Халел Досмұхамедұлы – 140

БІРТУАР
(Ұлттың ұлы ұстазы профессор Халел Досмұхамедұлы хақында)

Ғарифолла ӘНЕС, ф.ғ.д, профессор

2023 жыл, сәуір айы. Атырау қаласында Х. Досмұхамедұлы атындағы университетте, Алматыда әл-Фараби атындағы Қаз ҰУ-да және Асфендияров атындағы медициналық университетте тағы бірнеше жоғары және орта оқу орындарында Алаш көсемі, энциклопедист-ғалым, ағартушы Халел Досмұхамедұлының 140 жылдығы аталып өтті. Сөз кезегі өзімізге тигенде пассионар тұлға, біртуар ғалымның иек астындағы 145 жылдығы Түрксой аясында, ал 150 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде аталып өтуін тілеп, аталмыш жиындардың қорытынды қаулысына енгізуді сұрадық.

Халел Досмұхамедұлы феномені неде? Оның бізге аманаттаған мұрасы несімен құнды? Ғасыр жүгін арқалаған бұл аманат мұралар арада жүз жыл өткен соң көмескіленіп, ағартушылық мәні мен мағынасын жоғалтпады ма? Бұл, әрине, көптің көкейіне алдымен оралар сұрақтар.

Екі ғасыр тоғысында, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Алаш жұртында «қазақ оқығандары» атты жаңа әлеуметтік ағартушы топ пайда болды. Олар қазақ қоғамында насихат жұмысын жолға қойды, ұлт-азаттық қозғалыс құруға, саяси партия ұйымдастыруға ұмтылды; газет-журнал шығарып, елшілдік ұранды әдебиеттер таратты. Осы бір кезең туралы кейіннен Мұхтар Әуезов: «Қазақ жұртының өткен күндеріне көз салғанда, оқыған азаматтарының артынан ерген күндері аз да болса мағыналырақ, тәуір күндерінің бірі деп саналады… Біз ол күнде мектеп ішінде жүрген бала едік», – деп тебірене жазады. Соқпағы соны, жолы хақ ұлы көштің бастаушылары арасынан Ә. Бөкейхан мен Ж. Досмұхамедұлындай кәсіби саясаткерлер, Шәкәрім, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек, Ғұмар, Сұлтанмахмұттай жалаулы қаламгерлер және көптеген дәрігер, заңгер, экономист, теміржолшы, сауда-саттық мамандары, алғашқы төл оқулық авторлары, педагог-ғалымдар мен журналистер шоғыры Алаш көгіне Үркердей жарқырап шықты. Олардың арасындағы тыңға түрен салған тұңғыш ғалымдар деген тұста қос Ұстаздың аты-жөні, ерен еңбектері қашанда көкейде жаңғырып тұрады. Бірі – ұлттың рухани көсемі, ғұлама тілші-ғалым, күллі қазақ қоғамдық ғылымдарының бастау-көзінде тұрған Ахмет Байтұрсынұлы болса, екіншісі – жаратылыстанудың сан саласынан қазақ тілінде тұңғыш оқулықтар жазған оқымысты дәрігер, энциклопедист ғалым Халел Досмұхамедұлы (1983 – 1939).

Санкт-Петербург қаласындағы Императорлық Әскери-медици­налық академияны үздік бітірген ол тек адамның тән жарасына шипа іздейтін дәрігер болып қана қоймай, өз замандастары Ә. Бөкейхан, Ж. Досмұхамедұлы, М. Тынышбайұлы, М. Шоқай сынды халқының жан дертіне үңілген қайраткер, ескінің көзі, жаңаның басы бола білді. Аумалы-төкпелі аласапыран заманда олар азаттық туын көтерген саяси көшбасшылар, «Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметінің негізін қалаған, ісін болашаққа жеткізген серкелеріне айналды.

Бар-жоғы 55-56 жыл өмір сүріп, өксікті ғұмыры коммунист жендеттерінің қолымен қиылған Х. Досмұхамедұлының ғылыми-шығармашылық һәм қоғамдық-педагогикалық қызметпен айна­лы­суына 1921-1928 жылдар аралығындағы негізінен Ташкент­тегі, аз ғана уақыт Алматы қалала­рын­дағы тұрған кезеңі тұстас келді. Заманынан озып туған өресі биік Ағартушының әлі толық жиналып бітпеген мол мұра-қазынасын танып-білу, бойымызға сіңіру, болашаққа бағдар етіп алу біздің борышымыз.

Осы тұста Алаштың көсемдері санатында айрықша білімдар ретінде теміржолшы-инженер Мұхамеджан Тынышбайұлының да атын атап кеткен орынды. Өз соңына қазақ тарихы мен шежіресі туралы классикалық зерттеулер жазып қалдырған ғалымның ғұмырнамасы Халекеңмен тағдырлас, егіздің сыңарындай ұқсас: ол да осы жылдары Петерборда, Императорлық Жол қатынастары институтында оқыды, кейіннен қуғын-сүргінге ұшырап, Ташкент түрмесінде жазықсыз атылды. Бірі дәрігер, екіншісі инженер бола тұра оларды ұқсастыратын басты ерекшелік – астаналық білім берудің шыңдалған әмбебаптық дәстүрінен сусындауы мен өздерінің оқу-білімге, ғылымға деген ерекше құштарлығы. Ол кезде атақты ғалым-ұстаздар талапты жастарды жеке-дара баулып, қанаттандырып отырған, ғылымға бейім, білмекке құмар студенттердің өз бетімен ізденуіне, өзге де жоғары оқу орындары мен түрлі клубтарда дәріс оқитын ғұламалардың алдын көруіне мүмкіндік жасалған. Міне, осылайша Нобель сыйлығының иегері, әлемге мәшһүр академик И.П. Павловтың шәкірті Халел зейінді де зерделі Мұхамеджанмен бірге В.В. Бартольд, В.В. Радлов, Бодуэн де Куртенье сынды атақ-даңқы айшылық жерге жайылған бірегей ғұламалардың дәрісін тыңдады, қырағы көздеріне шалынды. Астанадағы инемен құдық қазғандай оқу-білім жинаған жылдары олар білікті маман болумен қатар ресейлік және әлемдік ғылымдағы жаңашыл техникалық табыстармен, адамзат пен қоғам дамуының тың теория-тұжырымдарымен танысты. Түрлі ашық лекциялар мен диспуттарда әлі оқулыққа енбеген ілім-қағидаттарды талдады, олардың авторларымен көзбе-көз көрісіп, ауызба-ауыз тілдесті.

Реті келгенде энциклопедист Халелдің көп тіл білген полиглот екенін де айта кеткен орынды. Оның жеті жұрттың тілін меңгеруге күш салғаны, оған мұрша-мүмкіндігі болғаны да осы Петерборда оқыған кезі. Ол алдымен ана тілін сүйді, қадірледі. «Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел ел болмайды. Мәдениетке ұмтылған жұрттың алдымен тілі өзгермекші. … Тілінен айырылған жұрт – жойылған жұрт» дейді ғалым-дәрігер. Ал оның мына бір тарихи жазбасы тура бүгінгінің жастарына бағышталған аманат манифестей әсерге бөлейді: «Ана тілін жақсы біліп тұрып бөтенше жақсы сөйлесең, бұл – сүйініш. Ана тілін білмей тұрып бөтенше жақсы сөйлесең, бұл – күйініш. Ана тілін білмей тұрып жат тілге еліктей беру зор қате. Бұл – оқығандардың һәм оқушылардың есінен шықпауы керек». Ана тілінің асқан білгірі Халел орыс тілін жастайынан, әскери училище қабырғасында-ақ жан-жақты меңгеріп алды. Неміс тіліне оның өте жетіктігін оның туған қызы, мамандығы бойынша тілші, өзі де бірнеше тіл меңгерген филология ғылымдарының кандидаты Қарашаш Халелқызы қашан да айтып отыратын. Халекең профессор Ю. Вагнердің танымдық кітаптарын қазақ тіліне аударды. Ал үш томдық «Жануарлар» кітабын жазу тәжірибесі туралы өзі былай дейді: «Жануарлар» көбінесе орыстың Алуев деген профессорының және немістің атақты Брем деген білгішінің кітаптарына қарап жазылды». Оралдағы реальды училищеде оқып жүргенде неміс және француз тілдерінен үнемі жақсы баға алғаны, ал Академия қабырғасында латын тілін оқып-үйренгені мәлім. Латын тілі туралы ғұламаның мына бір ойлары бүгінде де өз мәнін жоғалтқан жоқ: «Осы заманғы ғылым – Еуропа ғылымы, барлық Еуропа ғылымында қолданылатын тіл – латын тілі. Сондықтан латын тілі жұртқа ортақ ғылым тілі болып саналады. Ғылым атауын латынша айтса, француз да, неміс те, жапон да, ағылшын да түсінеді. Латын тілі, латын сөзі бізге жат болса да қашуға болмайды. Бұл заманда ғылым іздеп, қатарға кірем деген халық латын сөздерінен қаша алмайды». Сондай-ақ білімпаздың көне түркі мен ортаазиялық шағатай тілі, араб және парсы тілдері жүйесімен таныстығына, одан бір адамдай хабардар болғандығына оның бізге жетіп отырған мол мұрасы куә.

1920 жылдың соңына таман Х. Досмұхамедұлы көптеген алаш­шыл қазақ оқығандары қата­­рында Түркістан Автоно­мия­лы Республикасының орта­лығы Таш­кент қаласына келеді. Осы жылы тамыздың 21-і күні Түрк­рес­пуб­ликасының Халық ағарту комиссариаты жанынан туыстас түркі халықтарының оқу-ағарту, мәдени һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы Білім комиссиясы құрылады. Ол алдымен осы комиссияның мүшесі (төрағасы – И. Тоқтыбайұлы), кешікпей төрағасы (1921-23) болады. Оның органы есепті «Сана» журналын шығарады, «Талап» атты әдеби-мәдени бірлестік ұйымдастырады… 1923 жылдың қыркүйегінде Түркреспубликасы Халық ағарту комиссариаты жанындағы Мемлекеттік Ғылыми кеңестің төрағасы. 1923 жылы сәуірде ТуркЦИК пен ТуркСовнаркомның арнайы тапсырмасы бойынша Жетісу облысын кешенді зерттеген ғылыми экспедицияға қатысады. 1924 жылдың 15 қаңтарында Ресей Ғылым академиясы жанындағы Орталық Өлкетану бюросының мүше-корреспонденті болып сайланады, оның сессияларына шақырылады. Осы жылдың маусымында Түркістандағы ғылым саласын ұйымдастырушы ретінде Орынборда тұңғыш өткен Қазақ білімпаздарының сиезіне арнайы қатысып, бірнеше рет сөз сөйлейді. 1924-25 жылдары Қазақ ғылым-баспа комиссиясы төрағасының орынбасары. Осы жылдардағы архив деректеріндегі Х. Досмұхамедұлының өз қолымен жазылған ғылыми есептер қазақ мектептері үшін алғашқы оқулықтардың жазылу тарихы мен баспа ісінің жолға қойылуы, жалпы Түркістан Республикасы мен Қазақ өлкесіндегі оқу-ағарту мен ғылыми-зерттеу жұмыстарының жай-күйі туралы құнды мағлұмат береді.

Біздің айтпағымыз: осы жылдардағы Х. Досмұхамедұлының біліктілігі мен ұйымдастырушылық жұмысының арқасында кейін сан салаға жіктеліп өрістеген қазақ ғылымының іргетасы қаланды, ол ғылым-білімнің, оның ішінде қазақ әлемінде жаратылыстанудың алғашқы дәнін себуші, көшетін көктетуші ретінде бағалануы қажет. Өзінен бір мүшелдей үлкен Ахмет Байтұрсынұлының үлгісімен әмбебап ғалым алдымен мектептерді оқулықтармен қамтамасыз етуге бар күш-жігерін жұмсайды. Ахаңның қазақ тіліне қатысты жазғандарын түгел жарыққа шығарумен бірге барша алашшыл зиялыларға сала-сала бойынша оқулық дайындауға тапсырма береді, олқылықтың орнын толтыру үшін өзі де қолына қалам алады. М. Дулатов – есеп құралы мен әдебиет хрестоматиясын, И. Тоқтыбаев – Түркістан географиясын, Дисаленов – физика мен арифметиканың ІІ бөлімін, Табынбаев – педагогика мен психологияны, С. Қожанов – есеп құралының І бөлімін, Ғалымжанов – математика бойынша есептер жинағын, Оспанов – қазақ тілінің сөздігін, М. Жұмабаев – қазақ әдебиетінің теориясын тездетіп жазып шығуы тиіс болды. Ал оларды жарыққа шығарумен, қаржы көзін табу, қолжазбалардың сапасын көтеріп, редакциялау ісімен әрі басшы, әрі бірден-бір ғылыми қызметкер ретінде Х. Досмұхамедұлының өзі айналысты. Оқулық жазуды ғылым-білімнің алғашқы сатысы, іргетас баспалдағы деп есептеген ғұлама жоспарлы түрде әр саланы, бірінші кезекте қоғамдық ғылымдарды дамытуға күш салды. Әсіресе Ә. Диваевтың ел арасынан 45 жыл жинаған ауыз әдебиеті үлгілеріне ерекше назар аударып, экономикалық жағдайдың ауырлығына қарамай, оны сатып алуға қаржы тапты. Сырдария мен Жетісу облыстарына тұрақты түрде кешенді этнографиялық экспедициялар ұйымдастырды. Қазақ тілінің тұңғыш (түсіндірме) сөздігін түзуге мұрындық болды.
Бұл аталғандарды ағартушы-ғалымның мемлекеттік қызметтегі атқарған жанқиярлық істері деп бағаласақ, оның сыртында ол осы жылдары қазақ тілінде – «Сана», орыс тілінде – «Наука и просвещение», өзбек тілінде – «Білім ошағы» журналдарын ұйымдастырды әрі олардың шығарушы редакторы болды. 1923 жылы қазан айында Мәскеудегі Әдебиет институтының директоры Д.Я. Брюсовқа Мағжан ақын туралы «Біздің болашақ Пушкин» деп хат жазып, ақ жол тілеп жолдама берді. Осы жылы қоғамдық жұмысқа да уақыт тауып, «Қазақ-қырғыз мәдениетін көркейтушілер қауымы «Талап» атты қоғамдық бірлестік құрады, оның бағдарламасын жазып, өзі басқарады.

Осы орайда өзіміздің де білместігімізден қазақ халқының атауы заманында орыс тілінде «киргиз», «казак-киргиз» деп бұрмаланып келді деген желеу инерциямен Халекең жиі қолданатын «қазақ-қырғыз» терминіне атүсті, жеңіл көзқараста болғандығымызды мойындауымызға тура келеді. Түркістан Республикасының ұлттық құрамын ескере отырып және И. Арабаев, Қ. Тыныстанұлы сынды қырғыз ағартушыларының сол кезде Алаш қайраткерлерімен қолтықтаса жұмыс істегендерін назарда ұстасақ, Ташкентте 1920 жылдардың басында қызмет атқарған қазақ зиялыларының барша туыстас түркі халқының бірлігін ту көтеріп, қамын жегені (мәселен, Мағжан жырлаған «Тұтас Түркістан» тақырыбын еске алыңыз) болашақта үңги зерттейтін мәселелердің бірі деп білеміз. Әсіресе сол жылдары «қазақ-қырғыз тілі» атауымен шыққан еңбектердің екі туыс бір туған, белбеулерін бір буған қос халыққа да тиесілі екенін ескеру керек. Өйткені «Талап» қоғамы ең алдымен қазақ пен қырғыздың, одан әрі барша түркі тілдес ағайындардың мүддесі үшін қызмет еткен болатын. Х. Досмұхамедұлы, С. Қожанов, Т. Рысқұлов, Н. Төреқұлов сынды қайраткерлеріміздің барша түркі жұртын бірдей көріп, бір шаңырақ астына жинастыру саласындағы күрескерлік еңбектері, бұған қарсы орталықтың сол жылдары тездетіп ұлттық шекаралық межелеу саясатын жүзеге асыруы, әліпби ауыстыру науқанының қолға алынуы, бір сөзбен айтқанда, қайтадан патша заманынан келе жатқан «Бөлшекте де билей бер» саясатының алға шығуы – күрмеулі, күрделі тақырып. Біз осы орайда түркі тілдестер туыстығына тікелей қатысты, бүгінгі күні де өзекті бір шағын құжаттың мәтінін толық келтіре кеткенді жөн көріп отырмыз:

В Государственный Ученый Совет
Рассмотрев европейский (латинский) алфавит, введенный в Азербайджане, Кир. Научная Комиссия нашла: 1) введение латинского алфавита и замену им арабского алфавита в принципе считать желательное, но немедленное введение, в особенности администр[ативном] порядке, вредным для дела культуры и целесообразным по политическим соображениям; 2) алфавит, принятой в Азербайджане не совсем соответствует киргизскому языку, а потому требует переработки для применения к киргизскому (казакскому) языку. Киргизская (казакская) Научная Комиссия считает необходимым выработать алфавит применительно к звукам киргизского (казакского) языка. Когда исковой будет готов, о нем будет дана статья в журнале «Наука и Просвещение».
Киргизский (казахский) алфавит в настоящее время нужно считать установленным и более или менее соответствующим киргизским (казакским) звукам языка. Дальнейший этап усовершенствования киргизского (казакского) алфавита по мнению Комиссии должен состоять в следующем: 1) дальнейшее усовершенствование изменения арабских букв; 2) в замене 3-4 значков арабских одним начальном значком. Пробы эти в настоящее время делаются в Казани. Нам нужно это начинание поддержать.
Председатель Киргизский (Казакской)
Научной Комиссии Х. Досмухамедов.
7 февраля 1923 г.
(Өзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві, Р-34 қор, 1-тізбе, 1188-іс;
2119-іс; 1593-іс).

Әмбебап ғалымның өте қажеттіліктен туған «Табиғаттану» оқулығынан (Ташкент, 1922) басқа сүбелі еңбектері өз мамандығына тікелей қатысы бар яғни медицина-биология ілімі аясынан туындайтын шығармалар. «Адамның тән тірлігі» (Қызылорда, 1927), денсаулық сақтау мен гигиена (Ташкент, 1923; 1925; Қызылорда-Мәскеу, 1928) және үш бөлімнен тұратын, бірнеше рет басылған «Жануарлар» оқулығы (Ташкент, 1922; 1926; Қызылорда, 1926; 1927; Қызылорда-Мәскеу, 1928; Қызылорда, 1928) ол кезде Орталық Азияда жаңа қоғамдық құрылыс құрып жатқан халықтардың ешбірінің тілінде әлі жазылмаған, жалпы Түркістандағы түркі ұлттары тілінде оқулықтар жазу ісі енді-енді қолға алына бастаған кез еді. Сол себепті де Түркреспубликасындағы барша жұртшылық, олардың алғашқы оқығандары мен ұстаздар қауымы бұл оқулықтарды үлгі тұтып, тұтынды деуге толық құқымыз бар. Ана тілінде тұңғыш оқулықтар жазудың қиындығы туралы ғалымның өзі былай дейді: «Қазақ тілінде бұған дейін Ахметтің «Тіл – құралынан» басқа ғылым жайында жазылған ешбір кітап болмады. Алдымызда үлгі болмаған соң ғылым кітабын жазу өте қиын болды… Ғылым атауларына лайықты ат қою алғашқы уақытта тым мұқтаж, бүтін ілгері болашаққа жол салатын нәрсе; сондықтан алғашқы жазылған кітаптарды әсем қылып, сөздің жүйесін келтіріп жазудан көрі, ғылым атауларына лайықты атақ тағу жағын қарастыру керегірек дейміз».

Х. Досмұхамедұлының биология мен зоология, медицина мен жаратылыс- тану саласындағы алғашқы оқулықтарының тілі, осы салалар бойынша оның қазақ терминологиясына қосқан үлесі әлі күнге арнайы зерттеу объектісі болған емес. Оған бір жағынан біздің де «кінәміз» бар. Өйткені кезінде Халекеңнің мұрасын жинастырып, оны араб хәрпінен қазіргі жазу үлгісіне көшірген жылдары біз аталған оқулықтардың алғашқы 10-15 бетін ғана қайталап жариялауға үлгерген болатынбыз. Уақыт жетімсіздігі мен кітап көлемін белгілеген баспа талабына құлақ асқанымыздың үстіне жүз жыл бұрын дүниеге келген бұл оқулықтар заманауилық тұрғыдан ескірген шығар, ғылыми танымдық мәнін жоғалтуы да мүмкін ғой деген ой-пікірде болғанымыз да жасырын емес. Әйтсе де соңғы жылдары қазақ ғылыми терминологиясына ерекше сұраныс туған кезеңде ғалымның еңбектерін тұтастай оқып-көргісі келушілер, оның төл терминдік жүйесіне қызығушылар көбейді. Бірақ, өкінішке орай, оны қазіргі жазу үлгісіне көшірем деп ешкім белсеніп суырылып шыға қоймады. Сондықтан ғалымның биология мен зоология, медицина мен жаратылыстану саласындағы ғылыми терминологиясын зерделеу, талқылап талдау ісі де біз оның көптомдығын құрастырып шығарғанға дейін түпнұсқалары айналысқа түспегендіктен тоқталып тұрды.
Ал ағартушы-ғалымның қазақ ғылыми терминологиясына қосқан үлесін арнайы сөз етудің әбден қажеттілігінің тағы бір басты себебі бар. Өйткені Х. Досмұхамедұлы – білгір түркітанушы, тілші-ғалым. Сондықтан да оның терминтүзушілік қызметін жай нақты сала маманының ділгірлігінен ғана туған кездойсоқ құбылыс деп емес, ерекше жауапкершілікті мойнына алған, тіл қамы мен перзенттік парыз қамытын қоса сүйреген лингвист еңбегі деп бағалаған орынды.

Х. Досмұхамедұлы – түркітанушы дегенде біз алдымен оның «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» атты кітапшасы (Ташкент, 1924) мен «Диуани лұғат ат-түрк» мақаласын («Шолпан» журналы, 1923, №6-8) ауызға аламыз. Оның сыртында әлі қолымызға түспеген мұралары мен «Түркі тілдері туралы» сынды авторлығы толық анықталмаған мақала және әліпби ауыстыру мен термин (пән) атауларын қалыптастыру хақындағы талас-тартыстарда айтылған пікірлерін де назардан тыс қалдыруға болмайды. Мамандық-кәсібі дәрігер ғалым ең алдымен қазақ (түркі) тілінің құрылымы мен жүйесін, оның фонетикасы мен граммматикасын терең меңгеруімен және өзінше талдауымен таңғалдырады.
«Түрік тілі – жалғамалы тіл. Жалғамалы тілдегі сөздердің түбірі өзгермейді. Сөз аяғына жалғанған қосымшалар арқылы өзгереді. Қазақ-қырғыз тілі – түрік тілінің бір тарауы. Сондықтан қазақ-қырғыз сөздері де түбірін өзгертпей, аяғына қосылған жалғаумен өзгереді, – дейді де, бұл тілдік заңдылыққа анықтама береді. – Қазақтың негізгі жалқы сөзінің түбірінде жуан дыбыстар мен жіңішке дыбыстар бәрінің бірдей дауыспен (не жуан, не жіңішке) ұйқасып айтылуын білім тілінде «сингармонизм» дейді. Сингармонизм деген сөз, қазақша айтқанда, үндестік, ұйқастық деген мағынада». Оның тек ана тілінің жілік майын шағып қана қоймай, өзге де түрік тілдерінің жүйе-құрылымымен таныстығына мына жолдар дәлел: «Сингармонизм түрік тілінің айрықша өзіне біткен қасиеті. Түрік тілдерінің көбі (Ыстамбұл түріктері, Қазан ноғайы, сарт-өзбек, тағы талайлар) түрік емес халықтардың сөзін көп алғандықтан, жат жұрттарға көп араласқандықтан осы айрықша қасиетінен айырылып қалып отыр. Осы күндерде қазақ-қырғыз секілді шет жұрттармен жарытып араласпай, нағыз түріктікті сақтаған елдердің тілдерінде ғана сингармонизм заңы өзгерместен қалып отыр». Одан әрі тілімізге ертеректе араб-парсыдан, орыс тілінен енген кірме сөздердің (ғұлама ғалым оларды «жат сөздер» дейді) үндестік заңына бағынғандығын дәлелдей келіп, «Елдің тілін бұзатын – көршілес елдердің мәдениетін үлгіге алған мәдениетті елдердің әсері. Елдің тілі бұзылуына ең алдымен оқығандары себеп болады. Бұлар жат әсерлерге бағынғыш келіп, ана тілін өзгеруге жол басшы болады», – деген оқшау ой тастайды. Ол ойын тілдің дамуымен, әдеби тілдің қалыптасуымен байланыстыра отырып, тілдік құбылыстарды дене құрылысымен салыстырып, тілші әрі дәрігер ретінде өзіндік пікірін білдіреді: «Оқығандар өзіне ылайық әдебиет тілі деген тіл түзеді. Түзеген жаңа тілін ел ішінде жая бастайды, көбінесе зорлап кіргізеді»; «Әдебиет тілі дұрыстап түзелмесе, қара тілдің заңымен жүрмесе, әдебиет тілі көп бұқараға түсініксіз жат тіл болады, елге сіңбейді»; «Әдебиет тілінің қаруы – баспа мен мектеп… Баспа мен мектепте қолданған тіл елге ақырында сіңбей қалмайды»; «Қазақтың әдебиет тілі жаңадан басталды. Елдің қара тілі әдебиет тілімізге негізге алынды. Әдебиет тіліміздің табаны дұрыс салынды деуге болады»; «Бір тілге кірген жат сөз – бейне адамның қарнына түскен тағам… Жат сөздерді қолданғанда тіліміздің заңымен өзгертіп, тілімізге ылайықтап алу керек. Жат сөзді өзгертпей, бұлжытпай алатын жер дүниеде тіл жоқ деп айтса болады. Бұл туралы Аурупа тілдерінен алдымызда үлгі келтіреміз». Тілші ғалымдарды сынап-мінеуден жалықпайтын жазушылар мен журналистер, әдебиетшы қауым осы бір ғасыр бұрын айтылған Халекеңнің ақыл-кеңесіне ықтиятты қарап, жете көңіл бөлсе орынды болар еді.
Одан әрі ғалым түрлі-түрлі тілдердің жіктеліс, классификациясына тоқталады. «…Әр топтың бір-бірінен айырмасы түрік тілінің маңғұл иә фин тілінен айырмасындай», – деген полиглот-ғалымның пікірі оның өз дәуірінің барша озық ғылыми жаңалығымен таныстығын, әсіресе түркітанудың заманауи білім-біліктерін, ақпарат-мәліметтерін толық игергендігін танытады. «Сингармонизм заңы – жаңғыз қазақ тілінің емес, түрік тілінің заңы; тек түрік тілінің емес, орал-алтай тобына кіретін тілдердің заңы, – дейді ғұлама бұдан аттай бір ғасырдай уақыт бұрын. – Орал-алтай тобы мынадай тілдерге бөлінеді: 1) фин тілі, мадиар-оңғар, фин (суами), есті, мордба, тағы талайлар; 2) самойет (қасуами); 3) түрік; 4) маңғұл (қалмақ, бурлат); 5) тоңғыз. Түріктің бұрынғы тарихы қытай, араб, парсы тілдерінде жазылған. Бұлар түрік-маңғұл сөздерін орасан өзгертіп жіберген». Кітапшаның соңында ғалым әрбір жастың ана тілінде сауатын ашып, ұлттық білім алуының маңыздылығына ерекше назар аударады. «Жасында ұлт мектебінде дұрыстап оқыған адам ана тілінің заңын ұмытпайды… Әксент туады, бөтенше сөйлеуге, бөтен елдің адамынан айырылмастай болып сөйлеу бұларға өте қиын болады»; «Орыс мектептеріне кіргендердің есі-дерті орыс тілін жақсы білу, орысша жақсы сөйлеу болатын еді. Орыс мектептеріндегі оқытулардың да бар тілегі жас өспірімге орыс тілін жақсы білдіріп, орыс тілін ана тіліндей қылып жіберу еді», – деген ескертпесін советтік жетпіс жылда және тәуелсіз отыз жылдық дәуірімізде ескермей, бойымызға сіңірмей келгеніміз қандай өкінішті!.. «Біздің айтайын дегеніміз мынау: бөтенше жақсы сөйлеймін деп мақтану керек емес, ойлаңқырау керек», – деген ғалым ой-тұжырымы да соңғы 20-25 жылда азат өмірдің ұранына айналмай, көп көбік сөзге көміліп қалғаны өкініш үстіне өкініш….
Ғалымның «Диуани лұғат ат-түрк» мақаласы да дәл осындай заманауи өзектілігімен, ғылыми тереңдігімен және тарихи-рухани мұраға деген зор жанашырлығымен ерекшеленеді. Түркияда А. Рифат әфәнді бастырған үш томдық М. Қашқари сөздігін жаһандық соғысқа байланысты алдырта алмағандығына өкініп, енді ғана қолына тигеніне риза бола отырып: «Түрік азаматтарының білімге, түрік ұлтының тілі мен әдебиетіне мынадай назар салғандықтарына қуанышымыз қойнымызға сыймай отыр», – дейді ғалым. Одан әрі: «Бірақ сонда-дағы бұл кітаптың басылуы өзінің жақсылығымен осы күнге дейін Түркияда басылған бұрынғы кітаптардан айырылып тұр. Қатасын түзетуге артықша назар салғандық, жете қарап бастырғандық, қолдан келгенше түп (оригинал) кітаптың суретін сақтауға ыждаһат қылғандық… Түркияда кітап басуға осындай артық назар салуды көріп, біздің қуанышымыз екі есе болып отыр», – деген жолдардан оның мұраға деген махаббат-ыждағаты, баспагер-редакторлық тәжірибесінің молдығы сезіліп тұрады. Осы сын-рецензия есепті көрінетін, ал шындығында толымды зерттеу еңбегінде Х. Досмұхамедұлы түркі тілінің тарихын сөз ете отырып, өзін диапазоны кең мәдениеттанушы һәм түркітанушы ғалым ретінде көрсетеді. Шағын шолуында біз оның Йусуф Хас Хажиб жазған «Құдатқу білікпен» де жан-жақты таныстығын аңғарамыз. Сонымен бірге ол арабша «Түрк-мағол-парсы тәржіманы» (Хоутсма һәм Мелиоранский нәшрі), Абу Хайан әл-Гарнатидің «Китаб әл-идракы», Мысырдан табылған «Гүлстан» тәржімесі, «Құман һежесі – Кодекс Куманикус» сияқты түркологияның әлемдік жауһарларының тек атын ғана емес, сын-сипаттарын да ерекшелеп атап шығуы бүгінгі жоғарғы білімді филологтардың өзін таңғалдырады. Тіптен ол осы мақаласында әл-Фараби есімін де ауызға алып (мүмкін қазақ баспасөзінде тұңғыш рет!), кемел білімдарлығымен бізді айрықша қайран қалдырды: «Ислам дүниесінде иктисадий ғылымдарды Сырдария жағасынан барған бір түрік ғалымы (Фараби) бастап жазған болса, Махмұт Қашқаридың да таза бір диуани (светский) ғалым, дүнияуи жағрафия һәм тіл ғалымы болып, кітабын мынадай бір жолға қойды». 1923 жылы Тәшкенде жарық көріп, кейін ондаған жылдар көп көзінен тұмшаланып, оқуға тыйым салынған мақаламен танысқан жан 1970-80 жылдары ҚазМУ-дың филология факультетінің аудиториясында отырып, жаңашыл ғалым проф. Б. Кенжебаевтың енді-енді жария бола бастаған тың да даулы ой-пікірлерімен танысқандай әсерде болады: «Түрік қауымының тіл, әдебиет һәм мәдениет тарихы үшін 1889-ыншы жылы Орхон жағаларында Ядринцев тапқан, Томсен, Радлов һәм басқа ғалымдар тарапынан үйреніліп, нәшр етілген, барлық мәдениет, хан дүниесінің назарын өзіне қаратқан, хан ерлерінің фікірін алыстырған ескі түрік, Орхон «бітіктастары» қандай аһамиаты болса, Махмуд Қашғари кітабының да аһамиаты сондай. Мақмуд Қашғаридің түрік қауымына, өз ұлтына мунасабаты Күл-тегін, Білге хандардың мунасабатындай һәм түрік руларын, түрік тілін білуі, әсіресе, білімі олардан артық болған». Бүгінгі күні, араға жүз жыл салып, оқыған қазақ зиялыларының ұлттық мәдениет тарихы мен түркі өркениетінен мақұрым, мүлдем хабарсыз болуы, «Орал-Алтай тіл бірлестігі» қисыны, көне түркі (Орхон-Енесай тас бітіктері) һәм ортағасырлық жәдігерлер, «Кодекс Куманикус» сынды баға жетпес жаһандық дәрежедегі мұра-ескерткіштердің заты түгіл атын да білмеуі және өзінің төл дүниесін қор тұтып, өзгенің таңсығын зор көруі біздің ұлттық трагедиямыз екенін көрсетеді.
Иә, өкініштісі сол, бүгінгі «оқыған» зиялы қауымның ғана емес, күллі қазақ қоғамының білік-білім деңгейі, тарихи-мәдени өресі, ой-сана кеңістігінің көкжиегі осындай жұтаң. Телефоннан «Тик-ток» көргенге мәз болатын бүгінгі ұрпақ кезінде Ұлы Даласында самсап тұрған ата-баба құлпытастарын «Қызыл отауға» фундамент ретінде пайдаланған, өзгенің киімін киіп, тамағын ішіп, арақ-шарапты ата-бабасынан қалған астай сімірген советтік аға буын ешкімге ұлағатты үлгі-өнеге көрсете алмады. Жаңа ғасырда жас ұрпаққа рухани азық болар мектеп оқулықтары жаңармады, ұрпақтан ұрпаққа ауысқан ата-баба тарихы мен төл мәдениетін мойындамаушылық пен тіпті оны жатсынып, жеккөрушілік туғызып келген еуроцентристік ағым үстемдігі жойылмады. Біз халқымызды «ағартудың» орнына «қарайтып», яғни өзімізге (қазақтарға) һәм өзгеге тіл сындыртып, «Әліппе» ежіктетуден аса алмадық. Бір емес, он тілді «үйренуге», білуге, меңгеруге болады. Бірақ ол ана сүтімен сіңген, мектеп қабырғасынан қалыптасқан Ана тіліңе жетер ме?!. Жат елдің мәдениетін бойыңа сіңіруге болады, бірақ ол сенің қазақтығыңа татыр ма?!. Бірі кем дүние десеңізші…
Бұл орайда жаратылыстану профессоры Халел Досмұхамедұлы тілші-лингвист, тіл тарихшысы ғана емес, сонымен бірге білімпаз әдебиеттанушы, білікті фольклорист, шежірелі тарихшы, болжампаз саясаткер, ойшыл философ, жалпы әмбебап қоғамтанушы ғалым болғандығын айтып ғана қоймай, оның қисапсыз мұралары арасындағы әлі күнге маңызын жоймаған кесек-кесек жаңалықтарына, қазақ танымы мен ғылымына қосылған айрықша үлестеріне аз-кем тоқтала кетуді жөн санадық.
Халел атамыз туралы не жазсақ та, қашан жазсақ та бір ойды қайталаудан жалықпадық. Ол – Махамбет туралы соқталы сөзі еді. Қашан да қазақ әдебиетінің алтын тұғыры, намысты жырдың алдаспаны Махамбет емес пе?!. Кезінде аты мен заты ұлы Абайдан кейін аталатын әдебиетіміздің классигі Махамбеттің бүгінде орны қай төрде?!. Өкінішке орай, ақша арманға айналған, байлық басты мұрат болған, ашкөздік алшысынан түскен соңғы отыз жылда жеке-дара билікке сұр жебедей қадалған Махамбеттің «оппозициялық» жыры керек болмай қалды. Әрине, Жәңгір хандай тұлғаны ұлығтауға ешкім қарсы емес, бірақ екі көзі алақтап, қашанда қазағына кіжініп, ұрсып сөйлейтін ұры басшының «Махамбеттен гөрі Жәңгір современныйлау ғой» деген бір ауыз сөзінен кейін ләппайлаған билік пен қойша бас шұлғыған қоғам Махамбетті шетке ысырды. Сөзіміз жалған десеңіз, кітап дүкендерін шарлаңыз. Намысты жанып, рухты оятатын өршіл жырлар алдыңыздан жолығар ма екен?.. Ескі Қазақстанда соңғы рет Махамбеттің жігерлі қайрақ сөздері қашан баспа бетін көріпті?..
Тағы да қайталағымыз келеді: «Халел Досмұхамедұлының әдеби-мәдени тарихымыздағы ерен еңбегі не?» дегенде, алдымен ойға оралары – әдебиетіміздің классигі Махамбетті «тірілткені», оның алдаспан жыр-толғауларын бүгінгі ұрпаққа мирас қылғаны. Тарихын қастерлеген халықтар үрдісіне ден қойсақ, Х. Досмұхамедұлы артына басқалай із-жол қалдырмағанның өзінде осынау жалғыз ерлік-еңбегімен ғана өз-өзіне мәңгілік ескерткіш орнатқан еді…
Ғалым 1925 жылы Тәшкенде «Исатай-Махамбет. Бірінші бөлім» атты шағын ғана (162 бет) кітап жариялады. Мұнда ол өзі қаншама алтын уақытын сарп етіп арнайы өз аузынан жаздырып алған Ығылман Шөрекұлының «Исатай-Махамбет» дастанынан бөлек «Махамбет батырдың Баймағамбет сұлтанға айтқан сөзі», «Ереуіл атқа ер салмай», «Махамбет батырдың Шернияз шешенге айтқан жұмбағы», «Махамбет батырдың басқа сөздері» тақырыпты бөлімдерінде Махамбет мұрасын түгендеуге, қазақ қауымына мәңгілікке аманаттауға ұмтылды. Бүгінгі кітап бетін ашуға құлықсыз қалың қауым ұлттық қазынаға айналған Махамбет жырларының табылу, жариялану, насихатталу жолы ауыр болғанын біле бермейді. Әр жылдары ақын мұрасы түрлі «эксперименттердің алаңына» айналды. Мәселен, жазушы, зерттеуші Берқайыр Аманшин «қайта қарап, жаңаша құрастырған» классик ақынның жыр жинағы кітапхана сөрелерінде әлі тұр.
Бірақ, адасқанның алды жөн, арты соқпақ, біз қайтадан «Халел нұсқасына» оралуға мәжбүр болдық. Қабиболла Сыдиықов сынды зерделі зерттеушілер, осы жолдардың авторы Махамбетті жоқтаған тұста Х. Досмұхамедұлы жазбаларын негізге алып, жоғарыда аталған шағын жинақты шамшырақ қылдық. Өйткені ол жолдар мен шумақтарды Халекең әлі ақынның топырағы суымаған заманның көзін көрген куәгерлердің өз аузынан хатқа түсірген болатын. Өзі тауып, жинақтап, ой сүзгісінен өткізген соң ғана жарыққа шығарған, қазақ үшін алтыннан да қымбат, күмістен де салмақты әрбір жаңа еңбегіне өзінің төл туындысындай жанашырлықпен қараған ғалым еңбегін редакциялау, оны «жаңарту», орынсыз өзгерту нағыз қиянат деп білеміз.
«Махамбеттің жыраулығы күшті болған, – деп жазады жидашы Халел, – Махамбеттің сөзі көп болған. Көбі жойылған. Ел арасында сақталған сөздерінің бір қатарын осы кітапшада келтіріп отырмыз… Махамбеттің сөзінің ішінде ел ішіне көп жайылғаны – Баймағамбет сұлтанға айтылғаны. Әлімұлы, Байұлы, Жетірудың арасында осы өлең көп жайылулы. Біздің қолымызда ел ішінен жиналған осы өлеңнің бірнеше нұсқасы бар. Айтушылардың көбі бірақ Махамбеттің түрлі сөзін қосып шатастырып айтқан. Жетірудың ішінен жиылған нұсқаларда қаталар өте көп, кейбір жерлерінде сөздің негізін өзгертіп жіберген.
Біздің бастырып отырғанымыздың негізіне Мұрат ақыннан естіп едім деп, Шөрекұлы Ығылман ақынның жазып бергені алынды. Қолымыздағы нұсқаларды салыстырып құрастырғанда, бабтарға бөлгенде сөздердің орны аумасып кетуі мүмүкін. Бала күннен осы сөзге құлағы қанық Махамбеттің еліндегі ақсақал, қарасақалдары біздің келтіріп отырған өлеңімізді дұрыс дейді».
Бір қызығы – ғалымның Махамбетке берген бағасында бір ауыз асыра мақтау, көтермелеу жоқ. Қайта оны Исатаймен салыстыра отырып, кем-кетігін тізбектегендей сыншыл сарын бар: «Өтемісұлы Махамбет батыр – бастан-аяққа дейін қасында жүрген, жауымен жауласып, дауымен дауласып, өлімге басын қиған Исатайдың қанды көйлек жолдасы.
Махамбеттің өзі әрі батыр, әрі жырау, әрі домбырашы болған. Әдіс, шеберлікке кем болса керек. Бағыт алған жағынан тайынбайтын қарыспа ер екен. Исатай жұртты ақылмен, дәлелмен, түрлі әдіспен соңына ерткен адам болса, Махамбет көпті қыздырып, көңілін аударып ертетін адамның түрі болған. Исатай ақсақалдармен, бас адамдармен ақылдасып, кеңесіп отырғанда, Махамбет айналасындағы үйлерге, ауылдарда қыдырып жүріп өлең айтып, домбыра тартып, жұртты қыздыратын еді дейді-мыс.
Махамбет мінезі сотқар, қалжыңқой, бетің-көзің демей ойына келгенін айтып салатын батыл болған. Жауласқан мезгілде өте батыр, айлакер болған. Махамбеттің мінезі Исатайдікі секілді көптің басын құрастырып, бүтін елді соңынан жүргізетін мінез емес, Махамбет жақсы үндеуіш (әгитетір), жақсы бастықтың қолында өте ыңғайлы қолбасы. Ананы-мынаны істеп келге табылмайтын адам. Махамбеттің осындай екендігі тарихты тексергенде, елдің аузындағы әңгімені тыңдағанда көрініп тұр».
Иә, ғұлама ғалым жазбасында Исатай мүлде өзге типтегі нағыз көзсіз батыр адам: «Халықтың аузындағы сөзге қарағанда Исатайдың өз басының көпті ертетін қасиеттері болған. Жауда жанын аямады. Жауласса қолдың алдында, қашса артында болды. Көптің арызын айтамын деп айып тартты. Халықты аяп, қан төкпеймін деп, Орданы қамағанда алданып қалды. Жайықтан өтерде орысты қамап тұрып, көшін, жолдастарын аман-есен өткізіп болған соң ғана өтті. Жортуылға өзі жүрді. Жолдастарын жолға тастамаймын деп барып өлді». Халекең Исатайдың шын мәнінде халық батыры екенін дәлелдейді, оның көптің сүйенері мен сүйініші болғанын баса көрсетеді: «Халық үшін Исатай үй ішін, туған-туысқандарын садақаға берді. Екі баласы, бір қатыны соғыста өлді. Екі баласы, бір қатыны жаудың қолына түсіп, айдауда шіріді. Ағайындары шабылды, тұтылды. Тырнақтап жинаған мал-мүлкі, бүтін қара орман дүниесі жаудың қолында қалды… Қанды көйлек жолдасты сары алтындай сақтаған Исатай еді. Исатай – нағыз батыр. Орынсыз мақтанның батыры емес, кесек орынды батыр».
Исатайдың қалың бұқара қамын жеп хан Жәңгірмен де, патша шенеуніктерімен де ешбір мәмілеге келмегенін Х. Досмұхамедұлы тарих бетіне таңбалап кетті: «Жәңгір ханға кәдірлі елдің билері бірнеше рет ханмен бітіремін деп араға түссе де Исатай болмады. «Халықтың тілегін орындамаған ханмен бітім болмайды» деді. Оралдағы орыстардың ішіндегі тамырлары да, Оралдың одаманы [казак атаманы – Ғ.Ә.] Покатили де, Орынбордың жандаралы Перовскийдің өзі де бірнеше рет шақырып, дегеніңді істеймін деп уәде берсе де сөзіне ермеді, өзінің дұрыс жолымен кетті».
Халекең сол заманның өзінде көпке беймәлім, үнемі бүгінгі зерттеушілер тарапынан назарға алынбайтын «нағыз батыр» Исатайдың жаңа қырларын да паш етеді: «Исатай – би. [Би] ішінде көп сөйлемейтін сабырлы адам. Керек орында сөзге шешен. Исатайдың сөзіне ешкім шыдай алмайды»; «Ораза, намазын тастамайтын Исатай – тақуа адам. Заманындағы көптің көзінде бұ да үлкен қасиет»; «Алдау, арбау, қулық-сұмдықты Исатай білмейді, ісінің бәрі әділдік, туралық».
Жоғарыда біз келтірген «Тайманұлы Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат» атты көлемді мақаласы (Ташкент, 1925) тұнып тұрған шежіре, ұлт-азаттық көтерілістері тарихының энциклопедиясы десек артық айтқандық емес. Ол былайша басталады: «Ақтабан шұбырындыдан соң Кіші жүз бен Орта жүздің бір бөлегі (осы күнгі Торғай, Орал, Бөкейлік, Маңғыстау елдері) ресім түрде орыстың патша хүкіметіне бағынды. Бағындырған Әбілқайыр мен елдің бір бөлек бас адамдары еді. 1738-інші жылы сүмбіленің ішінде Әбілқайыр ханмен бірге бағынуға ант беріп, қол қойған елу алты кісі мына рулардан: 17 кісі – арғын, 7 адам – найман, 4 адам – қыпшақ, 2 адам – тама, 10 адам – табын, 3 адам – жағалбайлы, 1 адам – кердері, 4 адам – алаша, 2 адам – байбақты, 2 адам – жаппас, 2 адам – масқар, 1 адам – шөмекей, 1 адам – кете. Барлық Кіші жүзден 28 адам қол қойғанда азғана Орта жүзден 28 адамның қол қойғаны, Кіші жүздегі ең көп болған Он екі ата Байұлынан тек төрт рудың он адамы қол қойғаны, Кіші жүзде көптік жағынан екінші орын алған Әлімұлынан тек екі адамның болғаны – қалың қара қазақтың патша хүкіметіне бағынуға риза болмағандығын көрсетеді».
ХVІІІ және ХІХ ғасырлардағы патша хүкіметінің саясаты – қазақты әбден бағындырып алып, ұлан-ғайыр даланы көпір қылып Азияға аттау болды. Ал қазақтың амалы – таптайын деп тұрған патша хүкіметінен құтылу болды. «Дәуірлеп келе жатқан орыс байларының сауда капиталымен жауласам деп Кіші жүздің жүз жарым жылдай тарихы қанмен жазылғандай болды», – дейді тарихшы Халел.
Ұлт-азаттық көтерілістері тарихының білгірі Кіші жүздегі төрт халықтық толқуды ерекше атап, жіліктеп шағып, әрқайсысына әділетті бағасын береді.
Біріншіден, 1785-1800 жылдардағы Байұлы Сырым батырдың көтерілісі. Сырым Нұралы ханды тақтан түсіріп қуды. Есім ханды өлтірді. Патша өкіметімен жауласты. Ақыр соңында Сырым жеңіліс тапты.
Екіншіден, 1830-1845 жылдардағы Байұлы Исатай мен Махамбеттің көтерілісі. Исатай батыр бастаған көтерілісті бақайшағына дейін шағып зерттеп жазған Халекең халық толқуының басты себебі ата қоныстың тарылуы, жер дауы деп көрсетеді: «[Бөкейліктегі] Қазақ жерді алып кетті деп қызғанып, 1806-ншы жылы заузаның 19-ншы жаңасында қазаққа мынадай жер тиісті деп жерді шектеп, өкімет заң шығарды. Еділдің, Жайықтың жағалары, теріскей жақтағы жақсы жерлерді, теңіз жағасындағы бірқатар қоныстар ресім түрде қазақтың қолынан кетті. Бөкейдің заманында қазақтың алды Сарытауға [Саратов – Ғ.Ә.] дейін жайылатын еді. Еділдің бойындағы кең тоғайларды, теңіздің жағасындағы қалың нуларды қазақ әуелгі уақытта емін-еркін қоныстанушы еді. Қалмақ кеткен соң [тарихи «Шаңды жорық» та сөз болады – Ғ.Ә.] бұл жерлер бос еді. Жергілікті аз ғана қалмақ пен аз ғана ноғай (қара ноғай) қазаққа араласып кеткендей болып еді… Қонысты қазақтан сақтау үшін, Жәңгірлік саясатын жүргізу үшін патша өкіметі Еділдің бергі бетіне шапшаңдықпен орыс халқын орната бастады. Теңіздің жағасын да байларға, балықшыларға бөліп бере бастады. Иеленген орыстар қазақты Еділдің бойындағы, теңіздің жағасындағы нулардан қуа бастады. Қазақ пен көрші орыстардың арасына жанжал кірді. Жақсы қыстаулықтардан айырылып, қазақ бірнеше рет жұтады». Осылайша тұрғанда 1815 жылы Бөкей өліп, оның мұрагері Жәңгір жас болғандықтан 1924 жылға дейін елді Сығай төре билейді. Жер тіптен тарыла бастайды. Жұт көбейеді. «Хан да өкімет саясатын [яғни қара қазақтан жерді тартып алу саясатын – Ғ.Ә.] көріне жүргізе бастады. Ханның өзі де елге қатаң тие бастады. Ел мен ханның арасына наразылық кірді… Жәңгірдің заманында ел мен ханның арасы айтқандай болып бөлінді». Міне, осылайша алапат өрт, Исатай бастаған көтеріліс тұтанды. Халекең көтеріліс тарихын баяндағанда қазақ үшін қашанда басты мәселе жер, ата қоныс екенін қадап айтып, қайталаудан жалықпайды: «Жазы қолайсыз не қысы қатты жылдары көршілес нудағы елдер мен қазақ арасында күшті жанжалдар пайда болды. Жұт көбейді. Ел жарлы бола бастады. Жәңгір қазақты қорғамады, қорғауға әлі де келмеді. Еділ-Жайық бойындағы қазақ-орыстар [казактар – Ғ.Ә.], теңіз бойындағы байлар қазақтың меншікті жеріне ауыз салды. Қазақтың мойнына патырау, ыштырап [потрав – шабындықты таптау, шрафт – айып, шығынды өтеу – Ғ.Ә.] дегеннен босамады. Айналасындағы жерге, бай көршілеріне түк (тұяқ) ақы төлеп, қазақ жан сақтайтын болды».
Үшіншіден, 1850-1860-шы жылдардағы Әлімұлы Жанқожа мен Есеттің көтерілісі. Есет сұлтан Көтібарұлы әкім («правител») Арыстан ханды өлтірді. Есеттің інісі Бекет ұсталды. Жанқожа әуелі орыспен бірігіп, Хиуа мен Қоқаннан елін-жерін қорғады, артынан орыспен соғысты. 1860-шы жылы Орынбор генерал-губернаторы Перовскийдің жазалаушылары шығып, осы жорықта Табын Байқадам балалары Ақсақал, Сейіт дегендер Жанқожаны өлтіріп, көтеріліс басылды.
Төртіншіден, 1869-1870-ші жылдардағы Орал мен Торғай қазақтарының атақты «Ауа» көтерілісі. Кіші жүзді тұтасымен қамтыған бұл толқудың басшылары әр тұстан Байбақты Беркін, Табын Алдаш пен Дәуіт, Тана Жалмұхамбет, Алаша Сейіт және басқалар болды. Кәпірлерге қарсы көтерілісшілерге болысуға алты мыңдай Хиуа әскері көмекке келгенімен, қазақтардың арасында ауыз бірлік болмады, бірнеше хан сайланды. Осы көтерілістерді басу кезінде патша өкіметі Ақтөбе, Ойыл (Көкжар) сынды бекініс-қорғандарын нықтап, қазақтың ішіне дендеп кірді.
Кәсіби тарихшыдай қазақ көтерілістерінің шежіресін түзген Х. Досмұхамедұлының қаламына Адайдан шыққан Атақозы, Құдабай, Дәуім­шар, Сүйінқара; Таздан шыққан Өтен, Нарынбай, Төремұрат; Беріштен шыққан Құлбарақ, Батырбек, Жапарберді, Кебіс, Құлшар; Есенте­мірден шыққан Мыңбай, Сұлтангелді, Көктаубай сынды талай батырлардың аты-сойы ілігіп, олар «ел қорғап, қазаққа дұшпан дегендермен көп жауласқан» дейді. «Қазақтың Адай секілді рулары шындығында өкімет Хиуа мен түрікпенді алғаннан кейін ғана бағынды», – деп атап көрсетеді ғалым.
Х. Досмұхамедұлын біз ғалым ретінде танығанда оның қандай мәселені қарастырмасын үңги қазып, кешенді түрде зерттейтініне тәнтіміз. Мәселен, осы ұлт-азаттық көтерілістерді сөз еткенде тарихи факті (оқиғаның болған жылы, айы, күні; қатысушылары) мен шежіре деректерді (әрбір батырдың ру-сойын) атап көрсетуімен қатар ел аузындағы жыр-өлеңдерді де жиі пайдаланады. Мәселен, сол жерден айырылу, ата қонысты жат жұрттықтардың тартып алуын баяндағанда бар шаруасы Жәңгір ханды мақтау болған сарай ақындарының өз сөздеріне сүйенеді.
«Осы күнгі Бөкейлік топырағынан тыс [яғни қазақтан орыс тартып алған жерлер – Ғ.Ә.] Борсыны (Торгунь), Еділдің, Жайықтың бойын, Ақтөбені (Ахтуба), Жанарыстанды (Еруслан), Қараманды (Караман), Қараөзеннің басын (Верховья Малого Узеня), Төрткөл (Деркул), Төртшежінді (Чижы) Бөкей заманында қазақтың жайлағаны осы өлеңнен анық көрінеді», – деп мысалға сарай ақыны Жанұзақтың жыр жолдарын келтіреді:

Құлабие, Торғай екі көл
Ежелгі әкең Бөкей барында
Толықсып жайлап еді біздің ел.
………………………………………………
Еділ, Жайық – екі су,
Еңсесіне ел қонып,
Ендеп жылқы жайылды
Ақтөбе деген суына.
Ұлы Сұлтан менен Қараман,
Үшқоба менен Жанарыстан
Ат оралып жүре алмас,
Бетеге біткен ағаштан.
Жер көтермес көп халқым
Сығылар деп қоныстан.
Аш арыстандай алыстың,
Аузы түкті орыспен…
Кешегі әкең Бөкей барында
Борсыдан бізің ноғай
Өтіп еді күшімен,
Осылайғы Қараөзеннің аузынан,
Төрткөл, Төртшежіннен.
……………………………………………
Байларға құба жайлатқан,
Жарлыға мыңдап жылқы айдатқан,
Алтынды тақтың үстінде
Рақыметті Бөкей хан өткен.
Сол Жанұзақ жыраудың келесі бір жырында қазақтың Бөкей заманындағы бар нулы-сулы жерінен айырылғаны, тіпті Жәңгірдің өзі ордасын Нарын құмына (Жасқұсқа) тігуге мәжбүр болғаны ашық айтылады:
Айт десең айтайын,
Можабай салған жеріңнен,
Ит терісі билентпен
Патшаның тура өзінен берілген,
Бұғыданың алды бетінен,
Ешкілі бұлқын ішінде,
Бестерек ана Еділ шетінен
Батайыбтың тұсынан
Сарқыратып қампас салдырдың
Балдырлаған көп қалмақтың ішінен…
Осылайғы Қаракөлдің шетінен
Кәнүшкілі ызбар сайлатып,
Арғымақ жендет аттарды
Ретімен байлатып…
Сарқыратып қампас салдырдың
Бес шақырым Бершіннен…
Қияқты найза қолға алған,
Белгілі Орал қазағы
Бұқты, бұғай айдындым,
Сенің бір ғана ауыз сөзіңнен.
Қазық шаншып белгі еттің
Ащылы Самар суына,
Бұдырайған игі Нарын құмақты,
Көмбедей Нарында шишма бұлақты
Текбір сайлап жұрт салдың,
Жасқұстың мынау құмына.
Әрине, бұл өлеңнің көп тұсына текстологиялық талдау, мәтіндік түсіндірме керек-ақ. Осы орайда айта кету керек, Жанұзақ жырау, Алаша Байтоқ ақын сынды сарай ақындарының өлең-жырлары зерттелмек түгіл әлі мәтіндік тұрғыдан сапалы жарияланған да жоқ.
Мақалада Халекең патша өкіметінің халықты билеген хан-сұлтандарды қалайша ойыншық қылып ойнатқаны, оларды қазаққа қарсы қалай пайдаланғаны Кете Боран жыраудың Жәңгір заманында Теңіз бойына сардар болған Өтепәлі төре Сығайұлына айтқан жыр жолдарымен көрсетеді:
Арыстан сынды төренің
Аруағына қарсы тұрып, сес беріп,
Алдына гәзет оқыды
Кәуірдің [кәпірдің – Ғ.Ә.] көкше көзді бір малайы:
Теңіздің бойын алдым деп,
Алдына төрткүлденген
Құймалы қала салдым деп,
Жағаға елді түсірмей,
Құлақтан сулар ішірмей
Халықтың алып еді қонысын,
Қуырып еді тынысын,
Құртып еді ырысын.
………………………………………………..
Атасы жаман бұ кәуір
Буырқанды, бұрсанды,
Мұздай темір құрсанды.
Бес кардонның орысы
Жетіп келді жиылып,
Көкпеңбек киім киініп.
Алдында келді біреуі
Қабағын тастай түйініп.
Қала бұзар секілді қайран ер
Алдынан шықты қаламқасы қиылып,
Атадан қалған ескі аруаққа сиынып.
А … кәуір, іздегенің мен болсам,
Жер иесі сен болсаң,
Атыңды байлап үйге түс,
Сөйлесейін сеніменен тең болсам.
Дегеніңе көнермін,
Өзіңнен ширек төмен кем болсам.
Жөніңменен сөйлессең,
Дегеніңе көнермін.
Қыс қыстаған қыстаудан
Әбирегін [оброк – салық түрі – Ғ.Ә.] беремін.
Байдадан бергі қолтықтан
Мың қой жиып берермін.
Сұлтанның осы сөзін естіген соң
Атасы жаман бұ кәуір
Ашуланды, ақырды,
Байдадан бергі қолтықтан
Алты мың қой деп шақырды.
Кәуірдің осы сөзін есіткен соң,
Қайран ер қызарысты, қысылды,
Қысылғаннан қылыш ала оқталды.
…………………………………………………..
Талма тал түс болғанда,
Аштарханға атқан оқтай жетті енді.
Алдаспанын әйкелше мойнына асынып,
Закөнше бөрік аударып,
Ғұбырнатұрға бас ұрып,
Кіріп барып көрінді…
«Боранның осы сөздерінен қазақтың Жәңгір заманында қандай күйде болғандығы анық білініп тұр», – дейді Х. Досмұхамедұлы.
Исатай көтерілісі қарсаңындағы ел жағдайын, тұрмыс-халін Халекеңнің мақаласынан тағы бір қайталап оқи отырып, Қазақстандағы Қаңтар оқиғасы еріксіз еске түседі. «Елу жылда ел жаңа, жүз жылда қазан» деп жатамыз ғой. Жүз жыл емес, араға екі жүз жыл салып, сол бір орында, ескі қалыпта тұрып қалғанымызды ойласаң аза бойың қаза болады. Өзгермейтін, әсіресе жемқор, тойымсыз, ұры басшысы өзгермейтін неғылған елміз деп… Арада қаншама су ақты, замана ағынымен көшіміздің ағаратын, арылатын, ақиқат жолына түсетін уақыты сонда әлі жетпегені ме? Біз осы қандай елміз, қандай жұртпыз?!
«Қазақ хандарының бұрынғы тұрмысы Жәңгірді қанағаттандырмады. Жәңгірге салтанат, патша тұрмысы керек болды», – деп жазады Халекең. – Ескі Қазақстандағы бір отбасының шексіз билігі мен байлығы, отыз жыл қара халықты тонағаны еске түседі осы орайда.
«Ханның «салтанаты» елге ауыр тиді. Түрлі атақты салық көбейіп кетті» деп зекеттің енді ақшамен алынатынын; ханның соғымы; ақ киіз, қызыл киіз, підия, ғұшыр, пітір, т.б. салық түрлерінің көбейгенін санамалап өтеді. – Еріксіз еске еліміздегі 162 адамның бар байлықты қолына жинап, қалған халықтың күннен күнге қайыршыланып, қара нан мен қара суға қарап қалғаны түседі.
«Жәңгір хан елден бөлектене бастады. Қасына күзетші қылып орыстан әскер алды, – деп жалғастырады Халекең. – Төлеңгіт, нөкер көбейді. Ел аралаушы «хан адамдары», патша шенеуниктері көбейді. Бұлардың бәріне үй, ет, қымыз, лау, тағы басқа нәрселер керек болды. Керектің бәрін халық төлейтін болды». – Бәріміз білетін, бәріміз бастан кешкен шындық өмір емес пе? Жұмыс істейтін (ұлт қазынасын толтыратын) еңбекші қара халықтан гөрі сол арам байлықты қызғыштай қоритын полиция, күзетші, жандайшаптар, одан қалса бірін қысқартса оны қайта өсіп шығатын арамтамақ шенеуніктер қаптап кетті емес пе?
«Ханның айналасына анадан, мынадан келген келімсектер көп жиылды. Махамбет батырдың хан ордасында «Қытайдан келген қалмақ та бар, Ираннан келген қызылбас, Үргеніштен келген сарт та бар» деген сөзі ып-рас еді». – Алла-ай, өмірі естіп-білмеген, шыққыр көзіміз көрген Ни, Ким, Миттал, Машкевич, Шойдиев… дегендердің өзі сол көне заманнан келе жатқан, тұзы құрымайтын қансорғыш паразиттер екен ғой…
«Елді бөліп-бөліп Жәңгір әр рудың, әр тайпаның басына бір-бір төре қойды. Бұлар өз қол астында Жәңгірдің саясатын жүргізе бастады. Ел ішінде әділдік жойылды. Жарлы-жақыбайларға теңдік тимейтін болды. Теңдік малға не тұқымға тиді. Жергілікті төрелердің үстінен берілген арыздар тыңдалмайтын болды. Көбіне арыз берушілердің өздері жазада қалатын болды». – Халекеңнің бір сөзінің мұртын бұзбай, «Жәңгірдің» орнына «Назарбаевты» қойып, осы келтірілгенді қайталап оқып шықсаңыз…
«Жесір дауы, жер дауы секілді қазақтың нағыз әдетпен [яғни иманмен, ар-ұятпен – Ә.Ғ.] шешілетін өз ара істері шариғат бойынша тергеле бастады. Молдалар да дегендей әділ бола алмады, арасында жемқорлары, бұзықтары болды. Және де молдалардың көбі, әсіресе әуелгі уақытта қазақтың әдет-ғұрпын білмейтін ноғай, естек, мешер [мишяр – шоқынған татар – Ә.Ғ.], тептер, сарт секілді келімсектерден болды» деп және сөз соңында «Елдің тыныштығын алуға бұлар да көп себеп болды» деген түйінін қосып қояды. – Таныс көрініс емес пе, «әсіресе әуелгі уақытта» арабтың түрлі елінен түрлі-түрлі дінді үйреніп келіп уағыздаған «сопы», «салафи», «уаххаби»… тіптен 20 мың «террорист» ойға оралады.
«Надан қазақ», «пасық қазақ», «күпірсің», «ананы істеме», «мынаны істеме» деген үгітті ел ағасы ақсақалдардың, билердің талайлары есітті». – Иә, «дүние кезек» деген, мемлекеттік ұлттық бағыт-бағдар, ұлттық идеологияның жоқтығынан шөре-шөре болғанымыз, айдың күннің аманында қолымызға қонған Тәуелсіздігімізден айырылып қала жаздағанымыз ақиқат емес пе?!.
Арада аттай екі ғасыр өтсе де (әрине, заман басқа, заң басқа!) бұл егіздің сыңарындай ұқсастықтарды біз неге салыстыра келтіріп отырмыз? Бұл – біздің тарихтан сабақ алмайтындығымызды көрсетеді. Бұл – біздің басшыларымыздың ұлт тарихынан, Халел Досмұхамедұлы сынды ұлттың ұлы ұстаздарының мұра-мирасынан мақұрымдығын көрсетеді. Ел басшылары (жазғыз экс-Елбасы емес) егер ұлттың тарихы мен тарихи даму жолын білсе, Алаш қайраткерлерінің орынды айтылған сөзіне бір сәт құлақ түрсе, бір сөзбен айтқанда, ұлт қамы мен халық жағдайын ойласа – бәрі басқаша болар еді, ең бастысы олар (экс-Елбасы һәм оның нөкерлері) мақсат-мүдделеріне жетер еді ғой: ескерткіш-мүсіндерін ешкім құлатпас еді, Астана атын иеленер еді, елден қашып-пыспас еді…
Міне, біз Алаш жолы – хақ жол, Алаш идеясы – ұлттың шамшырақ мұраты, Алаш қайраткерлері – ел қамын жеген ойшыл, философ, саясаткер дегенде осыны айтпақ едік.
Профессор Халел Досмұхамедұлының тарихшылдығы, әр замандағы қазақтың хандарының ел билеу әдісі, хандықтардың қоғамдық-саяси дамуы, ел басшыларының ұстанған саясаты хақындағы жазбаларын бір кітапқа жинақтап, жан-жақты талдау болашақтың ісі. Осы орайда энциклопедист ғалымның мына тезисті ой-толғамдарын келтіріп, оларды нақтылау, талдау, тарқатуды сол саланың мамандарына қалдырмақпыз. Түйіндеп айтар болсақ, оның жазуынша:
– Елді тәсілмен ұстауға қолынан келмеген, бірақ билерге бағына алмаған хандарды «хан талау» деп ел талап алып, қуып жіберетін еді не өлтіретін еді (Бұрындық, Тайыр, Нұралы, Есім, Арыстан).
– Елді көршілерімен жауластырып ұстаған Еңсегей бойлы Есім хан,
Салқам Жәңгір.
– Бөтендерге бағынып, күштіге сүйеніп, елді қорқытып ұстаған Сығай хан, Әбілқайыр хан, Әбілқайыр тұқымынан шыққан хандар, Абылайұлы Уәли хан, Әбілмәмбет хан.
– Билердің дегеніне көніп елді ұстаған әз Тәуке хан.
– Жоғарғы әдістердің бәрін қатар жұмсап, ел ұстаған Абылай хан.
Тарихшы ретінде Халелдің білімі мен біліктілігі сол, ол осыдан бір ғасыр бұрын Қазақ даласындағы көтеріліс пен толқу, бас көтерулердің баршасының түп негізінде орысқа, патша өкіметіне қарсы наразылық жатқанын тап басып танып, олардың бәрі ұлт-азаттық көтерілісі деген жаңашыл, шыншыл көзқарасынан таймады: «Қазақтың хандығы ресім түрде он тоғызыншы ғасырдың ортасына дейін созылса да шынында Әбілқайырдан бастап қазақтың хандары патша өкіметінің қолында ойыншық болды. Сондықтан 1731-інші жылдан бергі Кіші жүздің ханға болсын, сұлтандарға болсын, орысқа болсын көтерілістерінің бәрін патша өкіметіне қарсы көтерілістер деп атау керек».
ХVІІІ және ХІХ ғасырлардағы барша көтерілістерді сараптай келіп ғалым олардың үлкендері және халыққа әсерлілері үшеу, олар Сырым, Исатай және Кенесары көтерілістері екенін нығыздап, баса көрсетеді. «Үш қозғалыстың бас мақсаты – қазақты орыстың жәңгірлік [«ойыншық билік» – Ә.Ғ.] құшағынан құтқару. Сырым мен Исатай хандардың патша өкіметінің құралы болғанына түсініп, әуелі орыс өкіметі арқылы хандарды жойып, сонан соң орыс өкіметінен құтыламыз деген саясат жүргізді. Хандар мен патша өкіметін бір-бірінен айыру мүмкін емес екендігін бұл екеуі тез-ақ түсінді. Сондықтан ақырында хандарға да, орыс өкіметіне де қарсы болды». Иә, екі алып империяның қыспағына түскен, олармен құдайы көрші болуды жазған қазақтың маңдай соры қашан да бес елі. Бүгінде «геосаяси жағдай» деп жақауратқанымыз болмаса сол таз кепешті әлі киіп отырмыз. Оның үстіне көтеріліс басшыларының соңынан ермеген қалың бұқараның да кемістігі барлығын, теңдік үшін аяғына дейін тұруға пісіп-жетілмегендігін, қаншама азап, қорлық-зорлық көрсе де ұлт болып ұйыса алмағандығын, ал пұшайман болған есіл ерлердің еш кеткен еңбегін де қинала отырып, шындығын баяндайды: «Қасымұлы Кенесары қазақты орыстан құтқарам деді де патша өкіметіне, хандарға қарсы болды. Ел соңына ерді. Хан көтеріп, қара қазаққа хан көзімен қарап, ханның саясатын жүргізе бастап еді, көп қазақ соңынан ермеді, қысылған жерде тастап кетті».
Қазақ көтерілістерінің табиғатын жетік білетін Халекең көтеріліс басшысы қандай болу керек, жалпы ел билеушінің міндет-мақсаты қандай деген мәселе турасында да көп ойланса керек. Ғұлама, заманында Күнбатыс Алашордасының көсемі болған Халекеңнің жазбаларынан біз екі тізгін, бір шылбырды ұстаған ел басшыларының бақыты мен сорын, триумфы мен трагедиясын тап басып айқындай алғанын да көреміз: «Елдің қимылын жолға салып, ұйымдастырып отыратын көсем керек. Бұндай уақытта құрастырушы көсем шықпаса елдің қимылы бытырап, шашылып, ұлы мақсаттың орнына уақ пайда туып, ұлы қимыл аяқсыз қалады. Қимылдың көсемі бас пайдасынан баз кешіп, жан-тәнімен көптің тілегін орындауы керек. Ұлы қимылдардың уақытында көптің әлеуметтік сезімі өте күшті болады. Ел бастаған көсемнің ізі бағулы болады. Көсемнің басқан қадамы, жүрген бағыты көпке жақпаса халық теріс айналып кетеді. Кешегі мыңды бастаған серке, ертеңгі күні далада жаңғыз маңырап қалады». Мұндайды естіген баяғының қариялары бір күрсініп қойып, «Шіркін, әулиенің сөзі екен…» деп отырушы еді…
Сүйектері қураса да идеялары өмір сүріп жатқан Маркс пен Лениндер «жұмысшы табы», «еңбекшілер», «көпті теспей сорған капиталистер» сынды теорияларын қалай жетік біліп, тиянақтаса Х. Досмұхамедұлы туған халқының, әсіре көшпелі қазақтың өмір сүру дағдысы мен мінез-құлқын, ой-санасы мен дүниетанымын, жақсы жақтары мен кемшін тұстарын бес саусақтай білгенін, зерттеп-зерделегенін оның мұра-жазбаларынан танимыз. Осылайша, өз сөзімен айтқанда, «қазақтың өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы күйініші, сүйініші, арасында болған түрлі әлеумет қимылдарын» саралай келіп, ол «Аламан» атты кітапты (Ташкент, 1926) дүниеге әкелді.
«Аламан» жинағының алты алашқа екі бірдей жақсылық, пайдасы бар. Оның бірін пайдаланып, қажетімізге жаратып, игілігін көріп келеміз. Ол – ХІХ ғасырдан бізге ауызша жеткен бай әдеби мұра, сөз қазынасы. Жинаққа енген өлең-жырлар, аңыз-дастандар байлығына шек жетпейтін қазақ ауыз әдебиетінің қазанына олжа болып салынды. Ал екінші қыры – қазақтағы «аламандық», қазақтың аламандық мінезі күні бүгінге дейін назардан тыс қалып келеді. Шын мәнінде, біздің көзіміз жеткені, «аламан» дегеніміз қазақ, «аламандық» – қазақтық. Бұл бес мың жылдық тарихи даму жолы бар көшпелі заманның, оның ішінде ХІХ ғасырдағы қазақтың, қазақ қауымының бет-бейнесі, портреті. ХХ һәм ХХІ ғасырда қазақ қалай өзгерді, нені тапты, бойына жамады, әйтпесе нені жоғалтты деген көкейтесті сұрақтарға жауапты осы жинақтың өзінен алуға болады.
Астана Петерборда білім алған, оңы мен солын толық таныған, ескі жол қадим мен жаңа өмір сипаты жәдитті тең меңгерген, толық адам деңгейіне көтерілген Ағартушы «аламандықты» – қазақтың кемшілігі деп біледі. Өйткені саяси қайраткер Халел үшін аламандықта «Отан сезімі, мемлекет сезімі кем», аламанды индивидтің менмендігі өте жоғары; күш-қайратын өз қара басының пайдасына жұмсайтын, ешкімді (әсіресе бастықты) мойын­да­майтын, өз дегенімен жүретін адам. Көптің пайдасын ойлап басын қатыр­майды, өз басы, өз қамы бәрінен артық, ең бастысы көптің ісінен бойын аулақ салып, көп (халық) қамы үшін уақытын да, күшін де аяйтын жан.
«Аламан деп тәртіпке, жолға, низамға көнбейтін, өз дегені болмаса басқаны елемейтін топты айтады», – деп қатаң тұжырым түйеді ғалым. Аламан терминін Халекең саяси тұрғыдан түсініп, түсіндіріп, «Отан бірлігі, Отан намысы, Отан сақтау сезімдері қазақта аз…» деп түңіле тұжырымдайды. Кезінде Алаш туын көтерсе де жаңа өкімет, ұлттық мемлекет құра алмаған, советтік билікке мүлдем қарсы саясаткерді, әрине, түсінуге болады. Беріде социализм, әріде коммунизм құрмақ болған совет билігі алашшыл қайраткерлерге уақытша қалам бергенімен (кейін бастарын қиғанша!) сабына қарауыл қойып, цензураны күннен күнге күшейткенде Х. Досмұхамедұлы «қазақ мемлекеті», «ұлттық мемлекет» ұғым-сөздерінің орнына амалсыздан «Отан»-ды қайта-қайта ауызға алып, қайталауға мәжбүр болады: «Отан бірлігі, Отан сүю сезімі, әлеуметшілдік міндеті секілді бүтін мемлекетке керек сезімдерді меммендік, бәсекелестік, ерегіс секілді аламандықтың жеңгенін ел арасынан жиналған ескі сөздер анықтап көрсетіп тұр». Менмендік, бәсекелестік, ерегіс дегенде ойға Голощекин заманындағы «-щина»-лар оралады. 1920-30 жылдардағы саяси әдебиеттерді, газет-журналдарды ақтарсаңыз, қазақ зиялыларын топ-топқа бөліп арандатқан «меңдешевщина», «рысқұловщина», «қожановщина»… «-щиналардан» көз тұнады. Тіптен Ғаббас Тоғжанов деген замандасы «Байтурсынов и байтурсиновщина» деген етектей донос-кітап та жазған. Міне, бұл ұлт зиялыларының «ауруы», кемшілігі емей немене? Мұны қалайша аламандық, (оқыған) қазақтық демессіз?!. Қазақты қазақтың күндеуі, бір-бірінің артын қазуы, тұқымы құрғыр «домалақ арыз» жазуы – қазақ кеше де арылмаған, бүгін де бойын аулақ салмаған аламандық емес пе!
«Қазақтың оқығандарының бәрі елден шықты. – деп жазады Халекең 1924 жылы, қарашаның 26-сы күні. – Қазақтан шыққан оқығандардың өзінде аламандық мінез бар ма? Жоқ па?». Бар десе жанындағы жан жолдастарына тиетін сезген соң: «Қазақ әлеуметшілдігінің [көптің, халықтың қамын ойлаушылық. – Ә.Ғ.] өткенін жөндеп түсініп, қазіргі қалпын анық көріп, кемісін болжай білу – көп қазаққа көз болған, мәдениет жолына көшбасшы болған, «молдаға оқып тәрбие алған, ордаға кіріп жол көрген» оқыған зиялыларымыздың міндеті», – деп еріксіз насихат айтуға көшіп кетеді. Иә, бұның бұрыстығы жоқ, бүгінгі «оқыған зиялыларымыздың міндеті», шынында да осы емес пе? Осы үдеден шыға білсек, Алаш мұрасына, Халел тағылымына адалдық көрсеткен болар едік…
Халел тарихшылығы, ұлт-азаттық көтерілістерді зерттеуші рәуішті әңгімеге нүкте қояр тұста отыз жылдан бері бізді мазалап жүрген бірер сұраққа әлі жауап табылмағандығын айта кеткіміз келеді. «Исатай Тайманұлы қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат» атты біз сөз қылған атақты мақаласының соңын Халел атамыз: «[Көтеріліс жеңіліс тауып] Ел өкіметке бағынады, қазақ арасында тыныштық орнады деп, 1838-інші жылы ақыраптың 29-ыншы күні өкімет Исатайдың «бұзықтығы» туралы тәптеш енді тіпті бітті деп жарлық шығарады. Шындығында көтеріліс туралы тәптеш [тексеріс. – Ә.Ғ.] он бес жыл созылып, тек 1853-інші жылы ақыраптың 2-сі күні ғана бітті. Құлманұлы Бақтыгерейдің айтуынша, Ордадағы Уақытша советтің архивында Исатай-Махамбет туралы 27 том іс бар» десе, «Қазақ батырлары: Исатай-Махамбет» атты мақаласында («Сәуле» журналы, 1924, №4): «Исатай-Махамбеттің тарихын жазу үшін Орданың, Орынбордың, Текенің [Орал қаласы. – Ә.Ғ.], Аштарханның архивтерін аралау керек. Патша заманында Исатайдың әңгімесі құпия еді. Сондықтан қазақша түгіл орысша да бір ауыз сөз жазылмады. Кешегі өткен Бақтыгерей марқұм Құлманұлының айтуынша, Ордадағы Уақытша советтің архивында Исатай-Махамбет туралы 27 том ісі бар», – деп нығыздап, қайталайды. «Осы 27 том тергеу ісі бүгінде қайда, оның тағдыры не болды?» деген жауапсыз сұрақ бізге тыныштық бермейді.
Екіншіден, Халекеңнің: «Исатай қырық тоғыз жасында 1838-інші жылы өлді. Сүйегі Темір үйезіндегі Қиыл өзенінің бойындағы Шолақмолда деген молада. Махамбет қырық екі жасында 1845-інші жылы өлді. Сүйегі Ілбішін уезіндегі Дендер деген жердің күншығыс жағындағы Қарой деген жерде. Бір жылдан соң Ықыластың көмген жерінен Махамбеттің басын ағайындары ұрлап әкеліп денесімен бірге көміпті», – деген тарихи жазбасы көпке мәлім. Махамбеттің моласы туралы дау-дамай жоқ, бірақ арада қанша жыл өтсе де Исатайға топырақ бұйырған жер туралы талас-тартыс толастар емес, бір басылып, бір өршиді. Бұл орайдағы біздің ойымыз былайша: ұлттың ұлы тұлғаларының шығармашылығы болсын, өмірі мен өлімі, туған жылы мен дүниеден өткен уақыты хақында күмән-күдік, дау-дамай туа қалған жағдайда ондай күрмеуі қиын мәселені жекелеген адамдар, бала-шаға шешпей, беделді мемлекеттік комиссия құрылуы керек. Оның пәтуасы барша өркениетті елдердегідей мызғымас ережеге айналғаны құба-құп. Әйтпесе елге күлкі, жұртқа мазақ болу оп-оңай. Осындай орашолақтықтың, мәдениетті басқарған мәдениеттен мақұрым министрдің надандығынан ұлы сазгер Құрманғазының биылғы 200 жылдық мерей тойы ЮНЕСКО түгіл, Қазақстанның даталы күнтізбесіне енбей отыр. Болмаса, бүкіл қазақ даласы 1923 жылы алғашқы Алаш азаматының тұңғыш юбилейі деп, 50 жылдық тойы деп аталып өткенін ескерсек, Ахаңның – Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығы бір жыл бұрын, 2022-де тойланып кетті…
Шежіреші, білімдар Халел ақыл-ойдың кеніші мен ұлтының жүріп-өткен қилы-қилы ғұмыр жолының айғағы халық ауыз әдебиетінің байлығында деп біледі. Ғылым комиссиясын басқарған жылдары Абай, Мағжан, Нысанбай жырау мұраларын түсініктерімен жариялау барысында да ол білім-білігі шалқар фольклорист ретінде өзін көрсете білді. Сол «Аламан» жинағының сөз басында: «Халықтың құлқы [психологиясы мен менталитеті. – Ә.Ғ.], мінезі, ойы заманындағы әдебиетінен көрінеді. Әдебиет – халықтың түрлі қимылдарының айнасы. Жиырмасыншы ғасырға дейін қазақта жазба әдебиет жарытып болмады. Бірақ халық арасындағы ауыз әдебиеті қазақта бай болды. Ауыз әдебиетінің көбі – он тоғызыншы ғасырдың мирасы. Арғы әдебиетттен қалған жұрнақ аз. Біздің қолымызда Кіші жүз қазақтарының (Орал, Бөкей, Маңғыстау) арасынан жиналған он тоғызыншы ғасырдағы ел әдебиетінің бір бөлегі бар», – деп және ол сөзі құр әңгіме болып қалмай, осы «Аламанда», өзі шығарған «Сана» журналының бетінде, өзге де еңбектерінде тоқтаусыз жазбаларын жариялап отырды.
Бір атап өтерлігі – Х. Досмұхамедұлы жидашы, мұратанушы ғана емес, ол өрелі әдебиеттанушы, білгір де бірегей фольклоршы. 1928 жылы Тәшкенде «Год работы Казахского высшего педагогического института» деген кітап жарық көрді. Осы жинақта Халекеңнің орыс тілінде «Қазақ халық әдебиеті» (Қазақ жоғары педагогикалық институтының қазақ тілі кабинетінде оқылған баяндама) атты көлемді мақаласы жарияланды. Мақаланың ғылыми жаңалығына тоқталмас бұрын Х. Досмұхамедұлына тікелей қатысы болғандықтан Қазақстандағы жоғарғы оқу орындарының тұңғышы атақты ҚазПИ – қазіргі Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің ашылу тарихына аз-кем тоқтала кету орынды болмақ.
– Қазақ (Қырғыз) АССР-да жеке жоғарғы оқу орнын ашу мәселесі 1922-
23 жылдары көтерілді. 1925 жылы Қазақ Үкіметі РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі (Совнарком) алдына ЖОО ашу мәселесін қойып, 1926 жылы 15 августа Ташкент қаласында Қазақ жоғары Педагогикалық институтын (Казпедвуз) ашу туралы шешім қабылданады (Ташкентте 1920 жылдан бастап Қазақ ағарту институты (Казинпрос) жұмыс жасап, қазақ мектептері үшін мұғалімдер дайындайтын). Қазақ педагогикалық институтының ашылу салтанаты 1926 жылы 29 октябрьде Ташкент қаласында өтті.
– 1927 жылы 23 мартта Қазақ АССР Халық Комиссарлар Кеңесі Ташкенттегі Казпедвузды Қазақ мемлекеттік университетіне (КазГУ) айналдырып, астана Алматыға көшіріп алу туралы шешім қабылдайды.
– Оқу-ағарту комиссары О. Жандосовтың төрағалығымен Ерекше комиссия құрылады (мүшелері – Абдрахманов, Байділдин, Михайлов, Асфендияров, Авксентьевский және Досмұхамедов). Х. Досмұхамедовке Казпедвуздағы қажетті оқу жабдықтары мен материалдық құрал-жабдықтарды Алматыға көшіру тапсырылады.
– Х. Досмұхамедұлы ҚазМУ-дың алғашқы штатын түзеді, 1928/1929 және 1929/1930 жылдарға арналған оқу-жұмыс бағдарламаларын жасайды, материалдық базасы жөнінде есеп жазады (ҚР ОМА, 30-қор, 1-тізбе, 639-іс, 112-113-пп.). Қазақ мемлекеттік университетінің ашылу салтанаты 1928 жылы 1 октябрьде Алматы қаласында өтеді. Оның ректоры болып Санжар Асфендияров, проректоры болып Халел Досмұхамедұлы тағайындалады. Қазақ АССР Оқу-ағарту Халық комисссары О. Жандосов баяндама жасайды, А. Байтұрсынұлы құттықтау сөз сөйлейді.
– 1930 жылы Университеттен Ауылшаруашылық және дәрігерлік факуль­теттер жеке ЖОО болып бөлініп кеткендіктен ҚазМУ енді Қазақ мемлекеттік педагогикалық институты аталады. Оған 1935 жылы Абай есімі беріледі.
– Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті (ҚазПИ) –
Қазақстандағы тұңғыш жоғарғы оқу орны. Еліміздегі барша жоғары білім беру ошақтары әр жылдары осы ҚазПИ-ден іргесін айырып, жеке шаңырақ көтерді.
Зерттеушінің көлемді «Қазақ халық әдебиеті» очеркі «45 жыл бойы қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін талмай жинаған Әбубәкір Ахметжанұлы Диваевқа» арнауынан басталады. «Кіріспе» бөлімнен соң «Халық әдебиетінің мазмұны», «Қазақ халық әдебиетінің классификациясы» және «Қазақ халық әдебиетінің үлгілері» атты үш ауқымды бөлімдерді қамтиды. Осы әсіресе үшінші тарауы қазақ оқығандары үшін маңызды да мәнді. Филология факультетін тәмамдаған, академик Мәлік Ғабдуллиннің оқулығымен аузымызды ашқан бізге бұл очеркпен алқашқылардың бірі болып танысу, оны аудару (Аламан. Алматы, 1991, 14-37-бб.) бақыты бұйырғанына Жаратқанға мың алғыс айтамыз.
Атап өтерлігі – профессор Халел Досмұхамедұлы барша қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жіліктеп-жіктеп 46 бапқа бөледі. Әрине, оның көбі көпшілікке етене таныс, мәселен, ертегі, аңыз, айтыс, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, бесік жыры, жоқтау, жарапазан т.с.с.
Енді біздің көзіміз үйреніп, құлағымызға сіңісті болған өзгешеліктерге тоқталсақ, фольклорист ғалым эпостық жырлардың өзін үшке бөледі: 1. Батырлық жырлар; 2. Тарихи жырлар; 3. Жануарлар туралы жырлар. Ал біз лиро-эпос деп жіктейтін жырларды Халекең «тұрмыс-салттық (бытовые) поэма» деп, «Қыз Жібек», «Қозы-Көрпеш–Баян», «Айман-Шолпан» жырларын осы бөлініске жатқызады. Одан әрі өзімізге таңсық көрінген баптарға санамалап тоқтала кетелік:
9. Он екі жылдық жыл санау (жыл маусымдары, айлар, аптаның күндерінің шығуы мен мәні) [хақындағы аңыз, жырлар].
10. Демонологиялық әңгімелер (Жалмауыз кемпір, Жезтырнақ, Албасты, Марту, Қара, Обыр, Үбе, Жын, Пері).
11. Космонологиялық әңгімелер (аспан денелері, күн күркіреу, найзағай, аққан жұлдыздар, Жеті қарақшы, Үркер, кемпірқосақ, т.б.).
12. Түс жору.
13. Ойын, ойын үстінде айтылатын мәтел сөз, қайырма, әңгімелер.
15. Шежіре (1. Жекелеген адамдар; 2. Ру; 3. Тайпа; 4. Жеті ата; 5. Хандар шежіресі).
18. Мақтау жырлары (1. Бір адамды мақтау; 2. Бір атаны немесе руды мақтау; 3. Атамекенді не бір қонысты мақтау; 4. Бір затты, уақиғаны, жануарды, т.б. мақтау).
20. Жылау-сықтау.
21. Жұбату.
22. Сатира, ирония және эпиграмма (жамандау, мысқыл, келеке, кекесін-келемеш, шағу).
23. Билік сөз (билердің сөз тауып шешім шығаруы; нақыл сөздері; жауаптары мен өсиеттері).
24. Бата, алғыс.
25. Қарғыс.
26. Ойын-сауық әндер мен әңгімелер (күлкі, көңіл ашу сөзі).
27. Әзіл.
28. Үгіт өлең.
29. Зарзаман, толғау.
30. Қыздырушы, намыстандырушы өлең (патша мен Қоқан өкіметіне, шенеуніктердің зорлығына қарсы).
31. Болжал өлең.
32. Өсиет өлең (қайтыс болар алдында және ауру үстінде).
33. Өмірбаян мен авторлық ғұмырнама.
36. Жігіт өлең (махаббат жырлары).
37. Қоштасу өлең.
38. Көрісу өлең.
39. Сәлем өлең.
40. Аруақпен сөйлесу.
41. Ем-дом жырлары (1. Жын шақыру; 2. Оқу; 3. Арбау; 4. Көшіру; 5. Қағу: 6. Үшкіру, дем салу; 7. Садақа, құдайы, нәзір; 8. Кітап ашу; 9. Бойтұмар; 10. Құмалақ ашу мен жауырын қарау).
42. Өтірік өлең.
44. Боғауыз өлең.
45. Діни әдебиеттер.
46. Қисса (араб-парсы өмірінен).
Барлық Алаш қайраткерлері сияқты Халел Досмұхамедұлының да барлық мұра-мирастары 60 жыл бойы (1929-89) көп көзінен жабық болып, тыйым салынғандықтан совет заманында халық әдебиетінің мұндай классификациясы, жіктелісі ауызға да алынбады. Соңғы ғылыми жаңалық­тар, әсіресе баға жетпес асыл қазынамыз, ұлттық құндылық болып саналатын жүз томдық «Бабалар сөзіне» бұл шағын жанрлардың қайсысы кіріп, қайсысы назардан тыс қалғанын алдағы уақытта анықтайтын боламыз.
Әзірге «Жұлдыз» журналының оқырмандарына Халекеңнің қоржынынан алынып, заманында «Сана» журналында (1924, №2-3) жарияланған «Аруақпен айтысу» өлеңін тұтастай келтіруді жөн санадық. Өйткені фольклор зерттеушілерінің пікірінше, бұл осы жанрлы тақырыптағы (жоғарыдағы №40 баб) хат бетіне түскен жалғыз-дара жыр үлгісі.
АРУАҚПЕН АЙТЫСУ

Қазақтың ел әдебиетінің түрі көп екені мәлім. Осы түрлерден ескерілмей келе жатқан түр – аруақпен айтысу. Қазақ жұрты өліктерін өте сыйлайды. Там салу, ас беру, өліктің аруағына сыйыну секілді ырымдар қазақтың бұрынғы шамандығынан қалған ырымдар.
Күйікке шыдамай сүйгенінің моласына барып зарлайды. Моладағы кісіден жауап алады. Іштегі шерін шығарып, мауқын басады. Өлік зарлаушыға жауап береді. Мола басында айтыс болады. Аруақпен айтысу – жоқтаудың бір түрі. Аруақпен айтысу көбіне ерлі-зайыпты адамдардың арасында болады.
Үлгі үшін төменде күйеуі жауда өлген Аймаңдай деген қыздың моланың басына барып, күйеуінің топырағын құшып жатып, біресе өзі болып, біресе күйеуі болып айтысқанын келтіреміз:
Қыз:
Жігіттер жиырма бесте аттай желді,
Басыңнан атқара көр бір тайпа елді.
Алғаным, аш қойныңды, көтер басың,
Қасыңа Аймаңдайдай досың келді.
Жігіт:
Жігіттер жиырма бесте аттай желді,
Басымнан атқарайын бір тайпа елді.
Далада иесіз тұрған қу молаға,
Аймаңдай мұңдық болған неге келді?

Қыз:
Тартады етім салқын жел келгенде,
Үстіңе сескенсейші ел келгенде.
Алаштан таңдап алған асыл Бабас,
Жатырсың не ғып шыдап мен келгенде?

Жігіт:
Тартады етім салқын жел келгенде,
Үстіме сескенейін ел келгенде.
Алаштан таңдап алған қыз Аймаңдай,
Сау болсам жатар ма едім сен келгенде?

Қыз:
Барады көшіп аулым Алмалыға-ай,
Алланың кім көнбейді салғанына-ай.
Бір ауыз алғанымнан сөз сұраймын:
Артыңнан жалғыз өзім қалғаным ба-ай?

Жігіт:
Ауылым биыл ауар қонысынан,
Атанар қыздар жаман долысынан.
Ажалым менің дағы бір Алладан,
Текенің болды жала орысынан.

Қыз:
Мінгенім астымдағы кер ме едің-ай,
Шұбырған кекілінен тер ме едің-ай.
Бәйгеден келіп жүрген жығылғырың,
Кәуірдің пысы басып жүрмеді ме-ай?

Жігіт:
Көрінер садақ сұлу оғыменен,
Қыс күні ат шаппайды тоғыменен.
Мен мініп шұбар атқа жөнелгенде,
Артымнан жетті кәуір шоғыменен.

Қыз:
Тізгінін шұбар аттың бұрсаң етті,
Сауырға жығылғырды ұрсаң етті.
Жеткенін кәуір иттің білгеннен соң,
Өзіңе бағындым деп тұрсаң етті.

Жігіт:
Барады аузым, тілім шөлдейін деп,
Қолымды көтеремін сермейін деп.
Кәпірге келе жатқан қарсы шаптым,
Қорлығын тірі тұрып көрмейін деп.

Қыз:
Қояды өлгендерді қырық қадамға,
Тыңдаусыз айтқан сөзім еш адамға.
Алаштан таңдап алған асыл Бабас,
Тимеймін тиме десең еш адамға.

Жігіт:
Аймаңдай, енді сені ала алмаймын,
Мойныңа ақ білегім сала алмаймын.
Атаңның оң жағында қалдың жастан,
Тиме деп обалыға қала алмаймын.

Қарағай қамшы сабы салдан болса,
Шұбар ат тәуір еді мал да болса.
Кешегі қайның Қожас тірі кеткен
Кем қылмас тең құрбыңнан алда болса.

Қыз:
Базардан мен де барып мата алармын,
Матаны алмай тегін сата алармын.
Кешегі қайным Қожа келсе-дағы,
Жеңге алған жесір қатын атанармын.

Жігіт:
Астымда атым мінген сұр қарагер,
Қара өлең мен айтайын алайдан өр.
Кешегі қайның Қожа тірі кеткен,
Тілегін қатты тілеп отыра бер.
Қыз:
А… Бабас, сөзімді айтқан қостаймысың,
Сөзімді айтқан менің тастаймысың?
Жаныңды жер ауыртып жатыр ма екен,
Берейін қызыл тоным жастаймысың?

Жігіт:
Аймаңдай, тая көрме сертіңізден,
Кетіпті ішің толып дертіңізден.
Ки-дағы қызыл тоның той тойлай бер,
Сүйегім басқаланған етімізден.

Дәл осы «Аруақпен айтысу» өлеңі сияқты Халекең «Аламан» жинағына енгізген «Қармыс батыр», «Байбоз-Жанбоз», «Әлім мен Байұлының айтысқаны», «Айса», «Балуанияз», «Ел едік», «Даусым саған не болды?», «Жиембет батырдың ашуы» сынды өлең-жырлар, толғаулар бүгінде асыл қазынаға айналып, халық мұрасының алтын қорына қосылды.
Қазақ әдебиеттануы мен фольклоры, тарихы мен мәдениеттануына өлшеусіз үлес қосқан ағартушы Халел жоғары санатты маман дәрігер болғандықтан да жанына жақын тақырыпқа үнемі қалам тартып, мақала жазып, ондаған кітап шығарды. Бұл саладағы оның көрнекті туындылары «Шәкірттер саулығын сақтау» (Ташкент, 1923) және «Оқушының саулығын сақтау» (Ташкент, 1925) кітапшалары. Бұлар атынан көрініп тұрғандай, өз заманындағы балалар гигиенасына арналған аса ділгір еңбектер. Сол сияқты дәрігер ғалым оба ауруымен күресу жолында инструкция-жолсілтер боларлық «Как бороться с чумой среди киргизского населения» (Практическое руководство для работающих на чумной эпидемии) атты көлемді еңбегін орыс тілінде жазып, бірнеше рет бастырды.
Сондай-ақ Халекеңнің даңқын күллі түркі әлеміне жайған сүбелі еңбектері оның «Табиғаттану», «Жануарлар» мен «Адамның тән тірілігі» атты оқулықтары болатын.
Бұлардың басым көпшілігі, әсіресе оқулықтары бүгінгі буын, жаңа ұрпақ үшін мүлдем «жұмбақ арал». Өйткені олар заманында араб қарпімен кітап болып шыққан, қазіргі жазу үлгімізге енді-енді ғана толық көшіріліп, баспа бетін көріп жатыр. Оларды қайталап жаңғырту, қажетті тұсын кәдеге жарату, көпшілікке қолжетімді ету, біздіңше, бүгінде өте өзекті мәселе.
Әрине, арадағы бір ғасырға жуық уақытта ғылым-білім қарыштап алға дамып кетті. Құрылымдық жағынан бұл пәндердің (анатомия, биология, зоология, гигиена т.б.) мазмұны өзгеріп, ғылыми сапасы, танымдық сипаты толыққанымен базалық термин қоры сақталып қалғаны сөзсіз. Ал бүгінгі Тәуелсіз Қазақстанда мемлекеттік тілдің жан-жақты дамуы мен толыққанды мәртебеге ие болуының бір шарты – ғылымның барша саласында ана тілімізде терминдік жүйесін жетілдіріп, қалыптастыру. Оның үстіне уақыт көші, замана талабы латын үлгілі жазу мәселесін де алға шығарып отыр. Осы бағыттарда Х. Досмұхамедұлының қаламынан туған әрбір ғылыми еңбек, оқулықтарды талдау, зерделеу, қажеттісін игеру – кезек күттірмейтін шаруа. Әрине, бұл шаруаны сол саланың мамандары атқарса, талдап, талқыға салса нұр үстіне нұр болар еді.
Біздің әзірге қолымыздан келері – оқулықтардың тіліне көңіл бөлу, ғұлама ғалымның қаламының жүйріктігіне, тілінің жатықтығына, көне ұғым-түсініктерді тап басып, орынды қолдана білетіндігіне таңданып, тамсану ғана. Қазақтың киелі жануары жылқыны автор «Жануарлар» кітабының алтыншы «Тұяқтылар» бөлімінде, «Тақ бақайлар» тарауында таратып жазады. Алдымен «Жылқы» тақырыпшасындағы анықтамаға көз жүгіртелік: «Жылқы – орта бойлы, сымбатты, сұлу тұрпатты, жіңішке аяқты, сопақ басты, дөңгелек сұлу көзді, қимылдағыш тік құлақты, кең танаулы, жуан мойынды, жалпақ кеуделі, қысқа жұмсақ жүнді жануар. Мойнындағы қылы ұзын болады, мұны жал дейді. Екі құлақтың арасында маңдайға салбырап түскен қылды кекіл дейді. Жауырынның басы тұрған иықтағы кеуде омыртқалардың ұшты бұтақтары ұзын болады.Сондықтан жылқының иығы биік, шошақ болады, мұны шоқтық дейді. Құйрықтың түбінен үшіне дейін ұзын қыл болады. Аяқтардың ішкі беттерінде кертіктен жоғарғы, тілерсектен төмен бармақтай сасық мүйіз болады, мұны қолаңса дейді. Жылқының терісі жиырылғыш, қимылдағыш болады.
Жылқының сүйектері жуан, мықты болады. Кәрі жілік садақсыз, асық жілік шыбықсыз болады. Табан алақан сүйектері бірігіп бітіп, ұзын жуан жіліншік болады, жылқыда тек жалғыз бақай болады. Бақалшық сүйектері жуан, үлкен болады. Бірінші, екінші бақалшықтарды топай дейді, үшінші бақалшықтарды тұра дейді. Тұраның сыртында киілген тұяқ болады. Қалған екі бақайдың ізі шашалықтағы кішкене сүйектер болады. Мұны шаша сүйектер деп атайды… Жылқының миының беті ойлы-қырлы, ирек-сайлы болады. Бұл – ақылдың белгісі. Жылқы – ақылды мал. Ат – ердің сенімді серігі». Мектеп қабырғасында, болмаса жоғары оқу орнында жылқы хақындағы осындай жатық тілмен жазылған сипаттаманы бұрын-соңды кездістіріп пе едіңіз?!. Одан әрі жылқының түрлеріне жан-жақты тоқталады: араб бедеуі, түрікпен арғымағы, Қапқаздағы қараяқ, ағылшын арғымағы, Орлов желгіші, пони, мұсталық [мустанг. – Ә.Ғ.]. «Қазақ жылқысы кішкентай бойлы, берік көнбіс, жуас болады», – деп сипаттайды.
Болмаса «Шегіртке» тарауына көз жүгіртелік. Оның өзі «Шегірткенің сыртқы бітімі», «Шегірткенің асқазаны», «Шегірткенің қан жүретін құралысы», «Шегірткенің дем алыс мүшелері», «Шегірткенің зәр шығару мүшелері», «Шегірткенің неріп құралысы», «Шегірткенің сезім мүшелері», «Шегірткенің көзі», «Шегірткенің есту мүшелері», «Шегірткенің үні», «Шегірткенің көбеюі», «Шегірткенің түсі», «Шегірткенің тіршілігі» атты тақырыпшалардан тұрады. Анықтамасында: «Ат басты, арқар мүйізді, бөрі кеуделі, бөкен санды, құс қанатты, құмырсқа ізді, бота тірсекті» деп қазақтың жұмбағында шегірткені сүгіреттейді. Қазақтың бұл айтуы шегірткенің сыртқы бітіміне дұп-дұрыс келеді», – десе, оның үні туралы: «Еркек шегіртке шырылдап үн шығарады, ұрғашы шегірткеде үн болмайды. Шегірткенің үн шығаратын құралы жабын қанатында. Шегірткенің сол жабын қанаты өне бойын оң жабын қанатының астында жатады. Оң жабын қанатының астында, топшыға жақын жерде дөңгелек, мөлдір жарғақпен қаптаулы шұқыршақ бар. Жарғақтың айнала шеті (шұқыршақтың ернегі) көтеріңкі. Осы жарғақты үн айнасы деп атайды… Сол жабын қанатының дөңгелек жарғаққа тұспа-тұс орнында көлденең жатқан сіңір бар. Сіңірдің беті егеу секілді бүдір. Сол қанатын қимылдатып, әрі-бері қозғағанда сол қанаттың сіңірі оң қанаттағы айнаның айналасын егейді. Дыбыс шығып, өзімізге белгілі шегірткенің үні пайда болады. Жарғақ пен қаптаулы шұқыршақ дауысты күшейту үшін жаралған. Шегірткені қобыз тартады десе болғандай», – деп айды аспанға бір-ақ шығарады. Міне, білік, міне, білім демеске шараң жоқ.
Доктор Х. Досмұхамедұлының әдіскерлік тәжірибесі молайып, қаламы әбден ұшталған кезде дүниеге әкелген соңғы еңбегі – «Адамның тән тірлігі», яғни бәрімізге белгілі «Анатомия» оқулығы Қызылорда қаласында 1927 жылы бір-ақ рет жарық көрді. Басқа туындылары сияқты бұл да көтерген әр тақырыбына сай көркем суреттермен безендірілген. Оқулықтың кез келген бетін ашып оқи бастасаңыз адамның тән тірлігіне қатысты қай-қай тақырып та қарапайым қазақ тілімен тәптіштеп түсіндірілетініне көз жеткізуге болады. Мәселен, «Аяқтың ұшындағы сүйектер» тақырыпшасын оқылық: «Аяқтың ұшы тілерсек, табан, саусақ болып үшке бөлінеді. Әр бөлімде өзіне арнаулы сүйектер бар. Сирақ пен табанды жалғастырып тұратын бөлімді тілерсек дейді. Тілерсекте жеті сүйек бар. Бұ сүйектер екі қатар болып тізіліп жатады. Алдыңғы қатарда жатқан асық пен толарсақ. Кейінгі қатарда бес сүйек бар: бір қайық сүйек деген сүйек, үш сына сүйек деген сүйек, бір текше сүйек деген сүйек. Толарсақ өкшеде жатады, өкше сүйек деп атауға да болады. Асық толарсақтың алдыңғы жағында, үстінде жатады. Асық шыбықпен де, асық жілікпен де буындасады. Екі қызыл асықтың арасында қуысқа асық кіріп тұрады. Асық буында бүгу мен жазу бар. Тілерсек сираққа көлденең тұрады».
Бұл кез қазақ зиялыларының басына қара бұлт үйіріле бастаған аласапыран жылдар болатын. 1930-жылдардың басында-ақ Халекеңнің «Анатомиясы» мектептерден аластатылып, оқу-әдістемелік құрал ретінде қолдануға тыйым салынды. Оны жетілдіріп, ұштап, қайтадан бастыруға автордың шамасы келмеді. Одан кейінгі жылдарда мектептерде орыс тілінен аударылған оқулықтар қолданылды. Біз, мәселен, сол бір тілі қойыртпақ аударма «Анатомия» оқулығымен көзімізді ашқан болатынбыз.
Өкінішке орай, тәуелсіздік кезеңінде ғалымның қаламынан туған оқулықтардағы биология мен зоология, медицина мен гигиенаға қатысты ғылыми терминологияны зерделеу, талқылап-талдау ісі тоқталып тұр. Осыдан бір ғасыр бұрын ағартушы Х. Досмұхамедұлы: «Біздің тәжірибемізде қазақ тілі – бай тіл. Олай-бұлай созуға өте ыңғайлы келе беретін тіл. Қазақ тілі ғылым жолына салынып іреттелсе, ешбір жұрттың тілінен кем болатын емес, бұған илануымыз керек», – деп толғанған-ды. Қазіргі ұлттық ғылыми терминологияға ерекше сұраныс туған кезеңде ғалымның еңбектеріне жаңаша қызығушылық туып, орта мектеп ұстаздары мен ғалым-зерттеушілер осы көнекөз оқулықтардағы төл терминдік жүйеге ерекше назар аударып, қажеттісін қабылдар деген үмітіміз зор. Бұл қайтадан «Америка ашпай», барды бағалау, жоқтың орнын толтыру болар еді.
Отыз жылдан астам тәуелсіз ел ретінде ғұмыр кешіп келсек те мемлекеттік тіліміздің толыққанды ғылым тіліне, оның ішінде жаратылыстану ғылым­дары мен өскелең техника, технология тіліне айнала алмай отырғаны шындық. Жалпы ұлттық (мемлекеттік) тілде ғылымды дамытуға қажеттілік тумай отырғаны жасырын емес. Бұл олқылықтың орнын толтыру үшін тағы бір Халел Досмұхамедұлындай данышпанның келуін күтіп отырмайтын шығармыз. Ендеше, қолда бар алтыннынң қадірін біліп, ғалымның ұшан-теңіз мол мұрасына ұлттық көзқараспен жеткілікті түрде көңіл бөлелік.
Әңгімеміздің піссімілләсінде он жылдан соң ортамызға келер ағартушы Халелдің 150 жылдық мерейтойын ЮНЕСКО аясында тойлауға күш салуға көпті шақырған болатынбыз. Сол мақсатқа жету жолындағы алғашқы қадам – ұлы ұстаздың еңбектері бауырлас қырғыз және түрік тілдеріне аударылу ісі қолға алынды. Алдағы уақытта қазақ үшін аяулы да ардақты ұлы Ағартушыны түрік дүниесіне түгел танытып, одан әрі әлемдік Пассионар тұлға дәрежесіне көтере білсек, арманда кеткен Алаш Арыстарының тағы аманатын, өсиет-өнегесін орындағанымыз болар еді.