншіден, Заратустра – әл-ауқатты тұқымнан, соның арқасында адам баласының тағдырын ойлайды. Ендеше, ғұмыр бойы қарі түйемен, әлгіндей атақпен жүретіндей оған не күн туды?! Екіншіден, «түйе» мен «қарі» сөздерінің арасына «жетектеген» сөзі қайдан қосылды? Үшіншіден, А.Шапошников секілді білгірлер бұны «бір жобаға таяу тәржіма» деп ақиқатын айтқан. Төртіншіден, есімдіктің түркі негізді үлгісінде «уштра» жоқ! Сөз тегін осылай жеңіл жіліктей салу жиі кездеседі. Бір әдебиет төңіріндегі қарындас өзінің Айбаршын есімін «Ай-бар, шын» деген мағынада деп түсіндіргені бар. Дұрысында ер адам есімі «Айбар», әйел адам есімі «Айбаршын» болып келетінін тіл білімі мамандары жақсы біледі. Мұндағы «шын» ұлт тілінде сирек кездесетін, грамматикалық категориядағы женский род жалғауы. Бұл кейбір ұрғашы малдарға да тән – «құнажын», «дөнежін».
Біз мұндайда Мэри Бойс пікірлеріне жиі жүгінеміз. Өйткені, ол өзіне дейінгі ұлы зерттеушілердің және өз тұстастарының тұжырымдарын мұқият, ұқыппен зерделеп, ақиқатын түйіндей біледі. Мәселен, үндіеуропа тілдерінде «традиция» сөзі «шежіре», «дәстүр» дегенді білдіреді. Бағзы түркі тілдерінде де «дәстүр» («дастур») сөзі – шежіре, шежіреші адам, абыз мағынасында. Жоғарыда аталған еңбегінде Мэри Бойс «дәстүр» (зор, сара дастур) – жоғары бас абыз» деп, лингвистиканың, этимологияның шебері ретінде тиянақтады. Сөйтіп, Заратустра есімдігі заманында «Сара Дастур», «Зор Дастур» сөздерінен түзілген. Бұл пікірді әуелі бастап берген Фридрих Ницше, Мэри Бойс оны одан әрі нығайтты. «Зор» сөзі әлемдік тілдерде түбірлес, туыс сөздер болғандықтан, «сара» сөзімен бірдей қолданылып келеді. Мысалы, грекше – «Зороастр». Ұлы абызға бұл есімді берген оның ілімін жалғастырушы ғұламалар деп білеміз.
Ал, «Авеста» атауының төркінінде Заратустраның болмысы мен қызметін айқындайтын «абыз» сөзі жатқанын байқау қиын емес. Мэри Бойс «Авеста» сөзінің «сарабдал, негізді нақыл» мағынасын ашты. Бұл ұлы шығарма табиғатын әсем айқарып тұр.
Ғылыми орталаларға бір ұсыныс бар: осы тақырыпты талдағанда үнді-арий, иран-арий, грек-арий, үнді-иран терминдері қолданылады. Зороастризмнің дүниеге келген жері Ежелгі Қазақстан болса, «Авестада» бағзы түркі сөздері көп болса және түркілердің арғы тектері арийлермен қоян-қолтық өмір сүрсе, ғылыми әдебиеттерге түркі-арий, түркі-иран терминдерін енгізу әділдік болар еді.

Ман, Заратустра дәуірлеріндегі Ұлы Дала, Үстірт

Заратустраның «Авестасындағы», «Аруна» баспасы шығара бастаған оқулықтардағы деректерді, Т.Жұмаханов, Б.Жұматаев, Т.Шаңбай, Л.Тетенко сынды қазақ зерттеушілері қорытындыларын, шетелдік авторлар пікірлерін келтіре отырып, енді біз Ежелгі Қазақстан, Ежелгі Маңғыстау өмірлерін суреттеуге кірісейік.
Шығысымыздағы Арғун өзені жағалауларына жасалған археологиялық қазбалар бұдан 10 мың – 8 мың жыл бұрынғы, неолит дәуіріндегі Ежелгі Қазақстан өмірінен әжептәуір сыр шертеді. Қазақтың белді Арғын руының тарихы да кемінде сол кезеңдерден бастау алады. Бұл оңтүстік өңірлерге тынысымен жылжыған арийлердің, гиперборейлердің Ұлы Дала мен Ежелгі Қазақстан аумақтарына толық еніп бола бастаған шағы. Біздің талай тарихымыз әлі топырақтың қалың қабаттары астында жатқанына тағы да діттеп көңіл қойғым келеді. Белгілі мәліметтерге жүгінсек, Үйсін, Найман, Адай, Қоңырат сынды өсіп-өркендеген ру, тайпалардың ежелгі іздері бұдан бұрынғы 5 мың жылдың аржақ-бержағынан көрініп қалып жүр. Әнес Сарайдың уақыт тереңдерінен қопара алға тартқан «Көнеліктер» зерттеу кітабында, Қойшығара Салғаринның «Ежелгі түріктер» және басқа еңбектерде мағлұмат жетерлік. Бұл ұзақ-сонар әңгіме. Ал, арийлер, гиперборейлер жайлай бастаған мезгілдерде жергілікті халық, «Авеста» тілімен түркілердің арғы тектері турлар десек те болады, негізінен мал өсірумен, мал өнімдерін шығарып, пайдаланумен, аңшылықпен, қол өнерімен айналысып, шағын кеніштерден (ол замандарда бағзы қазақ жерінде барлығы 250-дей шағын кеніштер болғанын ғылым дәлелдеп отыр) алтын, күміс, қола өндіріп, оларды тұрмысында, кәсіптерінде пайдаланған, қауымдасып өмір сүрген. Бұндай қоғамдық даму адамдардың орталық тұрғын мекендер төңірегіне жинақталып, еңбек бөлісінің, өндірістік қатынастардың пайда болуына, сөйтіп, әлеуметтік түсініктердің кеңеюіне жеткізе берген. Отқа, айға, күнге табыну наным-сенімдерімен бірге, хайуанаттар санасына әсер ету, оларды арбау, бас білдіру дәстүрлері өрістей түскен. Әдебиет зерттеушілері:
Бүйі, бүйі, бүйі, шық,
Ызғарыңды жаймай шық.
Отыз омыртқадан шық,
Қырық қабыртқадан шық, –
деп осы заманғы тілімізге бейімделген үлгіде бүйіні арбау сиқырының 40 мың жылдық тарихы бар дейді. Хайуанаттар сұңғыласы жылан, аждаһаның:
Алтын басым сау болса –
Алты күнде тірілем.
Ортан белім сау болса –
Отыз күнде тірілем.
Қыл құйрығым сау болса –
Қырық күнде тірілем, –
деп сыйынуының сол кездергі адамдар дүниетанымына тікелей қатысы бар. Сол дана халық түйе мен жылқыны, қой мен ешкіні қолға үйретіп, шұбат, қымыз, айран ішкен, ірімшік, құртпен қоректенген, етті қарын мен ішекке тығып «консервілеп», ұзақ уақыттар бойы пайдалана білген. Міне, осындай өркениетке ие елге арийлер бұдан 8,5–8 мың жыл бұрын еніп болып, ұзын ырғасы мұнда, жоғарыда айтқанымыздай, 5500 жылдай өмір сүрген, бұдан 2500 жыл бұрын біразы Таяу Шығысқа, Еуропаға өтіп болып, талайы далалық жергілікті халыққа сіңіскен. Олар табиғат жағдайларына орай қалыптасқан байырғы халықтың салт-дәстүрлеріне бейімделіп, ұқсас тұрмыста өмір сүрген. Адамзаттың сол кезгі авангарды саналған гиперборейлер далалықтардан жаңа жағдайдағы тіршілік тәжірибелерін үйренумен бірге, өздері де тағдыр жазған қоныстарына көп жаңалық ала келіп, үйреткен. Соның ең бастыларының бірі – қалалар салу дәстүрі-тұғын. Орал тауларының оңтүстік беткейлерінде орналасқан Аркаим, Сынтасты (Синташта) секілді бағзы өркениет ошақтарында (б.э.д. IV-III мыңжылдық) ежелгі түркілер мен арий, гиперборейлердің қайсысының қолтаңбасы көбірек екенін дәл айту қиын.
Адам затының ең бастапқы қаріппен жазу өнерінің өзі әуелі Ұлы Далада, Ежелгі Қазақстанда пайда болғанының басты дәлелі – бұл ежелгі түркі және ежелгі герман (арий) жазулары. Бұлар туыс алфавиттер. Егер Олжас Омарұлы шумер жазулары Ұлы Даладан соң пайда болған деп дәлелдеп жүрсе, біз бұған деректі түрде иланамыз. Шумерлер тым ерте заманда Кіші Азияға қоныс аударған түркі текті халық деген сенімді теория бар («Аркаим…» 161-163 бб.). Сына жазу бізде шерімге, тасқа, алтын, күміс, қолаға ойып жазылған. Шумерліктер мұны одан әрі жетілдіріп, осы заманғы баспагерлік тәсілдің алғышарты іспетті теріс үлгідегі сына қаріптерді сазға оңғара, ойыстыра түсіруді меңгерген.
Қазіргі бірқатар ғалымдар ең әуелгі қаріппен жазу үлгісін ойлап тапқан Батыс Африкадағы туарег (имошаг) шап-шағын ұлты деп дәлелдеуге ұмтылып бағуда. Мүмкін, солай шығар деп келісе салсақ ше? Алайда, қазірдің өзінде саны миллионға жетер-жетпес аз халық бағзы дүниеде одан да аз бола тұра, сондайма озық ой нәтижесіне қалай көтерілген?! Олар Африкаға қайдан, қашан тап болған? Бүгінгі немістердің ең белді көліктерінің біріне «TOVAREG» деп ат қою сыры неде? Осы атаудың және туарег этнонимінің бүгінгі қазақ тіліндегі ескінің көзі мағынасын беретін «тәбәрік» (өткен уақыт пен өмірден озған адам туралы естелік) сөзімен сондайма мазмұн ұқсастығын, үндестігін қалай түсінеміз? Мүмкін, туарег атауы тым бағзы халықтардың бір тәбәрігі, ескерткіші дегенді білдіретін шығар? Бүгінде әбден қара нәсілділерге айналған, қара халықтың тұрмыс-тіршілігіне соншалық бейімделген сол туарегтерде бүгінгі қазақтарға тән таңғажайып дәстүрлер сақталғанын айтар едік. Солардың ең бастысы – аспан құдіреттерінің күштерін, ырыстарын жер бетіне бағыттай білу қасиеті. Бұл құбылыстың, Маңғыстау адайларында көбірек сақталған Тасаттық ұйымдастырудың тәсілдерін, «технологиясын» «О, Дана Дүние!..» роман-трилогиямда мейлінше мәнерлеп жаза алдым-ау деймін. Тасаттық шын мәнінде ой мен сөздің қуатымен табиғат пен климаттық құбылыстарды жүргізу, басқару болып табылады.
Қазақтың аспан қуаттарымен өзекті байланысы осы заман фактілерімен де дәлелденуде. Мысалы, Әбіш Кекілбайұлының анасы Айсәуле апамызды жер қойнына берерде жайбарақат ашық аспанда болмашы бұлт айналып, үн-түнсіз тамылжып жауып қоя бергені. 2019 жылғы 13 қыркүйекте Адай ұлыларының пантеоны Сейсем Атада ас берерде де жаңбыр әдемі себезгілеп тұрды. 2015 жылғы қыркүйек-қазанда біз Ман Ата әулиеге кесене тұрғызғанда жиырма күн бойы дерлік алапат шаңды дауыл соғумен болды, қалың брезент палатка жұқа шүберекше жыртылды. Сан мың жыл жөнді ескерілмеген, кім екені халыққа нақты анықталмаған әулиенің буырқанып, тебіреніп жатқанын сезіп жүрдім. Құрылысшы балалар биігінен жел екпінімен ұшып өлер деп сақтанып, кесенені төрт метрден әрі көтере алмадым. Ескерткішті ертең халыққа таныстырамыз, садақа береміз деген күні жалт ойнамастан, күн күркіреместен ағыл-тегіл нөсер құйды, ені 15-20 метрлік терең сайлар лықа толып қарғын ақты. Бір де бір мал, адам қаза болмады. Тұсаукесер күні көктемдей жадырады. Ман Атаның риза болып жатқанына сүйсіндік. Содан бері 2014-2015 жылдардағыдай қорқынышты қуаңшылық, жұт өлкеде болмады. Енді, ләһи, болмайтын шығар. Биыл Маңғыстау табиғаты қоңыржай-континенттік райда десе де болады.
Бүгінгі әлемдік күнтізбе де шолу жасалып отырған дәуірлерден бастау алатынын көреміз. Шеңбердің 360 градустан тұратыны далалықтарға сол кездерде мәлім еді. Мәселен, тегершік, дөңгелек, арба жасау соның арқасында пайда болды. Сол біліммен бір жылда Жердің Күнді айналуы 360 тәуліктен тұратыны анықталған. Ұзақ жылдар өте бұған толықтырулар енгізіліп, әр жылдың соңында 360-қа 7 күн қосылып байқалған. Бұл сан Күн-Құдай мен Бақ-Ман бастаған аспандағы жеті мәңгілік өмір иелері мен Жетіқарақшы жұлдыздарының кұрметіне белгіленген-ді. Дегенмен, бұл есеп дәл емес, артықтау еді. Сондықтан 5 күн қосылып, жыл күндері 365 деп тоқтаған. «Авестада» халық бұны Ахура-Мазданың, Күн-Құдайдың Жерге сыйлаған бес күні, бес жолдауы деп дәріптеген, мерекені еркін тойлап, ол Жаңа Жылға – Наурызға ұласқан. Наурыз сөзінің өзі аспаннан Күн сәулесінің, берекенің науалап құйылуы дегенді білдіреді. Бұл күндері ырыс (рыс), несібе науалап құйылғандай (науа-рыс) молайған, мал төлдеп, халық сүт өнімдеріне кенелген, егін егу басталған.
Иран тілінде «наурыз» «жаңа күн» деген ұғымды білдіреді. Алайда, мәселеге үңіле түссек, біз қазіргі иран тілінің көптеген тілдердің қоспасынан, соның ішінде, әсіресе, авеста, скиф (ежелгі дей-дей түркілер), сақ тілдерінің негізінде құралғанын білеміз (СЭС, 504 б.). Демек, түркі сөзі «науа-рыс» Иранға «Авеста» мен ежелгі түркілер арқылы «жаңа күн» мағынасында жеткен – науарыс – наурыз. Наурызды мерекелеу дәстүрі, әсіресе, Маңғыстау қазақтарында небір зұлмат жылдардың өзінде берік сақталып келді. Мұнда Амал мерекесі 14 наурызда басталып, оған халық санасына неғұрлым ерте сіңісті болған 7 күн қосылып, мереке 21 наурыздан 22-сіне – Күнтеңелдіге ұласқан. 5 күн де халық жадында сақталған. Жоғарыда аты аталған абыз қарияларымыз бұл күндерді бейнелі түрде «өткен жылдың жаңа жылға бес қонағы» немесе «қыстың көктемге бес қонағы» деп отыратын.
Байқағанымыздай, жаңа жылдың, Наурыздың Күнтеңелдіден басталу дәстүрі Ежелгі Қазақстанда Заратустрадан көп бұрын орныққан.
Бүгінгі замандастар Бесқонақ туралы ойлап шығарған, боранды күнгі бес жолаушы хикаясының не заманнан бергі күнтізбе тарихымен ешқандай байланысы жоқ.
Қазақта сәрсенбіні сәтті күн деп есептейді. Үлкен маңызға ие жұмыстарды «сәрсенбінің сәтіне» бастау дәстүрі бар. «Авестада» бұл «қасиетті сәрсенбі» деп аталған.
1967 жылы Маңғыстау мұнай-газ барлау экспедициясының Оңтүстік Үстіртте жұмыс жасап жатқан геологтары Аққұдықтың сыртындағы Хансу жерінен, сордың жағасынан бұдан не замандар бұрын өмір сүрген алып адамдардың сүйектерін тапты. Ортан жілігінің ұзындығы 1 метр 25 сантиметр. Бас сүйектер қазіргі адамдар басынан біржарым-екі еседей үлкен екен. Есептеп қарағанда атланттың бойы тірі кезінде 5 метрдей болған.
Елуінші жылдардың басында Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші секретары болып істеген Жұмабай Шаяхметовтің мүсінші ұлы Ноэл Маңғыстаудағы партия қызметкері Мұстахи Бимағамбетов екеуі Оңтүстік Үстірт барлау алаңына тікұшақпен барып, сүйектерді Мәскеуге апарды, мұражайға тапсырды деген мәлімет бар.
Мұндай алып адамдар қаңқалары Қазақстанның басқа да аймақтарынан, Сирия, Армения, Грузиядан табылды. Қазақ аңыздары мен ертегілеріндегі дәулер, Таусоғар мен Толағай өмірде болған деп білеміз. Көне сөздерді құлақтан құлаққа жеткізген қариялар Ман Атаның бойы түйелі адамның биіктігіндей екен деген пікірді жоғарыда келтірдік.
Бүгінде әлемнің әр шалғайынан өткен дәуірлердегі алып адамдардың тасқа түскен немесе сазға түсіп, қатқан іздері табылып жүр. Сондай іздер Маңғыстау ауданының Жарма жеріне таяу Масат Ата әулиесінің аумағында бар. Бұл іздердің бір ерекшелігі – мұнда жауы шауып түсірген басын етегіне салып ала, табаны тасты балқытып жауынан қашқан атланттың қасында ере шапқан құлынды биесінің іздері де бар.
Жуырда Масат Атадағы адам мен құлынды бие іздерінің бірқатарын біреулер ойып әкетіпті. Шет елдерден келген қылмысты қолдардың ісі деп білеміз. Дара тастағы сондай іздер кенеттен Ресейдің Пермь облысынан табылғанын РЕН-ТВ телеарнасы мақтанышпен мәлімдеді. Күмәнді.
Қазақ ертегілеріндегі Таусоғар мен Толағайды ойлағанда Египет пирамидалары мен Стоунхенджді кім салған деген сұрақтарға жауап тапқандай көңілденіп, құрылысшылары осындай адамдар болар деп үміттенеміз. Қостанай облысында Толағай тауы бар. Толағай тарихта болмаса, тау бұлайша неге аталады?! Сол жерлерде талай дәуірлер куәлары сөйлерге тіл жоқ, күйініп жатыр-ау!
«Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» мультфильмін көргенде баяғы Каршиптой еске түседі.
«Күн астындағы Күнекей қыз», «Керқұла атты Кендебай» ертегілерінен сан мың жылдар бұрынғы Ұлы Дала өмірі сыр шертеді.
Егер ұлтымыздың бір маманы ХІХ ғасырда ағайынды Якоб пен Вильгельм Гриммдер жинақтап, өңдегенге дейінгі неміс ертегілері мен қазақ ертегілерін салыстыра зерттесе, ұлтымыздың өткенінен талай бағалы дүниеге кезігер едік.
Қазақтың ру таңбаларының тарихы тым әріден басталады. Олар бағзы кельттермен, хеттермен, арийлермен, оларға ілесе көшкен ежелгі түркілермен Еуропаға жетіп, әлемді шарлап, бүгінде астрологиялық болжам символдарына айналып кеткен. Қалай зерттеп, дәлелдей аламыз?
Ұлтымыздың бастауындағы Майқы би өзін Манның ұрпағымын, Манның ұлымын деп, шыққан тегін ардақ тұтқан. Біз бұған кәміл сенеміз. Деректі түрде. Ман Солтүстік Үндістандағы біздер текті көшпенділермен, үндістермен аралас тұқымнан. Сондықтан оны түркі-үнді-арий текті деп орынды атап жүрміз.
«Қазақ Совет Энциклопедиясындағы» мағлұматқа ойлана үңілсек, Майқы би тым ерте дәуірдің адамы деп пікір түйе аламыз. Өйткені, қазақ руларына таңбасын белгілеп, таратқан Майқы би болса, қазақ руларының тарихы тым әріде, тіпті язаттар дәуірінде екеніне көз жете беруде. Бірқатар ғылыми-анықтамалық еңбектерде Майқы адам затының тұңғыш патшасы делінеді. Біз өз тарихымызды рухани, ғылыми майдандасып дәлелдеуіміз керек.
Қазақ хандығы құрылып, нығаю жылдарында Ман Ата басында Асан Қайғы бабамыз ұлт тағдырына, болашағына тебірене сөз толғаған. Адай, Құдайке, Келінберді, Ер Қосай, Пір Бекет бастаған қаһарман тұлғалар әулие топырағына тізелерін тигізе құдіретті ойларға берілген.
Бағзы атамыз туралы Құрманғазы «Маната» күйін толғады.
Ұлт Бетховені Есір Айшуақұлының «Манатау» күйі бар.
Сүйікті ұлтымды «Ман баласы көшіндегі сүйегі алтын қазағым» деп жырға қостым.
Адамның негізгі өмірлік мұраты – адам үшін, қоғам үшін өмір сүру, соған лайықты ұрпақ өсіру. «Періштенің сыбыры» романымның өн-бойындағы негізгі ой осы. Шығармада ежелгі түркілердің (сақтар, массагеттер, скифтер, дай, дах десек те үйлесімді) арийлермен, гиперборейлермен қоян-қолтық өмірін суреттеу барысында бұл идея ұлттар мен ұлыстардың бір-бірінің өсіп-өркендеуіне себеп болған тірлігін ашуға тырыстым. Бұндай ынтымақтастықтың негізгі бір мысалын түркі батыры Спитаменнің (б.э.д.?–328ж.) Ескендір Зұлхарнайынға (Александр Македонский) қарсы б.э.д. 329 жылғы соғысынан көреміз. Таяу Шығыста «Авестаның» кітаптарын нобайлап өртеткен Ескендір патша алтынын Самұрық қорыған Алтайды жаулап алуға Каспийдің оңтүстік-шығысымен жоғары өрлеп, қарсы шыққан Спитамен әскерімен кескілескен. Қуатты армиямен шегіне жүріп соғысқан Спитамен бір өзеннің жағасында қаза табады. Мүмкін, Манашы немесе Жем өзені. Спитамен тарихының білгірі, шығыстанушы Уахап Қадырхановпен 2012 жылы кеңесіп, осылай деп түйдік. Ескендір Алтайға жете алмай, Оштың, Таулы Бадахшанның үстімен Үндістанға өткен. Спитамен батырдың есімі Заратустраның Спитама руы құрметіне қойылғанын аңғару қиын емес: Спитаман (мен) – Спитама адамы. Бұл арийлердің Ежелгі Қазақстан мен Тұран ойпатынан Таяу Шығысқа және Еуропаға толық дерлік өткен кезеңі еді. Спитамен түркілерге сіңіскен арий текті батыр болуы да ықтимал.
Сондай-ақ, түркілердің біраз бөлігі арийлерге ілесе немесе олардың көштерін бастап, Таяу Шығысқа, одан әрі Африкаға, Еуропаға қоныс аударып, барған жерлерінде мемлекеттер, империялар құрған. Бұл туралы әңгіме әлі алда.
Мынадай маңызды сұраққа жауап беріп көрейік: неліктен зороастризм Иранда соншама тез тарап, онда ұзақ мерзім бойы өмір сүрді де, Ұлы Далада, Тұран Ойпатында және Еуропада қолдау таппады?
Дей-дей түркілер содан бұрын – отқа, айға, күнге табынғанға дейін – зеңгірге сыйынудың маңызды кезеңін бастан кешіп, бұл шақтарда оларда жаратылыстану мен дүниетаным бойынша белгілі бір тәжіребе жинақталып, егер осылай айту мүмкін болса – тіршілік етуге ғылыми көзқарастар қалыптасып үлгерген болатын. Олар да арийлер секілді, мәселеге үңіле зер салатын күмәншілдер еді. Күнге сыйына жүріп, жаңа ілім өз жандары мен тәндеріне не бере алады деп талқылама ой кеше білді. Сұраққа тиісті жауап таппағасын, Заратустра бастамасына салқындық білдірді. Бұларға неғұрлым ертеден келе жатқан, тиімді өмір сүруге бастайтын Ман идеялары жақын-ды.
Ежелгі түркілер ешбір ілімге есі кете берілмеген. Олар прагматиктер еді.
Заратустра өз гаттарында былай деп жырлады:

Қайда барам, қайда барып тығылам?
Туған жерден қолдау таппай сандалдым…

Аңыз бойынша оны Рвахш Тур (түркі текті деп тану жөн) өлтірген, Заратустра 77 жастан 40 күн асып тұр еді. Біздің жерімізде болған бұл қайғылы оқиғаның себебі байқалып жүр. Алдағы жылдарда осы еңбек толықтырылып, нығайтылған кезде бұның сыры ашыла түспек.