ЖАЗЫҚСЫЗ ҚУДАЛАНҒАН ҚОЖАТАЕВТАР ӘУЛЕТІ

Қожатай би мешітінің алдында Жүнісбектің немересі Бөбейұлы Әбдунасыр

Алдымен Қожатай би туралы айтсақ. Иә Қожатай би өз заманында жаз жайлауы, қыс қыстауы сай, төрт түлік малға бай болыпты. Қазірге дейін Қожатай бұлағы, Қожатай жайлауы деп аталып кеткен жерлер Қожатайдың өрісті, тұрмысының келісті болғанын айғақтаса керек. Ел арасында қысылғанға қол ұшын созып, қиналғанға көмек беретін мәрттігі мен жомарттығы бір төбе. Әділдігімен алдына барған дауды туралығымен шешіп, Қожатай би атанғаны ел арасында аңыздай айтылады әлі күнге дейін.
Қожатай бидің Жүнісбек, Игенбек, Тұрғанбек, Ағабек атты төрт ұлы болады. Қожатай би өмірден өткен соң тұңғышы Жүнісбек барлық шаруаны өз қолына алып, әке жолын жалғастырады. Інілеріне ғана емес, бүкіл ауыл-аймаққа бас-көз болады. Білімді, көзі ашық, көкірегі ояу Жүнісбектің төрінен кісі үзілмеген, өңірдің игі жақсылары жиі бас қосатын болған. 1927 жылға дейін Қожатайұлы Жүнісбек өңірдің құрметке ие болысы болған. Ауқатты, дәулеті асып-тасып жатқан Жүнісбек аудандағы атқамінерлердің бүкіл жүріп – тұру шығыны, ішіп-жемін де қамтамасыз етіп отыратын жомарттығы да ел арасында айтылады.

«Ит басына іркіт төгіліп», «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» заманның бір күнде көзден бұл-бұл ұшып кететінін кім білген? Күндердің күнінде ауданнан астыртын хабар жетеді. Жүнісбек әкесі Қожатайдың жылдық асын берудің жайын ойластырып жүргенде жеткен суыт хабар ол ойын іске асыруға мұрша бермепті. Заманның бет алысы сәт сайын көңілге қорқыныш ұялатқан күндердің бірінде інісі Игенбекті «Шаян оқиғасына» қатысың бар» деп ұстап әкетеді. Жазықсыздан жала жабылып, түрмеге қамалған Игенбек Қожатаев түрменің сызында жатып, туберкулез ауруын жұқтырып, ауыр халде үйіне жеткізіліп, көп ұзамай қайтыс болады. Артында жары мен балалары Асан мен Оразалы қалады. Жүнісбекке інісінің қайғысы ауыр соғады. Заманның беті бері қарамайтынын сезген ол қаражат қамдастыруға кірісіп, бозбала інісі Тұрғанбектің алдына мал салып базарға жұмсайды. Сол кеткеннен Тұрғанбек қайта оралмайды. Ұшты-күйлі, ізім-қайым, көрдім-білдім деген адам болмайды. Тұрғанбегінен тірідей айрылғаны ағасы Жүнісбектің жанын жегідей жейді. Ендігі халдері не болмақ? Мұнда қалудың опа бермесін білген ол 1927 жылдың күз айында бір түнде бас сауғалап, жан сақтаудың амалымен әулетімен атқа қонады.
Бір түнде бар малын, үй-мүлкін, асулы қазанын, тербелген бесігін тастап жолға шығады. Ер азаматтар атқа қонып, әйел, бала-шаға түйеге отырады.
— Күз айы болған соң қалың киімдерімізді ғана алдық. Ас-суымызды түнде дайындап ішіп, күндіз түтін шығармайтынбыз. Өйткені, соңымыздан қуғыншы болатынын ескерткен. Баламызды жылатпаймыз. Сырдариядан түнделетіп өттік. Қыңқ деген дыбыс шықпасын, дыбыс шығарғандардың суға лақтырылатыны да айтылды. Құдай қарасқан болар аман-есен өттік.

Елді қимай, өзге елдің шекарасынан асып бармаған жері, баспаған тауы қалмаған екен аталарымыздың. Бүкіл Ферғана даласын, Әндіжан, Марғұлан, Ош, Қызылқия,Қоқан, Ташкент, Жалабат аумақтардың барлығында қоныс аударып көшіп-қонып жүреді. Бір жерде тұрақтап отыруға соңына түскен тыңшылар мұрша бермесе керек. Атамыз Жүнісбек қызыл керуен ұйымдастырып, түйе мен аттарды жүк көлігі ретінде пайдаланып, Қырғыз елі мен Өзбек елі арасында бидай мен тұз тасып әулетті асырайды. Жұмысқа жарайтындардың бәрі бірі түйе бағады, бірі жылқы бағады, бәріне жұмыс табылады.

Осылай көшіп-қонып жүрген жылдары 1933 жылы Жүнісбектің ұлы Бөбей дүниеге келді. Күндердің бірінде 3-4 жастағы Бөбей тауығым көште қалып кетті деп жылаған соң, қасына кісі қосып атқа мінгізіп көшке қайта жіберген. Жас бала көштің орнына келсе, үш аттылы кісі баланың тауығын ұстап әперіп, сыр тартады, алдап жөн сұрайды. Ойында ештеңе жоқ бала бәрін жайып салады. Араға он жыл салып, 1937 жылы Жүнісбек Қожатаев үштіктің адамдарына ұсталып, 25 жылға сотталып, соңынан ату жазасына кесілді, – деп егіліп отыратын әжеміздің әңгімесі жадымызда сақтаулы әлі күнге дейді Игенбектің немересі Бахадүр Оразұлы бізбен әңгімесінде.
Игенбектің ұлы Ораз әкеден жастай қалып, анасының тәрбиесінде қалады. Анасы баласын оқытуға мектеп-интернатқа жібереді. Ораз Игенбекұлы ержеткен соң педучилищеге түсіп, мұғалім болады. Соғыстан броньмен қалдырылады. Ораз ауыл мұғалімінен білім бөлімінің меңгерушілігіне дейін көтеріледі. Саналы ғұмырының 40 жылдан астам уақыт білім саласына, өзбек жеріндегі қазақ балаларының білім алуына жұмсайды. Қазақ балаларына арнап интернат ашады. Аласапыран заманда, қызыл империяның қудалауымен жат жерге қоныс аударған қазақтар бір-біріне сүйеу болады. Әр ру бір-бір ауыл болып отырады. Алшындар, Қыпшақтар, Ошақтылар, Сіргелі, тағы да басқа рулар бір атаның баласындай, бір қолдың саласындай ғұмыр кешеді өзбек жерінде. Игенбекұлы Ораз 1982 жылы елге оралып, 1984 жылы дүние салады. Артында төрт ұлы Ғұламқадыр, Бахадыр, Бахтияр, Жұрат қалды.

– Жүнісбекұлы Бөбей жоғары білімді кісі болған, Ферғана педагогикалық институттын бітірген. 1973 жылы елге оралып, 1981 жылға дейін білім саласында қызмет еткен. Біз Жүнісбектің баласы Бөбейден Абдунасыр, Абдунаби екі ұлмыз. Ата-бабаларымыз жергілікті қырғыз, тәжік, өзбек ұлт өкілдерімен тату-тәтті тіршілік кешті. Бірақ қыз беріп, қыз алыспады. Бұл әрбір отбасында қатаң сақталған бұлжымайтын қағида еді. Аталарымыздың ұл-қыздарының өзге ұлтпен отау құруға қарсы болғандағы мақсаты – «түбінде елге барамыз, ұрпағымыз жат жерде қалмасын» дегені екен. Жастайымыздан ана тілімізде сөйлеу, қазақы салт-дәстүрді ұстану бәрі қадағаланды үлкендер тарапынан, – дейді Жүнісбектің немересі Бөбейұлы Абдунасыр өткенді еске алып.
Ал Қожатай бидің ең кенже ұлы Ағабек ағаларына арқа сүйеп, еркелеу болып ер жетсе керек. 1960 жылдарға дейін Өзбек жерінде өмір сүрген Ағабек 1941 жылы соғыс басталғанда бір қойын сойып,

Құран оқытады. Осы астан кейін ұсталып кете барады. Сондағы тағылған айып «немістер келе жатыр деп қуанып,Құран оқытты» деген арыз түседі. Хат танымайтын Ағабектің бағына қарай Құдайына қараған тергеуші кездеседі. «Мен жаза берем, сен соған қол қоя бер, он жылға емес, бес жылға кетесің» дейді. Ағабек Қожатаев тергеушінің айтқанын орындап, бес жыл түрмеге отырып шығады. Ол кісі өзінің туған ауылы Бірлікте 1990 жылы 94 жасында өмірден озады.

– Жазықсыз жапа шеккен Қожатай әулетінің соңынан тыңшы болып, ізге түскен өз ағайындарымыз болған екен. Кейін әкеміз елге келген соң, кезінде қиянат жасаған ағайынының үй-күйсіз жүргенін көріп, қамқорлығына алыпты. Кісіге жасаған қиянат текке кетпейді дейді қазақ. Соңдарына түсіп, тыңшылық жасаған адам өмірден ұрпақсыз, аянышты халде өтіпті, – дейді Әбдіхалық Ағабекұлы.

Сонымен жазықсыз жапа шеккен Қожатай бидің кенже ұлы Ағабек Өзбекстаннан 1960 жылы, Жүнісбектің ұрпағы 1973 жылы, Игенбектің ұрпақтары 1982 жылы елге оралады. Туған жерлеріне келіп, бабалары Қожатай бидің құрметіне мешіт тұрғызады. Жыл сайын ауылдағы мешітте өткенге салауат айтып, бабалар рухына Құран бағыштап отыру әулеттің бұлжымас дәстүріне айналған. Жақында ғана Қожатай би ұрпақтары баба мешітіне келіп, өткенге тағзым жасап,Құран бағыштады аруақтарға.
«Орнында бар оңалар» дейді қазақ. Туған жерлерінен жыраққа кетіп,тар жол, тайғақ кешуден өткен Қожатай бидің ұрпақтары туған топырақтары Бәйдібек ауданында, Шымкент қаласында өсіп-өркендеп ғұмыр кешіп жатыр бүгінде.
Иә тарихтың ақтаңдақ беттері ел жадынан өшпек емес. Қызыл империяның сұрқия саясаты қазақ жерінде қанқұйлы әдіспен жүргізілгеніне жазықсыз қудаланған Қожатаевтар әулетінің тағдыры куә.

Эльмира ЖАМАШОВА
Бақытжан БАЙСАРЫ