Құндақбай

* Романнан үзінді

ЖЕТІНШІ ТАРАУ

1928 жылдың қытымыр қысы да оқтын-оқтын ызғар боп есіп, өзінің келе жатқанын Қоғалы өңіріндегі елге білдіруді жөн санағандай. Таулар қыспағындағы бұл ойыста ол дегенің кейде еркетотай, ұшқалақ жас баланың тентектігіне де басатын. Қазан айының орта шенінде маужыраған алтын күз күндері тым жылымық көрініп, біраз уақыт алдаусыратып, кенет бір-ақ түнде белуардан қармен бүркеп салатын. Тек биыл ғана ондай мінезін іркіп ұстағандай. Қазан айы таусылуға шақ, ал табиғат-ана оқтын-оқтын білінетін ызғары демесең, мұндағы онсыз да сергелдеңі бастан асатын тіршілікке қосымша ауыртпалық артпай тұр. Ашық аспанды жаймашуақ күндер жалғаса берді.
Сондай күндердің бірінде Құндақбай тағы бір мәрте Қытайдан бері шекара асқанда оны өзі тәріздес тапал бойлы, шымыр денелі бір шал күтіп алды. Құндақбай оған таңырқаған жоқ, бұл өзінің ескі сыралғы аға досы Құдайберген деген кісі. Қаңлының Жәнтеке тармағынан тарайтын алпысты алқымдаған қарт. Тек сол қарттықты мойындағысы жоқ дегбірсіздігі, ұшқыр қимылға бейімділігі, әрі сөздері бірі екіншісін баса көктеп тез сөйлейтіндігі мұны одан әрмен Құндақбайға ұқсатып тұрушы еді. Көмірдей қаруытқан, қыл-қыбыры мол әжімді жүзі мен қос тілікке ұқсаған қысыңқы көздері ғана алабөтен. Мұның астында жүні жығыңқы дөнежін байталы мен Құндақбайдың кексе күрең қасқасы бір-бірімен тұмсық түйістіргенде екеуі де ер үстінде ай-шайға қарамай бірден саудырай жөнелісті. Әсіресе, Құдайберген шал өз көмекейінде кептелген жайларды жентектеп, мергеннің алдын орап кетті:
– Құндақбайжан, сенің келеріңнен құлағдармын! Сосын да жолдан тостым. Сен бұл жолы Қараңғысайға жасырына алмайсың! Ол жықпылға суық дегенің мықтап-ақ тұмсық тығыпты. Тіпті әр қарағай мен қайыңның тасасына бір-бір бәлшебек деп, сені матасақ осында матаймыз деп қойған қарулы солдаттарының өздері шеттерінен өкпе ауруына шалдығып қыңырайып, қирап жатқан көрінеді. Ол Қараңғысайды маңайлама! Мен саған сенімді бір үй тауып қойдым, бір орыстың үйі! Пәмиләсі Бахтияров! Су түбіндегі ақық тастай таза адам! Арқа сүйеріңе жарайды!
– Ау, ағасы, ол Бахтияровыңыз қазақ па, орыс па?
– Орыс! Орыс болғанда таза орыс!
– Ал, пәмиләсі неге қазақша?
– Ау, мерген інім! Бұл заманда орысың ба, қазағың ба, қайсысының тағдыр-талайы қалай құбылмайды? Бір заманда сондай бір соқтықпалы кезеңде сондай айдар бұйырған екен. Оның жұмбағына бойламадым! Әйтеуір, жалтармасы жоқ, жасырынбағы жоқ, турашыл пенде!
Құндақбай бірауық өзін үркек сезім билегендей әрі туысқан, әрі аға досқа осқырая қарады. «Қазір қазақ қазақты ұстап беріп жатқан заман, мына Құдайберген де алжып, сондай бір дертті жұқтырғаннан сау ма» деген сауал тұлабойын осып өтті. Осы сауалды ауызша да қойып қалуға оқталып еді, бірақ батылы бармады. Шалдың көңілін әзірге жыққысы жоқ. Себебі, бұл Құдайбергеннің Қазақ ордасы мен Қытайды екі бөлген шекараның ұзына бойын ең жақсы зерделейтін адам ретінде аты шыққан. Осы Құндақбай талай ауылды Қытай асырғанда аса көп қолқабыс жасаған жанның өзі. Бұл Құдайберген де кезінде жел қуған қаңбақтай арғы бетте де, бергі бетте де тірлік кешіп, екі елдің ортасындағы сызық айналасын алақандағы жазудай жаттап үлгерген. Шекара асқандардың ұзын санына қарап, қайсысы қай бағдарда жылыстап, бой жасырып кете алады, міне соны ажыратуда алдына жан салмайтындығы бар. Бұған Құндақбайдың өз басы да куә. Сосын да бұл тәуекелге басты.
Бахтияров аталатын орыстың тұрағы Быжы өзенінің бойында екен. Ағаштан қиып жасалған үш бөлмелі ескі үйдің шығар аузы ашық дала жаққа қараған да, сырты тура Быжының жарлауыттау жағасына төніп тұр. Сол жарлауытпен суға қарай құласаң ат құлағы көрінбейтін қалың жынысқа тап боласың. Бұл Үлкен Быжының осы Қоғалы аңғарын кесіп өтетін бөлігі көбіне жалаңаштау жазықпен ағады да, ара-тұра ғана осындай бұта-тікенекті, қурайлы, батпақты ойыстар кездесуші еді. Үлкен Быжы Шаған тауын батыс жақтан жанамалай теріскейге, сонау Айнабұлақтағы Кіші Быжыға қосылуға бұрылыс жасағанда ғана қалың ағашты тоғайлар бір-бірімен дидарласқандай бас шұлғысып тұрады.
Бахтияров үйінің ауласы да едәуір жерге дейін жалаңаш, ал аздаған ашық-шашық қора-қопсысы түстік бетте, ол да су жағасына, сондағы жарлауытқа тақау салынған. Бірақ ол тараптан тірі тышқанның да қыбыры білінбейді. Үй иесі орыс, сырғауылдай бойы бар, төс сүйегі шығыңқы, сақал-шашы жалбыраған, шүңірек көк көзді, бұл да егде адам, мына ескі тамыр Құдайберген арқылы бұл Құндақбайдың кім екеніне жақсы қанық. Төргі бөлмедегі ағаш столдың басына екі қонақты асығыс-үсігіс жайғастырып, алдарына жайпақ қалайы табаққа салынған екі-үш тұздалған қияр мен қабығымен пісірілген картоп қойды. «Өзгесіне ұяттымыз» дегенге ұқсас ишараны шүңірек көк көзінен жоғарыдағы жүндес қабағы арқылы білдіргендей.
Ал үсті-басы қару-жараққа толы Құндақбай әлі де әлдебір секемді жеңе алмай отырғанға ұқсаған. «Мына екі қақбас мені ұстап бермес пе екен» дегендей. Үй иесі шал соны да сезді білем, екі қонақ дәм алып үлгерместен орыс-қазақ сөздерін араластырып:
– Сіз үшін бұл шаңырақтың астында қауіптенетін түк те жоқ! Қараңыз, мұнда мына жапсарлас екінші бөлмеде сыртқа суға қарай құлайтын екінші есік және бар! – деп орнынан атып тұрып солай беттеді.
– Е, әңгімені содан бастасаңшы! – деп Құдайберген шал жүзіне жеңіл күлкі жүгіртіп қосақтап қойды. Енді Құндақбай мен Құдайберген екеуі де көтеріліп орыстың соңынан сол жапсарлас бөлмеге бас сұқты. Расында әлдекімдер қаруларын шақылдатып, мына үйдің ауласында бой көрсетсе Құндақбай сынды іздеуде жүргендер осы екінші бөлмедегі есік арқылы арыдағы суға белшесінен батқан қалыңға күмп беруі оп-оңай. Мұндағы бұта-тікенекті, қурайлы жынысқа кім-кім де өзі түгіл, жетектеулі ат-матымен бой жасыра алады екен. Сақтық жағын көп ойлауға тәсілденген Құндақбай сыртта байлаулы кексе күрең қасқасын қазір-ақ сол жынысқа апарып, көзден тасада ұстасақ қайтеді деп өтінбекші еді, өзін тым сужүрек етуден жасқанғандай бөгелді.
Алғашқы түпкі төр бөлмеге кеп қайта жайғасқасын столдағы мардымсыз мәзір қонақтардың еріндеріне тиер-тиместен-ақ үй иесі басын шайқап сөзді әріден бастай жөнелді. Бұл ең алдымен мына атышулы «бандының» сеніміне кіруді мақсат тұтқандай әңгіме желісін соған бейімдегенге ұқсады:
– Менің әке-шешем осыдан алпыс жылдай бұрын сонау Ресейдегі Алтай өлкесінен осылай қоныс ауыстырған екен. Мұнда да бірден орнықпай, онда-мұнда табандары тайғанақтап, бәрін жентектей берсең тым ұзақ жыр, сізге оның қажеті де шамалы, әйтеуір ең соңында осы Қоғалы өңіріне қазық қағыпты. Алғашында біз тым жақсы тұрыппыз, әкем де, шешем де еңбектің адамдары еді, осындағы қазақтармен, татарлармен, дүңгендермен ауыз жаласып, алыс-беріс жасап, өзара ақыл-кеңестерін де аямай, тез-ақ әжептәуір шаруа құрыпты. Мен де соларға еліктеп, әке-шешем қалдырған шаруаны одан әрі дөңгелетіп-ақ әкеткенмін. Екі ұлым, бір қызым бар еді. Тек әлгі антатқыр Герман соғысы басталды да үлкен ұлым сонда кетіп хабар-ошарсыз жоғалды. Әуелгіде Верныйға оқу іздеп барған, сосын ұлты орыс болғасын бұрынғы патша өкіметінің жандаралдары азғырды ма, өзі сұранды ма, ол жағы өзіме де бұлдыр. Әйтеуір одан күдер үзгеніме көп жыл. Екінші ұлым Қызыл әскер қатарына алынған. «Е, бір балам бәлшебектер санатында ғой. Енді менің мұртымды балта шаппайды» деп жайбарақаттандым. Сөйтсем қайдағы жайбарақаттық, жиырмасыншы жылы Анненковқа қарсы жорыққа мініс аттары керек деп, сен орыс нәсілдісің, дұрыс түсінуің шарт деп, екі бие, бір айғырым бар еді, ай-шайсыз есігімнің алдынан айдады да әкетті. Ол аздай іштеріндегі түлкі тұмсық біреуі ертесіне қайта соғып, бір сауын сиыр, бір өгізшемді тағы алдына салды. Әйелім екеуіміз жер сабалап қалдық. Ал қызымның жағдайы тіпті қиын көрінеді, ол да Верный жақтағы біреуге тұрмысқа шыққан, сөйтсем оның күйеуі Анненков, Колчак дегендердің шылауына ілініпті. Ол да қазір хабар-ошарсыз. Ал Қызыл әскер қатарына жазылған екінші ұлымнан қайыр күттім, егер ол тірі болса сол арқылы қызымның жағдайын білер ме екем деген үмітім шаладай жанатын. Енді ол үмітім де үзілді. Бәрі жым-жылас. Қазір мал ұстауға, мал басын көбейтуге ешкімнің ықыласы жоқ. Мына кәмпеске басталғанда екі шошқа, бір сиырым бар еді, сен «кулаксың» деп, оларды бас-көзге қаратпай орталыққа өткіздірді. Әйелім «әй, біздің бір баламыз Қызыл әскер қатарында, сендердің жақтастарың» деп аттан салды. Құлақтарына қыстырған жоқ! Ал әйелім осылай күйікке күйік жалғасқасын ба, денсаулығы сыр беріп, бақилық дүниеге кетті. Өстіп таза тақырланған жағдайым бар. Жалпы мынау Қызыл дегенің кешегі ақтан жаман деп, мына ескі тамыр Құдайберген шал сынды қазақтар күңкілге басқалы едәуір уақыт, сонда мына кедей-кепшіктер, негізі жарымағандар сол Қызыл өкіметтің сойылын соғып, неменесіне ала өкпесі шығып жүр, мен соны ғана түсінбеймін. Сол мәселеде көзімді ашар ма екен деп, Қундақбай Толендиевич, великий казахский воин, сізді күте-күте екі көзім төрт болды. Осы кездесуіміз үшін мына Құдайберген шалға айтар алғысымда шек жоқ!
Ұлты орыс, бірақ фамилиясы қазақша мына Бахтияровтың наласынан соң Құндақбай ауыр ойларға шомды. Оған жауап беруге асықпады. Үй иесі де оны жөн санағандай. Бұл соңғы кетісінде Құндақбай Қытай жерінде жиырма күндей байланып еді. Онда да тұнып тұрған жақсылық жоқ, Құндақбай сонда көшіп барған қазақтардың анау-мынау арыз-шағымдарының астында қалды. Қосы ауған қазақтарға Қытайда жәбір-жапа шеккізген өзге ұлт өкілдерінің жынын қалай қағуға болады? Сол сауалға жауап ретінде өзінің ойлап тапқаны мынау еді. Оншақты жарау атқа өз айналасындағы жігіттерден қол қимылына икемді, қайраттыларды іріктеп мінгізді де өзі бастап, Құлжа қаласындағы ең үлкен базарға келді. Ол заманғы Қытай базары дегенің ине шаншар жер жоқ, қаптаған сатушылар мен базаршылап қыдырғандардың бір-біріне иығы мен маңдайлары соқтығысып, саңлау тауып шығу қиямет-қайымға айналады. Ал сатуға шығарылған, көбісі қолдан жасалынған тұрмыстық бұйымдар, ыдыс-аяқтар, киім-кешектер, әшекейлік жылтырауығы мол ұсақ дүниеліктер, дәрі-дәрмектер, ер-әбзелдер тау-тау боп үйіліп жатады. Кейбір заржақ сатушылардың, дүкеншілердің, олармен дауласқан қыдырымпаздардың қаңқуы құлақ жарады. Мұнда алушылардан гөрі жай қызық іздеп келушілер, әрине әлдеқайда көп.
Міне, сондай бас-аяғы жоқ қалың нөпірге Құндақбай бастаған жырынды топ тұтқиылдан тиді. Омыраулары астаудай жарау аттардың екпіні үй жығатындай еді. Ал ер үстіндегі Құндақбайдың даусы да, түрі де қызық. Бұл әлгі осы күз күндерінің бірінде Сатылы тауының етегінде қоныстанған жалайыр-орақты елінің бір шоғырын Қытай асырмақта киген патшалық орыс армиясы офицерінің формасын қайта үстіне жапсырыпты. Жылтырауық погоны бар әскери киім – китель, галифе шалбар, ұзын қонышты етік, бұл жолы түз тағысына тіпті жараса қоныпты. Жалпақ қайыс белдігінің жезден құйылған басы мұндағы көргенінен көз ақы алмай көңілі көншімейтін қытайлықтар, дүңгендер, ұйғырлар саудалаған барша бұйымдардан бағасын асырып әкетсе қайтерсің. Құндақбай жырындылары мінген сәйгүліктер тұяғының астында тапталған базаршылардың қиқуы көкті тітіркенткен осындай шақта да әлдекімдер осы соңғы көріністі көз жанарларындағы табиғи фотопленкаға түсіріп алғанға ұқсады. Әрі ондай құбылыстың басқа да дабыл, дақпырттың туын одан әрі шалқытып, мәңгілік есте қалатыны да заңды ғой.
Сосын да ма, Құндақбайдың өз басы солай шалынса оның нөкерлерінің қылығы әлдеқайда жарасы жеңілге ұқсады. Бұл қандай қылықтар? Ол нөкерлер өздері сайлап мінген сом тұяқтылар ер-тұрманының алды-артына қоржын-қаптарды мықтап-ақ асып-артып алыпты. Міне, сыңсыған көпті қақ жарып жол салған Құндақбайдың ізімен жүріп, олар сол қоржын-қапшықтарға қол жетер жердегі базаршылардың мүліктерін іліп әкетіп, сүңгіте берген. Базардың бір шетінен екінші шетіне шыққанша бұлар ауыз-мұрындарына дейін толтыра олжаға кенелді. Онысын жасыратын да түрлері жоқ. Қалай жасырсын, барынша кеңірдегін керген Құндақбай онсыз да ырду-дырдуы санап тауысқысыз дүниені басына көшіре ұрандап: «Көрдіңдер ме, қазақтарға қылдай қиянат жасасаңдар бұдан да зорғыны төбелеріңнен түсіремін, ақыр заманды орнатамын» деген бағдарда қытайша, дүңгенше, ұйғырша, орысша сөздерді араластыра қаһар төкті-ау. Бұған қоса өзінің кім екенін де аспанның көбесін сөгердей етіп, ащы дауыспен жариялай қозғалды. «Я Құндақбай Төлендиевич, казақский богатырь, со мной шутки плохи! Кто будеть издеваться над казахами-переселенцами тем не сдобравать» тәрізділерді түйдек-түйдегімен тастады. Бірнеше тілдің басын шалып үлгерген Құндақбайға мұндағы қытайы ма, дүңгені ме, орысы ма, басқасы ма, бәрінің санасына сіңетіндей етіп таптап жеткізу аса қиын емес. Құндақбай туралы аңыз Құлжа төңірегінде бұған дейін де аз-кем қалыптаса бастаған, ал мына жолғысы қу даладағы қуаңшылық жылғы өрттей одан әрмен қаулады.
Міне, орыс Бахтияровтың жаңағы наласынан соң Құндақбай мойнын салбырата ағаш столдағы мардымсыз мәзірге шұқшия үңілді. Тұздалған екі-үш қияр мен қабығымен пісірілген картопта не сыр бар дегендей кәдімгідей-ақ ойлы қарасы мына екі қартқа айқын шалынды. Екі қарт қателескен жоқ еді, Құндақбайдың сол мәзірге ауған назары оның одан арғы қиялына өріс ашқаны анық. Жаңағы Құлжа базарындағы өзі ұйымдастырған шапқыншылықты ойша елестетіп, тез тиянақтады да мына орыс жырына қайта пейіл берді. Бұл өзі көп араласқасын жақсы біледі, орыстардың, әсіресе олардың ауқаттыларының, тіпті, қоң-торғай тірлікті саналатын кедей-кепшіктерінің үйінде де қонақ келгенде дәм қызыл-жасылды түске бөленіп, үйіліп-төгіліп жатушы еді. Самогон, шарап, квас, компот дегендері өз алдына. Құндақбай місесінен асыра кезінде оларды қаншама мәрте ішіп-жеп, жағасы жайлауға кетіп еді? Ал бір кезде бай-кулак атанған, екі ұл, бір қыз өсірген мына Бахтияров өзі құдайдай күткен атышулы ноян келгенде ұсынған мәзірі мынау ғана бопты. Біле білгенге, көре білгенге бұл неге ой салмасын?!.
Құндақбай орыс шалының бүгінгі, бұрынғы жағдайларының бір-бірінен алшақтығы үшін өзін күнәлі санады ма, бірауық жермен-жексен болғандай. Бір дәрмен, көмек дәметкендей, екінші қарт Құдайбергенге бұрылып еді мергеннің ішіндегі дағдарыс нілдей бұзылып, алай-түлей бұрқасынға айналды. Құдайберген шалдың жүндестеу, әжімді арық жүзі әлденеден айбаттанғандай да, ал қысыңқы көздері ажырайып, ішінде қарулы қызылдар жасырынған қос үңгірге ұқсағандай. Сөйтсе, бұл қазақ шалы мына Бахтияровтың сұрақтарына жауап алуға оның өзінен әрмен мүдделі екенін білдіргендей. Иә, мергеннің іші біраз нәрсені сезді-ақ. Бірақ Қоғалы өңірі кеше ғана осы Құндақбай баса-көктеген Құлжаның базары емес қой. Тап қазір бұл сайыпқыран осы жерде қандай амал-әрекеттің туын желпілдете алады?
Құдайберген шал өзіне біршама алыс туыс, ел қаһарманы мергеннің тұсалған, мүдірген күйін дәл бағамдап өзі тілге келді:
– Батыр інім, атыңнан айналайын Құндақбайым, сен осы жолы Қытай елінде ұзақ маталдың ғой. Жаңылыспасам жиырма күндей шамасы. Ал мына Қоғалы аңғарында, басқасында да солай, заман дегенің қас-қағым сайын желкеміздегі онсыз да ауыр жүкті зіл батпан етіп, қара жерге біржола қаратып кетті ме, бұл қалай? Аштық, ашаршылық кеудемізге істік темірдей қадалып, кемпір-шал, бала-шаға баршасын шырқыратып дес берер емес. Мен пайғамбар жасындағы пақырмын, ес білгелі түгін тартсаң майы шығатын бұл Қоғалы топырағында мұндай алапат сұмдық орнапты дегенді естісем екі құлағым тас керең болсын! Бұл Қоғалы қойнауы қашанда орысың ба, шүршітің бе, дүңгенің, татарың ба, қай-қайсының да тарыққанда бас сауғалар пұшпағы еді ғой. Ал енді сол пұшпақ өртеңнің орнына айналғандай, адамның да, мақұлықтың да зәре-құтын ұшыратын кейіпке еніпті. Елді аштық, ашаршылық буып барады. Әп-сәтте мойынға оралған ол нәубет тірі жандының көзін тұмшалап, аспанға қарап ұлитын аш ит пен қасқырдың кебін кигізді. Қытай асып жоғалған сенің қайта соғарыңды күтіп, күн санап, екі көзі төрт болған мына орыс емес, ең алдымен мына мен едім. Мерген інім, қылған жақсылығыма ақы сұрар жайым жоқ, бірақ екі елдің ортасындағы сызаттан ары-беріге жол түскенде қолғабысым тигені рас, соның өтеуі демеймін, бірақ мына ел-жұрттың, қара табан малшы-жалшының, қайсысы темірден жаратылды дейсің, бәрінің аштықтың да, ақылы таусылғандықтың да азабын шеккен сұрқы бар! Сен ақыл қосасың ба, жоқ, басқасын ба, әйтеуір жөн сілте!
Құндақбайдың бұл ділмәр шал жөніндегі түсінігі сәл кеңейе түскендей. Сірә, бұл кездесуді қонақжай орыс Бақтияров емес, осы Құдайбергеннің өзі ұйымдастырғанын шамалайды. Оның көмекейіндегіні анық болжады. Көп ойланатын дәнеме жоқ, шынында бір айла табу керек! Ол үшін мына орыс үйінің төрт қабырғасы аздық етеді. Әрі осы екі көнеден алатын ақпар да аса тойындыра қоймайды. Бұл дереу Құдайберген шалды жасы үлкендігіне қарамай шұғыл жол жүріп қайтуға жұмсады:
– Ақсақал! Көп түкірсе көл деген! Не қимылға да үлкен-кішінің неғұрлым мол қарасы бас қосып, бәтуаласса сара жол, саңылау сонда ашылады. Уақыт оздырмайық! Сыртта байлаулы дөнежін байталыңыз жүріске жарамды жануарға ұқсайды. Сіз тез осы қазір сол дөнежінмен Жаңалыққа, не Күркілдекке тартыңыз! Менің досым, әрі туысым Құлжатайды табыңыз. Мен қатаң тапсырды деңіз. Сол өңірде, әрі жолай ақылы телегей-теңіз естиярлардан кімдер бар, бәрін бүгін түннен қалдырмай тік көтеріп, осында жеткізсін! Әрі әлгі Шұңбай не күйде, қызылдардың қармағынан құтылды ма, жоқ па, өлі ме, тірі ме, соны да анықтаңыз. Қайталап айтамын ақылы тасығандарды ғана ертсін, Құлжатайдың ондайлыққа өресі жетеді. Тек байқаңыздар, сақтық, сақтық керек, қызыл арқаннан шұбалаң құйрық із тастап келмеңіздер! Өзіңіздің көмекейіңізде тағы не бар, бәрін осы шаңырақтың астында сол Құлжатай тобының төрт көзі түгелденгенде сарқарсыз! Ал әзірше осы!
Құдайберген шалдың өзінің де күткені осы ма, далаға атып шығып дөнежін байталға қарғып мініп, салып ұрып кетуіне көз ілеспеді. Алпысты алқымдаған көне көз, қолдаяққа тұрмайтын жас баладай-ақ! Иә, заманына қарай адамы деген. Ал үй иесі Бахтияров бәрін түсінді, артық сөзбен Құндақбайдың басын шатпай, оны осы бөлмедегі ағаш төсекке жатқызып, жақсылап демалуына мұрсат берді. Сырттағы кексе күрең қасқасын үй тасасындағы Быжының қалың құрақты жағалауына апарып, отқа қойды.

* * *

Құндақбайдың бұл ұйқысы тым ұзаққа созылғандай. Құлжатай іріктеген ақыл қосарлар түн өтіп, таң құлан иектеніп атарда ғана Бахтияров үйінің ағаш еденін тасырлата табалдырық аттады. Тек араларында Құлжатай жоқ. Құндақбай аса сергек қалыпта тез түрегелді. Келгендерді осындай алакөбең шақта да жіті шолып, түстерін ажыратып үлгерді де, еш аман-саулықсыз:
– Құлжатай қайда? – деп, шарт етті. Бұл топта жас жігіт Жүнісбай Жәкіжан баласы да бар еді. Сол сайрап кеп берді:
– Мерген аға! «Өзіңіз де «сақтықта қорлық жоқ» депсіз ғой. Бұл күндерде Құлжатай да қызыл өкіметтің назарына іліккен сыңайлы. Оны сіздің ең жақын дос туысыңыз, сауысқандай сақ оққағарыңыз ретінде атап, әлдекімдер бәлшебектерге сыбырлағанға да ұқсайды. Қазір сол Құлжатайдың алыстан да, жақыннан да ізін баққандар көп. Соның сорабымен өзіңізді, Құндақбай аға, қолға түсірмек тәрізді. Біздің басымызды құраған соң Құлжатайдың өзі айтты, «Сіздер бара беріңіздер, ал мен түн қараңғылығын жамылып, айналма жолмен бұқпантайлап, адам түгілі шайтанның өзін адастырардай бұралаңдарды артқа салып, соңдарыңыздан жетермін, көп кешікпеспін» деді.
– Ал Шұңбайдың халі нешік? Өлі ме, тірі ме? Тап қазір қайда?
– Шұңбай тап қазір Күркілдекте! Өз үйі, өлең төсегінде! Қара саннан оқ тиген оңай ма, жарасы асқынған соң, әрі ол білгенін тауысқан соң қызылдар далаға тастап кетіпті. Бір жолаушы қазақ оны атқа өңгеріп бала-шағасымен қауыштырыпты.
Бұл келгендер айналасы оншақты жан, орыс Бахтияровтың үйінің ағаш еденіне бәрі құлай-мұлай жайғасты. Таң жарығы әрең-әрең білініп, зорлана атып келе жатқандай. Үй иесі бұлардың да аттарын үй сыртына Быжы өзенінің қалыңына апарып жасыруға көмектесті. Құндақбай ең сүбелі әңгімені Құлжатайдың келуіне қаратқандай. Бірақ ол жуарақ панда дыбыс бере қоймады.
Бұл топта жас жігіт Жүнісбай Жәкіжан баласымен бірге мергеннің ежелгі достары Кенебай, Денебай, Шаңбат және Манасбай деген де бар еді. Әрі Құндақбай түстерін танығанымен аты-жөнін білмейтін төрт-бес қариялар да ілесе жетіпті. Тек солардың ішінде Аюшал атты жалайыр-ақбұйымның бір ақсақалын ғана жақсы таниды. «Апырай, бізден қонысы жырақтағы бұл кәріні Құлжатай мынау түннің түнегінде қалай қосаққа қосып жүр» деп Құндақбай іштей таңырқады да.
– Жә, – деп бір кезде Құндақбай қарлығыңқы жуан дауыспен бәрін өзіне қаратты. – Аузын буған өгіздей болмайық. Құлжатай келгенше іске татыр ірілі-ұсақты өзге жаңалықтарды шет-пұшпақтайық! Ішке сыймайтын кімде не бар? Ортаға салыңдар!
Құндақбайдың осы ұсынысынан соң қонақтар бір-біріне алақ-жұлақ етті. Алғашында мерген оның мәнісін аңдамаған. Байқаса бәрінің де іш дүниелерінде кептелген жаңалық дегендерің тар қауызда тебіскен құлын-тайдай өзара сыйыспай тұр екен. Құндақбай жыға танымаған төрт-бес қарияның бірі сыбызғыдай жіңішке дауысын әрең созып:
– Ел еркесі, ел серкесі, қара қазаққа қызыл-қаңлы жұрты сыйлаған ат басындай алтыным Құндақбай, қайсы бірін айтайын дегендей, қай жаңалыққа тәбетің бар, жөнін нұсқашы! – деді. Сол-ақ екен келген топ өз-өзінен даурықты да кетті. Алғашқы екі жаңалықты жеткізуге бәрі дерлік атсалысты. Ал Құдайберген шал енді ғана еңсесі көтерілгендей Құлжатайдың көмегімен өзі ертіп әкелген мына тосын топтың бұл мінезіне айызы қанғандай қарады.
Бұл даурықпадан Құндақбай ұққан алғашқы жаңалық мынау: әлгі Нұрбек байды кәмпескелеген уәкіл бар емес пе, фамилиясы Балабеков, міне, сол Балабеков жайындағы оқиға тап қазір бүкіл Қоғалы өңірін тітіркентіп тұр екен. Мына жиылғандар Құндақбай Қытай аспақ түгілі одан әрі шығандаса да бұл оқиғадан хабардар шығар деп ойлаған. Сөйтсе олай емес, мерген екі құлағы таскереңдей ол жайында ештеме естіп, білмепті де. Сол уәкіл Балабеков, қасында әлгі ауылнай Елдос бар, аз ғана топпен бір байшікешті кәмпескелеуге барады. Сөйтсе ол байшікештің қора қопсысы, айналасы жылан жалағандай таза тақырланып қалыпты. «Малың қайда?» деп сұраса, байшікеш тілінің уыты бар неме екен «Менде сіз ойлағандай жер-көкке сыймайтын мал жоқ, ал аздаған қой-ешкі, тоқты-торым өзімнің де тақияма тар келмес деп, мынау Қотырқайдың арғы бетіндегі Шайтансай арқылы айдап, қар түскенше өз аяғымен жайылсын деп құмға апарып тастадым, енді қайтейін, кәмпескеге ілінгендердің халін көрдік қой, қазірдің өзінде ішектері шұрқырап, бала-шағалары ұлардай шулап жатыр, маған да тілегендеріңіз сол ма?» деп қасқая жауап беріпті. Уәкіл Балабеков бұл шақта әбден араны ашылып, көзі қарауытып, оны мұныны аңдамайтын халге жеткен екен, мынау тіл мен жағына сүйенген байшікешке жер-дүниені көшіре ақырып, сөзді қысқа қайырып, «қане, сол малыңа ертіп бар бізді!» дейді. Байшікеш өзінің бес-алты кедей-кепшігімен бірге уәкіл Балабеков пен Елдос ауылнайды қарауылға алып, аталмыш Шайтансай арқылы біраз жол жүріп, сексеуілден басқа дымы жоқ құмға апарып, сонда ол уәкілдің денесін отқа өртеп жіберіпті. Ал ендеше!..
Мұндағы бір түсініксіздік, неге осыншама тіс қаққан, әккі уәкіл өз жасауылдарын қалдырып, әлгі байшікештің құл-құтандарын ғана қалқа етіп соншама жыраққа бара қойды екен? Сірә, бұл шақта әбден жүнжіп, ұнжырғасы түсіп, беті қайтып екпіні басылған момын жұрттан енді еш қауіп жоқ деген өркөкірек сезім билеп әкетті ме, кім білсін?!
Сол уәкілдің жандайшабы есепті Елдос ауылнай да осылайша жазаланбақ екен, ол құлындағы даусы құраққа шыға аттандап, сауға сұрапты: «Мен бұл құқайға өз еркіммен ұрынғам жоқ, замана екпіні бәріне кінәлі, жанымды қиыңдар, енді қызыл өкіметке қызмет қылсам екі дүниеде оңбай кетейін! Әрі бүйтіп адасқан жалғыз мен емес қой! Жанымды қиыңдар! Жанымды қиыңдар!» деп еңірепті. Сонда әлгі байшікеш «Не қара басса да сен де құдай сүйер қылығы жоқ сорлысың, жарайды ит те болсаң заты қазақ сорлысың ғой, сенсіз де көп қандастар алды-арттарына қарамай, бірі Қытай асып, екіншісі о дүниеге топ-тобымен кетіп жатыр! Сенің жаныңды қиялық! Тек сен біздің мына ісімізге куәлікке жүрмеуің үшін қиыр жайлап, табаныңды жалтырат, бұл Қоғалыда сені көрген жан табылмасын» деп босатып қоя беріпті. «Жан баласының көзіне түспеймін» деп ант-су ішіп ол да жоғалыпты.
Ал Құндақбай естіген екінші жаңалық та осы қарайлас, тек одан гөрі нобайы зорырақ. Әңгіме әлгі Петерборда білім алғаны бар, 1918 жылы Верныйда кеңес өкіметі орнап, әскери-төңкеріс комитеті жасақталғанда оның ең көрнекті мүшесі атанған, одан кейінгі орыс-қазақ шаруаларының әрқилы толқуларына қатысқан, кейінгі ұжымшар құру, кәмпеске науқандарында тым белсенді шыққан Тоқаш Бокин туралы еді. Иә, бұл қазақ тарихында болмысы да, өмірбаяны да ең күрделі, түсініксіз, әрі жұмбақ қалтарыстары көп тұлға жайында аз сөзбен бәрін тиянақтау қиын. Біз тек нақтылы деректерді ғана келтірелік: 1890 жылы сәуір айында Верный уезі Мойынқұм болысының қазағы – Боқы Жанғасқаұлы дейтін кедейдің отбасында дүниеге келген Тоқаш Бокин сегіз жасында Верный ерлер гимназиясының дайындық сыныбына алынады. Тек сонда онымен жерлес Қайырсерке Тоқсанбаев деген бала да оқиды. Кейін Кеңес өкіметі орнаған соң бұл екеуі бір-біріне бітіспес қас дұшпанға айналады. Оған не себеп, кейбір тарихшылар бұл сұраққа сол кездегі саяси оқиғаларды көлденең тартып, тым бұлдыр жауап қайырады.
Бір анығы, әрине, Тоқаш Бокин қайрат-күші мол, асау мінезді, анау-мынау бұғалыққа мойынсұнбайтын қалпымен ертеден-ақ көзге түскен екен. 1905-1907 жылдары Верный қаласындағы саяси оқиғалар кезінде романтикаға бой алдырып, онысын патшалық өкіметтің салпаңқұлақтары да байқап, Тоқашты «сенімсіз жасөспірім» санатына жатқызады. Ол салпаңқұлақтар қалай байқамасын, бұл жігерлі жас қазақ шаруаларын жерге орналастыру және жерді пайдалану жөніндегі патша заңдарының қолайсыздығын өз айналасына тарата жүрді. Сосын да ма, бұл гимназияны бітірмей одан шығып кетеді. Бұл жай Тоқаштың әкесі, кедей Боқыға қара қамшыдай тиеді. Сонда да бұл әке гимназия директорына барып, оған Тоқашты кез-келген бір жұмысқа жек деп жалбарынады. Гимназия директоры да өзінің ең ұғымтал шәкіртінің тағдырына немқұрайды қарамақ емес екен, ол Тоқаштың Верный округтық сотына аудармашылық жұмысқа тұруына көмектеседі. Бұл Тоқаш өміріндегі үлкен бетбұрыс еді. Ол өзі аударған заң құжаттарының мазмұн-мағынасына тереңірек бойлайды. Қазақ шаруаларын жерге орналастыру және жерді пайдалану хақындағы патша заңдарының бас жарып, көз шығарарлықтай әділетсіздігіне бұрынғыдан әлдеқайда тереңірек үңгиді. Енді жігерлі жас бұл жөніндегі ашу-ызасын тіптен ашықтан-ашық жариялайды. Әрқилы жиындарда, басқосуларда, жиын-тойларда оның осы бағдардағы шешендік өнері де шыңдала түседі. Тоқаштың келісті тұлғасы, қыз-келіншектердің ықыласын көбірек тартатыны, екі тілге бірдей жетіктігі, білімдарлығы, шешендігі өз қатарластарына аса ұнамайды. Солардың бірі Ибраим Жайнақов деген біреу еді. Ол Тоқаштың патша заңдарына наразы екенін тілге тиек етіп, шағын топ құрып, сол кездегі ресми орындарға арыз-шағымды қарша боратады. Мұның арты үлкен дау-дамайға ұласады. Тоқаш қызмет ететін Верный округтік сотының төрағасы да әлгі патша қолшоқпары Ибраим Жайнақовтың жағына шығып, жас аудармашы жігітті қырына алады. Сөйтіп, мұның жаулары жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақша жыпырлайды.
1911-1914 жылдары Тоқаш Бокин қоныс аудару басқармасында жұмыс істейді. Мұнда да сол ескі әуен. Мұнда да сол айтыс-тартыс. Мұнда да сол Тоқаштың жойқын мінезі айқын көрініс береді, әрі бұған қарсы жау қарасы тіптен ұлғаяды. Соңынан Тоқаш Бокин Петерборға аттанады. Одан 1916 жылдың мамырында оралады. Міне, осы соңғы екі жыл бұл зерделі жастың большевизм идеясына біржола сүңгіп одан қайтіп шыға алмастай халге жетуіне себепкер еді. Ресей астанасындағы жұмысшы табы мен шаруа мүдделері хақындағы үкідей үлпілдеген ұрандар мен талаптар жас жігіттің сана-сезімін мықтап-ақ баураса керек. Әрі осы жылдары ол шаруашылық, тұрмыстық өмірге ауадай қажет 1802 атаудан тұратын орысша-қазақша сөздік құрастырып шығарады. Тоқаш Бокин болмысының бұл да бір қыры.
Ал, 1916 жылғы мусым айында Жетісу өлкесінде қазақ жігіттерін тыл жұмыстарына алу туралы патша Жарлығына қарсы көтеріліс бұрқ еткенде Тоқаш Бокин осы науқанның бел ортасында болады. Көтеріліс көсемдері Бекболат Әшекеев, Сәт Ниязбеков сынды ел сүйіктілерімен тізе қосып, Үшқоңырда қару-жарақ шеберханасын ашу, Самсы бекетіне шабуыл жасау, Верный мен Қордай аралығында телеграф желілерін істен шығару тәрізді шараларға қатысады. Жетісу губернаторы Фольбаум және Верный қаласының полицмейстері тәрізділер Түркістан генерал-губернаторына үсті-үстіне телеграмма, хат жолдап, көтеріліс басшыларын, оның ішінде Тоқаш Бокинді қатаң жазалауға шақырады. Сол 1916 жылдың тамызында Тоқаш Бокин Верныйда тұтқындалады. Тек 1917 жылдың ақпанында Керенский үкіметі оны босатып жібереді. 1918 жылы Верныйда большевиктер жеңіп, әскери-төңкеріс комитеті жасақталады. Ал Тоқаш Бокин оның мүшелігіне алынды.
Бұдан кейін де Жетісу өлкесінде алақұйын оқиғалар тізбегі кетті. Құрғақшылық, азық-түлік тапшылығы, олар жөніндегі бір-біріне кереғар айтыс-тартыстар көбігі аспанға шапшыды. Міне, осындай алакөбең, аумалы-төкпелі күндерде Тоқаштың ежелгі дұшпандары Қайырсерке Тоқсанбаев, Ибраим Жайнақов және олардың жең ұшынан жалғасқан сыбайластары амалын тауып, оны абақтыға жаптырады. Бірақ оны әскери трибунал ақтап шықты. Бұдан кейінгіде Тоқаш Бокин өмірбаяны ылғи «ақтаңдақтардан» тұрады. Оны тек 1928 жылғы кәмпеске науқаны кезінде ғана көреміз.
Иә, әр заман екі аяқты пендеге өз таңбасын салмай қоймайды. Оның денсаулығына, өмірге деген көзқарасына, жақсылық пен жамандық туралы ұғым-толғамдарына таңба салады. Сосын да большевизм идеясы, оны насихаттаушылар, туын ұстаушылар сол жылдарда өз фанатиктерін тудырды. Тоқаш Бокин де, міне, сондай отқа салып қызартқан темірдей фанатиктердің бірі-тұғын. Ол большевизм идеясының дұрыстығына, еңбекші шаруа үшін одан өзге сара жол жоқтығына имандай сенді. Оны бетінен қайтару үшін сол отқа қызартқан темірді балға мен төстің ортасына салып ұрғылау да аздық етер. Ондай тұлғалар қазақ сахарасында аз емес еді. Міне, Тоқаш Бокин де бүкіл тұлабойымен қызара бөрткен сондай тұлғалардың бірі ретінде кәмпеске, ұжымдық шаруашылықтар құру, «жарқын болашақ» үшін күрес тәрізді ұрандардың туын ұстады. Ол да асыра сілтеушілік, ашаршылық, жұрттың онда-мұнда ауа көшуі сияқтыларды «уақытша қиындық» деп бағалады. Сосын да большевизм идеясы үшін жан бере арпалысты.
Мынадай бір дерек сақталған. Сол 1928 жылдың күзіне таман Жетісу өңіріне мысықтабандап жеткен аштық, ашаршылық кенет азу тісі сояудай жолбарысша қалың бұқараны бассалғанда адам өлімі күрт белең алған. Аштықтан ғана емес, сатқақ атты дерт қоса жабысып, үлкен-кіші топ-тобымен шетіней беріпті. Бұл дерт орыс тілінде «дизентерия» аталады. Бұған қоса оған жанама басқа бір пәлекет қоса тырнақ батырады. Мысалы, қатты ашыққан бала-шаға, тіпті ересектер де кенет аузын толтырып бірдемені шайнай қалса, отырған орнында бір жанына қисая кетіп, табанда жан тапсырады екен. Тоқаш Бокин сияқты зерделілер осы соңғыдан көбірек қауіптеніп, оның себебін анықтауға күш салады. Сөйтсе көп уақыт нәр татпаған адам нан, не ет жесе ол аш өзегіне түсіп кетіп, ол да ажал құштырады екен. Сосын да Тоқаш Бокин «тамақты аздан жеңдер» деген сөз таратады. «Атаңа алты нәлет ит бәлшебек, көп жейтіндей бізде тамақ бар ма?» деп, бұл жай онсыз да ашқұрсақ қазақтардың одан әрмен ызасын қоздырса керек. «Шайтансайдан әрідегі сексеуілді құмда отқа өртенген уәкіл Балабековтың кебін осыған да кигізейік» деп уағдаласқан, әбден шегіне жеткен кедей-кепшіктер аз ғана топ құрады. Ол топтың басшысы ретінде Сәлімгерей Бурнашев деген жас жігітті белгілейді.
Бұл Сәлімгерей Бурнашев Алматыдан шығыста, 25 шақырымдай қашықтықта, Іле Алатауының бөктеріндегі ежелгі қала есепті Талғар атты мекеннің тұрғыны екен. Бұл өзі бала кезінен-ақ әкесінен ұсталық өнерге жаттығып, бара-бара темірден түйін түйетін хас шеберге айналыпты. Сірә, Қоғалы өңіріндегілер оны басшылыққа іріктегенде сол ұсталық өнері үшін, обрез, балта, шынжыр, істік темір, пышақ сынды бұйымдарға зәрулікті болдырмау үшін де қисайған секілді. Екінші басшы ретінде 1916 жылғы «Шалкөде бандысының» мүшесі, сол Албан көтерілісі сәтсіздікке ұшыраған соң Қоғалыны паналап, осында сағалаған біреу аталыпты (Бұл жігіттің аты-жөні ел жадында сақталмапты). Үшінші басшы – осындағы Бостан аулының ежелгі тұрғыны, орысшаға жетік қазақ.
Бұл үшеуге ашынған, қаны қызған, жоқ-жітіктерді үйіріп әкету аса қиынға соқпайды. Бұл бір жайдан «Таз ашуын тырнадан аладының» керіне де ұқсаса керек. Сәлімгерей Бурнашев, ныспылары белгісіз тағы екеу бастаған, айналасы он бестей жалаңтөстер Алматыдан Қоғалыға қарай бел алған Тоқаш Бокинді кешкілік ымыртта жолдан тосады. Оқиға Сарыөзекке отыз шақырымдай жетпей оң жақта қалатын Қарашоқы аулының маңында орын алғанға ұқсайды. Тоқаштың қасында екі ғана қосшы-оққағар болыпты. Алдын-ала әзірленген, әрі кеш қараңғылығын пайдаланған жалаңтөстер Тоқаштың екі оққағарын баудай түсіріп, әрі өзін қас-қағымда қыл шылбырмен байлап-матап тастайды. Аузын шүберекпен тас қып буып, үнін де өшіреді. Енді қарақшы топ аттың басын бұлар шыққан сол Алматыға қарай қайта бұрып, Шеңгелді, Қапшағай мекендеріне бет түзейді. Қапшағай тұсында Іледен бері өтіп, кілт бағыт өзгертіп, солға, Жетіген, Есік обалары орналасқан Есік станицасы жаққа жосылады. Есік станицасында Жетісу орыс-казактарының бір бөлігі қоныстанған. Сәлімгерей осы Есік-Талғар атырабының түлегі болғасын да жер жағдайын жақсы білетіндіктен сол орыс-казактарға да сенбей, осы түн қараңғылығында да адаспай жол тауып, Түрген өзенінің жағалауына қарай бастайды. Іле Алатауындағы атақты Ассы жайлауына апаратын сүрлеу, соқпақ та осы Түрген өзенінің жағалауында еді. Міне, сол сүрлеу-соқпақпен үн-түнсіз қозғалып, тау аңғарынан бұрқырап, қайнап ағып шығатын Түрген өзенінің сағасына тоқтайды. Қол-аяғы қыл шылбырмен буылып, атқа өңгерілген Тоқашты жерге түсіріп, қарақшы топ едәуір дамылдайды. Тау аңғары, түн тастай қараңғы, айналада ел жоқ, үрген иттің де даусы естілмейді. Міне, осындай тыныштықта таң атырады.
Түрген өзенінің сағасы біршама орман-тоғайлы еді. Сонда оңашалау біткен биік те жуан терек ағашын таңдайды. Соның түбінде Тоқаштың қол-аяғын қыл шылбырдан босатып, теректің бағанына жоғарылау етіп, оның денесін байлауға кіріседі. Қатты қиналыс үстіндегі Тоқаштың қарсылығын бәсеңдету үшін іштеріндегі біреу оның қолдарын, аяқтарын екі-үш жерден балтамен шапқылайды. Сол топтағы басқа біреу, «әй, ол кәззапты көр азабына асықтырмаңдар, оған әлі уақыты бар, мынау пәнидің де азабын біраз татып кетсін де» деп дікеңдепті. Міне, осы сөздер осындағы қаны қарайған топтың баршасының құлақтарынан өмір бойы кетпей тұрып алыпты деседі. Ақыры бұлар Тоқаштың денесін сол терекке жоғарырақ апарып байлап, астынан от қойыпты. Іс біткесін бәрі бір-бірін көрмеген, білмеген болып, шашырай тарасып, әрқайсысы өз жолымен Қоғалыға оралыпты.

* * *

Міне, осы қаралы оқиғаны орыс Бахтияровтың үйіне топырлағандар, бір-бірін бөле-жарып, баса-көктеп, тіпті сөзге таласып Құндақбайдың құлағына ұсақ-түйегіне дейін қалдырмай құйды-ақ. Мергеннің досы, туысы Құлжатай осы жыр таусылар шақта ғана жеткен. Жырдың соңын ол да үн-түнсіз тыңдаған. Ал, Құндақбайға бұл жайдың екпіні орасан тигені соншалық өзі күткен Құлжатаймен тіл қатысуға да асықпады. Бұл да үн-түнсіз томырылып, Бахтияров үйінің ағаш еденіне біржола құлап түсіп, жер бауырлап жатып алардай түрмен тапжылмады. Иә, Тоқаш Бокин осы Құндақбай сұрперендері жан беріп, жан алып шайқасқан қарсы жақтың ең бір шоқтықты басшысы. Құндақбай тарапынан бұл шара ауыз толтырып айтарлық үлкен бір жеңіс ретінде дәріптелуі тиіс қой. Ал шындығында, бұл керісінше атышулы түз тағысының ішіндегі тұнығына тас тастап жібергендей алағызған көңіл-күй әуені басым шықты.
Осыны дәл таныған, жаңа ғана осында бас сұққан Құлжатай өзі әкелген аз ғана дәмді орталарына қойды. Мұнда бір торсық қымыз, ірімшік, жент сияқтылар бар еді. Ал Құндақбайды жаңалыққа қарық қыламыз деп, бір-бірімен жарыса жеткізген хикаяттары үшін жылы лебіз күткен ежелгі достар Кенебай, Денебай, Шаңбат және Манасбай сияқтылар, тағы бұларға ілескен төрт-бес қария Құндақбайдың сол қалпынан тіксініп, ортадағы дәмге қол созуға да жүрексінгендей. Құлжатай ол жағын да дәл байқастап, ортадағы дәмге бірінші болып, қол созып, бірер түйірді өз аузына салды. Сөйтті де Құндақбайға күңк етті:
– Мерген бауырым, ең әуелі ағайын ел, мына жалайыр-ақбұйымнан шыққан Аюшал ағамыздың өзіңе арнар базынасы бар еді, соны тыңдадың ба? – Іштегі қопарылыстан, алай-түлейден қалай арылам деп ақыл таппай қобалжыған Құндақбай бірден:
– Жоқ! – деп салды.
– Ол жайға мергеннің мұршасын да келтірмеді ғой мына сығырлар, – деп, әншейінде аса сөзуарлығы жоқ Аюшал да тілге келіп, өз базынасының бір шетін әзілге де тірегендей.
Аюшалдың Құндақбайға жеткізбек базынасы мынау екен. Осыдан ай жарымдай бұрын осы Аюшал да қолындағы он төрт жасар жалғыз баласымен аздаған мал-мүлкін алып, жалайыр-ақбұйым елінің бір шоғырымен бірге Қытай аумаққа бел буады. Алғашқы пәрменде бұлардың қозғалысы сәтті шығарға ұқсаған. Тек Қытай шекарасына жарты күндіктей жол қалғанда соңдарынан ГПУ-дің солдаттары өңмеңдейді. Ой-қыры мол, есесіне ағаш, бұта атаулыдан дым жоқ, жалаңаштау тұста қуып жетеді. Ай-шай жоқ ГПУ солдаттары қашқындардың төбесінен оқ жаудырады. Қашқындар қайтсін, жата қалып бірден жан тапсырғандардың кейпіне енеді. Шын мәнінде өлгендері де, тірілері де аралас еді. Бұған дейін де осындай құқайдың у мен зәрін көп татқан қазақтар осы тәсілмен біразының аман қалуы мүмкін екендігі жайында дәріс тыңдап үлгерсе керек. Аюшал да он төрт жасар баласымен сол оқ дарымаса да етпеттей құлап, қыбыр етпей жатқандардың қатарында еді. ГПУ солдаттары қаруларын кезеніп, жаппай сұлағандардың арасымен ары-бері ойқастап, ақырында «бәрі өлді» деген пішінмен кері қозғалады. Олар көп ұзамай Аюшалдың баласы әкесінің қалтасынан насыбай салатын шақшасының сусып жерге түскенін көреді. Ал кері қозғалып кеткен қызыл әскерлердің біреуі тап осы аралықта дәрет сындырмаққа бөгеліп, сәл кейіндеп қалған еді. Оны байқамаған әлгі ақылы толыспаған бала: «Әке, шақшаң түсіп қалды» деп дауыстайды. Бұл дауыс әлгі бөгелген солдаттың құлағына сарт етіп тиеді. Ол дереу бері кейін қарай секіре басып жетіп, есіл баланы табанда атып тастайды.
Ақыры, ГПУ солдаттарының біржола қарасы батқасын, мына сұлағандадың тірілері бас көтеріп, ботадай боздап, көз жасына біржола ерік береді. Ал Аюшалдың қайғысында тіпті шек жоқ еді, биыл көктемде ғана кемпірі бақилық дүниеге аттанған, басқа туған-туысқаннан да жұрдай, байғұс қарт жалғыз баласынан айырылғанына шыдай алмай күрт сынады. Ал басқа тірілер өлгендердің жүзін топырақпен бүркеп Қытай асады. «Жүруге жарамаймын» дегеніне қарамай Аюшалды да өздерімен бірге әкетеді.
Қытай жерінде де пәлендей жұмақ жоқ екен. Ол да санасына сәуле ұялатты ма, Аюшал бірде оңашада өзіне-өзі келіп, «әй, осы мен неге басыма қара жамыла беремін, құдайға шүкір қол-аяғымда аздаған күш-қуат бар, атүсті жүріске де, анау-мынау қару ұстауға да жарармын. Кәріліктің енесін ұрайын, ол сәл шегіне тұрар, әлгі орыс бәлшебектердің еңқұрмаса бір-екеуін жер жастандырып, қыршынынан қиылған баламның кегін неге алмаймын, азар болса о дүниедегі кемпірім, балам екеуімен қауышармын, бұ дүниеде мен қимайтын не қалды» деген ой-пиғылдың шырмауына оралады. Осы жайында сол Қытай жерінде қосы ауған өз өрен-жарандарымен ақылдасады, олар алғашқыда тосырқай, соңынан Аюшалдың бетінен қайтпасын сезіп, «Әй, ағасы, көкесі, жалғыз шауып жау ала алмассың деген тәлімді нақыл бар, сіз онан да әлгі құдай айтқан Құндақбай деген бар емес пе, соның жүрек жұтқандарына неге қосылмайсыз, өйтсеңіз орыс бәлшебектердің бір-екеуін емес одан көбірегін жайпап, балаңыздың кегін еселеп қайтарарсыз» дейді. Бұл ақыл Аюшалдың көкейіне қонған еді. Ол енді Құндақбайды іздеуге кіріседі. Иттен иісшіл чекистер таппай сенделген, екі елдің ортасында жел-құздай жүйткіген атышулы мергенді алпысты алқымдаған шал қайдан тапсын, әрі-бері сабылып, біраз әуре-сарсаңға түседі. Сонда Аюшалдың жайын ұққан қызыл-қаңлының бір сұңғыласы «сен әлгі Құлжатайды ізде, Құндақбайды сол арқылы ғана табасың» дегенді құлағына сыбырлайды. Сосын ол Құлжатайды тауып, енді ол кек қуған кәріні осы орыс Бахтияровтың үйінде Құндақбайдың төбесінен түсіруге жанын салған еді.
Осы жайды төкпелеп кеп, Аюшал сөзінің соңында:
– Айналайын Құндақбай, құдай жүрім берсін, жүз жаса, саған төнген ажалдың құрығы ең алдымен менің мойныма оралсын! Сен үшін жан пида! Сен мені шалсынба! Не қажетіңе де саймын! Желдің өтіне ме, жоқ жаудың өтіне қоясың ба, менде тайсақтау жоқ! Тек мені ың-дыңсыз өз қосыныңа ал! – деп жыламсырағанға ұқсады.
Құндақбай дүр сілкініп оянғандай. Жаңа ғана Тоқаш Бокин қазасы жайындағы хикаяттан мойнына су құйылғандай шөккен қалпынан мына Аюшалдың базынасы жұлқып арылтқандай. Иә, Құндақбайға әуелгі уәкіл Балабеков өлімі мен Елдос ауылнайдың із-түзсіз жоғалуы шіркей шаққандай әсер етпеген, ал аузынан от-жалын шашқан қызыл комиссар Тоқаш Бокин жайындағы ақпарат жотасынан осқылаған қара қамшыдай тиген. Оны тым ауырсынған еді, міне, осы қиналыстан мына Аюшалдың өтініші құтқарды шамасы.
– Біздің жүріске шыдасаңыз, тау-тасқа тұяғы мүжілмес тағалы сәйгүлігіңіз болса қосынға қосудың не михнаты бар? Біздікі бір-ақ сөз, бәрекелді, келіңіз, ортамыз толсын! – Бұл сөзден соң Аюшал жүрегі орнына түскендей отырысын түзеп, ұғымтал шәкіртке ұқсап, ортаға мойнын созыңқырай жайғасты.
Егер осы оқиғалардың бәрін кейін сырып, ширек ғасырдай уақытқа алға секіріс жасасақ «адам тағдырға тәуелді» делінетін ғақлияның шындығын ашар өзге ір болмыстың куәсіне айналар едік. Кәне, сөйтейік. Әлгі Тоқаш Бокинді өлтіруге қатысқан Сәлімгерей Бурнашевтің өз әкесінен ұсталық өнер дарыған жан екенін жоғарыда ескерттік қой. Міне, сол Сәлімгерей Бурнашев кейінгі колхоз құрылысы жылдарында үйреншікті Талғар қалашығын тастап, осы Қоғалы аңғарына, сондағы Күреңбел жазығына қоныс ауыстырған еді. Матай тауы, Майтөбе сынды биіктердің екі ортасы дерлік Қоянкөзде орын тепкен. «Амангелді» колхозының ұстаханасында өле-өлгенше еңбек етті. Бұл шамада Сәлімгерей Бурнашев өзі қанына қолын майлаған Тоқаш Бокиннің сол кеңес дәуірінде Әліби Жангелдин, Амангелді Иманов, Ораз Жандосов, Тұрар Рысқұлов сындылар тәрізді революция қырандары қатарында аталғанын біліп жүрді ғой. Әрине, ол хақында С.Бурнашев өз аузына өзі біржола қақпақ қойды. Алматы қаласының түбіндегі Талғар қалашығынан ол кезде адам қарасы әлдеқайда аз Қоянкөзге көшуі де із жасыру мақсатынан ба екен, кім білсін.
Тек мұның басқа бір кілтипаны табылды. Әлгі Құндақбай қосынына қосылып, талай жорықтарда қызылдардың қанын шашып, сөйтіп баласының кегін қайтарған мына Аюшал да Қытай асып кеткен. Бұл да сонда ширек ғасырды артқа салып, әрі осы уақытта Құндақбай да өлгесін, 1955 жылы туған жерге оралған. Туған жер дегенде бұл да құдайдың жазуымен осы Қоянкөзге, «Амангелді» колхозына келеді. Бұл мұнда Сәлімгерей Бурнашевті әлдекімнің құпиялап нұсқауымен көреді. Мына орыс Бахтияровтың үйіндегі жыр да қаз-қалпында мұның жадында. Тек бұл шақта Сәлімгерей алпысты енді-енді иектесе, Аюшал тоқсанның есігін тоқылдатып жүр еді. Кәрілік, әрі сәл алжығандық та бар ма, жұрт бас қосқан отырыстарда Аюшал «Тоқаш Бокинді өлтіргендердің басы-қасында мынау Сәлімгерей Бурнашев та болған» деп екі-үш мәрте оны саусағымен нұсқап көрсетіпті.
Қазақ ішінің бұдан кейінгі дыр-думаны айтпаса да түсінікті. Ішкі жараға аямай тырнақ салынғасын да Сәлімгерей Бурнашев әлі де едәуір жыл сонда өмір сүріпті.

* * *

Орыс Бахтияров үйіндегі бұдан кейінгі жырдың сарыны мүлдем бөлек еді. Оған алғаш бағдар берген осындағы Құндақбай жыға танымаған төрт-бес қарияның біреуі:
– Көпті көрген көнемін, ел айырылғаны хақында талай зар-күй құлағымызға сіңісті ғой, ал қара жердің қақ айырылғаны хақында дыбыс-сыбыс бұрын жетпепті маған. Ұлығаннан басқаға тауаны жоқ мен сияқты маңтөбетке осы Қоғалы аңғары, Шаған мен Түлкілінің екі ортасы қақ айырылғалы тұрғандай көрінеді.
Сол төрт-бес қарияның екінші біреуі:
– Бұл сұңғыланың қашан да осылай сөзіне әр беріп, ширықтырып толғайтын әдеті. Сөз қадірін бағалар қазақта біреу болса, сол менің осы тұрғыласым! – деп сәл-пәл жұмсартқансыды.
– Жарайды, мен шет қалайын, сендер мына қызыл-қаңлының сайыпқыранына Матай таудың етегін жайлаған Қарасай батырдың тұқымы, өзі батыр атанған әлгі Дәнеқұлдың қылықтарын жеткізіңдерші! Молданазарды да кәперіңе ал! Сонда ол қалай, бұл қалай? Соның ара жігін ажырата сөйлеңдерші! Менің алдым көр, артым тұман, ешнәрсені ажыратар шамам жоқ. Қазір жұрт арыз-шағым жазуға жармасып жатыр. Әлдекімде кеткен алашағын сол шытырлаған қағаздан алуға бет қойғандай.
Үнсіз томырылған Құндақбай осы тұста шарт жарылды:
– Арыз-шағым жазғаны қалай? Оның мән-мағынасында не жатыр?
Бұл сұраққа баршасы жамырай жауап қайтарысты. Байқаса, өзі Қытай асып жоғалған осы жиырма күннің ішінде мұның кіндік қаны тамған атамекенде көп өзгерістер атойлапты. Мұнда бір «қара тізім» деген шығыпты. Оған кіретіндердің дені, әрине, аса ірі байлар және орташа байлардың бірсыпырасы. Орташа байлардың, әсіресе, әрқилы қулыққа барғандары, малын жасырғандары, жылқы мен қойын ағайын-туғандарына үлестіріп, өздері ауыздарын қу шөппен сүртіп отырғандары. Ал олардың көпшілігі жер аударылып кетті ғой. Енді аталмыш «қара тізімді» басқалардың есебінен толықтыру үрдісі мен мұндалапты. Сонда кімдердің есебінен? Бұл екінші толқындағы топқа «қауіпті элемент», «тап жаулары» деген айдар тағыпты.
Иә, сол 1928 жылдың тамызында «кәмпеске» науқанын неғұрлым пәрменді етпекке 18 баптан тұратын жаңа Декрет жарияланған еді. Ол құжатты дайындап, астына қол қойған, әрі бірден күшіне енгізген қазақтың белгілі атқамінерлері Елтай Ерназарұлы, Нығмет Нұрмақұлы, Абдолла Асылбекұлы. Әрине, жергілікті қазақтар ол Декрет жайын естімеген, есесіне, оның зардабын бірден-ақ жон арқаларымен түйсінді. Енді қалай, осы Декрет бойынша барлық аудандарға, ауылдарға ұлты қазақ партия белсенділері лап қойды. Олар жер-жердегі «ауыл кедейлері мен батырақ, малайларды» жасауыл етті. Қолдарына қару берді. Көздеген мақсаты «қауіпті элементтер» мен «тап жауларын» ұстап, заң орындарына тапсыру. Міне, осы белсенділер ел ішін аш бөрідей кезіп, бар мен жоқты талапайға түсірді. «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деген ұран қу далада өртше одан әрі қаулады. Бұған дейін де қолдағы малдан айырылып, жасыған жездей майырылған жұрт мына соңғы қарқыннан тіптен жермен-жексен бола түсті. Міне, ел ішіндегі наразылық, арыз-шағым осындайлыққа байланысты. Мына орыс Бахтияровтың үйіндегілер Құндақбайға сол арыз-шағымдардың біраз нұсқасын ауызша әңгімелеп жеткізді.
Бұл бағдардағы сөзді Құндақбай шорт кесті де:
– Жарайды, ұсқыны белгілі, ал жаңа өздерің тіл ұшына іліктірген Шанханайдағы Дәнеқұл мен Молданазар қылығы несімен әшекейлі?
Осы тар лашықта сығылысқандардың бұған да жауабы дайын екен. Матай таудың етегінде Дәнеқұл Байсалов деген танымал кісі тұрушы еді. Бұл өзі осыдан жеті-сегіз жылдай бұрын Ресейдегі азамат соғысына қатысқан, көрген-білгені ұлан-асыр, асқан еңбекқор жан еді. Сол бірден қызыл өкіметті жақтап шығып, өзінің ықпалы жүретін алыс-жақындағыларды соған үндеген. Оның тіліне ерушілер де біраз табылған. Бұл Дәнеқұл Байсалов белгілі қайраткер Ораз Жандосовтың туысқаны, әрі соның қоластында қызыл комиссар атанғаны да жалпақ жұртқа мәлім. Қызыл өкіметті жақтайтыны да содан тамырланып қалыптасқан қасиеті. Осы Дәнеқұл Матай таудың етегінде және осыған таяу Шанханайда екі бірдей артель, ұжымдық шаруашылық құруға, «қызыл школа» ашуға ұйытқы болды. Ал мұнысына қарсылық білдіргендерді ГПУ отрядтарының көмегімен тас-талқан еткені де бар. Бұл жай тұрғылықты елдің одан әрмен ашу-ызасын тудырған. Соның бір көрінісі осындағы жалайыр-қарақалпақ Молданазар дегеннің ісі. Бұл Молданазар мына қызыл-қаңлы Құндақбай Төлендіұлының нақтылы көшірмесі іспеттес. Құндақбай сәл бұрынырақта бұл жалайыр-қарақалпақ Молданазарды осындағы ас пен тойларда бір мәрте көрген де еді, тек мына әпселең басталғалы жолдары түсәспеген. Сөйтсе осы Молданазар да Күреңбел жазығының осы пұшпағында тау-тасқа қашып жүргендердің басын құрап, жасақ құрып, Доланалы, Алтынемел биіктерінің түстік сыртымен Қытайға қарай ауа көшкендерді қорғайды екен. Сан мәрте мұздай қаруланған ГПУ отрядтарымен қоян-қолтық шайқасқа да барыпты.
Құндақбай одан әрі ауыр ойларға шомды. Қаптаған арыз-шағым, Дәнеқұл Байсалов тірлігі және жалайыр-қарақалпақ Молданазар. Тап қазір осы өкпек желді қазан айының орта шенінде бар мәселе сол үш тағанға байланып тұрғандай. Түнделетіп сол Шанханайға барып, Дәнеқұл тұрағының шаңырағын ортасына түсірсем қайтеді деген ойға да берілді. Бірақ ол мынандай шақта тым арзанқолды дүниеге ұқсады. «Жоқ, жұрт қарасы молдау, сол Шанханайға жетіп, жақыннан тың тыңдап, арыз-шағым атаулыға да сонда мейірін қандырып, бәрінің байыбына барып, ендігі әрекет жайын ақылмен шешкен жөн» деп түйді. Сосын көзін көтеріп, бөшкедегі балықтай сұлаған үлкен-кішінің ішінен әлгі өзін шекарада қарсы алған, біршама туыс, қаңлының Жантеке тармағынан шыққан Құдайберген мен енді ғана қосынға қосылған жалайыр-ақбұйым Аюшал екеуін іріктеп алды.
– Сіз екеуіңізді менің қосынымда деп, әзірге ешкім білмейді. ГПУ-дің иісшіл иттері де әлі сезе қойған жоқ. Сіздер осы қазір, күндіз сол Шанханай жаққа қыдырыстап барған болып, осы қара-құра жасырына алатындай бір итарқа тауып, әзірлеп қойыңыздар. Сосын біріңіз сонда қалып, екіншіңіз кешке қараңғылық түскенде келіп, бізді ертіп әкетіңіздер. Біз түнделетіп, жұбымызды жазбай осы тобымызбен таң атқанша жетіп үлгереміз. Тек Құлжатай ғана осы орыстың үйінде бөгеле тұрсын. Оның да өз жөні, себебі бар ғой!
Құдайберген мен Аюшал бәйгеге шабатын жас балалардай елгезектене кетті. Өздерінің бір кәдеге асқалы тұрғанына қуанғандары, шамасы. Ол екі кәрі тез аттанып кетті, ал қалғандары әлі де біраз әңгіменің басына су құйып, ұйқыға қисайды.

* * *

Құдайберген мен Аюшал тапқан жасырын мекен Шанханай ауылының сыртындағы шынында көзден тасалау, есесіне қора-қопсысы баршылық, ашық-шашық, әрі айналасында малдың қиы ыбырсыған тым жұпыны, шымнан қаланған тұрақ еді. Үй иесі де бұлар тастап шыққан орыс Бахтияров секілді жалғызілік адам екен. Бір айырмасы бұл сөзге сараң, иығы салбыраған жасаңдау кісі. Аталмыш екі шолғыншы шал бұл тұрақты таңдағанда үй иесінің сол сөзге сараңдығын, жалғызбастылығын, осы екеудің біріне алыс жамағайын, сырмінез екендігі де ескерілгендігі ақиқат. Бұл шақта көздің құрты – жібек жалды, сом тұяқты жануарлар ғой. Сосын Құндақбайлар мініп келген аттардың ер-тұрмандары сыпырылып, қараңғы қора-қопсыларға екі-үштен апарып қамалды. Бұл маңда бетеге, боз, баялыш, жусан бітік өседі. Үй иесі сол шөптерді беріп, мына мініс аттарын ашықтырмауды өз мойнына алғандай.
Құндақбай тобы мұнда қараңғылық әлі сейілмеген, Шолпан жұлдызы туардан сәл бұрын жетіп құлаған. Өздері де, аттары да жайғасқасын, бұлар сақтық мәселесін де ұмытпай артық сөз, қиқу әңгімені біржола тыйып, мұнда да ұйқыға жатты. Быжы өзенінің жағалауы мен мына Шанханайдың екі арасы едәуір жер, кедір-бұдыры таусылмайтын жол, орталарында Құндақбай сынды ГПУ тыңшылары әр қурайдың түбіне дейін тіміскілеп іздеген, атышулы «банды» бар бұлар қорқыныш пен түнгі тау суығынан қоса бүрісіп, әрең қозғалып, қажып-талып жеткен. Таң атып, Алтынемелдің ту сыртынан күн жарқырап шығып, биенің бас сауымының уақыты туғанша ешқайсысы тырп етпеді. Тек Құндақбай ғана басын құс жастықтан жұлып алып, өз айналасында тырайғандардың қалпын бағамдады. Үстерінен тау құласа да ешқайсысы оянар еместей, бәрі қалың ұйқының құшағында еді. Құндақбай ойда жоқта құрастырылған өз жасағының осы қалпын да олжа көріп, ақырын, тырс еткен дыбыс білдірмей тысқа шықты. (Бұл жерде бір ескертпе жасаған жөн. Ол 1920-30 жылдардағы Шанханай қазіргі Шоқан ауылы тұрған жер, ал қазіргі Шанханай одан он шақырымдай шығыста. Дәнеқұл Байсаловтың тұрған жері, мына біз суреттемек сол әуелгі Шанханай).
Бұл Шанханайдың орналасқан жері Матай таудың етегі, көк майсалы үстірттеу жазық. Сосын да айнала кеңістікті молынан шолуға мүмкіндік бар. Теріскей шығыста Майтөбе биігі менмұндалайды. Қазақы бөрікке ұқсап, дөңгелене біткен. Біреулер оны тау десе, екіншісі төбе атайды. Одан ағып шыққан Майтөбе өзені осы Шанханайды жанамалай жарқырап жатыр. Шилісу өзені де алыс емес. Құндақбай үй сыртында тікесінен тік қақайған күйі Майтөбенің бітім-болмысын тамашалап, бұрынғы ата-бабалар аруағын еске түсіргенсиді. Осы Майтөбеге қатысты қаншама аңыз-әңгімелер бар десеңші.
Ертеректе қаңлы-бадырақтан шыққан Жамбай батыр сонау Шымкент, Сыр бойы қиырынан көшіп-жылжып, осы Қоғалы өңіріне жетіпті. Алғашында сол Жамбай батырға қарасты ел осы Майтөбені қоныс етіпті. Тек Жамбайдың да, оның ағайын-тумаларының да жылқысы өте көп, тіпті жер-көкке сыймайды екен. Мына Майтөбенің беткі қыртысында, топырағында тіске жұмсақ минералды тас болса керек, жылқылар сол тасты шөппен бірге шайнап жеп, жаппай уланып қырылыпты. Сол арам өлген сом тұяқтылардың майы мен қанына бөгіп жатқасын бұл биік Майтөбе атаныпты.
Кейініректе жер бөлігі кезінде Жамбай өз руластарына біржола қоныс етуге осы Майтөбенің етегін сұрап, сол кездегі аға сұлтан Тезек төре Нұралыұлына екі шабарман жібереді. Ол жіберген шабармандары қайтып келгенше Жамбай батыр кісе белбеуін мойнына салып, екі көзінен жас парлап, қос тізесімен жер шұқылап жылап, «Осы жерді Тезек төре бізге алып берсе екен» деп, құдайға жалбарыныпты. Сонда екі тізесінің тиген жері шұқыр болып қазылып қапты деседі. Көп ұзамай әлгі екі шабарман да оралып:
– Ата! Ата! Сізден сүйінші! Сүйінші! Тезек төре мына Майтөбенің айналасын бізге берді! – деп жалпақ жұрттың көзінше айқайлап жетіпті.
Ал осы Майтөбенің айналасы оған дейін жалайыр-ақбұйым елінің еншісінде екен. Олар үлкен наразылық тудырады. Жалайыр-ақбұйым елінің көсемі Құлжабай әулие Жамбай батырға келіп: «Тезектің шешімі қараулық, бұл жер ежелден біздікі, сендер кетіңдер бұл маңнан» дейді. Жамбай батыр «Төренің шешімі құдайдың шешімі, біз кетпейміз» дейді. Сонда Құлжабай: «Кетпесеңдер, мен сені аттым!» деп қалтасынан қара кездігін суырып, өзі отырған жерді үш қайтара тілгілеп, жаман ашумен түтігіп үйден шығыпты. Ал Жамбай батыр: «Атсаң ат, бірақ мына қоныс менің ұрпағыма қалады» депті. Содан әулиенің сөзі өтіп кетіп, Жамбай батыр сол отырған орнында біржола омалып қапты.
Бұл аңыздың мынадай да жалғасы бар. Жамбай батыр сол омалғаннан қайтып орнынан тұра алмай ұзақ сырқаттаныпты. Әрі Құлжабай әулие екеуінің арақатынасы мүлдем үзіліпті. Ағайын арасының алауыздығы да бәсеңдемепті. Кейінірек Жамбай батыр мүлдем әлсіреп, өзіне ажал таянғанын сезіп, күн санап жатыпты. Мұны Құлжабай әулие естіп, «Қой, мен ол батырдың көңілін сұрап барайын, қалайда ағайын елдің адамдарымыз ғой» депті де сол кездегі өз қонысы Қарашоқыдан өгізге мініп, осы Майтөбеге келіпті. Жамбайдың үйіне жақындағанда кісі жіберіп, «маған батырдың табалдырығын аттауға бола ма, жоқ па, біл» деп тапсырыпты. Құлжабай әулиенің ауыл іргесінен айтқан сәлемін естіген Жамбай батыр балаларын шақырып: «Әй, шырақтарым ол әулие мұнда табалдырық аттаса, менің ішкі қыжылым қозып, ақырып жіберермін, сөйтіп өліп кетермін. Бұл деген сендер үшін жаман атақ. Артыма жаман қаңқу сөз қалдырмайын да! Бөлек үй тігіп, жалайыр-ақбұйымның әулиесіне сонда дәм татырып, сыйлап қайтарыңдар!» депті. Сөйтіп, Құлжабайды үстіне кіргізбеген екен деседі.
Міне, осы Майтөбенің айналасын қаңлы-бадырақ руының әулеттері әлі күнге игілігіне жаратуда. Ал қаспан-қаңлы, қызыл-қаңлы әулеттері Таулы-Жалайыр болыстығына қарасты кеңістікті пайдаланады. Міне, осы жайлардың бәрін құйма құлақ, кең көкірек Құндақбай Төленді баласы бес саусағындай біледі. Тек қазіргі әпселең соның бәрін ұйқы-тұйқы етіп, елдің де, жердің да ұсқынын өзгертіп жібергеніне іші удай ашып, тұрған орнында қаққан қазықша қақайып, едәуір уақытты ұтқызды.
Ал Матайтөбені жайына қалдырып, көзіңді теріскей-батысқа бұрсаң Қоянкөз атты ол да кедір-бұдырлы аймаққа аңсарың ауады. Онда да тұнып тұрған ескі тарихтың таңбалары тасқа қашалып қалғандай. Ұлы жүздің ноқта ағасы жалайырдың Ескелді, Балпық, Қабан жырау атты үш әулиесі бар емес пе? Міне, осындағы Қабан (Қабылиса) жыраудың туған қызы Қоянкөз ерлігімен көзге түсіп, осы кедір-бұдырлы өлкеде ақтық демін алыпты, сүйегі де сонда жатыр. Сосын да бұл өлкеге сол батыр қыздың ныспысы бұйырыпты. Бұған қатысты да аңыз-жырлардың шет-шегі білінбейді. Әрі сонда қазақтың тұңғыш ұлы ғалымы, саяхатшысы Шоқан Уәлиханов та жерленген. Моласының басына патшалық Ресей армиясының генералы, Алатау округінің бастығы, Ұлы жүз қазақтарының приставы Г.А.Колпаковский белгі тас орнатқызған. Әрі сол өңірде ел жадында сақталған қаншама жиын, ас пен тойлар өткізілген десеңші.
Ал Қоянкөзден тағы оңға бұрылыс жасасаң көз алдыңда Матай тауы өсіп шыға келеді. Матай тауға қатысты хикаяттарды тіпті атап сұрама. Одан секіріп өтіп, сол бағытта тағы бұрылыс жасасаң Доланалы, Алтынемел жоталары көлденеңдейді. Екі аралықта Алтынер, немесе Жаманасу аталатын қылта көрінеді. Шоқан Уәлиханов 1958 жылы атақты Қашғария сапарына аттанғанда сол қылта арқылы өтіпті. Өстіп, айналаны асықпай шолсаң оның әрбір шоқысы, сайы, тасы, бұлағы, әрқайсысы өз тілінде сайрап, қыруар хикаяттармен басыңды шырмайды. Оның көбісі Қоғалы өңірінің тамаша табиғатына, көк майсасына, мөлдіреген бұлақтарына көзін алартқан шетелдік басқыншылардың шабуылдарына да байланысты.
Жарайды, айналаны түгендеп тауыстық, осы пұшпақтың беткі қыртысына да назар салшы. Шанханай аталатын кішкене ауыл, шым кірпішті, ағаш шатырлы, әрі отырықшысы мен көшпелісі қойындасқан ауыл, мына Құндақбай сынды замана ұшқырын не қасиетімен тұсап қалды? Ең әуелі, Шанханай атауы не ұғымды білдіреді? Иә, Шанханай исі қазаққа белгілі атақты Шапырашты Наурызбай батырдың туған қызының ныспысы. Әкесіне ұқсап, бұл да басына дулыға, үстіне сауыт киіп, бес қаруын сай етіп, кезінде жоңғар басқыншыларына қарсы шауыпты. Қыз басыңмен ерлердің ісіне араласуың қалай дегендерге, Шанханай көлдегі аққудың дауысына басып қаңқылдап, «ел басына күн туғанда орамалға бүркеніп, бұғып жатсақ, жаудың мейманасы асса бізге құдайдан да қайыр жоқ. Қорлық-зорлықтың заманы сонда тумай ма, ең абзалы найза ұстап, ел қорғаған ерлерге жігер беру емес пе» деп жауап қайырыпты. Осы сөздері құдайдың да құлағына шалынды ма, Шанханай қыз неше шайқасқа кірсе де аман шығыпты. Кейін Пұсырман деген албан жігітіне тұрмысқа шығыпты.
Бұл Пұсырман да тегін жаратылған жан емес. М.Тынышбаев қалдырған шежіре нұсқасында албан негізінде сары және шыбыл атты екі ру бірлестігінен құралыпты. Сарыдан Сүйерқұл мен Сүйменді тарайды. Сүйерқұлдан төрт ұл – Шоған, Досалы, Қожбамбет, Жарты туған. Міне, осы төртеуінің ішінде ең көрнектісі Қожбамбет екен. Ол ел аузындағы аңыздарда «Қорғасындай ұйыған Қожбамбет» аталады. Кейін мына суандағы атақты би дүниеге келгенде сол кісінің күші, ақылы, аруағы дарысын деп, оны да солай атапты. Бұл суан Қожбамбет би де үлкен тұлғаға айналды ғой. Ия, ол солай.
Ал мына албан Қожбамбет өз заманында ел қорғап, әрі артына мол ұрпақ қалдырған. Мысалы, Әз Тәуке кезінде өмір сүрген Әлмерек абыз-әулие солардың бірі. Бұл Әлмерек абыздың Алматы іргесіндегі күмбезіне жұрт күні бүгінге дейін барып, сондағы суға шомылып, аруағына тәу етеді, құран оқытады. Әлмерек абыздың бел баласы Жәнібек «жалғыз жортып жау түсірген ақкөз батыр» ретінде ел жадында сақтаулы. Міне, сол Жәнібектің кейінгі ұрпақтарының бірі Пұсырман айтулы мәмлегер атанған. Мысалы, Қытайда шыққан «Қазақтың қысқаша тарихында» осы Пұсырманның атақты Төле бидің баласы Жолан, тағы басқалармен бірге 1758 жылы Қытайға елшілікке барғаны жөнінде дерек бар.
Шапырашты Наурызбай батырдың қызы Шанханайдың тұрмысқа шыққан жігіті осы Пұсырман. Қызыл-қаңлы Құндақбай Төлендіұлының осы тұрыста Шанханай мен оның отағасы Пұсырманның ата-тегін ойша қазбалауында тағы бір гәп бар. Тап қазіргі, 1928 жылғы кәмпеске науқаны шағында сонау Қарқара, Текес өзенінің бойы жақтан тағы бір Жақыпберді атты желқұйынның ныспысы еміс-еміс естілуде. Ол да осы Құндақбай және мына жалайыр-қарақалпақ Молданазар тәрізді бәлшебектерге қарсы ұрыс салып, қазақтарды қорғап, әрі мал-жанымен Қытай асыруға жанталасуда еді. Иә, осы Жақыпберді де Пұсырманның төртінші ұрпағы. Атадан балаға үзілмей келе жатқан адами көп қасиеттердің бірі осы Жақыпберді іс-әрекеттері арқылы да көрініс тапқандай.
Құндақбай ол албан Жақыпбердіні түстеп көрмесе де бірауық оны өзінің үзеңгілес серігі, жорықтас қандыкөйлек досы ретінде елестетті. Осыған жалғас Іле дариясының арғы төменгі жағалауындағы Ақкөл атты мекенде ойран тудырған, ГПУ жаналғыштарының тілінде «неуловимый Култай» атанған тағы бір сайыпқыранның есімі тілінің ұшына оралды. Жел сөздің жеткізуінше мұндайлар өзге де қиырлардан шаң беріп, әртүрлі құйын дақпырттарға ұласуда. Тіпті санап тауысқысыз. «Жарайды, мұның бәрі бір-бірімен тамырлас, туыстас дүниелер ғой, бәріне ойымды шаша бермейін, мен бұл Шанханайға түн жамылып несіне жеттім? Дәнеқұл Байсалов не қылығымен жұртты шапқа түртті. Молданазар қайтті, жұрттың арыз-шағым жазғандағы сөз саптасы қандай, соны там-тұмдап өз ауыздарынан естиін де» деп түйіндеді ойын.

* * *

Құндақбай тобы ат басын тіреген үйге Құдайберген, Аюшал, тағы екі-үш қария осындағы өздеріне танымал, әрі кәмпеске зардабын ет-сүйегі арқылы түйсінген бес-алты заржақты бір бие сауымына жетпейтін уақытта жиып берді. Бұлар тоқайласқан бөлме қараңғылау, бір-бірінің түстерін әрең ажыратарлықтай ғана. Ал Құндақбай үй иесінің ескі шапанын жамылып, бір бұрышта бүктүсіп, домаланып, теріс қарап жатыр. Мына Шанханай тұрғындарына «бұл бізге ере шыққан тұрғыласымыз қазанның қара суығынан тұмауратып қалыпты, әзірге қозғамайық, сәл-пәл апиын ішкіздік, жатып тынықсын» деп алдаусыратты. Сосын ой әңгіме тиегі ағытылды-ау десеңші… Сөзді бастаған Құдайберген мен Аюшал. Мына Құндақбай таптап тапсырғандай бұл екі сұңғыла Шанханай тұрғындарының жанды жарасына тырнақ батыра осы маңда орын алған кей жайларды тіптен жалаңаштап, көзге одан әрмен сұрқай етіп, осы естігеніміз рас па дегендей қадала сұрады. Шанханай тұрғындарының тілегені де сол екен, іштегі запырандарын өзара бәскеге түскендей жарыса лоқси құсты. Құндақбайға мұның бәрі біршама таныс сарын. Ал мына бір шындықты естігенде қараңғы бұрышта бүктүскен қалпын бұзып, басын жастықтан жұлып ала жаздады. Шанханай тұрғындарының бірі былай ақтарылды:
– Менің шеше жағынан туысқаным, жиенім Бодаудың жайлауы Матайдың теріскей бетінде ғой, ал қыстауы сонау Қату тау жақта, әлгі оққа ұшқан Диханбай қажының қыстауымен іргелес. Жазда сол Бодаудың малын түк қоймай сыпырған кәмпеске комиссиясы осы күзге таман мынау Қату тау жақтан бір-ақ шығыпты. Ал жазда кәмпеске жасағанда Бодау жылқысынан бір айғырдың үйірі комсомол белсенділердің айдағанына көнбей алабөтен шыға қашыпты. Олардың қайда қашқанын өзге түгіл Бодаудың өзі білмепті. Тек осы күзде Қату тау жақтан бір бозбала Бодауға келіп, «ағасы, сіздің бір үйір жылқыңыз сонда жүр, таңбасынан таныдым» депті. Бодау құстай ұшып сонда жетсе шынында солай екен. Мал айдаған Бодауды әлгі кәмпеске комиссиясының адамдары ұшыратып табанда бассалыпты. Ай-шайға қарамай, Бодаудың «жаз жайлауым Матайда, қыстауым осында, мына жылқылар бас бермей өздері қашып кепті» деп боздағанына да құлақ аспай, осы қазан айының алғашқы жұлдыздарында жаяулатып, Сібірге айдады да әкетті. Жиенімнің үш ұлы, төрт қызы бар еді, ең үлкені үйленген, әкесіне екі немере сыйлаған, тек сол үйленген ұлы қадақ ауруына ұшырап, төсек тартып жатыр. Өзге ұл-қыздары әжетке жарамаған, екі әйелі бар, олар мына шиеттей бала-шағаны біз қалай бағамыз» деп, көз жастарын көл етіп, ауыздарын бақадай ашып, аңырап олар жатыр!
Осы тәріздес қазақ ауқаттыларының қыс қыстауы бір жерде, жаз жайлауы екінші жерде болатынын кәмпеске комиссиясы білмегенсіп, оны әккілікпен пайдаланып, біраз үйлі-күйлілерді нақақтан-нақақ күйдіріп жатқаны хақында өзгелер де желпіне сөйледі. Арыз-шағымдардың тағы бір парасы мына мазмұндас еді. Әрине, аса ірі байлар мен орташа байлардың қатары сирегесін кәмпеске атжалмандары бөгде бір амал тауыпты. Малы аз отырықшы шаруа аталатындармен ертеректе еншілес саналған өзге біреулердің малын қосып есептеп, екеуін де тақыр мұзға отырғызған күндер де туыпты. Мұндай амал-айла бірнеше нұсқада қайталанады екен. Ал тағы біреулер «маған таққан кінәсі бұрын болыс болған» дейді, онысы рас та, тек бұрын болыс атанғандарды, не олардың тұқымдарын мойындарына қыл шылбыр салып сүйретіп әкете берсе, қазақтан қазақ қала ма, әкем-ау» деп шағымданыпты. Мұның сыртында қажы, төре тұқымы деген де айыптаулар бар екен. Малды-жандылардың ортасында да түрлі науқасқа ұшырағандар кездеседі. Олар жер аударылып, аш-жалаңаш шұбырып кете барса жол азабын қаншалықты көтереді, олардың обалы кімге деген сауалдар мүлде жауапсыз. Кәмпеске науқаны тым «қарқынды», асығыс жүргізілген соң небір бас жарып, көз шығарарлық өзге де сорақылықтар тезекше ыбырсуда. Тіпті белсенділер қызды-қыздымен қызыл өкіметтің өзі шығарған қаулыларын да белден басып жүре береді. Ол үшін «әй дейтін әже, қой дейтін қожа» және жоқ.
Осы мазмұндас арыз-шағымдарды тізсең адамның төбе құйқасы шымырлайды. Ал жоғарыға жазылған арыз-шағымдарға «отказать» деген бұрыштама соғып қайтарылады. Қара қазақтар арасында да шамалы көзі ашық, қаулы, жарғы, бұйрық секілділердің байыбына баратындай пенделер табылады ғой. Солардың екі-үшеуі бас құрап, осы 1928 жылдың тамызында жарияланған кәмпеске жөніндегі жаңа Декрет пен оны жүзеге асыру хақындағы нұсқау жобасының бір-біріне қайшы екенін дәлелдеп те хат жазыпты. Ол хатқа қандай жауап келді дейсіз ғой. Сол бас құраған екі-үшеуге «бай тұқымы, кісі жалдап, олардың еңбегін қанаушы, барымташы, кәззап ұры, қандыбалақ қарақшы» тәрізді айдар тағылып, итжеккенге қарай жаяу, жалаңбас айдалыпты. Бұлар ғана емес, мал дейтін малы жоқ, таза тақыр кедей, өзінің маңдай тер, табан ақысымен ілдалап күн көретіндер де қосақ арасында кететін көрінеді. Иә, бұл «асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» аталатын науқанның аса бір шарықтау шегіне жеткен шағы еді.
Егер Құдайберген мен Аюшал әңгімеге басқа бағдар бермесе Шанханай тұрғындарының мына желпінісі оңайлықпен басылар еместей. Енді осы екі көне:
– Әй, замандастар, әлгі осы маңдағы Байғабыл молданікі не хикмет?
– Е, бәсе, шет-жағасын ғана құлағымыз шалды, анығы қалай? – деп сұрау тастады. Жаңа ғана бастарына қара жамылғандай желпінген тұрғындар арасында енді жеңіл күлкі жүгіргендей еді. Сөйтсе ол былай екен. Осы Матай таудың етегінде Жалайыр Байғабыл атты молда бар-тұғын. Бұл кезінде Ташкент, Бұқар барып, діни ілімге ой-санасын, көкірек қуысын сықап қайтқан жан. Өзі сөзуар, шариғат жайына көшсе желдей есетіні бар, әрі тілдің майын тамызар шешен де еді. Осында «қызыл өкіметшіл» Дәнеқұл Байсаловтың ығындағы бір әпербақан шолақ белсенді мен сол Байғабыл молда екеуінің бір-бірімен тұзы жараспапты. Шолақ белсенді осы молданың шариғат жөніндегі еспелеріне тыйым салғансып тиісе беріпті. Себебі, бұл белсенді әрі коммунист екен. Бірде Байғабыл молда сұрапты:
– Әй, белсенді! Осы сендер қандай өкімет құрмаққа жанығып жүрсіңдер?
– Біз байды кедейге теңейтін өкімет құрмақпыз! – деп, әлгі белсенді екі иінінен дем алып, ерсіне жауап беріпті.
– Әй! Есі дұрыс, ақылы түзік өкімет кедейді байға теңемей ме? – деп Байғабыл молда да тақылдапты. Осыдан соң екеуінің арасы мүлдем шиыршық атыпты. Сол кездерде осы «Құдайсыздар ұйымы» бастығының жалғыз ұлы аттан жығылып өліпті. Байғабыл молда бастаған жасы үлкендер көңіл айтуға келсе, әлгі коммунист бейбақ «менің жалғыз ұлымды алған құдайдың көзін ағызамын» деп, қолындағы ұзын кездігін аспанға лақтырып жүр екен. Мұны көрген шалдар «мына малғұн құдайға тіл тигізді, мұнысы күпірлік, пәледен машайық қашыпты деген, біз де қарамызды батырайық» деп дүрлігіпті. Сонда Байғабыл молда: «Әй, дүрлікпеңдер, ана бейбақ аспанға неге кездік лақтырады, себебі, ол баласын берген де, алған да бір алла екенін біліп сөйтіп жүр, ол өз күпірлігі үшін өзі жауапты, ал мына шаһид кеткен баланың мысқалдай да жазығы жоқ, кәне, дәрет алыңдар да жаназаға тұрыңдар» деп, мұсылманша жерлеу рәсімін бұлжытпай орындатыпты.
Иә, бұл да сол алағай-бұлағай заманның бір сипаттамасы іспеттес. Қараңғы іргеде аузы-мұрнын тұмшалап, теріс қарап бүктүскен Құндақбай Төленді баласы бұл оқиғадан өз басының да бір мінін танығандай одан әрмен жермен-жексен бола түсті. Бір шындық екінші шындықтың құйрығынан түртеді дегендей бұдан кейінгі жыр әлгі қызыл өкіметтің белсенді жақтаушысы атанған Дәнеқұл Байсалов пен оның бітіспес жауы жалайыр-қарақалпақ «түз тағысы» Молданазар хақында еді.

* * *

Иә, Дәнеқұл Байсалов та тегін адам емес-тін. Бұл да Ұлы жүз құрамындағы үлкен рулардың бірі Шапыраштыдан тарайды. Егер Шапыраштыны шежіре бойынша жіктесең оның бірнеше нұсқасы кесекөлденеңдейді. Бір анығы Дәнеқұл осы тармақтан шыққан атақты Қарасай батырдың тікелей тұқымы. Қарасайдан Әуез, Өтеп, Көшек, Түрікпен атты төрт ұл туған екен. Ал Түрікпеннің Тілеу, Жарылғап, Түктіқұрт, Қызылқұрт, Малқара атты бес ұлы болған. Біз сөз етпек Дәнеқұл Байсалов осы соңғы тізбедегі Тілеудің ұрпағы. Ал Қарасай мен Түрікпен өз ретіне орай Дәнеқұлдың арғы аталары. Бәрінен де осы Түрікпеннің кейінгі кезеңде ұрпағы мол өсіп-өніп, үлкен руға айналыпты. Сосын да жұрт Дәнеқұлды «Түрікпен Дәнеқұл» деп те атайды.
Бұл түрікпен Дәнеқұлдың әкесі Байсал осы баласының зеректігін байқап, оны тым жастай молдаға сауат ашуға береді. Бірақ Дәнеқұл бұл молданың құлақтан тартатын, суда бөктірілген талшыбықпен сабайтын қатыгездігіне көнбей одан қашып шыға беріпті. Сосын оны Алматыдағы ерлер гимназиясына түсіреді. Әрқилы себептермен оны бітіре алмаса да осы гимназия қабырғасында ол болашақ үлкен қайраткер Ораз Жандосовпен танысып достасады. Міне, осы таныстық, достық түрікпен Дәнеқұлдың бүкіл өміріне тосын бағдар береді. Ораз Жандосов қазақ бастан кешкен бүгінгі көшпелі тұрмыстың ұшпақ әпермейтінін, отырықшылық тұрмыстың, оқу-білімнің, орыс, басқа да өркениетті ұлттардан тағлым алудың қажеттілігін күні-түні уағыздап мұның санасына сіңіреді. «Мейлі орыс, басқа да ұлттар қазақ дегенде еметайы езілмейтін шығар, анау-мынау қасастыққа да барар, бәрібір бізге оларды үлгі тұтарлық үрдіс керек» дегенді ежіктейді. Тіпті сол шақта Ресейде тұтанған азамат соғысына да Дәнеқұл осы Ораз Жандосовтың ықпалымен қатысып қайтқаны ақиқат. Одан оралған соң да осы қазақ большевиктің қоластында қызыл комиссар атанады. Әрі орысша кітап оқуға құнығады. Ол шақта Екінші Никлолай патша заманында қара шаруалардың шектен тыс ауыр халіне наразылық білдіруші жекелеген ержүрек тұлғалар жайлы жеңіл, түсінікті тілмен жазылған, әрі қызық оқиғалы кітаптар көптеп басылатын. Міне, солар Дәнеқұлдың ой-санасын, тағдыр-талайын біржола билеп әкетті.
Әрі сол жылдары Ораз Жандосовтың бұған тигізген ықпалы еселеп арт­ты. Енді қалай, негізінде ұлты орыс саясаткерлер басқарған қазақстандық үкімет бұл Оразды Мәскеудегі ауыл шаруашылығы академиясында оқып, білім алуға жағдай жасады. Одан келісімен аяғын жерге тигізбей адамның басын айналдыратын биік-биік лауазымдардың бірінен соң біріне қонжитты. Бұл «орысшыл» дейтін шығарсыңдар. Жоқ, олай емес. Сонау 1921жылдың өзінде Доланалыдағы «Веселое» селосының казак-орыстары сол маңдағы қазақтарға күн көрсетпегені үшін Ораз Жандосовтың өзі келіп, ол самагоншыл, даурықпасы көп жиреншаштыларды бір-ақ күнде қудалап таратып, жерлерін жалайыр, қаңлы, суандарға алып бергенін бұл Дәнеқұл қалай ұмытсын? Иә, нағыз ғұлама ұлттық көсем, жігерлі де көреген басшы. Бұл не істесе де біліп істейді деген ұғымға желімдей жабысты.
Ораз Жандосов мынандай сөздерді жиі қолданатын: «Революция совершается не в белых перчатках», «Лес рубят – щепки летят», «Уақытша қиындықтардың болуы заңды, біз қандай күнде де орыстардан теріс қарап кете алмаймыз». Міне, Дәнеқұл Байсалов та осы кәмпеске науқанында асыра сілтеушілік сипаттарын байқады, аса көрсоқыр емес, тек түптің-түбінде жақсылық орнайтынына имандай сенді. Сосын да мұны Алматыдағы басшылар Матай таудың етегінде екі ұжымшар құруға жіберді. Бұл міндетті орындауға ол құлшына кірісті.
Бұған қоса Қазақстанда сауатсыздықты жою науқаны басталғасын оған да қатысу мұның тікелей міндеті еді. Енді қалай, өткен 1925-жылдың соңында Ораз Жандосов оқу-білім, ағарту жөніндегі халық комиссары атанып, ол бірден бұл шаруаның да отын лаулатты. Ел-елге жаппай мәдени жорықтар ұйымдастырылып, оның өлкелік, округтік, қалалық, аудандық, ауылдық штабтары құрылды. Ораз Жандосов бұл қарқында, әрине, Дәнеқүл Байсалов сынды көзі ашықтау белсенділерге арқа сүйеді. Дәнеқұл Матай, Шанханай атты екі артельмен бірге мектеп ашуға да ден қойды. Ол үшін лайықты үй де керек қой. Оны қайдан табуға болады? Оған Дәнеқұл көп бас қатырған жоқ, осы Шанханайдан жүз шақырымдай өрде, Қоғалы аңғарының шығыс бөлігінде Аралтөбе атты мекен бар емес пе? Онда орыс, дүңген, татар, қазақ – бәрі араласып отырықшылыққа біршама бейімдеу шаруалар көптеп шоғырланған. Міне, сол Аралтөбеге түрікпен Дәнеқұл көз алартқандай еді. Сонда қалай, оның мәнісін мұның айналасындағы қоңсыластар бірден түсінген де жоқ.
Бұл Шанханай, Матай атты екі артельдегі ең алғашқы қарбалас осы күзде көктемгі егіске керекті тұқымдық астық жинау еді. Қылышын сүйретіп қыс келеді, әрі елді жаппай ашаршылық, жоқшылық кеуледі, тез даярланған кішігірім қамбаларға құйылған тұқымдық дәнді сақтау да сырттан келген жаудан қорғанудан бір былай емес. Әрі кәмпескеге ілінбеген орташалардан, анау-мынау кедей-кепшіктерден соқаға жегуге лайық өгіз, мініс аттары, қамыт-сайман, тағы басқалар да там-тұмдап жиылуда. Міне, соларды қарақшылық шабуылдың жемі етпеске сәл-пәл тамағы тоқтау бірен-сарандардың есебінен қарулы күзет керек. Міне, Дәнеқұл Байсалов осы тектес тірліктің басы-қасында.
Кенет мына Құдайберген мен Аюшал тапқан жасырын да оңашалау мекен-жайда тоғысқандардың дыр-думаны өзгеше ауан алды. Бұл да осы кешегі қызыл комиссар, бүгінгі артельдер ұйымдастырушысы түрікпен Дәнеқұлдың сонау өрдегі Аралтөбе жаққа көз алартуына байланысты еді. Іргедегі Құндақбай да дыр-думанның тап осы түйініне барынша зейін қойды. Бұл жиылғандар да бір-бірінің ауыздарына қарап, мәселенің байыбына өздері да бара алмастығын білдірді. Іштеріндегі даусы жіңішкелеу, есесіне көлдегі аққу-қаздың қаңқылындай әуезді біреуі ерен шығып:
– Бұл түрікпенің бас-аяғы екі бас ірі қараның ұзындығындай дәу-дәу шаналар жасатып, анау тұқым сақталмақшы кіші қамбаның айналасын ақ жаңқа етіп тастады! – деді. Даусы жуандау екінші біреу де қосанжарласты:
– Рас айтасың! Оны мен де байқадым! Сонда бұл кешегі қызыл комиссар біреулерді көшіріп әкелмекші ме? Жоқ, осындағы біздерді қысқы шана жолмен түрікпеннің түбіне, не итжеккенге аудармақшы ма? – Осылай даурығысқан жұрттың біраз желке жүні үрпиіп қалған шақта жас шамасы бәрінен де кішілеу біреуі басу айтқансыды:
– Құрыққа сырық жалғап, түймедейді түйедей етіп, несіне қызыл өңештенесіңдер?! Бұл тақуа комиссар сонау күншығыстағы Аралтөбеге көз алартуда деп естімедік пе?
– Иә, естідік! Естідік!
– Естісеңіздер, бұл Дәнеқұл Байсалов ешкімді көшіріп әкелмек те, ешкімді жер аудармақ та емес! Сол Аралтөбеде үлкен жәрмеңке орны бар, ондағы орыс байлары осы биылғы жәрмеңкеде дүние-мүлкін тастап, жан-жаққа бытырай жоғалды ғой. Міне, солардың ағаш үйлерін, қоймаларын, дүкендерін аса бұзбай іргесінен тік көтеріп, кейбірінің кенере-қабырғаларын, есік-терезелерін бөлшектеп, қыс қары бекісімен сол шаналарға тиеп осында тасымақшы! Шатырларын жапқан қаңылтырлары бар, стол, орындық, сәкі сияқтылары да қисапсыз. Соларды да осында жеткізбекші, сөйтіп, қызыл школ ашпақшы!
– Әп-бәрекелде! Осыны менің де құлағым шалған! Тек құлағыма өзім сенбей, заман қандай, заң қандай, аузымды буып жүруші едім!
Бұдан әріде бұрынғы қызыл комиссар, бүгінгі артельдер ұйымдастырушысы Дәнеқұл Байсаловтың Матай тауының бөктеріндегі елді тыныштық сақтауға, аздаған мал-мүлкін өткізіп, мына екі ұжымдық шаруашылыққа мүше болуға шақырғаны айшықталды. Бұл түрікпеннің уағызына құлақ асқандардан гөрі оны біржола тәрік еткендер жағы басым шыққандай. Тіпті, балта, аша, тырма сияқтыларды қару орнына ұстап, Дәнеқұл жұмсаған комсомол белсенділерін, шолақ белсенділерді күштеп қайтарғандар да табылыпты. Дәнеқұл да қарап жатпаған. Ондай бүлікшілердің аты-жөндерін қағаз бетіне түсіріп, ГПУ тыңшыларының қолына табыстаған. Бұл жай жалайыр-қарақалпақ Молданазардың одан әрмен қолтығына дым бүріккен. ГПУ отрядтарының тажал қаруларынан бой тасалап Матай, Шолақтау, Доланалы тәрізді биіктердің қуыс-қолтығын паналай қашып жүрген топ-топ жалаңаяқтардың бастарын біріктіріп, бұл Молданазар солардың көмегімен біраз малды-жандыларды Қытай асырып үлгеріпті. Тек мына қылышын сүйретіп қыс келе жатқасын ғана сәл дамылдағандай. Бұл әңгімелерді естігесін іргеде екі бүктелген Құндақбай Төленді баласы біраз тоғайғандай күй кешті. «Иә, мен жалғыз емес екем ғой» деп, өзіне-өзі жігер бергенсіп, осы жалайыр-қарақалпақ Молданазар, Омар төре, Құдияр Тезекұлы, сонау Қарқара, Текес өзені жақтан дабысы жеткен албан Жақыпберді тәрізділерді ойша тізіп біраз қиялға батты.
Осындай қиял жетегінде шеру тартып, Құндақбай кеудесіне күш-жігер жиған жоқ, қайта алғашқы райынан қайтып, босаңдыққа ұшырағандай. Бұрынғы аталар мирас еткен сөздермен әшекейлесек, «Қоқанның зекетшісі жатқан үйдей» жексұрын көрінген Дәнеқұл Байсаловтың ордасын шауып, шаңырағын ортасына түсірмек пиғылы тап бүгінгі күннің мұң-мұқтажымен сыйыспастай екен. Бұл Құндақбай мына халде, алакөлеңке бөлме ішінде өзіне кең дүниенің есігі ашылғандай көл-көсір әңгімеге құлақ құрышын қандырды ғой. Байқаса, бүгінгі кәмпеске заманы, көп жұрттың атамекенді тастай қашқан сиқы, баршасының ақ пен қызыл, бай мен кедей болып екі жарылуы, көк китель, галифе шалбар киіп, темір басты қайыс белдікпен белін буған сақалсыз, тек мұрты желмен желбіреген мына түрікпен Дәнеқұл Байсалов тәрізділердің қораздануы, бәрі-бәрі өзгеше сыр шерткендей де әсер етті. Бұл қатарда атышулы мерген әлгі Тоқаш Бокин мен уәкіл Балабековтің қайғылы қазасы, ағайын-тумалардың ортасынан біржола безе қашып, қарасын батырған Елдос ауылнай, кеше ғана ақ май аузынан аққан бүгінде бар мен жоқтың ортасындағы Нұрбек бай тағдыры сияқтыларды да ойша саралады. Иә, мұның бәрі Құндақбайдың зердесіне ауыр жүктей құлап, көкірек қуысын қозы өрісіндей кеңістікке ұлғайтып бергендей.
Иә, иә, бәрі солай. Тек бұлардың бір де біріне ырық бермес, бағынбас өзгеше шындық та бүйірін мұздатып, таяп қалыпты. Ол қылышын сүйретіп келе жатқан қыс әлегі еді. Бұл таулы өлкенің қысы анау-мынау қиқаңыңа көне бермейді. Көп жортып сан қыспақтан өткен кәрі де әккі арыстандай жымын білдірмей жетіп, ойда жоқта тарпа бас салады. Кәне тырп етіп көр! Одан арғысына тек шыдап бақ! «Ойнасаң өзгемен ойна, тек менімен ойнама» дегендей атты адамның бойындай қалың қары мен сары шұнақ аязы міз бақпай темір құрсауымен қол-аяғыңды «шідерлеп» тастайды. Күздің соңғы күндерінің аздаған, алдамшы жылылығында елді шүршіттер жеріне қарай қозғау бір апаннан екінші апанға апарып құлатқанмен бірдей. «Не құқайды өткермеген қазақпыз, осы халде туып-өскен атамекенде баршасы бөгеле тұрсын, сәл-пәл әліптің артын бағайық. Тағынғы нәсіп тәңірден, ендігі қарбаласты келесі көктемнің қанжығасына байлайық, тірлік-тыныс, бәрі түлкінің жонындай тез өзгеріп барады емес пе, алдағы күндер бәлкім өзгеше ой тастар, сосынғысын тағы көріп алармыз». Міне Құндақбай Төлендіұлы ендігісінде осылай толғады. Намыс атты бір пәле жүрегін пара-пара етіп тілгілесе де құрыштай денесін күшпен иліктіріп, осындай тоқтамға келді.

* * *

Атышулы банды атанған Құндақбай Төлендіұлының Шанханайға келіп кешегі қызыл комиссар, бүгінгі артель ұйымдастырушысы Дәнеқұл Байсалов ордасының тап іргесінде екі-үш тәулік жамбастап жатып, сондағы аласапыранның бел ортасында жәбір-жапа шеккен заржақтардың өз ауыздарынан көп жайға қанғанын бұл төңіректе ешкім сезген де жоқ. «Осы тойғаным да жарар» дегендей Құндақбай әлгі Құдайберген мен Аюшалды, басқа да өзіне ере келгендерді тік көтеріп келесі түннің қараңғылығымен шығысқа қарай қайта домалаңдады. Үлкен Быжы өзенінің жағалауында қаңқиған әнеукүнгі орыс Бахтияровтың алабөтен жалғыз қаңқиған ағаш үйіне таң алагеуімде әрең жетті. Жол да ұзақ, әрі бұлар қызыл өкіметтің оты маздап жанған пұшпаққа ат ізін салғандар ғой, соңымыздан қуғыншылар қоса ентелер деген қауіппен арт жаққа да жалтақтай, жолдың бұралаң қалыңы мол тұстарын түртінектеп, абайлап қозғалған.
Орыс Бахтияров бұрынғындан да қалбалақтап, сырғауылдай бойы жел шайқағандай иіліп-жазылып, әрі шүңірек көк көздері де ұясынан ұшардай бұларды жаман қорқынышпен қарсы алды. Түнімен ұйқы көрмегені де бірден білінді. Мұнда да бір сойқанның орын алғанын Құндақбай табанда сезді. Сонда да сыр алдырмай сұраулы жүзбен Бахтияровтың бет-жүзіне сұқтана қадалды. Ол да көп күттірген жоқ, түбі түскен шелектей қаңғырлады:
– Құдайым өзі сақтасын, кеше түні тас қараңғылықта ГПУ-дың тұтас бір отряды осында лап қойды. Өздеріне жау есепті жекелеген біреулерді іздеген емес, құтты бір үлкен шоғырына қарсы әскер боп сайланып шыққандай-ақ өңкей қарулы, тіпті пулеметі де бар, бет қаратпас ожар топ, бас-көзіңе, әй-шәйіңе қарайтын емес, бірден жапырып әкетті. Аттылы-жаяуы аралас сияқты көрінді маған. «Құлжатай деген қызыл көз пәлең қайда, қанды қол Құндақбай қайда, кәне тап» деп мені қыл-кеңірдектен алсын келіп. «Құндақбайды сырттай естуім бар, ал Құлжатай аттыны білмеймін» деп зарлай ант-су іштім. Құлжатай іште еді, бірақ оның ұйқысы сергек екен, мына қуғыншы отрядтың тарс-тұрсын, оның бастығының айғайын естіген бойда-ақ қашып үлгеріпті. Әнеукүні, Құндақбай Төлендиевич, өзіңізге көрсеттім емес пе, мына іштегі жапсарлас екі бөлменің түпкісінде ары сыртқа Быжының суына қарай шығатын қосалқы есік барын. Құлжатай, міне, сол есік арқылы суға қарай құлап, сонда отқа қойылған атына мініп, із жасырыпты. Өйтпесе, ол да, мен де қармаққа ілінгендей едік!
Бұл сөздерді орыс Бахтияров алқынып, түкірігіне шашалып, әрең тауысты. Әрі шүңірек көк көздері де Құндақбайдың, басқалардың өңменінен өтіп бара жатты. Құндақбай әдеттегіше жағдайды тез түсінді. Мына орыс шалы «бастан құлақ садақа, тез қараларыңды батырыңдар, ГПУ отрядының қайта соғуы оп-оңай, жалғыз жортқан Құлжатайдың ізін шалып жаңылыспаған олар мына қара-құраны тіптен көзден қақас қалдырмас, тез-тез жоғалыңдар, маған да жан керек» дегенді ажырайған қабағымен ап-айқын жеткізді. Құндақбай шапшаң бұйрық айтты:
– Сендер, Кенебай, Денебай, Шаңбат, Манасбай және мына сіздер Құдайберген мен Аюшал ағалар, илеуін тастап қашқан құмырсқадай бәрлеріңіз тез бытырап, із жасырып кетуге жан салыңыздар! Әлдекімдер ұшырасса шекара асқаны, аспағаны бар ағайын-туғандардың бар-жоғын анықтап, адақтап қайтуға шығып едік деп сылтауратыңдар! Мына орыстың лашығында, сонау Шанханайда не естіп, не білдіңдер, солардан өздеріңше түйін түйіңдер. «Шайнап берген ас болмас» деген. Әрі сәті түскенде Құлжатайды да хабардар етіңдер. Мен қашанда жалғыз айылмын ғой. «Жалғыздың жары құдай!» Мен бұқпантайлап тау сағалап, сонау шүршіттер еліне қарай қайта жалғыз жортамын! Бұл менің биылғы соңғы кетісім, шамасы. Елге сәлем айтыңдар, биыл қысқа бәрі шыдай тұрсын, көктем туа қайта ораламын, бәрін көшіріп әкетемін! Қазағымды қызыл өкіметтің тепкісінде қалдырарым жоқ! Ия, алла, бір өзіңнен медет тіледік!
Сілтідей тынған қара-құраның ортасында Аюшал қолын отқа күйдірген сәбидей шыңғырды:
– Құндақбай! Жаным! Айналайын! Сенің қосыныңа қосылып, баламның кегін аламын деген зарымды қалай ұмыттың? Сені іздеп, әуелде Қытай асып қайтқанымды құлағыңның дәл түбінде жыр қылдым емес пе? Мен сенен екі елі ажырамаймын! Егер зорлықпен тастап кетсең мына дос-жарандарыңның көз алдында мойныма қыл шылбыр салудан тайынбаймын!
Құндақбай Аюшалды өзімен бірге әкетті. Құдайберген ақсақал оларды шекара асуға көмектесуге үшінші адам болып қоса ілесті. Ал өзге қандыкөйлек достар, туыстар Құндақбай баяндаған тәртіппен олар да бытырай қараларын батырды. Тіршілік қайғы-қасіретке қаншама сықап тұрса да кеудедегі бір кішкентай шыбын жанның әуселесі бөлек екенін сезген орыс Бахтияров өз лашығының сыртқы табалдырығын аттап, ішке еніп, ағаш төсекке гүрс құлағанда мына қазақ нояндарына деген таңырқауында да, ризалығында да шек жоқ еді.
Ал Қытай шекарасына қарай қозғалған Құндақбай бастаған үшеу бұл жолы тым баяу жүріске басты. Кеше түні орыс Бахтияров үйіне лап қойған отряд басшылары Қытаймен екі араға әр тұста қаққан қазықтай етіп қарауылдар қоймасына кім кепіл? Сосын осы жолда да бұлар күндіз баласы шоқ-шоқ тоғайлы тұстарда жасырынып, тек түнделетіп қана тау сағалап, онда да жан-жаққа түз адамдарына тән өткір көздерін қадап, артық дыбыс-сыбыс білдірмей сырғыды. Айналасы үш адам, бірақ осы сапарда көрген-білгендері ортақ десек те үшеуінің бастарында үш түрлі әлем орнаған. Құндақбай өзі Қытай жерінде омалған соңғы жиырма күндікте бұл Қоғалыда бұрынғы зобалаңдар еселеп артыпты, ал алдағы алты ай қыста неше қиямет-қайым орнар екен деген ауыр ойларға шомды. Ал осы Құндақбайға біршама туыс, қаңлының Жантеке атасынан тарайтын Құдайберген ақсақал осы мерген інісін жиырма күндей көз талдыра күтіп, енді соған ере жүріп, өзінің тұлабойын кернеген көптеген сұрақтарға жауап алмақ еді ғой. Иә, заманның сұрқы келіспей тұр. Оған қарсы не шара, не қам-қарекет керектігіне көңіл көншітер жауап ала алмаса да сұңғыла шалдың біршама іштей тоғайған қалпы бар. Бұл затында таңдайынан бал тамған шешен адам еді. Мына орыс Бахтияровтың лашығында, сонау Шанханайдың шетінде ұзақ-ұзақ түндерде мұның құлағына ала-құласы көп қаншама пенденің зар-мұңы құйылды. Құдайберген шал оның бір тамшысын да далаға шашқан жоқ, бәрін Қоғалының аңғарындай кең көкірегіне мұқияттап жинақтады. Егер тыңдаушысы табылса бұл сұңғыла оны неше ай, неше апталық жырға айналдырар еді. Мұны өз басы үшін үлкен ырзыққа балайды. Іштегі тоғайған көңіл-күйдің төркіні сонда жатыр еді.
Ал жалайыр-ақбұйым Аюшал сәл-пәл өзгеше халде. Мұнда оқу, өнер іздеп алыс шетелге беттеген жас балаң жігіттің көңіл-күйіне ұқсас бір алақұйын желпініс бар. Бұл Аюшал Құндақбайдың тәңірім алабөтен жаратқан, оққағары бар, асқан мерген, басқа да қасиеттері қисапсыз жан екеніне кәміл сенді. Міне, осындай сайыпқыранның үзеңгілесіне айналып, алдағы жылдың жазында қайтсем де қызыл бәлшебектің қорғасын оғынан шейіт кеткен баламның кегін қайтарамын деген үміт жетеледі. Кеудесіне шемен боп байланған қайғы-шерден сөйтіп арылармын деп дәмеленеді. Әрине, қызыл бәлшебек өрістегі мал емес, сол жолда өзі қоса ажал тапса да жарасы жеңіл, бұл дүниеде Аюшал қимайтындай дәнеме жоқ, тек сілтеген қаруы мүлт кетпей біраз қызыл көз бәлшебекті жастығына ала жатса мұның арманы орындалғаны, о дүниедегі жалғыз ұлына жүзі жарқын күйде бара алады.
Міне, сол заманда осы тектес шерменделер де әр тасадан бір қылаң беретін еді.

* * *

Құндақбай болжағандай 1928-29 жылдар тоғысындағы қыс шынында жойдасыз шықты. Қар да қалың, үскірік аязы бет қаратпас, атты адам аунап жерге түсіп, қайта ер үстіне қонғанша екі қолы күлдіреп үсіп қалатын еді. Әсіресе, Қоғалы өңірі, Жаркент, Қорғас, Қату тау маңы сондай сұрапыл қалпымен міз бақпай 1929 жылдың сәуір айы туғанша сіресіп жатып алды. Бұл Жетісудың осы бөлігіндегі ел үшін жығылғанға жұдырық дейтіннің нағыз өзі. Малдан таза тақырланған ел аштықтың азабын осы қыста тартты. Әсіресе, балаларға қиын, бір-бірлеп шетіней бастады. Аш балаға әр түрлі кесел де үйірсек қой. Қай үйдің түтіні тік көтерілсе сол үйге көрші-қолаң бас сұққыш. Бірақ бас сұққанмен ауыздарына дәм барған ештемесі жоқ, қайта қай үйде қандай қасірет орнады, не тауқымет туындап жатыр, сондай ақпарлар тұла-бойларын одан әрмен мұздатып, аза бойлары қаза болушы еді.
Қытай жерінде Құндақбай Төленді атажұрттағы осындай нәубеттің бет алысы хақында ара-тұра хабар алып тұратын. Онсыз да екі ел арасын қарулы күзет бөліп тұр, әрі қарлы аяз да темір құрсаудай тырп еткізбейді. Дегенмен ешқандай бөгесінге дес бермес «ұзынқұлақ» деген де бар ғой. Сол кәрі жолдас – «ұзынқұлақ» анау-мынау сыбыстарды үскірік желмен бірге түйдектетіп жеткізіп тұратын.
Құлжа қаласынан сәл шығыс бетте Іле өзенінің оң жағалауында жыпырлаған көп лашықтардың бірін қалқа еткен Құндақбай отбасы бұл қыста құмырсқаның илеуіне ұқсайды. Енді қалай, зайыбы Ақтолқын Құндақбайдың үйде болғанынан болмағаны көп тірлігін ескеріп, інісі Жұмақанды әйелімен, екі сәбиімен өз қолына алдырған. Әлгі Қоғалыдан ілесе келген Аюшал да осында. Ақтолқын тар үйге тамаша болған бұл кәртамыстың осы шаңырақтың астына келіп сығылысқанына аса ренжіген жоқ. Себебі, ол жасым үлкен-ау, мейманмын-ау деп, төрде шалжиып жатып алатын кәрілердің қатарына қосылмайды. Қайта осы үйдің отымен кіріп, күлімен шығып жүр. Бұлардан теріскей бетте ақ қар, көк мұз басқан Борақора жотасы, Сарыбұлақ тауы жақтан шанамен ағаш отын тасып жүр. Қыстың көзі қырауда жалбыраған тері тонын, ескі түлкі тымағын киіп алып, қимылы ширақ, елгезек кәрі қайың мен үйеңкіні түбінен шауып бұтарлап, шанаға тиеп, қалың қардың бетімен сырғытқанда жас жігіттен бір былай емес. Сөйтіп, отын шабуға Ақтолқынның інісі Жұмақанды ара-тұра ғана ілестіреді. Онда да оның өзі сұранса, немесе, ерлі-зайыпты Құндақбай мен Ақтолқынның біреуі «сен де бар» деп оны жұмсаса ғана. Сосын да бұл үй осы қыста отынға зарыққан жоқ. Аюшалдың сөйтіп ұшып-қонғанына қарап, Құндақбай «ә, бұл кәртамыстың бала кегін алмаққа аңсары мықтап-ақ ауған екен, өзге дүниеңмен мұны алдаусырата алмассың, құдай қаласа түбінде бұған қол ұшын берермін» деп өзіне тағы бір кішкене міндет жүктеп қоятын.
Ал мергеннің өз інісі Мырзақбай мен келіні Нұрсұлу көрші лашықта тұрғанмен уақыттың көбісін осы Құндақбай шаңырағының астында өткізеді. Көбіне ішіп-жемдері де ортақ. Соқа бастары сопайған ол екеуге мұндағы Жұмақанның қос сәбиін әлдилеуден артық мәртебе жоқтай. Бұл ғана емес, осындағы Қожахмет Майкөтов пен оның келіншегі Қазиза да осы шаңырақтың астынан біржола орын тепкендей еді.
Қожахмет қаңлы-жантекеден шыққан, мына Құндақбайдан үш жастай ғана кішілігі бар, ұзын бойлы аққұбалау адам. Атүсті жүріске берік, қару ұстауға да ептілігі бар. Былтырғы күзде бір шоғыр ауа көшушілердің дүрмегіне қосылып осында жеткен. Сірә, өткен 1928 жылы бұл шүршіттер еліне қоныс аударғандардың бас-аяғы көрінбейді екен. Қожахмет мына зайыбы Қазиза екеуі Құлжа қаласының маңы, Іле дариясының оң, сол жағалауы, Сарыбұлақ тауы мен сол аттас өзенннің бойы, Сүйдіннің төңірегі сияқтыларды асықпай түртінектеп жүріп, біраз табан тоздырып, ақыры, осы Құндақбай айналасын таңдаған. Қалайда ағайын елдің баласы, аты шыққан батыр, ел басшысы Құндақбай сындыға қоңсылас отырсақ мына жат жұртта анау-мынау қаққы-соққыдан аман болармыз деген іш түйсігі де соған үндеген. Тап қазір зайыбы Қазизаның алғаш рет ішіне бала бітіп, аяғы ауырлап жүр. Қожахмет Майкөт баласы әрі сол өзінің болашақ шашырандыларының қауіпсіздігін де ескерген тәрізді.
Қожахмет те, Қазиза да ағайынды Құндақбай мен Мырзақбайдың, олардың қосақтары Ақтолқын мен Нұрсұлудың бала күйігінен туындаған қайғы-шерінен хабардар, әрі жақсы түсінетін де. Бірде осы екі ағалы-інілінің және олардың әйелдерінің мына Қазизаның күннен-күнге іші шығып, әрі ауырлаған жүрісіне жүндес қабақтарынан қар жаудыра сүзіле қарағанын байқады. Бұл біршама елгезек Қожахметтің көкірегінде аяныш сезімін тудырған. Сосын да Қожахмет көп ойланып жатпай:
– Әй, бауырым, ел басшысы Құнеке! Әй, Ақтолқын жеңеше! Алдымен өзім бір балаға жарып алайын! Сосынғы бір кезекте мына Қазизаның бойына біткен бір шарананы, мейлі ұл, мейлі қыз болсын сіздер бауырларыңызға басасыздар! – деп қойып қалған. Құндақбай жүндес төсіне құлаған басын жұлып алып:
– Әй, сығыр, шының ба, әлде қалжыңың ба? – деп мылтықша тарс еткен.
– Оу, мерген аға, құдай бар өнерін салып бөлек өлшеп-пішкен сіз тәрізді шарболатқа жалған сөйлеп, мені өле алмай жүр дейсіз бе? Әрі «уәде құдай сөзі» деген атамыздан мирас нақылды қай пұшпаққа апарып жасырмақпыз?
Міне, осы сөз алмасу болған күннен бастап Қожахмет Майкөт баласы мен оның зайыбы Қазиза бұл атышулы мерген шаңырағының астында басы артық жандарға жатқызылмайтын.
Осылай 1929 жылдың көктемі, жазына қарай Құндақбай айналасына топтасқан елдің ұзын саны біразға жетті. Әлгі өзінің қандыкөйлек достары Құлжатай бастаған Кенебай, Денебай, Шаңбат, Манасбай аттылар, тағы біраз Құндақбайдың айт-шүуіне жарайтын жігіт-желеңдер де өз жанұяларын осы Қытай жеріне көшіріп үлгерген. Олар да қыс азабын, көктемгі сергелдеңді осында өткерді. Енді жаз туып келеді. Шекараның арғы бетінен, бұлар тастап шыққан ата жұрттан әрқилы хабарлар жетеді. Көбісі адамды жерге қарататындай жайсыз хабарлар. Ия, Құндақбай одан өзгені ол жақтан күтпеген де еді. Қалай күтсін, қызылдардың қарқынын, олардың әперетін «ұшпағын» бұл өз жонарқасы арқылы талай сезді ғой.
Құлжатай бастаған топ бұл Қытай жерінде бұрынғыдан да белсенді шыққандай. Қытай, дүңген, ұйғыр, тағы басқалардан Құндақбай тартып әкеткен үйір-үйір жылқылардан небір тарланбоздарды таңдап мініп, бұл топ қыс қарын, аязын елең қылмастан аң аулағанды сылтау етіп, Қорғас бекетіне таяу маңда оны-мұны шырғасы берік жүргіншілер арқылы Қоғалы аңғары, Матай тауы жақтан не сыбыс жететінін аңдайтын. Ұсағы, ірісі аралас небір қыбыр-жыбырға да мұқият құлақ түретін. Тек Қорғас бекеті жаққа байланып қалған дәнемесі жоқ, бұлар Іле дариясының мұзын сықырлатып, түстік жаққа өтіп, Кетпен жотасын да шарлап қайтатын. Одан қалса бұрынғыдан да зорырақ, әрі қару-жарағы да сайлырақ топ құрап, теріскейге тартатын. Борақора жотасынан Іле дариясына қарай құлайтын кішкентай өзеншелерді, жылғаларды бойлай, бұл ұзыннан-ұзақ созылған биік жаратылыстың қылта жерлерін тауып ары өтіп кетуші еді. «Ер азығы мен бөрі азығы жолда» деген, бұлар осы беталыспен сақылдаған сары аязда араға бірнеше күн салып, Сайрам-нұр, Ебінұр секілді көлдерді артқа тастап, сонау Шәуешек, Дүрбілжің атты мекендерге де ат басын тірейтін. Байқаса мұнда түстіктегі Кетпен жотасы сияқты емес, қалың ел, қалың қазақ дегенің үйіліп-төгіліп жатыр екен. Көбісі, шекарадан арғы атажұрттан, Шұбартау өңірінен, Аягөз, Ащысу өзендері жағалауларынан, Ертіс, Зайсан төңірегінен келгендер.
Мұнда да қыруар әңгіме, қиқу, шекараның арғы беті, бергі беті, қызыл бәлшебектердің жойдасыздығы, кәмпеске, Қытай жеріне үдере көшкен елдің сиқы, тағдыр-талайы, Сібірге айдалғандар, «мойынсерік», артель құрамыз, қызыл школ ашамыз дегенге бой алдырғандар, китель, портфель асынғандардың ата көгаршынша зікір салуы, әзәзіл «банды» атанғандар, тағынғысы тағы бар, таусылмас жыр-хикаяттар. Міне, Құлжатай бастаған топ түстіктен де, теріскейден де өздері мінген, не жетектеулі аттарға тиеулі қасқыр мен түлкіні, бөкен мен қарақұйрықтарды ғана емес, бастарына сыйғыза алмаған осындай жыр-хикаяттарды да қоса қабаттап қап-қабымен таситын. Ал оларды осы Іле дариясының жағалауында, Құлжа қаласынан шығыс бетте жыпырлаған лашықтарда, Құндақбай айналасындағы үлкен-кішінің ен ортасында ежіктеуге неше күн, неше түнді сарп етуге болады десеңші.
Мысалы, Қоғалы аңғарынан Қорғас бекеті, Жаркент арқылы жеткен хабарлардың бір парасы мынандай. Шаған таудың етегінде қызыл-қаңлыдан шыққан Далабай атты үлкен кісі болушы еді. Бұл да өз заманында мыңғыртып мал айдаған, мұрнынан есек құрты түсті дейтін аса дәулеттілердің қатарындағы жан. Ол Далабай туралы Кеңес үкіметі келерден көп бұрын өтірік-шыны аралас алып-қашпа әңгімелер, өсек-аяңдар тарап жүретін. Себебі, ол байлығының буымен әрқилы түсініксіз, әрекеттерге де баратын, сонысымен ел аузына жиі ілігетін алабөтен қызық мінезді, құбылмалы адам еді. Мысалы, бір кедей баласын үйлендірсе Далабай оның қалың малын, той шығынын ай-шайсыз өзі көтеріп алатын. Ал өзінде жалшылықта жүрген екінші бір кедей ақсақ тоқтыны орынсыз шығын етсе оның жон терісін сыдырудан тайынбайтын. «Бұл не сиқы» деп, ағайын-туғандар, айнала жұрт ішегін тартқанда жел гуіліне ұқсас ызың естілгенге ұқсайды.
Бұл Далабай Қазан төңкерісінен он жылдай бұрын ақіреттік сапарға аттанған, ал оның Мекебай, Жексенбай атты екі ұлы әке дәулетін бөліп еншілеп, бұлар да байлықтың буына піскен шоң мырзаларға айналған. Бірақ бұл ағайынды екеу малдары бөлек бағылғанмен, өздері қоңсылас, әрі тату-тәтті жандар еді. Міне, былтыр осы екеуі де мықтап тұрып кәмпескенің тырнағына ілінді. Құндақбай Төлендіұлы өзімен туыстас бұл ағайындыларға «тез Қытайға көшіңдер, әлі кеш емес, өзім көмектесемін» деді. Тек Мекебай да, Жексенбай да әкелері Далабайдан дарыған ба нағыз бөрі бет батылдықтың азаматтары еді, күре тамырлары адырайып, «бұл қызыл өкімет бүйтіп жұрттың малын сыпыра берсе өзінің де опық жер күні алыс емес шығар» деп міз бақпаған. Ақыры, бәлшебектер оларды Жаркентке апарып, сондағы абақтыға жабады. Қыстай сонда ұсталады. Жексенбай сәл шыдамсыздау екен, «менде ешқандай байлық жоқ, мен кедеймін, тек бірге туған бауырым Мекебайдың малын бақтым» деп, қызыл бәлшебектерге көз жасын көлдетіп арыз айтыпты. Мекебай да оның уәждерін теріске шығармаса керек. Ақыры, осы көктем туарда Жексенбайды босатыпты. Бірақ одан не қайыр, ешқандай төсенішсіз қыстай цемент еденде жатқан ол екі аяғынан бірдей айырылыпты. Қазір Шаған таудың етегінде, бала-шағасының қасында, өлі мен тірінің арасындағы халде екен. Ал Мекебайды кісендеп итжеккенге айдап әкетіпті. Содан хабар-ошарсыз.
Ал осы өлі мен тірінің арасындағы Жексенбайды паналатқан үй ішінің жағдайы қаншалықты «құлпырып» тұр? Кәмпеске кезінде Жексенбайдың әйелі бір ешкіні жаппаға тығып қойыпты. Қыстың алғашқы қары жауып, ашаршылық қыл шылбырдай мойынға оралғанда сол ешкіні сойдырып, қыс бойы бала-шағасына талғажау етіпті. Сүйек-саяғын бармақтың басындай кішкене бөлшектерге бөліп, әрқайсысын бір қазан суға қайнатып, «майлы» сорпаға ұқсатып, балаларына бөліп береді екен. Тағы бір қызығы, сол алғашқы қар әбден бекіген шақта, осылардың бір түйесі боздап, ауылға келіпті. Оны жеке-дара кәдеге асыру қайда, сол маңдағы бүкіл қаңлы Жексенбай үйіне лап қойыпты. Ақыры, сол түйенің етін, сүйек-саяғын бүкіл қаңлы алты ай қыста қорек етіпті. Қос аяғынан бірдей айырылған Жексенбай сол жағдайлардың бәрін құлағына құйып жатуға жарапты.
Ал Құндақбай мұндайлықты естігенде құм болып үгітіліп кетудің аз-ақ алдында жүреді. «Осындайлыққа соғарын ішім сезіп еді, ата жау, барынша қомағай Қытайдың өңешіндегі біз ондайлық нәубетті көрмедік, бұл бәлшебектердің не ойлағаны бар» деп, жан күйзелісін одан әрмен қоздыратын.
Далабай балалары – Мекебай мен Жексенбай тағдыры жайлы әңгімемен қосақтасып, арғы беттегі басқа да белгілі тұлғалар хақындағы үзік-үзік сыбыстар мұндағылардың тұлабойларын мұздататын. Солардың бірі Қарашоқыдағы Дөнен бай төңірегінде еді. Бұл да жеті атасынан бері дәулетінің мұрты ойылмаған, маңдайында жарқырап шам жанғандай аса маңғаз, кең саялы бәйтеректей көрнекті жан. Табын-табын жылқылары жайлау мен қыстау арасында ары-бері жосылғанда «біз Дөнен байға қарасты сомтұяқтылармыз» дегендей шоқ кекілдің астындағы көздері отша жанатынға ұқсайтын. Мұның әрі аса қонақжайлылығымен де аты шыққан. Сол кездегі таңдайынан бал тамған шешендер, әнші-жыршылар, ақындар, күйші-домбырашылар, сондай-ақ орыс, басқа да шетел жиһанкездері, оқымыстылары осы өңірге ат басын бұрса Дөнен байдың шаңырағының астында айлап, апталап жата-жастанушы еді. Қоштасып аттанар сәтте үй иесінің қолынан жарамды бесті жылқы, сауын бие сияқты сияқты сый-сияпаттарды да әкететін.
Бұл Дөнен бай әрі атақты Ораз Жандосовтың және Матай таудың етегінде екі артель құрған Дәнеқұл Байсаловтың жақын туысқаны. Мысалы, Дәнеқұл арғы атасы Шапырашты-Қарасай, бергі атасы Түрікпеннің Тілеу атты баласынан тараса, Дөнен бай сол Түрікпеннің Жарылғап атты екінші ұлының нәсілі. Сол Ораз Жандосов, қызыл комиссар Дәнеқұл Байсалов сындылармен туыстық іліктестігі бар да, олармен пікір жарастығы жоққа тән. Бұл түрікпен-жарылғап Дөнен байдың қапы қалуына да ықпал еткендей. Осы қиырдағы Нұрбек бай, басқа да ауқаттылар аздаған ірі қараны, қой-ешкіні жасырып, нәпақа етуге жарарлық талшық жағын қамдаса, Дөнен бай ол жөнінде саусақ ұшын қимылдатпай түгін сыртына теуіп міз бақпастан отырған орнында шөкті. Мың жыл мұрты ойылмаған дәулетімнің бір пұшпағын опырса соның өзі-ақ бұл атжалмандардың тамағынан өтпей қақалып өлер деген сенімділігін, өркөкіректігін көлденең тартқандай. Сөйтіп, тұяғын тасқа соққанын кеш білді. Бәлшебектер бүкіл малын сыпырып әкеткен күннің ертеңіне бұл бұт артар шолақ байтал таппай жер бауырлап жатты. Бірақ өйтіп қанша жатсын, екі-үш апта өткізіп, үйіндегі ұсақ-түйек күміс ақшаға біреудің есегін сатып алады. Ол іштегі күйікке одан әрмен күйік қосса керек. Ақыры, кешегі деміне нан піскен бұл паң да маңғаз бай мал күйігінен о дүниеге аттаныпты. Ал Айдынбай атты жалғыз ұлы жетім қалыпты.
Осыған ұқсас күйлер басқаларда да бар екен. Кешегі жылқышы, қойшы, бақташы сияқтылар қу таяқты құшақтап қалған соң әлдекімдердің азғыруымен Сарыөзекке тартып, шойын жол құрылысындағы беттері қара-қожалақ жұмысшылардың қатарына қосылыпты. «Аштан өлмеуімізге бұл да бір сеп» деп ойлағанға ұқсайды. Ал өлім-жітімнің онда да баршылық екенін бірден аңғармаса керек. Бұған қоса мал кәмпескелеуші қызыл өкімет белсендісі тағы бір уәкілдің зорлық-зомбылығы жайлы да аңыз тарады. Мұртты мысық тәріздес бір жылтыр көз уәкіл өзі кәмпелескелеген бір орташа байдың отбасына кейін қайта соғып, оның жас та әдемі келіншегін зорламаққа ниеттенеді. Келіншек қол-аяғы берік қайратты жан екен, «құлқыныңа құм құйылғыр, әнеукүнгі жебірлігің аз екен ғой» деп, бұл керегеден ағаш оқтауды суырып, уәкілді маңдайдан ұрады. Бетін қызыл-ала қан жапқан уәкіл тапаншасын кезеніп, «кәне жаның барда айтқанға көн» деп қаһар төгеді. Сол шақта үй иесінің жеті, он жастағы екі ұлы кіріп келіп, шешелеріне ара түседі. Дегеніне жете алмаған уәкіл келіншектің қолындағы оқтауды жұлып алып, оның өзін де, екі ұл баласын да қанға бөктіре соққылайды. Сөйтіп, тайып тұрады.
Көп ұзамай үйдің отағасы да оралады. Ол болған жайды естігенде әлдекім төбесінен ауыр тас тастағандай табалдырыққа шоңқияды да қалады. Келіншек оған «кәне, уәкілдің соңынан қу, кегімізді ал» деп аттандайды. Күйеуі ынжықтау неме екен, сол отырған орнынан тапжылмайды. Содан жаман көңілі қалған келіншек екі баласын жетектеп төркініне кетіп қалыпты.

* * *

Ал түстіктегі Кетпен жотасы өңірін шарлағанда әкелетін олжаларының өңі сәл-пәл өңі өзгеше шығады. Мұнда көбіне жоғарыда ныспысы аталған албан Жақыпберді жайлы аңызға бергісіз жайлар бір-бірімен құйрық тістесіп тізбектелетін көрінеді. Арғы бабалары тарихқа аян Әз Тәуке тұсында ғұмыр кешкен Әлмерек абыз бен оның бел баласы Жәнібек болса бергі бабасы кезінде Қытай патшасымен келіссөзге қатысқан елші Пұсырман, одан туған Тазабек делінеді. Бұл Тазабек те көп қиқу сөзге тамызыққа жараған пенде. Герасим Колпаковский әскеріне қарсы шығып, өздерін мұсылман дінінің жанкүйерлері атаған бәз біреулер сатқындық жасап қолға түсіп, Тазабек сол казак-орыс әскерлерінің тұтқынында айуандықпен өлтіріледі. Соның күйігінен де ме бұл Тазабектің ең жақын туыстары кейінгі, 1916-жылғы Қарқара көтерілісінде де жандарын шүберекке түйіп, көзсіз ерлікке барады. Міне, осындай құрыш білекті аталардың ұрпағы Жақыпберді де қаршадайынан-ақ ұшқырлығымен, мергендігімен айшықталыпты. 1913-жылы Романовтар әулетінің таққа отырғанына үш ғасыр толуына орай Қарқара жәрмеңкесіндегі тойда уезд бастығы – үлкен ұлықпен бәстесіп, тұстарынан өткен бір қырғыздың атының құйысқанында жылтыраған күміс қалыпты және сол қырғыздың аппақ айыр қалпағын атып түсіреді. Мұндай мергендікті табиғаттан тыс күштің ықпалы ма деп, ұлық жағасын ұстап, талықсығандай күй кешіпті.
Міне, сол албан Жақыпберді өткен 1928-жылғы кәмпескенің өнебойында талай қоңсылас руластарды осы Қытай жеріне қарай табан аудартыпты. Бұл ретте Қоғалыдағы мына қызыл-қаңлы Құндақбай Төлендіұлының көптеген қылықтарын айна-қатесіз қайталапты. Ал биылғы, осы 1929-жылдың ерте көктемінде сол Кеген, Нарынқол өңіріндегі Қулық тауының Айырлы асуында болған қаны тамшылаған тың жаңалықты естіген де, естімеген де арманда. Осы аталмыш Айырлы асуында албан Жақыпберді аэроплан атып түсіріпті. Ал, ендеше… ОГПУ басшылары «біз өткен 1928-жылы ұшан-теңіз қателіктер жібердік, шамадан тыс көп тұрғындар мал-жанымен Қытайға өтіп үлгерді. Сырт асуындағы қырғыз Жақсылық Жантай, Нарынқолдағы Мергенбай, Кегендегі Жақыпберді, Қоғалыдағы Құндақбай сынды атышулы, «қанқұйлы» бандылардың әрекетіне еш тиянақ жоқ, осынау таулы өлкелерде барлау қызметін күшейтуге көмек керек» деп жылай бергесін жоғарыдағы әскери лауазымдылар Тянь-Шань сілемдеріне қарай аэроплан ұшырыпты. Мынау Құндақбай айналасындағы ығай-сығайға аэроплан біршама таныс ұғым. 1927-28-жылдары Түрксіб шойын жолының сорабын сызғанда осындай «темір қанатты құстар» пайдаланылған еді. Сондай бір «құс» осы биылғы ерте көктемде Айырлы асуына таяу Жақыпберді бастаған бір көштің үстінен ары-бері өтеді. «Әй, қазақтар! Қайтыңдар кейін! Қайтыңдар кейін» деген дауыстар да естіледі. Бірақ Жақыпберді саспайды. Жасында сол заманның ғұламасы, шежіреші, фольклоршы, баспагер Жүсіпбек қожа Шайхысламовтан дәріс оқыған бұл әжептәуір сауатты еді. «Саспаңдар, мен бұл пәленің қазанын қақ айырамын» деп өз қарауындағыларға жігер береді. Сосын аэроплан қайта оралып соққанда оның бензин құюлы багын дәл көздеп атады. Көп ұзамай аэроплан әуеде қиқалақтап, ақыры тұмсығымен жер сүзе құлапты.
Міне, осы оқиғадан соң албан Жақыпберді өкшесін көтеріп, өзі бастаған қазақ көшімен бірге Қытай жеріне, Кетпен жотасы төңірегіне қарай тез жылыстаса керек.
Осыған жалғас Құндақбай Төлендіұлы теріскейге Шәуешек, Дүрбілжің жаққа ат ізін салғандардың да жырына мұқият ден қойды. Бірақ олардың жыры ағаш бөшкеде орыстар қайнатқан сыра сияқтанып, суынан көбігі көп, алабөтен исі де мұрын жаратын аласапыран бірдемелер болып шықты. Себебі, оны жеткізушілер өз көмекейіндегіні өздері де жете түсінбейтін, сөз жарысында әрқайсысы әр пұшпақтан бір тартып, онсыз да ала-құласын айырғысыз қоймалжың дүниені тіптен алабажақ ететін. Әрине, мұнда да осы Қытай өлкесіне қарай ауа көшу, ал көшіп келгендердің әрқилы қыспаққа ұшырауы, қызыл бәлшебектердің екпіні тәрізді найзағайша шатырлаған тіркестер құлақ жарады. Бірақ тереңіне үңілсең мазмұны сәл басқаша жыр.
Жалпы, бұл Тәңір тауының түстігі, теріскейі аталатын кеңістіктегі Шығыс Түркістан өлкесін, яғни, Алтай, Тарбағатай, Іле өңірін жоңғар шапқыншылығынан босаған соң Қытайдың Цин патшасы өз меншігі санап, әскери күшпен егіншілерді құмырсқадай қаптатып енгізе бастағаны мәлім. Ал бергі жақтағы Ресей үкіметі де қарап жатпады. 1864-жылы Қытай мен Ресей қазақ даласын екіге бөліп, әрқайсысы өз үлесін қанжығаларына бөктерді. Міне, сол күннен-ақ Қытай билігі өздеріне бұйырған Шығыс Түркістанды игеруді тіптен үдетті. Бұған мынадай екі мысал өзі сұранып тұр. Сол кездегі Қытай армиясының бестен төрт бөлігі осы Шығыс Түркістанға кіргізіліпті, әрі 1864-1911 жылдар аралығында сол әскери күш ұстауға төрт жүз миллион сәрі күмістен астам қаржы жұмсалыпты. Тарихшы-мамандардың пікірінше бұл Аспанасты империясының сол кездегі жағдайында астрономиялық сома ретінде аталады.
Ал осындағы түркі тілдес халықтардың яғни жоңғар шапқыншылығынан соң қайта оралған, негізінде қазақтардан тұратын көшпенділердің халі тіптен нашарлайды. Енді қалай, алым-салық еселеп артты, ол алым-салықтың түрлері де көбейді, «ислам дінін саясатқа араластырмау, мұсылман дінбасыларын қудалау, егер діндарлар мемлекеттік қызметке тұрғысы келсе өз дінінен бас тартуы шарт» тәрізді ескі заманғы Қытай императорларының саясаты қайта жаңғырды. Бұған халық қалай төзсін, алғашқы пәрменде-ақ Уәлихан, Ишахан, Тәуекел, Ақшахан, Сабыр сынды қожалар басқарған исламды қорғау соғысы бұрқ етті. Бұл Хотан, Қашқар, Кучар диханшыларының, Іледегі қазақ, ұйғыр, дүңген тұрғындарының көтерілісіне ұласты. Бұларды басып-жаншу үшін Қытай патшасы бірнеше жылға созылған қантөгісті жорық ұйымдастырды.
Бұл жойқын соғыс, қатігездік қазақ, ұйғыр, дүңген тәрізді сол аз ұлттарға ғана емес, қытайлықтардың өздеріне зіл батпан шығын, ашаршылық әкелді. Сөйтіп, 1911 жылы Қытайда жалпыхалықтық төңкеріс нәтижесінде Цин патшалығы жойылып, Гоминдан партиясы басқарған «Қытай Республикасы» жарияланды. Бұл жаңа қоғам батыстық үлгідегі демократиялық мемлекет құруды көздеді. Бұл жағдай 1917 жылы Ресейде жеңіске жеткен большевиктер партиясына, әрине, ұнаған жоқ. Большевиктер Қытайдағы Компартия жетекшісі Маоға көмек қолын созып, оны Гоминдан партиясының көсемі Чан-кайшиге қарсы соғысқа арандатты. Бұл соғыс бас-аяғы жоқ ұзақ жылдарға созылып, сондағы онсыз да күйзелістен күйзеліске ұшыраған, сормаңдай диханшылардың мойнындағы қылбұрауды тіптен қатайтты. Арасында жапон басқыншыларына қарсы Отан соғысы да тұтанды. Шектен тыс қым-қиғаш дүние, арпалыс… Жығылғанға жұдырық. Тіпті үсті-үстіне жұдырық десе де болғандай.
Міне, осындай төкпелердің ағыны Құндақбайды қалғытып, үйқысыратқанға да ұқсатқан. Кенет Құлжатай аузынан ұшқан бір ақпар мергенді селт еткізіп оятып, табанда сергітті. Құлжатай мынадай бір оқиғаны ежіктей жеткізді:
– Ау, мерген дос, біз Шәуешекте сіздің бір ерлігіңізді қаз-қалпында қайталаған жүрек жұтқанның ныспысын да естідік. Сосын да оның кім екендігін қазбалай сұрадық. Ол керей Ислам дейтіннің баласы Оспан. Исламның бәйбіше, тоқалы болыпты, мына Оспан сол бәйбішеден туған үлкен ұлы екен. Шәуешек жұрты өзімен іргелес Моңғолиямен алыс-берісі көп, әрі құдандал ел ғой. Осыдан он жылдай бұрын, ол кезде Оспан небәрі он тоғыз жаста, ия, Құндақбай, өзіңмен түйдей құрдас, сол жылы оның немере әпкесі Моңғолия жеріне ұзатылыпты. Әкесі құдалыққа баратындардың ішіне өзінің тоқалы мен Оспанды да қосыпты. Оспан ол жақта біраз бөгелсе керек, қайтар жолда әншейінде ашық-шашық шекара кенет тарс жабылып, Оспан «шекара бұзды» деген жаламен моңғолдардың тұтқынына түсіпті. Шекара бөлімінде біраз күн қамалып, ақыры, оны ішкі қалалардың біріне апармаққа кісендеп, екі қарулы әскердің алдына салып жөнелтеді. Тау қуыстарында бір оңтайлы жерде Оспан «дәрет сындырамын» деп аяқ-қолы сәл босаған ол сол кісенмен екі айдауылды табанда ұрып-жығып, ат-көлігін олжалап, Алтай асып жоғалыпты. Ау, Құнекем, мерген дос, әлгі өзіңді Қоғалыда тұтқындаған қызылдардың бір офицері мен төрт солдаты Қотырқай тауының күншығыс жағындағы Шайтансай арқылы Талдықорғанға апара жатқан жолда сенің жасаған ерлігіңнен айырмасы бар ма? Біз де өзімізге сөз тигенде сол жайында оларға ақпар жеткіздік. Олар да мұқият тыңдады. Сосын да олар Оспан жайында біраз шешіле сөйледі.
Құндақбай орнынан көтеріліңкіреп отырды:
– Қырау басқан терезені тазаладың екен, оны ақырына жеткізіп, дұрыстап тазала! Оспан аттының тағы не қылығын естідіңдер?
Құндақбайдың бұл сауалы Шәушек, Дүрбілжің барып қайтқан Құлжатайдың ғана емес, оның тобындағыларды қоса өрекпітті. Енді бәрі жарыса сөйледі. Түкіріктеріне шашалып, өлердей халге жеткендері де бар. Тек Құндақбай олардың ауыздарынан не шықты, бәрін қапшыққа сала берген жоқ, көп ырду-дырдудың негізгі дәнін ғана теріп отырды. Сондағы мұның жиып-теріп, санасына сіңіргені мыналар еді.
Оспан Ислам баласы Қытайдың Алтай аймағы Көктоғай ауданында туыпты. Ауыл молдасы, құран хатымға жүйрік әкесінен сауатын ашқанмен дінге аса берілмеген, есесіне Көктоғайда Екіқызыл атты жерде егін салып, әрі ауқатты ағайындардың жылқысын бағады екен. Әрі әкесінің інісі Қыдырханға ілесіп, Моңғолия аумағына сауда ісімен де қатынаған. Тек жоғарыда баяндалғандай ара-тұра, күнделікті тірлік өзі душар еткен шалт қимылдарға қатысып қана аздап аты шығыпты. Былайынша Оспанның тек таза адал еңбекке бой ұрғаны әзірше алақандағы жазудай айқын.
Жоғарыдағы оқиғаға ұқсас мынадай бір жайды бастан кешіпті. Сол жылдарда Алтай өңірінде атағы жер жарған Зуқа батыр да өмір сүріпті. Бұл өзі ел қамын жеген, әрі анау-мынау қараулыққа да барған оң-терісі аралас жан екен. Терісі сол – Зуқа батыр өз қарамағында бес-алты, кейде оншақты барымташы жігіттерді де ұстайды екен. Бірде оның бес-алты барымташысы жайылымдағы Оспанның біраз жылқысын ысқыртып қуып әкетіпті. Оспан олардың соңынан шауып жеткен жерде әлгі бес-алты жырындыны жалғыз өзі қайың құрықпен ұрып құлатыпты. Бұл жалғыз шауып жау алған сайыпқыран өзіне алыс құда есепті Исламның баласы Оспан екенін естіген Зуқа батыр ол немені көзіммен көрейін, әрі сынайын деген ниетпен қыдырыстап екі-үш нөкерімен Исламның үйіне келеді. Ислам оны қой сойып, астау-астау қымыз алдырып жақсылап сыйлайды. Ал баласы Оспан үйде жоқ, Екіқызылда егін суарып жүр екен. Ақыры, кештетіп, шаршап-шалдығып ол да келеді. Сонда Зуқа батыр: «Оспан шырағым, маған ерген бір жігіт қымызға масайып, босаға сыртында ұйықтап жатыр, кеш қарайды ғой, үйге кіргізе салшы» дейді. Оспан барып оған саусақ ұшын тигізген сәтте-ақ «масайған» неме ыржалаңдап атылып, темірдей қолдарымен Оспанның мойнына, беліне оралып, оның өзін алып ұрмаққа әрекеттенеді. Тек Оспан одан әлдеқайда қайратты шығады. «Масайған» немені тырп еткізбей көтеріп әкеп Зуқаның қасына тастайды. Сөйтсе оның масайған дәнемесі жоқ, Зуқаның алдын-ала дайындап әкелген Омырауқара атты палуаны екен. Оспанның жойдасыздығына таңырқап, көзі шарасынан шыққан Зуқа: «О, шырағым, бақталайың Алланың қолында, түбінде исі қазаққа таныларсың, Керейдің кер жақ батыры өзің атанарсың» деп, шын пейілімен бата беріпті.
Құндақбай бұл Оспан Ислам баласының қызылдарға қарсы тайталаста өзінің бір ерлігін қайталағаны үшін ғана жадында тұтты, ал түптің түбінде, тәңір жазуымен, тағдыр тәлкегімен сонау алыс теріскейдегі өр Алтай аймағының тумасы, осы Орта жүз-керей азаматы өзінің қандыкөйлек, қарулас досына айналарын, әзірге сезген жоқ. Тіпті аз-кем әулиелігі, көрегендігі бар болса да солай. Оның орнына сол теріскейдегі, түстіктегі қырық рудан құралған қазақ атты көшпенділердің ұзыннан-ұзақ созылған шекарадан әрі өтіп, Қытай атты, Аспанасты елі атты қолтығы да, көмекейі де кең аждаһаның өңешіне жұтылып бара жатқанын ойлап, мұның арты неге соғар деген уайымның да уысына түседі. Тек басқа бағдар жоқ, алдыңда екі тозақ тұрса, соның қай жарасы жеңілін таңда, сосынғысын жаратушы ием өзі ымдап көрсетер деген ескі қағида ғана медеу. Ия, медеу, тек қана медеу!

* * *

Осы Құндақбай шаңырағының астында бас қосқандардың суық жел үргендей алағызған көңіліне біршама жылылық әперетін де бір адам бар. Ол әлгі Матай мен Түлкілі тауларының тоғысындағы Алтынемел асуынан соққан желді тоқымымен жауып тоқтаттым дейтін әйгілі қуақы, тілін тісіне жаныған, қаңлы Кенжебек еді. Бұл да өткен күзде болмашы мал-жанымен осы Қытай жеріне қоныс аударған. Өзіне алыс ағайын есепті Құндақбай от жаққан маңға таяу тұстағы қауымды іздеуге аңсары ауатыны пешенеден белгілі. Ондай қауым қайдан табылады, әрине, Құндақбай Төленді баласының айналасынан. Бұл Кенжебек тірлік, күнкөріс қамынан гөрі іште кептелген хикаяттарды, жаңылтпаштарды, іліп-қақпайларды сары майдай сақтап, тыңдар құлақ арқылы әрбір зерделі көкірекке құйып жүруді көбірек қаузайды. Міне, бүгін де Құндақбай отбасында сондай ынтазарлар бірінің аузына бірі алақтап, кім не айтады дегендей ашқарақтана ыбырсып жатыр емес пе? Осы қарсаңда ғана Қоғалы аңғарында шөккен бай-кедейлердің, басқалардың тайталасы, атыс-шабысы хақындағы сыбыстарды ежіктеп тауысып, қызылшеке белсенділер Тоқаш Бокин, комиссар Дәнеқұл Байсалов, тіпті олардың да төбелерінен сөз асырып барып, атақ-даңқымен күннің көзін көлегейлердей бар сонау Мәскеу, Петербор тараптағы дөкейлердің ұстанымдарын жаңқалап, бір-бірінің көз алдарында боршалап тастады ғой. Олар таратқан қаулы-қарарлардың оң-терісі қандайлық, мұсылман баласына қайсысының пиғылы түзу деген сұрауларға жауап іздеп бас қатырғандар да жетіп-артылады. Қу шөпке от тигендей аз-кем дау-дамай да оннан-мұннан бұрқ етеді. Біразының тіл-жағына едәуір салмақ түскені де аян. Сондай бір үзілісті шақта ірге жақта, көпшіліктің аяғына оралғы болғандай көрнексіздеу болмысты Кенжебектің сыбызғыша сызылған үні бәріне бүйірден тигендей әсер етті.
– Ау, қоңсылас, көшпенді ағайындар, атажұртттан безгендердің көңіл-күйі қу дала, құба мекенше құлазитынын сіздерге жырлап жатпайын, ол өзіміздің басымыздағы кестелі тақия тәрізді жіп-мібіне дейін таныс мүлік. Сіздер құлағын шулатқан дөкей бастықтардың қай ісі жөн, қай ісі теріс дегенге арқандаулы аттай айналып соға бердіңдер. Әуелі сол бастықтардың өздерінің тегі кім, соны ажыратсаңдар нетті? Осы жөнінде бір естігенім бар. Соны…
– Әй, Кенжебек, сөз тізгіні сізде! Тек Қожанасырды қоса арандатпай ырғаңызшы! Ол әпендемен құлағымызды жауыр қылдыңыз ғой! – деп екінші іргеден біреу сұңқ етті.
– Жо-жоқ, шырағым! Бұл хикаятқа Қожанасыр бабамыздың қылдай да қатысы жоқ! Тікенектен шошып, шоқ басқанымыз ба, қалай? Сәл сабыр, сәл сабыр! Өзіміз илейтін терінің пұшпағы, бұл да керек, мұны да іште қорытқан жөн! Ерте-ерте заманда, ешкі құйрығы келте заманда, сахара, сайын даланың ен ортасында үлкен бір әулиенің моласы болған екен дейді. Мұхаммед пайғамбарды пір тұтқан барша қауым бастарына қиын-қыстау іс түскенде сол әулиенің моласына барып зиярат қылады екен. Біреулер әулиеден бала сұрайды, екінші біреуі қатерлі дерттен айығуыма жәрдемдес деп жалбарынады. Басқасынікі басқа дегендей, ел ішінде қайғы-қасірет аз ба, соның сауабын іздеп келгендердің бас-аяғы көрінбейді деседі. Әулие моласының басында сәлдесі дағарадай бір шырақшы отырады екен. Көпті көрген көне, қазақша нақыл сөзге желмаядай ескен, әрі асқан ғұлама ретінде де аты шыққан жан. Зиярат етушілердің қай-қайсымен де ауызба-ауыз сөйлесіп, арыз-мұңына ықыласпен құлақ қойып, «саған әулие қайтсе де қол ұшын береді» деген уәдемен қарық қылады, шамасы. Олардың көңілін өсіріп, олар әкелген аяқты мал, күміс теңгелік, асыл бұйым сияқтылардан әрдайым мол олжа алып отырады. Сөйтіп, әлгі шырақшы сол қиырдағы аса дәулетті жандардың біріне айналыпты. Күндердің күнінде осы шырақшыға үсті-басы күс-күс, өрім иық жалаңаяқ бір жас бала келеді. Алыстан жол жүріп жеткені де көзге ұрса керек. Қарт шырақшы әдеттегіше жөн сұрайды. Сонда әлгі бала: «Ата, мен әке-шешесі жоқ тұлдыр жетіммін, жақын ағайын-туғаннан да пана таппадым. Мына әулие моласын күзеткен сіздің атақ-даңқыңызды естіп, сізге көмекші болуға әдейі іздеп келдім, сіз тәрізді құдай жолын тұтқан жандар мендей ғаріпті сыртқа теппес деген үмітті арқаланған жайым бар» дейді. Тілі ширақ жас бала шырақшыға салған жерден ұнаса керек, «е, жарайды, балам, кел, маған қолғанат бол, ондайды өзім де керексініп жүр едім» дейді. Қысқасы, екеуінің тез тұзы жараса кетеді. Жетім бала ұшып-қонып тұрған нағыз қағілез қолғанатқа айналады. Жылдар өтеді. Жетім бала біраз есейеді. Тағы бір күндердің күнінде әулие моласына тауап етушілердің ағыны сәл толастаған шақта, оңашада әлгі бала: «Ата, рұқсат етіңіз, мен ел ішіне барайын, сізден мол тағлым алдым, ол үшін көп ешнәрсе дәметпеймін, маған мына есегіңізді берсеңіз болғаны» дейді. Шырақшының бір кәрі есегі болушы еді, қимайтын дәнемесі жоқ, «е, тілегің мақұл, балам, рұқсат, құдай алдыңнан жарылқасын» деп оң батасын беріп шығарып салады. Бала әлгі кәрі есекке мініп, сахара, сайын даланың екінші шетіндегі елге жетуге барын салады. Бірақ жол ұзақ еді, бір түнемелікке тоқтаған жерде бала, бұл кезде әжептәуір жігіт боп қалған бала, таңертең оянса әлгі кәрі есек өліп жатыр екен дейді. «Қап, әттеген-ай, енді қайттім» деп бала жігіт әжептәуір назаланады. Жаяу жүргіншіге ел шетіне дейін әлі біраз бар. Ары ойланып, бері ойланып, ешқандай ақыл таппайды. Кенет көкжиектен тура осылай қарай қозғалған бір шоғыр атты көрінеді. Бала жігіт дүр сілкінеді. «Өлмегенге өлі балық жолығады» деген мақалды да есіне алады. Сонау өзі тастап шыққан әулие моласының басындағы қарт шырақшының тірлігі мұның көз алдында қайта өсіп шыға келеді. Біраз жыл оған көмекші болып, ондай тірлікке дағдыланған ғой. Бұл дереу өлі есектің қанжығасына байлаулы шаппа шот, істік темір сияқтыларды суырып, топырағы борпылдақ құмды жерді жандәрмен қаза бастайды. Тізеден келетін шұқыр әп-сәтте дайын болады. Соған әлгі кәрі есектің сүйегін сүйретіп апарып салып, бетін дайын топырақпен қайта жабады. Өлген адамның моласына ұқсатып төмпешік жасайды. Әлгі көкжиектен көрінген атты адамдар шоғыры жеткенде бала жігіт басына сәлде орап, ақ таяғын қолына ұстап, адамның сай-сүйегін сырқыратар сазды әуенмен, «О, алла жолындағы ғазиз жандар, Мұхаммед пайғамбарды пір тұтқан мұсылмандар, алыс сапарға ниет қылған баршаңның тұз-дәмін жаратушы иемнің өзі көтерсін! Құдай бұйырса құрықтағың құтылады, келмеске кеткен ырзығың өзіңе толайымен оралады, қасында қосақ, соңында жетек дегендей артығымен қайтады» деп сарнап береді. Жолаушылар аттарынан түсіп жөн сұрайды, әрі «мыну кімнің моласы» деседі. Сонда бала жігіт «бұл ертеде өткен пәленбай әулиенің моласы, табанымнан тозып, іздеп жүріп әрең таптым, бұл әулиенің басына зиярат етіп, садақа берген пенденің қайтсе де тілегі қабыл» деген бағдарда төгіліп береді. Бұл жөніндегі шеберлегі өзі тағлым алған сонау шырақшының шеберлігінен кем шықпаса керек. Сөйтсе, мына жолаушылар өз ауылдастарынан бірнеше қысырақтың үйірін қуып әкеткен барымташылардың ізін кесіп, солардан малын қайтармаққа беттегендер екен. Бұл қайтсе де қауіп-қатерлі жол, барымташылар әкеткен малды «мә, ала ғой» деп бере салмайды. «Құдай жолымызды оңғарар ма екен» деп, сол жолаушылар «әулиенің» басына тауап етіп, әрі садақаны да өз халдерінше үйіп салады. Құдай орайын келтіріп, бұлардың сапары оң болып, барымташылар өздері олжалаған малды қасына қосақ, соңына жетек дегендей артығымен қайтарады. Міне, бұл жай әлгі жолаушыларды «шынында бізді әулие қолдады» деген сенімге нық байлайды. «Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды» деген. Бұлардың осы сенім, пайымынан көзді ашып-жұмғанша сол қиырдағы қалың ел құлақтанады. Енді сол бала жігіт шырақшылық еткен «әулиенің» моласына жұрт тайлы-таяғымен ағылады. Бара-бара осы «киелі» орынның дақпырты мына бала жігіт тастап шыққан бұрынғы әулие моласынан да асып түседі. Сондағы көне шырақшы осыны естіп, өз шәкіртін іздеп келеді. Байқаса бәрі рап-рас. «Әулие» моласы, зиярат етушілердің легі үзілмейді. Сосын бұл да бір оңаша сәтте «жарығым, ағыңнан жарылшы, мынау қай әулиенің моласы, аты-жөнін аташы» деп қадала сұрайды. Бала жігіт бар шындықты аша сөйлейді. Сонда әлгі көне шырақшы басы салбырап, саусағымен жер сызғылап, ауыр ойға шомады. Бұған сәл таңырқаған бала жігіт те «Ата, сіз де ағыңыздан жарылыңызшы, сіз шырақшылық еткен сонау ескі мола қай әулиенікі еді» деп, бұл да қадала кетеді. Сонда көне шырақшы «енді шегінерге жер жоқ» дегендей «ол молада жатқан мына сен мұнда көмген кәрі есектің енесі еді» депті.
Қаңлы Кенжебектің, міне, осы хикаяты бәрін қасқа маңдайдан таспен ұрғандай әсер етеді. Тіпті Кенжебекке шекесінен қарап, оны келемеж етушілер өздерінен он есе мықты палуанның тізесінің астына түскендей қол-аяқтары жансызданып, тілдерін кәлимаға келтіре алмай үнсіз томырылды. Кім кімді пір тұтады, кім кімге табынады, кім-кімге арқа сүйемекші деген сияқты сауалдар бәрін қара албастыдай басып, алды-арттарына қаратпай тозақтың отына әкетіп бара жатқанға ұқсатты. Жаңа ғана өздері құлағын шулатқан ақ, қызылы аралас танымал тұлғалар енді мүлдем жат қырынан танылып, әрқайсысы бір-бір әзірейілше сойдиып қапты. Тіпті кейбірі о дүниедегі мүңкір-нәңкір сұрақшыға да айналып кеткендей.
Қаңлы Кенжебек қайдан теріп жүретіні белгісіз осындай хикаяттармен мұңсыздың басына мұң салардай жатыпатар ғана емес, біршама қырағы да жан. Айнала тыңдаушылардың қас-қабақтарына ілулі реніш-қайғы, қуаныш, не абдырасқан көңіл-күй тәрізділерді тап басып байқайтын. Қазір де өзі көйкиткен аңыздың мына шекара асып, ұшпақты жат жұрттан іздеген, ақыры ол да аса көңіл көншітпегесін сәл-пәл ессіздікке ұшыраған пақырлардың ащы етіне тұщы таяқ болып тигенін айқын-ақ сезді.
Тап осы қарқында Кенжебекте өз тұрғыластарын мүсіркейтін пиғыл жоқ еді, ақыр не өлім, не өмір дейтін сын тезіне түстіңдер, оның ажарын біржола таныңдар дегендей тағы бір өнерді бастады. Сірә, бұл әйгілі сұңғыланың қиянатшыл, қысастық пиғылынан емес, осында қоныс аударғандар арқа сүйер дара тұлға, жалғыз қармар тал, ел басшысы, батыр-бағлан Құндақбай Төлендіұлы сындының айт-шүуіндегі ығай-сығайлардың төрт көзі түгелде келесі пәрменге қажетті айла-шарығыны дәл болжаңдар, ендігі адасушылықты құдай да, адам да кешірмейді деген бағдардағы ой ағымынан туған өзінше бір талпынысы еді.
Сондағысы не дейсіздер ғой. Кенжебек осы Қоғалы өңірінде ертеректе ғұмыр кешкен бір құлатөбелдеу ақынның тілінің ұшынан қалған жалғыз шумақ өлеңді ыңылдап әуендете жеткізді:
Жер жаннаты Жетісу сыным екен,
Қарағайы, шыршасы шырын екен.
Қалмақ, Қытай апандай аузын ашып,
Азу тісі сынғаны бұрын екен.
Бұл шумақта да біле білгендер үшін іштегі бітеу жараны білтелегендей жайсыз астар бар. Құндақбай шаңырағының астында бөшкедегі тұздалған балықтай сұлаған қауымның дәл осы халінде ол жағы да жүрек сыздата әрі тұлабойды шымырлата жота көрсетті.

* * *

Құндақбай Төлендіұлы өзі туып-өскен Қоғалы өңіріне 1929 жылы алғаш рет мамыр айында қайта соқты. Сақтық үшін қасындағы нөкерлерін толайымен жаңартқан. Тек ескі атаулыдан қаңлы-жәнтекеден шыққан, қазақ-қытай шекарасының екі қапталындағы кеңістікті алақандағы жазудай білетін Құдайберген мен жалайыр-ақбұйым Аюшал ғана бар. Енді біреуі әлгі «алдымен өзім балаға жариын, сосын түптің түбінде мына қатыным Қазизадан туған бір шарананы сенің бауырыңа саламын» деген Қожахмет Майкөтов деген жігіт. Бұл Қожахмет Құндақбайдан төрт-бес жас кішілеу, қаңлы-жантеке, жоғарыда аталған Құдайберген шалмен рулас, ағайындас, ұзын бойлы аққұба жігіт. «Ендігіде, болатын қызылдармен болатын қызыл-ала төбелесте сен менің қасымда бол» деген Құндақбай ұсынысын бұл Қожахмет қуана-қуана құп алған. Бұл жайға Құндақбайдың зайыбы Ақтолқын мен інісі Мырзақбайдың үйіндегі келіні Нұрсұлу да куә болған. Көңілдерінде кірбің бар, әрі әлдене үшін өздерін де айыпты санағандай жүздері басыңқы, абысын-ажынды қос келіншектің шырайында «саған бала сыйламақ сабазды сонау Түлкілі мен Шағанның бір қалтарысында жер қаптырып кетіп жүрме» деген жазу тұр еді. Манасбай, Жәкіжан және Әбдіқадыр деген жігіттер де осы сапта. Тағы үш-төртеудің аты-жөндері белгісіз.
Мамыр айы бұл Қоғалы өңірінің жаңа түскен келіншектей құлпыратын шағы. Қай жағыңа қарасаң да көкжасыл жайлау. Түстігің Түлкілі, Аламан, теріскейің Шаған мен Қотырқайың (қазақтар қысқартып Қотырқай деп атай береді). Бір-біріне қарама-қарсы екі таулар тізбегінің ортасындағы алшиған мол кеңістік Күреңбел аталады. Бұл Күреңбел сонау батыстағы Матай тауына дейін созылып жатыр. Аттың сауырын соғатын жасыл шалғын, көркімен көз тойдырып қана қоймай мұрын жаратын хош иісімен де адамды мас қылады. Бұл, әсіресе, алты ай қысты, әрі осы көктемнің басқы бөлігін шекараның арғы бетінде, Қытайда өткерген Құндақбай тобы үшін алабөтен сезіледі. Бұл аядай мекен – туған жерді бұлардың тастап шыққанына аса көп те болған жоқ қой. Соның өзінде де оншақты аттының қоршауында, ер үстінде теңселген, ұйқысырағандай жадау қалпы бар Құндақбайға ұзақ жылдар бойы қашқақтап жүріп қайта оралғандай мынау таныс өлкенің бітім-болмысы сол тамаша көркімен-ақ мұның көкірегіне қаяу түсірердей қарайды. «Ұясынан безген құс», «қара бауыр қасқалдақ» тәрізді ел ішінде жиі-жиі желдей есілетін тіркесті сөздер осы Құндақбайға арналғандай-ақ төбесінен айналып ұшса қайтерсің. «Иә, мұның аты туған жер, туған өлке күйігі» дегенге саяды, ерте заманғы бабаларымыз бәрінен де жаманы туған жер күйігі дегенді өлең сөзге, қобыз сарынына текке айналдырмаған ғой. Құндақбай бәрін түсінеді, түсіне тұра оның күйігінен жан азабын тартады.
Құндақбай тобы теріскей беттегі Үлкен Қоянды сайы арқылы өтіп, Итшоқы биігінің тұсында сәл бөгеліп, Аламан жайлауында да біраз ат тынықтырып, Онжас, Қаракемер ауылдарының үстіне құлаған. Қалайда бұлар із суытып үлгерген ғой, ГПУ шолғыншыларының қармағына ілінерміз деп, аса қауіптенбей осындағы ел тірлігін де аздап көзбен сүзе қозғалған. Байқаса, ел жағдайының ажары мүлдем басқа, мал түгіл үрген иттің де даусы естілмейді. Қай үйдің де ауласында сынық арба, шашылған тері-терсек, иығы жалаңаш бірен-саран қара-құра. Қазақтар бұрыннан қонақжай халық қой, алыстан аттылар тобын көрсе елеңдесіп, көздерін күннен көлегейлеп, телміре қарайтын дағдысы бар емес пе? Ал мына жолғысында одан жұрнақ та жоқ. Қандай аттылар шоғыры жақындаса да жансыз бейнелер тәрізденіп, жота көрсетіп теріс қарап қатып қалады. «Е, қонақ болсаң қайтейін, ас түгіл қайнаған қара су беруге де дәрменіміз жоқ, сілекейіңді шұбыртпай, жұтынып ашқарақтанбай өтіп кете бер» деген белгі беруге машықтанып-ақ қалған. Тіпті ол аттылар шоғыры ГПУ сілімтіктері болып шықса да мыңқ етпестей. «Е, ашкөз жаралған атжалмандар, аларыңды алдыңдар, енді не әкелеріңнің құны бар бізде, керек десеңдер менің өзімді ту сыртымнан құшақтаңдар да әкете беріңдер» деген тәрізді оларға да қолма-қол қайтарар жауабы дайын. Кім-кімге де сөйтіп қыр көрсетуге бар.
Құндақбай тобындағылар Қытай жерінде жатып та осы Қоғалы өңіріне аш арыстандардай бассалып, есігін ойран, төрін талқан қылған ашаршылық атты нәубеттің лаңы жайлы біраз хабардар еді. Сосын да Онжас, Қаракемер ауылдарына аса ентелемей аттың құлағы әрең көрінетін қалыңмен қозғалып, бір теңкиген тастардың қалқасына жасырына тізгін тартты. «Не деп болады бұл күнде, мұндағы тұрғындардың көзіне түссең кейбірі өзіңді бірден ер үстінен аударып тастап, астыңдағы қылқұйрықтыны табанда бауыздап, етін талапайға салудан тайынбайды. Осыны ойласа келе Құндақбай Онжасқа көзге көрнексіздеу бір жігітті, Қаракемерге сондай екінші біреуді ел ішінің ау-жайын түйіп қайтуға жұмсады. Олар биенің бас сауымы шағында жаяулата кетті де, кештетіп іңір қараңғылығында бір мезгілде дерлік оралды. Өздері емес, сырты бүтін, іші түтін, құр сүлдерлері жеткендей. Қытай шекарасынан ары асты, бері асты дегенмен деп көріп-білгендері мардымсыз жас бозбалалар әлдекімдер өздерін мойындарына тас байлап, терең тұңғиыққа батырып, ақырғы демі таусылар шақта ғана суырып алғандай түстері бұзылып, тілдері күрмелген халде Құндақбай тобының аяғының астына сүріне құлады. Оларды сөзге шақыруға едәуір уақыт, күш жұмсалды. Сонда да нәтижесіз. Екі жігіт түнгі ұйқыға бас қойып, таң атқанша тырайып, өздері басып өткен Үлкен Қоянды сайынан теріскей шығыстағы Сатылы биігінен күн арқан бойы көтерілгенде ғана ес жиды. Торсықтағы қымыздан шашала-шашала екі-үш тостағаннан жұтқан соң ғана сөз түсінетін халге жетті. Құндақбай өзі бас болып, үзіп-жұлқып мынадай деректерді әрең алды: Былтырғы, 1928 жылғы кәмпеске науқаны ет пен терінің арасындағыдай ғана екен. Қара қазақтың жон терісін сыдырған нағыз зорлық-зомбылық биыл ерте көктемнен басталыпты. Былтырғы, 1928 жылғы кәмпеске кезінде комиссия назарына ілікпеген аздаған тоқты-торым, ақсақ-тоқсақ бұзау, мал, құлын-тай, үйірін іздеп қашып келген малдар ғана емес, «бірішке» (көк арба), соқа, тұқым сепкіш, дән суырғыш, тырма, кілем, текемет сияқты мүліктер де тәркіленіпті. Ол да жұмырларына жұқ болмай әр түтіннен пәленбай десятин егістік, пәленбай десятин шабындық қоса кәмпескеленіпті.
Соңғы деректі естігенде Құндақбайдың осы жолғы тобындағы ең елгезегі Аюшал шарт жарылды:
– Ау, жарығым, жерді қалай кәмпескелейді? Немене топырағын ойып алып, арқаларына салып, көтеріп әкетті ме? Былай қарасаң, құдай жаратқан жердің бәрі өз орнында сияқты ғой! Не тантық, не өрекпу бұл?
Бұған Құдайберген түсініктеме жасады.
– Ау, тұрғылас, мұнда ешқандай тантық жоқ, артель құрамыз, кедей-кепшіктердің басын қосақтап, ортақ шаруа, ортақ мал-мүлік жиямыз деп жатыр емес пе? Жерді тәркілегенде тұқым себуге жарамды жазық танаптардың шет-шетіне қада қағып, есепке алып, осында осынша, мұнда мұншама бидай, арпа егіледі, егер екпесеңдер атқа теріс мінгізіп итжеккенге жөнелтеміз дейді ғой. Аюшал мырза, осыны не естімеп пе ең? Екі құлағың тас бітеліп қап па еді?
Одан әріде Онжас, Қаракемер барып қайтқан қос жігіт мұндағы кедей-кепшіктердің тұқым себуге құлқы жоқтығын да естігендерін жеткізді. «Тұқымдық астықтың өзін де тартып әкетуде, күзде орақ салып, аздаған дән жинасақ оның өзі де ернімізге тиетін емес, сосын да ашқарынға бейнеттеніп не жынымыз бар» дейтін көрінеді. Біраз жігіт-желеңдердің Сарыөзектегі шойын жол құрылысына әлі де кетіп жатқаны баршылық екен, бәз біреулер тау кезіп аң, құс атуды, шөп тамырын қазып әкелуді, сөйтіп, талшық табуды кәсіпке айналдырыпты. Матай тауы бөктерінде қол жиып, қызыл өкіметтің шаңырағын ортасына түсіреміз деп сойқан тудырып, онда-мұнда қанды із қалдырған жалайыр-қарақалпақ Молданазарды іздеп кеткендер жөнінде де сыбыс бар. Тек ол Молданазар ғана емес, Омар төре, Құдияр хан, мына өзіміздің Құндақбай аға жөнінде де арсы-гүрсі әңгімелердің өрті лаулап тұр, жоғарғы билік орындарына жазбаша хат түрінде, немесе, ауызша сәлемші арқылы өз ашу-ызаларын жеткізу тіпті асқынған. Себебі, 1928-жылғы кәмпеске кезіндегі сорақылық, әділетсіздік, бұрмалаушылық атаулының шын сұрқы енді ғана ашылып, қарабайыр қазақты аждаһадай жұтып барады. Жартылай көшпелі ауылды отырықшы ауыл атап, кейбір еншілес, туыстас азаматтардың малын қосып есептеп, «ірі бай», «қауіпті элемент» аттылардың қатарына жатқызу, сәл бойсынбай мінез көрсеткендерді де солай жазалау, «тап жаулары» деген айдар тағып, жер аудару, міне, тағы басқа осы сияқтыларда қисап жоқ. Ал бұдан да зор қасірет – былтыр күзден бері, осы 1929 жылдың мамырына дейінгі аралықта жер жұмағы, ен байлықтың көзі осы Қоғалы өңірінде, Күреңбелде адам өлімі, жас нәрестелердің шетінеуі адам шошырлақтай. Бұл бұрын-соңды болмаған сұмдық. Қызыл өкіметке пейіл берген, сөйтіп жатқа сенген қалың қазақ бармағын шайнап тақыр мұзға шоңқиыпты. Қыстың көзі қырауда аш-жалаңаш, жалаң-аяқ теріскейдегі алыс Сібірге жаяу айдалғандардан мүлдем хабар-ошар жоқ. Тіпті оларды ойлап жатқан да көп ешкім табылмайтын секілді.
Онжас, Қаракемер атты екі кішкене мекенге жаяулап барып қайтқан қос бозбаланы сондағы ақ шашты аналар орамал-кимешектерін жайып, бұршақтай көз жастарын көлдете төгіп, зар ма, ән бе, әлде екеуінің қосындысы ма, әйтеуір сондай бір әуенмен әуелетіп осындай жайларды жырлап беріпті. Ал иығы салбыраңқы, сақал-шаштары ұйпалақтанған жасы жетпей беттерін әжім сызықтары тілгілеген, тағдыр тәлкегінен күрт сынған отағасылар өз зайыптарының ауыздарына қақпақ қоймай, ара-тұра өз біліктерімен толықтырыпты. Бір-бірінің күйігіне күйік қосқанға да ұқсап кетеді екен. Сірә, олар мына екі жігітті әлдебір алыстағы абзал жандардың өздеріне жұмсаған елшілері екенін адаспай шырамытса керек. Оған бұл екеудің өздері де мұрындық болғандай.
Осындай әңгімелердің бір тиянақталған тұсында Құндақбай шарт кетті:
– Әй, ақ шашты ағалар! – деп Құдайберген мен Аюшалды өзіне жалт қаратты. – Осындай жырды тыңдап қашанғы мүлгиміз? Тыңдай бергеннен майы шыға ма? Мұндай жырға былтыр күзде өздерің ертіп апарған Шанханайда, әлгі Дәнеқұл Байсалов белсенділік еткен ауылдың тап іргесінде жатып та құлағымыздың құрышын қандырмап па едік?! Ендігіміз не? Мынау жыр сол кешегінің сығындысы! Тіпті жаман сығынды! Бәрі жаман ауан алғандай! Бас қатырар дәнеме жоқ! Қызыл өкіметтің тізесі батып, ел-жұртты одан әрмен шырқыратып барады! Былтырғы ісімізді одан әрі жалғастырайық! Сол бағдарымыз дұрыс!
Сәл дағдарған жұртқа Құндақбай өз шешімін қоса жеткізді:
– Атамекеннен сәл жырақтап, біз бұрынғы ізімізбен жаңылысқан тәріздіміз! Біз дереу көтеріліп, былтырғы Шанханайға қайта соғайық! Жамбастап жатудың пайдасы жоқ! Сонда әлгі Матай таудың өнебойында жортып, жұртты биыл да Қытайға көшіріп жүрген жалайыр-қарақалпақ Молданазарды табайық! Ендігі амал соның жөн-нұсқасымен болсын!
Бұл топ тағы да түнделете жортып, әлгі Быжы өзенінің бойындағы Бахтияров атты орыстың тұрағына тұмсық тіреді. Байқаса, қаңқиған үйі өз орнында, ал Бахтияровтың өзі жым-жылас жоғалған. Бұлар сондағы үй сыртындағы кісі бойы боп өскен көк құраққа бой жасырып, жарты тәуліктей аялдады. «Бәлкім, келіп қалар» дескен. Бірақ ол көірнбеді. Құдайберген шал үйдің ішіне кіріп, орыстың қалған-құтқан дүние-мүлкін аударып-төңкеріп ұзақ сүзгіледі. Сәлден соң Құндақбай шоғырына қайта оралып:
– Мұнда адам тұратынға ұқсамайды! Ондай аттының исі де білінбейді, – деді.
– Мұны да жыланша жалап кеткен бе? Әлде басқа бірдеме болды ма екен? – деп Құндақбай өз айналасындағыларға жағалай көз салды. Ешқайсысы жақ ашатын емес. – Жарайды, біз тез Тастыөзекке жетейік! Сонда менің өз ауылдастарым тұрады. Ендігі ау-жайды сонда түйейік!
Былай қарасаң ел-жұрт бәрі өз орындарында секілді. Қытайға ауа көшетіндей малы жоқ кедей жатақтар жапырайған лашықтарының астында тым-тырыс жатқанға ұқсайды. Күрек ұстап, жер қазып, топыраққа тұқым сіңірмекші жансебілдер бірен-саран ғана. Сірә, тұқымдық астықтың өзі де тапшы. Жолай ұшырасқан үлкен-кішілі елді мекендердің бәрі солай. Тастыөзекте де тап осының өзі. Құндақбай шоғыры бірден ауыл ішіне кірмей сырттан тың тыңдады. Шолғыншылыққа көбіне сол баяғы Құдайберген мен Аюшал жүретін еді. Ал Қожахмет Майкөтов, тағы басқаларды Құндақбай өз қасында ұстады. Ия, сақтық мәселесі бірінші кезекте. Бірде екі қарт шолғыншы мынадай хабар әкелді. ГПУ тыңшылары биылғы көктемде тіптен көбейе түскендей. Тек Құндақбай Төленді баласын ғана емес, өзге де қарауылға алғандары бар. Тіпті аңдаусыз сөйлеген кедей-кепшіктерді де мылтықтың дүмімен бастан ұрып әкетіп жатқанға ұқсайды. Жүрттың сыртқа көп шықпай жым-жылас болатыны содан, шамасы. «Аштан өлсек осылай тыныш жатып өлейік» деп уағдаласқандай.
Бұл екі қарттың тағы бір әкелген хабары таяуда ғана осы Тастыөзекке, сонау Шаған баурайындағы Күркілдек, Жаңалық сияқты ауылдарға Шаған тауының арғы бетінен әлгі жалайыр-мырза Бұлғақбай Білдебай баласы келіп-кетіпті. Қасында өзіне туыс Қойшыбек деген жігіт бар десті. Олардың келгендегі шаруасы мына мерген Құндақбаймен ұшыраспақ екен. Жүрістері суық, әрі асығыстау. «Құндақбай мына өз кіндік қаны тамған Күркілдекке қашан соғады, ол жөнінде сыбыс-дыбыс бар ма, жоқ па» тәрізді сұрауларды бірнеше мәрте қайталапты. Ақыры мардымды ақпарат ала алмағасын ғана тайып тұрыпты. Бұл хабар Құндақбайға едәуір ой салды. Екі шолғыншы қарттың өздеріне, Қожахмет Майкөтовке, Әбдіқадырға, Манасбай мен Жәкіжанға, басқаларға «не ақыл қосасыңдар» дегендей тағы да ұзақ сазара қарады.
Енді бұл Құндақбай тобының алдында айрық жол ашылғандай. Біріншісі, әуел баста келіскендей жалайыр-қарақалпақ Молданазармен жең ұшынан болса да жалғасу, екіншісі, мына Шаған таудан әрі аунап түсіп, жалайыр-мырза еліне бару, сондағы Бұлғақбай Білдебай баласымен тілдесу. Сөйтіп, келесі қимыл бағдарын айқындау. Ақыры, «алыстан арбалағанша жақыннан дорбала» деген, тап қазіргі ең тәуірі өздерінен маңдай беттегі Матай тауының қуыс-қолтықтарында бой жасырып, әжептәуір жасақ құрып, қызылдарға қырғидай тиген Молданазармен тілдесу деп шешілді. Бұлар батысқа қарай түнделетіп-ақ жүрген. Түнделеткенін қайтерсің, сол қараңғылықтың өзінде бұлар ГПУ әскерлеріне қарсы соқтықты:
– Кто вы? Бросайте оружие! Двое к нам приближайтесь! – деген өктем дауыс Құндақбай тобының төбе құйқасын шымырлатты. Ал Құндақбайдың өз басы мұндайлыққа әзір еді:
– Мы бедняки из Бостана! Едем в сторону Сарыозек в поисках работы. Почему ночью? Потому, что нас вынуждают последнюю кобылу, последнюю корову сдать в общее хозяйство.
– Значит беглецы! Саботажники!
Құндақбай бірінші болып екі оқ шығарды. Сол-ақ екен бұған ерген оншақты жүргінші ат жалын құшып жан-жаққа бытырай қашты. ГПУ жасақшылары тарапынан да тарс-тұрс мылтық атылды. Тек Құндақбай да, басқалар да бұл жолы аман кетті. Алдын-ала келісім бойынша мұндай жағдайда жан-жаққа бытырай қашқандар әрқайсысы өздерінше саңлау тауып, Шаған таудың басындағы Қараңғысайға жетіп құлауы шарт. Бәрі сонда табысуы керек. Тек бұл табысу екі тәуліктен астам уақыт өткенде ғана жүзеге асты. Бәрі жүректерін қолдарына ұстап, жалғыздап, әрқайсысы өз үлесіне бұйырған соқпақпен қоянша секектеп, ауыл-ауылды айнала жортып, әрең дегенде бой жасырып үлгеріпті. Кейбіреулері ғана Алтынемел, Доланалы, тағы басқа бірер мекендерге соғып, сондағы өз жақын туыстарының үйін паналапты. Ол туыстар «ойбай щырағым, сенің Құндақбай тобында екеніңді, біздің шаңырақты паналағаныңды естісе қызылдар үйелменімізбен өртеп жібереді» деп, азар да безер болып шығарып салыпты. «Қазір ГПУ дегенің жұт жылғы қасқырдан жаман, үй-үйді тінтіп, қора-қопсыңның есігін мылтықтың дүмімен ұра ашып, бір уыс, жарты уыс бидай-тарыңның өзін атан түйеге балап, тәркілеп әкетеді» деген сөздерді де солардың ауыздарынан естіпті.
Кім арқылы жеткені кейінгі ұрпаққа белгісіз, сол жолы осы шоғырда Құндақбай Төленді баласының да бар екенін құлағы шалған ГПУ басшылығы Қараңғысайды қоршауға алуды бұйырыпты. Тіпті онда пулемет апарыпты деген де дерек бар. Қараңғысай Құндақбайдың ежелгі жан сақтар ұясы ғой, мұндағы әрбір қайың, қарағайға дейін оған жақсы таныс. Соның көмегі тиген шығар, қызылдардың біраз жанкештісін оққа байлап, өздері бір адам да шығын бермей дін аман құтылып кетіпті. Құндақбайдың туып-өскен ауылы Күркілдек арқылы төмен құлдилап, қарсы беттегі Доланалы тауына жетіп, сонда аз күн із суытып, жиырмаға жетеғабыл отбасын, Түлкілі тауының сыртымен Қытайға көшіріп әкетті. Сонда да Құндақбай өзінің бұл жорығын сәтсіздеу сапарға балады.