Тағдыр жазуы

Аппақ. Тап-таза. Қаңтардың басы. Желтоқсанның соңы.

Мектептегі қысқы демалыс, мен ауылға – баба жұрт Көпбейіттегі ескі қыстауда отырған атам мен әжеме келгем. Туған үйім де осы. Қазіргі тұрақ – панам да осы. Жасым он үште. Он үшке төрт апта қалған. Осыдан тура он үш ай бұрын мұғалім әкем, – мен аға дейтін едім, – «халық жауы» ретінде инжеккенге айдалған. Айдалса да, әзірге жер бетінде барлығын, поляр белдеуінің арғы жағындағы мәңгілік тоң алабы – Воркута лагеріне түскенін хабарлаған, арттағы ата-ана, ағайын туысқа амандық тілеген бір жапырақ хаты өткен жазда келген. Жиырма бес жылға кесіліп еді. Жарық күнге қайта шығар үміт жоқ. Мен… барса-келмеске кеткен аға түгілі, еркіндікте жүрген өзімде қандай үміт барын білмеймін. Рас, үздік оқимын. Үздіктердің үздігі. Содан соң кітап. Аудандық кітапхананы тауыстым. Көп білетін сияқтымын. Өте көп. Кітап қана емес. Көз ашқаннан бері көргенім, естігенім, көңілге тоқығаным. Оқыған, естігенге қоса, көлденең мағлұматтар арқылы өз бетімше жеткен түйіндер. Біз – отар елміз! Отар болған соң… көрешегің осы. Африкада зәңгілер жүр. Басқа тарапқа шашыраған тұқым-жұрағатымен қоса, міне, төрт жүз жыл бойы құлдықта. Американың үндістері… Аустралия, Тасмания, Мұхитстан халқы… Түгел құрып кетті. Енді біз. 1932 жылы аштан қырылған. Одан соң топырлата тізіп, соғысқа әкеткен. Одан бұрын да, кейін де атқан, айдаған. Соның күні кешегі ұшығы – менің көкем екен. Кетті. Қайта көрмеймін. Көрмеске, шықпасқа кетті. Менің өзім… шыға алам ба, жарық дүниеге? Көп білетін едім. Білгенімнің бәрі теріске саяды. Көп ойлайтын едім. Ойлағанның бәрі уайымға бастайды. Оқуым керек. Жетуім керек. Жай ғана жетпеймін. Шегіне шығам. Бар мұраттың. Мен – жазушы болам! Биыл түгел оқып тауысқан Гоголь сияқты. Қазақша барын екі рет төңкеріп шыққан Толстой, Тургенев сияқты. Өзім атына баққан ұлы Мұхтар сияқты. Атам айтатын. Жас кезінен кемеңгер еді, жүре келе, Абайды ардақтап, ұлылыққа жетті деп. Сен де сондай боласың!.. Болам! Болғызса… Мектепті бітірем. Алтын медальмен. Алматыға барам, оқуға. Емтихансыз қабылдайды. Қабылдаса… «Халық жауының» баласына барлық жол жабық. Мұны да білетін едім. Көп білетін едім. Өте көп… білемін деп ойлаймын. Көп білгендіктен, қайғы да қалың. Бар алданыш – оқуда. Өз еркіңмен зерделейтін әдебиет. Ауылға, қысқы демалысқа да арқалап келгем. «Дон Кихот» деген кетпектей кітап. Сервантес. Күзде оқығам. Күлгем жоқ. Жаным ашыған. Ойдан шығарылған Дон Кихотқа емес. Осындай қалың кітап жазған Сервантеске. Көрмегені жоқ екен. Тұтқында болған. Түрмеде отырған. Бәрінен аман шыққан. Кітап жазған. Мен де жазам. Қиын нәрсе. Қалай жазған… Қалай жазғанын байыптау үшін екінші қайыра алдым. Екінші рет, үшінші рет оқымақпын. Бірақ ауылда, аз күндік демалыста басқа бір алданыш бар. Аңшылық. Түлкіге шықтық. Атаммен. Тазы ертіп. Келте сонар еді, қар қиыршықтап тұрған. Ешқандай не ескі, не жаңа із жоқ. Барын бүркеп жатыр. Келтесінен, төтеден кездестік. Бел асырмай қуып жетті. Екі бүктеп, ұмар-жұмар астыға басты. Біз айырып алғанда өліп қалыпты. Түлкі. Жаным ашыды. Қызыл түгі құлпыра толқып, ақ қар үстінде, қызыл тобылғылы қия бетте жүрер еді. Ендігісі не… Терісі сыпырылады. Иленеді. Тағы бір тымақ. Жоқ. Екінші қайтара зауқым соқпады. Мылтық алып, сыртқа шықтым. Күресінде сарқылдап, бір топ алақанат сауысқан отыр. Менен ықпайды, бала деп. Қазір ортасынан топ еткізсем ғой, қорғасын бытыра бес-алтауын қатарынан түсіреді. Мергендіктің керегі жоқ. Анау оңаша, шеткері екеу болмаса. Тартып жібердім. Дүңк!.. Біреуі тұрған орнында қалды. Екіншісі етпетінен түсе бере, қалбалақтай көтеріліп, жоғары ұшты да, қайтадан құлдады. Етектегі тоғайға жетер-жетпесте далп етіп, тал басына соғылып, қанаты жазылған қалпы төмен құлап түсті. Тағы да жаным ашыды. Бірден өлген сауысқанға емес, қансырап кеткен сауысқанға. Обал. Екеуіне де. Боқ шоқыса да, өз бетімен, еркін жүрер еді. Енді міне… Күресінде жатқанын ит жейді. Тоғайға түскенін… түлкі не сары кіс. Аттым. Не болды. Обал. Қоян мен құрдың жөні басқа. Еріккеннен атпайсың ғой. Еріксең де пайдаңа шығады. Атам айтады, жан-жануар тегіс адам үшін жаралған. Менің байыбым бойынша, өздері үшін. Ал адамның өзі… Совет өкіметі үшін. Соттау үшін, ату үшін, айдау мен азап үшін. Мен де… Өзегім өртеніп, ішім қайнап тұрады. Құса мен ыза. Шарасыз, дәрменсіз, мең-зең ахуал. Ем жоқ, дауа жоқ. Жалғыз-ақ демесін – оқу. Содан соң – жазда балық, қыста аң. Жазда да аң, – аң емес, құс, содан соң қоян. Бірақ қыс жақсы. Үйрек-қаз жоқ, оның есесіне құр ату оңай – биікте, тал басында отырады, шамалап алып, ық жағынан, қалың ағашты тасаланып, кейде дәл түбіне келесің; тіпті, қарлы боранды күндер де бөгет емес, шатқал етектегі ақ қырау тоғай шайқалғанымен, сырттан тыныш, қап-қара құр аңдағайлап тұрады, қайта, осындай бұлыңғырда түсіру оңай. Ал қоян… өзенді бойлаған тоғай іші тарам-тарам жым, кейде, қар сирек жауған аралықта жалғызаяқ жол әбден тапалап, кісіні еркін көтеретіндей даңғырап жатады, бірақ тоғайдағы қоян қыста алғызбайды, сықырынды алыстан естіп, қалыңға сіңіп кетеді; қоянның емі – қыр, шаңғымен тауды көбелей жүріп отырасың – өрге салса, көз алдында, алыстан-ақ қарауылға ілінеді, қиялай тартса тіпті оңай, зырлай сырғанап, кесе атасың. Барлық қапа-қайғы ұмытылады. Бір сәтке болса да.

Мылтық атуды атам үйреткен. Өткен… арғы жылы, тағы да осыдан он үш ай бұрын. Ағаның барса-келмеске айдалғаны мен кәмпеске туралы жарлық қоса жеткен. Мен ауданда, оқудамын. Ауылдағы үйге өкімет өкілдері, заң қызметкері, тақау әкімшілік – бір топ кісі сау етіп келеді. Қатал кейіпте қаралы жағдайды ескертіп, тиесілі жарлықты орындауға кіріседі. Яғни, қолдағы мал-мүлікті түгел тонап алу. Ол заман есебінде біз баймыз. Үш құлынды бие, құнан дөнен, үш бұзаулы сиыр, тайынша-торпағымен – он төрт-он бес қара және тағы біраз ұсақ тұяқ болса керек. Кемпір-шалдың – бәріміздің күнкөріс көзіміз. Түгел сыпырып алған. Содан соң үйдегі киім-кешек, төсек-орын, шөңке-табақ. Ыдыс-аяқты түгендей келе, орнында қалдырыпты. Сырмақ, текемет, ішік, тон, көрпе-жастықтың тәуірін іріктеп қаттайды. Мал – колхозға қосылды, қоқсық – аудандық сот мекемесінің қоймасында жатты дейтін, арғы жағы белгісіз. Қайткенде де дүние-малға ешкім тарылмады, түнекке кеткен кісіден артық емес еді. Іші-сырты жылан жалағандай қаңырап қалған үйде іске татырдан жалғыз құс мылтық қана тізімге ілінбепті. Атам алдында ғана тазартып, майлап, төсек астына орап тастаған екен. Мен әзірге ұстамаймын, әркім қолқалап жүрмесін дегені ғой. Ешкім аңдамаған. Мен үйге ойранның соңын ала келгем, атам мен әжемді көріп кетпек едім. Жылау жоқ, қайғы ғана қалыпты. Екінші, әлде үшінші күні, қайтадан төрге ілінген мылтыққа қарап отырғам. Ағаның мылтығы. Соғыстан бұрын, мұғалімдік оқуды бітіріп келген соң сатып алған. Дүмінің сыры тозған, оқпаны түп-түзу, жиырма сегізінші калибр. Құндағы мен шүріппесінде ағаның алақан, саусақ таңбасы әлі тұрғандай, жып-жылы. Алып, қолыма ұстадым. Атып үйренесің бе, деді атам. Сыртқа шықтық. Оқтап берді. Былай, былай. Өзім де білем. Иыққа тірей, нық ұста. Тым қатты емес. Содан соң, етектегі тоғайдан асыра, тарс еткіздім. Теппеді. Бәрі дұрыс. Тек бірдеңені көздеп ату керек еді. «Міне, үлкен жігіт болған деген осы!» – деді атам. Үлкен жігіт болдым. Үлкен жігіт болған аңшылығым сол күні түстен кейін басталған. Алғашқы қоянымды үшінші күні атып алғам. Көздеп атқан алғашқы оғыммен.

Мен туған, мен тұрған үй – біздің ата қыстауымыз, жартасты биік-биік қабақ басында. Етекте өзен, екі өңірін тоғай жапқан. Тоғай іші толған қоян. Тал басы қаптаған құр. Арғы беттегі еңкіш қырат, көтеріле бере тауға ұласады. Құлама мен өзен аралығында – қалың зират, кеңінен қораланған, қабырғасынан құлағы биік ескі бейіт, төбесі ойылған жалғыз күмбез, тас қабырғалы, іркес-тіркес, үлкенді-кішілі көп мола, төңірегі – біразына тас үйілген, көпшілігі жайдақ, түсіп кеткен, қаптаған қабір. Әуелгісі – менің арыдағы аталарым, кейінгісі – соңғы, ашаршылық пен зұлмат белгісі. Жоғарыда – Ақ түбек, Көк түбек – өзеннің екі жағасы, орманды, шалғынды алқап, қазір қалың қар басып жатыр. Арғы шегі – қырат үсті тағы зират. Қазір қатарынан шошайған төрт күмбезден басқасы көрінбейді, бірақ мұндағы бейіт тіпті көп – биік үйінді, қына жапқан қызыл тас. Қоныстың Көпбейіт аталуы содан. Осы екі үлкен зираттан. Тағы бір зират бар. Төменде, бұл да сол қабақ, қыстаудан әудем жер. Жаңа зират аталады. Менің кейінгі әкелерім жатыр. Арғы аталарым да, бергі аталарым да іргеде екен. Бәрі де тыныш ұйқыда. Қуғын-сүргін көрмеген. Түрмеге түспеген. Итжеккенге айдалмаған. Еншілі өмірін атқарып, тыныш қана мен туған, мен тұрған үй – біздің ата қыстауымыз, жартас – ұйқыға кеткен. Бәрі де бақытты. Ал мен – бақытсыз едім. Ол кезде дәл солай ойламаған шығармын. Бірақ қайғым қара қазандай. Көкірегім зіл қара тас. Сол қайғымен, сол қара таспен күнді таңға жалғап, азапты ғұмыр кешіп жатқам. Бар демесін – кітап. Бар қызық – азғана аңшылық. Басқа түгім жоқ. Жер әлемде жалғызбын. Тек атам мен әжем ғана бар. Содан соң… қаншама тауқымет түссе де басылмаған кішкентай көкірегім. Мен бар істе бірінші болуға тиіс едім. Оқу ғана емес. Ойында да. Сол ойынның бірі – аңшылықта. Биыл соғым да сойылмаған. Атам мен әжемнің не ішіп, не жегенін білмеймін. Кісі үйінде тұрып, жүдеп келген менің қарным тоқ. Бәрі бар, бәрі баяғыша сияқты. Оның үстіне, күн сайын не құр, не қоян атып әкелем. Атам салқын қабағы жазылып, күлімсірейді де, мылтығымды төрге апарып іледі. Әжем есі шыға қуанады. Олжалы оралды деп емес, менің үлкен жігіт болғаныма. Қазір ойласам, сол жылы қыста қажып, таусылып, өлмелі отырған кемпір-шалды етке тойғызып кеткен екем. Бірақ, айттым, ең бастысы ол емес еді.

Биыл да қысқы демалысқа бір апта бұрын келгем. Өз үйімде аунап-қунаған, аңшылық құрған, қайғы-зар бір сәтке сейілген жеті-сегіз күн ішінде асау тайдай тыңайып қалыппын. Ертемен тағы да тоғайды құлдап, аңға шықтым. Етекте, терең арнаны қос бүйірінен қысып, екі биік тұр. Қос Босаға аталады. Одан ары, сол қабақ – тізбекті тау, өзенге төне біткен, ителгі ұя салатын құз жартас, етегіне қайың-терек тырмыса өскен тік қия. Оң қабақ та тау, тек өзенмен аралық – оқ бойы  және биікке қарай қырқалана, белестене көтеріледі. Ойпаң тұстар – қараған, дөмпеш тұстар – тобылғы. Нағыз қоян ойнағы. Бұл жақта да өзен қабағы жартасты, биік; қалың тоғайлы тымық арна – төменде. Қатарынан өткенде ештеңе көрінбейді. Кейбір ұрымтал тұстарда еңкейіп, еңбектей келіп сығалайтын едім. Ағаш басында құр отырса, қағып түсіру тіптен оңай. Тек алуы қиын. Көлденең біткен терең жылға сайлармен төменге түсуге болады, бірақ бергі жақ үшқат, тікен өскен ну жыныс, арғы жақ – қайың, долана, құлаған тал, бәрін басқан қалың қар, тек ортада, ол да үстін қарлы мұз жапқан өзен сұлбасы ғана тегіс болып көрінеді. Бірақ мен мұз үстіне шықпаймын, бітеу күртік астында, кез келген жерде беті жұқа жылым болуы мүмкін. Құрды да атпайтын болғам. Бір жолы тақау жерден әрең алдым, екі ретте таба алмай, тіпті, маңына бара алмай, қаншама бейнет шеккем. Енді, көп болса қызық үшін, сығалап қараймын да қоямын. Сығалап та қарамаймын. Тік жүріп келіп көремін. Әтештен де үлкен, дорбиған қара құр ағаш басындағы күміс қырауды сілки төгіп, дыр-р етіп ұшады. Қандай тамаша. Еркін, азат құс. Тіршілігінен бөтен қайғысы жоқ. Тым қорқақ қоян емес. Қоян да… жақсы. Жазда тал түбінде бұйығып, қараған, тобылғы түбінде секектеп, бетегелі белде желмен жарысып ойнайды. Қыста тоғай ішін шиырлап, зеріксе қырға шығып, ақ қар үстінде көсіле шабады. Құр болған жақсы, қоян болған да қорқыныш емес. Адам болу ғана қиын сияқты. Жаңа жылдың бірінші күні еді. Ата қыстауым тұрған биік қабақтан төмен түсіп, иығымда қате кетпес қоңыр мылтық, мұз басқан өзен, мүлгіген тоғайды үйреншікті өткел тұсынан кесіп өтіп, қарсы бетке шықтым. Тауды көбелей, төмен құлдадым. Шаңғысыз едім. Аспан алабұлт, күн ашық. Ауа шыңылтыр, ақ қылау ұшқындап тұр. Қар қасаң. Іздердің бәрі ескі. Кешегі, арғы күнгі. Көлденең ештеңе кездеспеді. Өзім де бой салып қарамасам керек. Әлде тұрқымды алыстан шалып, сықырымды қиядан естіп, ай-даладан безіп жатыр ма. Жоқ. Ешқандай соны таңба байқалмайды. Бүгін – Жаңа жылдың алғашқы күні, жаңа заманның басы, жан-жануар түгел демалысқа шыққан, тоғай ішіндегі ұйықты, жылы ұя, қауіпсіз күртік астында түгел тынығып жатыр. Оларға да тыныштық керек. Маған да… бүгінгі күн – өзгеше болуға тиіс. Ой күні. Сейіл-серуен, бейбіт аңшылық күні. Солай ойладым ба, жоқ па, кім білсін, тек әдепкідей із кесіп, аңыс аңдаған жинақы қалыпта емес, әйтеуір бірдеңе ілінер деген сенімді, сергек кейіпте төмен құлдап жүре беріппін. Байған қыстауы деп аталатын ескі қоралар тұсына жеттім. Өзен жағасына топырлата салынған көп қора. Бір кездегі үлкен ауыл. Жапсарлас, іргелес, іркес-тіркес, жиын орналасқан, қаңырап қираған, төбесі жоқ, қабырғалары кетік, мұжық, көбі жеміріле құлаған ескі қоныс. Бізге аталас ағайындар мекені. Отыз үй отырыпты. Ашаршылықтан соң оншақтысы ғана қалған. Оның өзі түгел емес. Оның өзі әр тұсқа безіп кеткен. Менің білетінім – бүгінгі бес-алты шаңырақ қана. Сондай зұлмат өткен. Бәлкім, бүгінгі менің басымдағыдан ауырырақ. Байған қыстауынан оздым. Қарсы беттегі тау аласарды. Аздан соң төбесі жайдақталды. Күнес, ық бет. Өңкиіп, тағы екі-үш қора тұр. Қора емес, айқыш-ұйқыш үш-төрт қабырға. Төменнен тым еңселі, зор көрінеді. Бұл да біздің аталас ағайындар мекені. 32-жылдан ешкім де қалмаған. Қайтадан алға үңілдім. Сары тау. Мен қойған ат. Өзен оңға қарай ойыса бере, тура саржағал, қожыр тастарға ұрады. Одан ары қиялай төгіліп, төмен сырғиды. Бұл тарап жабық. Ары қарай жүрсең, тауды сыртынан айналу керек. Мен айналмаймын. Тура қарсы етекте тағы да құлаған қоралар. Бұлар да аталас, бұлар да тұқым-жұрағатымен тып-типыл. Мен иен қорадан қорықпайтын едім. Ашық жерде тұрса, әрі мылтығым болса. Ал анау – тар сайда. Мәселе онда емес. Бұл ауыл түгел аштан қырылып, түгел көмусіз қалған. Әлдеқалай қатынаған, өздері де сіңіріне ілінген әлдебір ағайындар сол беті тастап кетуге қимай, көр қазуға тағы шама жоқ, өліктердің бетін жасыру үшін, халі келгенше, кесегін бір-бірлей суырып, бұзған да, түгелдей қабырға астында қалдырған екен. Сол қалпы жатыр. Рас, кейде дәліргесінде, торғайоты шыққан ескі күресінде шіл жайылатын. Тобымен тебіндеп. Биіктен көргем. Ата алмаспын. Әрі бүгін ерініп тұрмын. Кері бұрылдым. Тек кейінгі ізіммен емес. Оңға қарай қиыстап, өзен жағасына жақын жүрдім. Мүмкін, қабақ астынан, тақау тұстан құр кездесер. Әзірше ештеңе жоқ. Тау қораның тұсынан өттім. Сайлауыт. Осы, оң қабақта мұндай, өзенге құлаған, қатар түскен екі атты сыймайтын қуыс өзектің бірнешеуі ұшырасады. Бір замандағы суағар. Қазір де көктемде таудан құлаған қар суы тасқындайды. Бірақ топырақ жарлауыт емес. Табаны да, екі қабағы да бітік – жоғарыда қалың тобылғы, төменде ұйпа қараған. Арасынан иректей салынған қоян жымын бойлай, кесіп өттім. Етекке түскенде аз-маз тың тыңдадым. Өзенді жапқан тоғайдың үшкіл бір бөлігі көрінеді. Тек күрр-күрр, немесе тық-тық… ешқандай дыбыс жоқ. Қырға да байқастап шықтым. Еңкейе басып, кеңінен ашылған қалыңға көз салдым. Түгел тынып тұр. Дәл бүгін ештеңе ілінбесін андап, өзімді мүлде еркін сезіндім. Жақсы күн, өзгеше сейіл болды. Тек Сары таудың өлі сайына бара кету керек еді. Құрысын. Бармағаным жақсы болды. Бармаймын. Тезірек үйге жетейін. Әжем кешегі қоянды былқытып асып қойған шығар. Жүрісімді жеделдете түстім. Алдымнан тағы да көлденең сай кездесті. Сай да емес, тар өзекше. Кесіп өтуге келмейді. Әрі тік, әрі тар. Айналу керек болды. Десе де… Кенет, сайдың арғы қабырғасы, қарсы алдымда тұрған көк тасқа көзім түсті. Биік, жалпақ, тік. Біздің қораның сыртқы қақпасынан гөрі үлкенірек. Теп-тегіс, жып-жылтыр. Бетінде… әлде таңба, әлде жазу… Бұл тауда мұндай тастар көп еді. Тік, қия, жексен, – әрқилы кейіптегі жалтырлар. Бірақ дәл мына тас олардың бәрінен үлкен, бәрінен еңселі, сұлу әрі тәкаппар. Таңбалар да көп еді. Арқар, таутеке, құлан, бұланнан бастап, қасқыр, сілеусін, жолбарысқа дейін. Үш аяқты, даңғыра басты кісіден атқа мінген, садақтартқан батырға дейін. Жүк артқан түйе, аң қаумалаған жаяулар. Кейін шамаладым, сақ дәуірінің мүйізі тарбақ, аяғын бауырына басқан «алтын бұғысы», әлденендей ирек, айқыш сызықтар, мән-мағнасы сырлы, рәсімдік суреттер… Бірақ мына сурет… әлде жазудың бітісі бөлек. Әлдеқандай тылсым сыр, құпия тетігі бар сияқты. Мен сәл биікте, небәрі жеті-сегіз қадам жерде тұрмын. Кенет өне-бойым шымырлап кетті. Сырлы тастағы сиқырлы таңбалар өзіне қарай тартқан, дем салып шақырған сияқты. Қиялай төмен түсіп, қар басқан биік қарағанды аттай, тапай басып, тастың дәл түбіне келдім. Жарқырап күн шықты. Күн әуелден бар, сірә, бетіндегі ала бұлт аулаққа сырғыса керек. Немесе тастың өзінен шалқыған нұр. Қара қоңыр тастың беті көгілжім қабыршақ екен. Сирек болса да, мұндай рең ұшырасатын, бірақ тастың бетін тұтасымен, бірқалыпты қаптағанын көрген емеспін. Және дәл осындай үлкен, дәл осындай теп-тегіс, өзгеше тасты. Ал бетіндегі сурет… таңба… – жазу екен. Кәдімгі жазу. Тура бес жол. Бастапқы жолы сәл-пәл кеміс бес тармақ. Жып-жылтыр, көкшіл тастың жоғарғы бөлігінің қақ ортасында, ақсұр түспен андағайлап тұр. Анық, терең ойылған. Әсем. Сәнді. Айдынды. Әрі… сұсты. Өзгеше бір тылсым жазу. Жазу деп шамаладым. Шамалағам жоқ, анық білдім. Мен алтыншы класта оқимын. Мана айттым, білетінім тіпті көп сияқты көрінеді. Өз тұсымнан озғындап кеткем. Әсіресе тарих.

Ежелгі дүние. Орта ғасырлар. Жаңа заман. Оқулық қана емес, мүмкін болған, қолға түскен әрқилы кітаптар арқылы. Мектеп оқулығында да таңба тұр – ежелгі грек, санскрит. Латынды шет тілі арқылы таныдық. Орыс жазуы болса болмаса. Араб жазуы – үйде, сандық түбінде Құран бар, басқасын айтпағанда. Кейін, ересек тартып, университетке түскенде көрдім – көне түрік, соғды, моңғол…. Ежелгі Египет, шумер… Тибет… Жоқ! Сұлбасы күні бүгінге көз алдымда тұр, ешқайсына ұқсамайды екен. Сірә, оңынан оқылады. Биіктігі… бармақ елі, ұзындығы төрт қарысқа тақау, бірінің астына бірі түп-түзу тізілген бес жол! Өзгеше тұрпатты, сірә, бұғымүйіз оюға ұқсас, ілмекті, хұсни хат. Көк тас бетіне бедерлеп, пышақпен қиғандай, тіп-тік ойылған өзгеше өрнек. Қарсы алдымда, сәл биікте, қол созым жерде тұр. Мен тылсым жазудан көз айырмаған күйі, аз-маз шегініп, тағы да бажайлай қарадым. Тәкаппар көркіне көз тоймас еді. Көңіл толар еді. Сол қалпымда қанша тұрғаным жадымда жоқ. Қайтар жолда не ойлағанымды білмеймін, ештеңе ілінбесе де, ең сәтті аңшылықта болмаған көтеріңкі көңіл, зор көкірекпен үйге кіргенім есімде. Алдымда үлкен өзгерістер, ұлы оқиғалар тұрған сияқты көрінді. Кейін, өткенге ой жібергенде солай деп пайымдадым. Дәл сол күні қандай күй кешсем де, көп ұзамай-ақ тас жайы көмескі тартқан. Тек анда-санда еске түскенде ғана, апыр-ай, немене жазу екен деп ойлайтын едім. Бірақ көп ұзамай-ақ мен бұлдыр сезінген ғаламат оқиғалар тізбегі басталып кетті. Арада небәрі екі ай өтер-өтпесте, наурыздың басында, жарым дүниені қанға бөктірген, ал қазақ халқының обыр жендеті болған Сталин өлді. Жер-дүние теңселе күңіреніп, біздің мектеп азан-қазан еңіреп жатты. Бүкіл класта көзін бұламаған мен ғана. Партада отырған қалпы, басымды төмен салып, екі қолымды жастандым да жаттым. Алыстағы ағамды ойладым. Олар да жылап жатыр ма екен. Жоқ, қуанып жатқан шығар. Әжем айтушы еді, бәрін бүлдірген осы қара мұрт. Енді одан ары бүлінбесе. Рас па, өтірік пе, өзі де жылап, балаларды да бақылап жүрген класс жетекшісі айтты, бұрынғыдан әрмен тығыз топтасамыз, радиодан берді деді. Бұрынғыдан да әрмен топтасса не болмақ. Итжеккенді Солтүстік полюске жібере ме. Барса-келместегі сорлы ағам есіме түсіп, шынымен көңілім босай бастады. Бірақ өзіме ерік бермедім. Қатайып алдым. Арты не боларын ойламауға тырыстым. Арада екі апта өтіп, көктемгі демалысқа ауылға келгенде атам: «Патша өзгерді, халыққа бір жақсылық болар!..» – дегенмен, ешқандай жақсылық күтпедім. Ешқандай жақсылық болмайды. Керісінше, жамандық. Біреу, екеу, үшеу – тізбегімен.

Сол жылы тамызда біздің бүкіл Семей өңірін сілкіген қатаң жарылыс – алғашқы қуатты сутегі бомбасының сынағы өткерілді. Қарашада екі-ақ күн ауырып, әжем дүниеден көшті. Келесі мартта – жендеттің өлгеніне тура бір жыл толғанда мені комсомолға алмай тастады, мектептен өтіп, тура аудандық комитетте қабылдау кезінде, бюро мәжілісінің шешімі бойынша, топ алдында, – «халық жауының» баласына орын жоқ екен. Мен аға кеткеннен бері екінші рет – бұл жолы әжемді емес, өзімді жоқтап жыладым. Әлде екі күн, әлде үш күн қатарынан. Көз жасым тиылған кезде де өксігім басылмады. Комсомол үшін емес. Мен қайда барсам да алдымда талқы тұрғанын көзіммен көріп едім. Менің таудай талабым, лебі аспанға шалқыған асыл мұратым қайткенде де орындалмас екен. Мектепті бітірем – институтқа қабылдамайды. Өсу жоқ, өну жоқ – бар тарапта жолым кесілген. Мен атақты жазушы да бола алмаймын, оқымысты ғалым да бола алмаймын. Бәлкім, он сегізден өтіп, жиырмаға толмай өзімді де итжеккенге жіберер. Мен өзімнің болуға тиіс, бірақ болмасы анық өзгеше тағдыр-талайымды, келешек бар ғұмыр, қуанышым мен қызығымды жоқтадым. Он төртке жаңа толған жетім бала. Жай ғана жетім емес, мүлде панасыз, мұңды, зарлы… ойлы… Советтік құрылыс аталатын шыңырау зындан түбіндегі… Мен бұрынғыдан өзгере бастадым. Жамандыққа емес, қорлыққа қарай. Аудан көлемінде оқитын кітап таусылған. Орысша үйрене түссем, өрісім кеңейер еді. Бірақ керегі қанша – бәрібір алдың тас дуал. Мектептегі оқудың тағы қызығы жоқ. Бәрібір ештеңеге жеткізбейді. Тек әлі де біржола тапалмаған намыс үшін ғана сабақ өткеріп жүрдім. Түгел бес. Бірақ бұрынғыдай озғын емес. Басқа үздіктердің бәрі менімен теңесті. Кейбірі өзін менен артық деп ойлай бастады. Тек бақылау жұмыстары кезінде ғана, математика болсын, әдебиет болсын, орыс тілі айтса-айтпаса да, – мен алдымен тапсырып, атаулы баға алатын едім. Бірде, тіпті, жоғарғы үш класс, яғни бізден үлкен тоғызыншы мен оныншы да бар, – бүкіл мектеп оқушылары қатысқан «Қызғылықты математика» деген олимпиада кезінде кеш бойы бар есепті жалғыз өзім шығарып, мені жақсы көретін мұғалімдердің өзін таң қалдырдым. Бірақ білем. Жаңадан жеткен ештеңе жоқ. Бұрынғы арын. Баяғы кеуде. Сырттай қампиған. Әйтпесе, іші қуыс. Қуыс емес, толған қайғы, қалың зар. Жүдеу болса да сыртқы суретім ғана қалған. Бөрінің арығы. Он беске толмаған өскін. Бұл қалыпта қаншаға шыдамақ? Жазға қарай тағы бір саты төмен түскенімді байқадым. Тіпті, екі саты. Оқу бітіп, ауылға келісімен колхоздың жұмысына жегілдім. Жалғыз емес, құралпас бар баламен бірге. Шөп шабу. Пішен жинау. Жазғы жайлау – құдайдың кең дүниесі, бірақ біз үшін, басқа болмаса да мен үшін тар лақат. Таң бозынан тұрасың. Күн шыға жұмыс басында боласың. Күн ұясына қона көлігіңді доғарып, алакөлеңке қараңғыда ауылға қайтасың. Нәрсіз сорпа-суыңды ұрттап, ұйқыға жатасың. Көзің ілінді ме, ілінбеді ме  – тағы жұмыс. Қажып бара жаттым. Жұмыстан емес, ойдан. Жұмыс алданыш болмады, ой мүжіп, тауысып, жеп жатыр. Мен өзімнің қатқыл, қатқыл емес, рақымсыз болып бара жатқанымды аңдадым. Адамға мейірленбеймін. Малға аяушылығым жоқ. Бірде мені сиыр фермасынан екі өгізше айдап әкелуге жіберді. Әлі бас білмейтін, жегінге үйренуге тиіс жануарлар. Фермадан шыға сала алай қашты, былай қашты. Ұзар-ұзамаста кері тартты. Астымда ұшқыр ат, үйіре айдап, алдыма түсірдім, жай ғана емес, қолымда дырау қамшы, жонын тіле ысқыртып. Аздан соң, тұра қашса, қайырмай, соңынан өкшелей сабайтын болдым. Ит рәсуәм шығып, оңды-солды шықпыртып отырып, жолға салам. Қайтсе жаны қаларын аңдап, өзі түседі. Бірақ ашуым басылмайды. Бес-он қадам сайын, құлаштай сілтеп, кезекпе-кезек тіліп өтем. Ақыры, сам жамырай ауылға да жеттік. Жуасыған, шарбаққа қамалған өгізшелер екі күн бойы шөп жей алмай тұрды. Құдай кешірсін… Мен тырма айдайтын едім. Жегінде екі түйе бар. Бірі – жас, күйлі. Екіншісі –  қарақайыс, кәрі. Көбіне күштісін жегем. Бір күні бұл күшті түйемді басқа бір шаруаға алып кетті. Кәрі түйемен ғана қалдым. Ауыстыратын мезгілі. Амалсыз тағы жегілді. Қауқары аз. Тырма ауыр, шөп әдеттегіден де қалың. Жол-жолымен шабылған, тұтаса сіресіп жатыр. Он қадамға жетпей, жерді тарақтай сүзіп, түк қалдырмай жинап келе жатқан доғал тырмауыш тамағына дейін лықа толады. Тұтқа әрең тартылады, дестелей тастап, қайтадан тырмауышынды түсіресің. Қолма-қол тағы да толады. Түске жетпей түйем әбден шаршады. Артта көпешілер – қатын-қалаш, бала-шаға, ашаларын жалаңдатып олар қаптап келеді. Бұрын жарты күн озық жүретін едім, енді жарым сағатта өкшемді басатын түрі бар. Кейбір ұсақ балалар қиқулап айғайлап қояды. Тырма тіпті ауырлап кетті. Әрине, бар салмақ маған, маған емес, кәрі түйеге түсті. Онсыз да әрең тартып келе жатқан байғұсты ұзын, дырау бишікпен тап-тақыр, қара қабырғадан осып өтем. Бық етеді де, мойнын созып, еміне аттап, қайтадан әрең ілбіген аяңға көшеді. Енді екінші жақ қабырғадан тіліп салам. Селк етеді де қояды. Кенет… кезекті бишіктен соң кәрі түйе алға жүру орнына қалт тоқтады, содан соң боздай бере, шөгіп жата кетті. Шөгер-шөкпестен қырыс-қыртыс мойнын бұрып, маған қарады. Тостағандай көзі жалт ете түсті. Жас бар сияқты. Менің жүрегім төңкеріліп түсті. Кәрі түйе емес, кешегі сорлы әжем. Тарыққан, қажыған, таусылған… құсадан өлген. Енді мұның да өлуі ғана қалған. Өмір бойғы азап, бүгінгі таяқ. Бұл түйе… менің өзім… менің болашағым! Көз ашқаннан таршылықта, зұлым күштердің қыспағында қалған, ақыры, екі жасының ширегіне жетпей, қайғы мен азап астында мүжіліп тоза бастаған. Менің болашақ өмірім осы түйенің бүгінгі тіршілік кебін қайталауға мүмкін екен. Мен де түйе… Әнеугі, қатал таяқтан соң еріксіз жуасыған екі өгізше де мен… Кенет, мәңгіге қашалған тастағы түйелер… бұқа мен арқар суреті көз алдыма келген. Содан соң… баяғы сиқырлы жазу. Жарқ етіп, бар кескін-кейпі, тәкаппар тұлға, тылсым көркімен… Жануарды бұдан әрі қыстамадым. Тырмадан түстім. Бірер сағатта арттағы көпешілер қуып жетті. Түйе болдырды дедім. Зорығып өлгелі жатыр. Жалғыз түйе емес, бар бала, бар үлкен зорыққан. Кәрі түйенің арқасында бәрі де екі-үш сағат тыным тапты. Бұл кезде ойбайлап бригадир де жеткен. Ешкімнің жазығы жоқ. Жас түйені әкеткен өзі. Кәрі түйені көзі көріп тұр. Мойнын әрең көтеріп, жайыла шөгіп жатыр. Әлдекімдер әлдеқайда шапқылап, басқа бір көлік тауып әкелгенше кеш те батты. Біз қосқа қайттық. Кәрі түйе өлген жоқ. Мен бастамай жатып баз кешкен жас өмірге қайтып оралдым. Колхоз жұмысындағы қалған бір ай азапсыз өтті. 1 сентябрь. Мектеп, оқу, 9-класс. Мен үлкен жігітпін. Он бес жасар. Еңсем биік, кеудем зор, көңілім асқақ. Сырттай қарағанда. Бар дертім ішіме түскен. Алғашқы күннен-ақ өз қалпымды таптым. Яғни, үздік, үлгілі оқушы. Өткен жылғыдан жоғары. Бұрнағы жылдан төмен. Төмен болатыны – мен енді бар уақыт, бар күшімді бір-ақ бағдар – әдебиет тарабына жұмсадым. Қалғаны – қатардағы бес. Ал әдебиет… – сабақ емес, өзім білетін классиктерді қайтара оқу. Жазуға талпыныс. Ең бастысы –  өзім соңғы екі-үш жылда аяқсыратып алған ең мәнді саланы жетілдіру – басқалардан тәуір болғанымен, әлі де шалағай орыс тілін біржола игеру үшін қазақшадан таныс орыс жазушыларын түпнұсқада, Еуропа классиктерін тағы да осы орысша аудармадан оқи бастадым. Бұл кезде, бұдан бұрын, өткен қыста, болашақ кең өрістің рұқсат қағазы, елес, кепіліндей, Жастар одағының мүшелігіне алынғам. Енді көп ұзамай, қарашаның соңында, баяғыда атам айтқандай, жаңа патшаның кеңшілікті заңының шарапатымен, барса-келмес каторгадан аға да аман-есен оралды. Қажыса да, кешегі қарақайыс түйедей көтерем кәрі емес. Өткен өмір қайтпайды, бірақ алда жарық күні тұрған. Менің тіршілігім жаңа басталыпты. Арада екі жыл толмай орта мектепті медальмен, үздік бітіріп, Алматыдағы Қазақ университетінің өзім армандаған филология факультетіне емтихансыз қабылдандым. Өзгеше бір өмірдің сырлы қақпасы ашылған. Алғашқы айлардан бастап қанатымды кеңге жайдым. Тағы да, баяғы, он-он үш жасымдағы талайымды тауып, шығандай бастадым. Әлем әдебиеті ғана емес. Әлем тарихы. Түрік-моңғол жұртының ескілігі. Орхұн-Енисей… Ежелгі түрік жазуы! Сол кезде баяғы таңбалы тас тағы да бар бедерімен көз алдыма келген. Жай ғана таңба емес, сиқырлы тылсым! Тарихтағы, ғылымдағы ғажайып бір жұмбақ!.. Әлбетте, түрік жазуы емес. Басқа да көне жазулар төңірегін ақтарыстадым. Ешқайсына ұқсамады. Ешкім білмейтін, ешкім көрмеген өзгеше өрнек. Бұрынғы-соңғы бар жазудың төресі. Нақты нендей қазына екенін пайымдау үшін, – әрине, бәрібір ажырата алмайсың, – сыртқы сыпатын андау үшін, енді әрнені білетін бүгінгі, ер жеткен шағымда жаңадан, анықтап, нақпа-нақ көруім керек еді. Ойлап тұрсам, бір-ақ рет көріппін. Ол маңайда кейін де талай рет жүрдім. Таңбалы тас көп. Әдепкі нәрсе. Қайта-қайта үңіле бермейсің. Және, жазулы көк тас тұрған тар сайды дәл сол тұста кесіп өту – бөгесін, әлбетте, айналып, аулағырақ, жоғарырақ жүрсем керек. Қайткенде де, әуелгіден соң көрмегенім анық. Бірақ тұрған жерін қапысыз білем. Біздің үй – атам отырған үлкен шаңырақ Көпбейіт-Босағада қыста ғана қоныстайды. Жазда, баяғыдай, жайлауға көшеді. Ауылды аңсап келген мен жайлауда екі-үш күн өтер-өтпесте атқа мініп, Ескі-Жұртқа келдім. Аталарымның басына соғып, одан кейін сайға түсіп, үйреншікті өткелмен арғы, оң қабаққа өтіп, өзенді құлдай, тауды көбелей, шаңқан аспандағы аппақ күнге қарсы жүріп, баяғы Көк тас тұрған тар қолтыққа тура беттедім. Әрине, жалғыз өзім. Бұл жерде мұндай ғажайып мұра тұрғанын көлденең ешкім білмеуі керек еді. Бұрынғыдан да тозып, көбіне тоқал үйіндіге айналған Байған қыстауынан төмен, арғы беттегі тау қорадан жоғары, бір кезде бұл да көш өткелі болған, өзенге жайыла түсетін жазаңнан бергі екінші сайлауыт. Нақты есімде. Жоғарғы жағынан айналып өтіп, тура төменде, жартасты биік қабақ астында жатқан өзенге барып тірелетін қыл тамағына бір-ақ келдім. Міне, әуелде дәл осы жерде тұрып көргем. Көргем… Енді жоқ!..

Сай – орнында. Етектегі ұйысқан қараған, беткейдегі қалың тобылғы, қабақтағы қожыр жартастар… Бәрі орнында. Тек… қабырғаға жонын тірей еңселенген, биіктігі түйелі кісінің бойындай, жалпақ бетіне өзгеше жазу қашалған Көк тас қана жоқ. Төңірегінен әжептәуір еңкіш, көк-сұр қайрақтас шашылған тұқыл түбірі ғана көрінеді. Атымды тобылғыға байлап, қиялап төмен түстім. Тып-типыл. Жоқ. Көшіп кеткен. Мен әуелде біреу-міреу, әлдебір геолог, әлдебір зерттеушілер қопара көтеріп әкеткен екен деп ойладым. Содан соң… көктемгі сутасқыны алып кетті ме дедім. Содан соң, әлдебір еріккен әскерилер динамит қойып жарып жібергендей көрінді. Ойластыра келе, ешқайсының қисынын таппадым. Дәл бұл тұста әскери қосындар жоқ. Не үшін жармақ. Жарса, тым құрса сай табанында шашылған кесектері жатар еді. Кім көтереді. Пәленбай тонна. Мың жыл бойы қозғай алмаған тасқын арнадан тыс, көлденең тұрған бітеу жартасқа қалай шамасы жетпек. Ешқандай болжам ешбір қисынға келмейді. Бірақ… Көк тас жоқ еді. Баяғыда дәл осы арада тұрған. Өз көзіммен көргем. Көргенім анық. Тұрғаны да анық. Дәл осы жер екені де күмәнсіз. Бәрібір… жоқ! Сайдың басына, аяғына шығып, табанына түсіп, қабағына көтеріліп… шыр айналып қанша жүргенімді білмеймін. Адам сенгісіз жағдай еді. Бірақ Тастың дәл осы жерде жоқтығына, дәл осы сәтте жоқтығына көңілім сенбесе де, көзім әбден жетті. Ендеше… басқа жерде. Бұдан бес жыл бұрын. Он үшке тартқан жас бала. Басқа бір ой. Басқа түйсік… Осы төңіректе. Атқа мініп, өзенді жағалай, жоғары өрледім. Мамырдың соңы. Долана гүлдеген. Қызыл қайың төгіліп тұр. Боз тал тұтаса сыңсиды. Екі қабағы да биік, қос өңірі қалың тоғай, қақ ортада мөлдір өзен, иіріле созылып, баяу ағып жатыр. Әлдеқайдан далбырлап құр ұшты. Өзенді бойлай, сымпылдай көтеріліп, қайтадан төмен құлдап, айдынның қоғалы ұйығында бой тасалаған үйректер байқалады. Қыр жақтан жусанды самал еседі. Менің ата жұртым. Сағынып жеткен ежелгі қонысым. Ойға батып, маужырай тұнып тұр екен. Бірақ осының бәрі менен тыс, сыртқары, әлдеқайда өтіп жатқан көрініс, сурет, әсерлер сияқты. Көк тасты тапа-тал түсте жоғалтқан соң мен әжептәуір абдырап қалсам керек. Әйтеуір көңіл орнықтырып, көз жеткізу үшін ғана келе жатырмын. Қапелімде табыла қоярына сенім жоқ. Айтқандай-ақ, Көк тас келесі сайда да, одан арғы сайда да болмай шықты. Болар қисыны да жоқ. Әуелгі, баяғыда мен көрген сай – жаңағы, бітісі бөлек, тар әрі терең, екі қабағы қожыр тас, өзенге үңілген тамақ. Мына сайлар да өзенге құлаған, мұнда да тас, мұнда да тобылғы мен қараған, бірақ көбіне түйетайлы, кейбірі жақпарсыз, бәрі де қысаң болғанымен, тым тар емес. Жоқ! Жазу да, Тас та жоқ. Мен өзен бойлап, айналасы екі-үш шақырым жерді онды-солды жарты күн шарлап, ақыры бос қайттым. Келер жылы… тағы да келдім. Қасымда аталас ағайын бар. Осы ауылда мұғалім. Көзі ашық, мән-жайды айтып, қайткенде де ешкімге тіс жармау керегін ұғындырдым. Екеуіміз де салт. Алдымен әуелгі тасты қуысқа бардық. Жоқ. Қайтып келмеген. Немесе басқа бір тұста. Екеулей жүріп, өзен бойы, оң қабақты мұқият сүзіп шықтық. Болуға мүмкін емес. Сол кезде жаңа, тосын ой келген. Мен қоян қағып, қатарлас қырқа-белестерді талай кездім ғой. Ендеше, осы төңіректегі басқа бір сай болуы кәдік. Кәдік емес, анық. Анық емес…  ықтимал. Сенімсіз үміт жетегімен қырға қарай беттедік. Мүмкін, тіпті, сай емес, төбе шығар. Төбенің түстікке қараған беткейі шығар. Кейде салтты, кейде аттарды қалмақша айқастыра қаңтарып қойып, жаяулап, төбенің басын да, беткейін де, сай-сала, жақпылын да түк қалдырмай, бажайлап сүзіп шықтық. Зым-зия. Бар. Петроглифтің неше атасы. Дүниеде жоқ өзгеше үлгілері. Тіпті, менің кейінгі бір атамның, сірә осы, тастағы таңбалар әсері, өзінің жер иесі екендігін айғақтап, өткір пышақтың ұшымен жалтыр тасты қажап жазылған аты-жөні, дәл осы жазуды түсірген уақыты – хижраның бірдеңесінші жылы, мен ауызша есептедім, 1884, және «Алла, Мұхаммед» – түгел арабша. Бәрі бар – жоқтамаған, іздемеген қаншама көне айғақ, бірақ дәл сол сәтінде қалағаным басқа – ғайыпқа айналған сырлы тылсым жазу. Күдерімді үзбесем де, үміт азайып, тағы да құр қайттым. Үшінші жылы басқа бір жорамал туған. Бәлкім, өзеннің бергі беті шығар. Ескі қыстау, Жаңа зират тұрған. Содан төмен. Рас, ол жақ бітеу қабырға. Өзен тауды кесіп өткен. Анық, Байған қыстауының тұсындағы қара жартастан ары жүріп көрген емеспін. Қары қалың, тасы шақа, тіпті, қоян ізі ұшыраспайтын, ұшырасса, жүріп-тұруы қиын. Дегенмен, әлдеқалай бара қалғанда қарсы алдымнан шығуы мүмкін ғой. Кейін ұмытып, бергі бетті арғы бетке көшіріп алғам. Тағы да, бұл жолы жаяу-жалпы, тау көбелеп, тас сығалап, діңкелей шаршап, пұшайман қайттым. Мүлде бос емес, әрине. Бұрыннан білетініміз бар, жаңадан көргеніміз бар, – қаншама көне таңба. Екі ат жегілген, үстінде талтая түрегеп тұрған кісі бар, қос доңғалақты әскери арбалар. Шоқпарлы, найзалы адамдар. Жүк артқан тізбекті түйе. Төре таңбаға ұқсас, үш тармақ, ортаңғысы ұзын, тұспал сызық… Арқар, таутеке болса болмаса қаптап жүр… Ғаламат петроглифтер. Оң қабақтан көп кейін.

Әуелгі мың жылдық басы. Ғұн, Түрік заманы. Бірақ… менің іздегенім – ол емес. Сонымен, Көк тастағы сырлы жазудан мүлде күдер үздім. Бары рас. Тек сол төңіректегі бір жерде, тасада тұр. Бәлкім, ай бойы іздеу керек. Бәлкім… бұл дүниеде жоқ. Мен түсімде көрген шығармын. Бағзыны түгелімен қайтадан ой елегінен өткіздім. Түс емес еді. Анық. Болған. Жоғалған. Арада тағы қаншама заман –  бұл жолы бір кісінің тұтас ғұмыры – қырық жыл өтті. Азап емес, мехнат емес, ауыр еңбек астында. Өзіңнің игілігің үшін, жұртыңның керегі жолында. Бар мұратқа жетпесек те, біраз шаруа тындырдық. Талай бел-белес, талай тас-қия, дода мен тартыстан аман, абыроймен өтіп, салық-сақта қажымай, алпысқа жеттік. Республикалық баспасөз лепесі, Алматыдағы салтанат, қошеметтен соң ауылға бардық. Ата-бабамыздың құлаған, жүз жылдық көне зиратын қайта тұрғызып, басында атаулы ас бердік. Бала-шаға өскен, немерелер үпір-шүпір, қырық жыл бойы жазылған кітаптар қаланып ол тұр, енді алаңсыз өлуге де болатын сияқты. Тек… дүниенің көрмей қалған қызығы емес, тар заман, арпалыс-жанталас, алас-қапаста жазылмай қалған тағы қаншама шығарма бар. Түгендеуге ендігі ғұмыр жетпейді. Десе де, кейбірін қалыпқа құюға болатын тәрізді. Сол үшін тағы біраз жасағың келеді. Жасайсың. Жазасың. Әл тайған ақырғы сағатқа дейін. Қазір, дәл осы жұлдызды сәтімде… артта қалған қимас балалық… алақай қуанышын емес, азапты зарын алдыға тартқандай. Сол зарлы, қайғылы күндердің ішіндегі аңшылыққа алаңдаған сәулелі сағаттар… емес, тылсым жазулы Көк тас… тағы да көз алдыма келген еді. Бұл не ғажап? Көргенім анық. Ғайыпқа айналуы қалай? Анығына жету, ақырғы рет тағы бір талпыну қажет тәрізді. Қасыма ауылдағы, кейіннен жеткен аталас інілерімнің бірін ертіп, төрт-бес күн бойы үйреншікті тау-тасты шарладым. Ойып, үзіп емес, шетінен сыпыра сүзіп, әр тұтам, әр қадамды қадағалап, бұрма-бұрыс, көлденең қуыс атаулыны түгел тінтіп шықтым. Бүкіл аудан, аумағымен. Ғылымда әлі ашылмаған ғаламат петроглифтер шетінен тізіліп бейне-таспаға жазылды, әр қырынан, астынан, үстінен неше мәрте суретке түсірілді. Бұрын аңдалмаған немесе жете мән берілмеген тағы қаншама таңба табылған. Тас дәуірінен бастап, күні кешеге дейін, қанша мың жыл бойы ата-бабаларыма құт болған өзгеше қоныста туғаныма көзім жетті. Бәрі ғажап. Бәрі тамаша. Тек… сырлы жазудың ғана елесі жоқ. Яғни, болмаған. Болмағандай… Болса да заттық дерегі жоғын Алматыға жеткен соң, тыныш үйде, кітап толы кабинет, жазу столының басында, кезекті шығарма – осы ата мекенге қатысты өзгеше бір хикаяға кірісер алдында ғана ойлап… таптым. Дәл төбесінен термоядролық бомба түспесе бұзылмас, арқасы жақпарға ұласқан, тұғыры тағы да жер астындағы құзармен жалғасқан, атан түйедей шомбал тас еді. Түстікке қараған жалпақ беті – ұзынынан тігілген екі шаршы метрдей. Өзгеше өрнекті құпия жазу – жоғарғы бөліктің қақ ортасында. Айттым, шекілмеген, ойылмаған, пышақпен кесілгендей, қыры теп-тегіс, терең, таза кертілген бедер. Тура бес жол. Көкшіл қабыршақты қарақоңыр тастың бетінде ақсұр түспен жарқырап тұр. Сөздер – аралары ашылған, бөлек-бөлек. Әріптер – ілмекті, біріне-бірі жалғас. Әуелгі – үстіңгі жол кейінгілерінен сәл қысқалау. Жазу, сірә, оңнан солға қарай оқылады. Таңбалардың биіктігі, шамамен үш сантиметрдей. Бас әріп, кіші әріп жоқ, сөйлемді, сөзді бөлген белгілер де байқалмайды. Біртұтас лепес. Міне, дәл қазір, тағы да көз алдымда тұр. Сонда да заттық дерегі болмаған деуім неден? Үлкен тастың бетінде тек қана жазу тұрды дедім. Жазу ғана. Ал бұл төңірек толған петроглифтер. Әлбетте, жазу – кеш шыққан, сурет, таңбалар – бұрын. Ендеше, әлгіндей әдемі, жап-жалтыр, кең жазық тастың бетіне әлде арқар, әлде таутеке, тіпті, аң аулаған… рәсім, наным көрініс тапқан… әрқилы суреттердің салынбай қалуы мүмкін емес еді. Әуелі – сурет, содан соң – жазу. Кейін түскен жазу – суреттен бос қалған жерге ғана таңбаланбақ. Қайткенде де аралас, қатарлас болуға керек. Ал мұнда… тек жазу ғана. Тастың оннан тоғыз бөлігі – тап-таза, мүлде бос тұрды. Мүмкін емес жағдай. Демек… м Жоқ!.. Нақ сондай тас, нақ сондай жазу нақты өмірде болмаған. Анық. Бірақ мен көрдім ғой. Бүгінгідей көз алдымда. Көрдім. Бір сәт емес, бірталай уақыт. Тамашалап тұрдым. Бойыма өзгеше жылу тарады. Ерекше көтеріңкі күйге түстім. Көрдім. Бұл да анық. Бәлкім, түсімде шығар. Бәрібір мән-мағнасы өзгермейді. Жоқ, өңімде. Әйтпесе, қаншама жыл бойы соншама ойлап, дәл солай сабыла іздемес едім ғой. Буалдыр емес, нақты сурет. Болған, көргем. Тек заттық негізі жоқ. Сонда бұл не ғаламат? Тағдыр Жазуы екен! Менің Тағдыр Жазуым! Тағдыр Жазуым. Нендей мақсатпен жарық дүниеге шығарылдым, не тындырам, кім болам. Небәрі бес жол. Әуелгі, шолақ сөйлем – сірә… өтпелі қиындықтар. Бәлкім, алғашқы он бес те үш ширек жас. Бұдан соңғы, толымды төрт тармақ – өмірімнің мәнісі, алдағы бар ғұмыр, сол ғұмырға тиесілі міндет-парыз, бәлкім, басты бір шығармалардың нақты атауы. Қайткенде де болуға тиіс, орындалуға тиіс еншілі үлес. Айнымас тағдыр, бұлжымас жарғы, мәңгілік жазмыш. Қаршадай баламын – тарыққан, қамыққан, бар мен жоқтың арасында тұрған сын мезетте алдыма тартылды. Сол күні, сол сағатта жер әлем демейін, бүкіл қазақта менен зарлы кім болды екен. Болған шығар. Бірақ өзінің бақытсыз кебі туралы байыбы бөтен. Арман-мұраты да өзге тарапта. Жазмышы басқа. Ал мен… жеке бас қамынан, тіршілік талқысынан тыс, басқа бір шаруа… игі істер тындыруым керек екен. Тәңірі тағалам сол болашақ ізгі сапардың түйінді лепесін алдыма тартып, көзіме көрсетті. Оқу шарт емес еді. Білу шарт. Мазмұнын емес, мәнісін. Өзгеше мұрат көкірегіме нұр болып құйылды. Үнемі алға жетеледі. Биікке нұсқады. Кім екенімді ұққан кезімде, ақ жолға басымды байлаған кезімде… арқадан демеп, алдымды тазартып, көлденеңнен қағып отырды. Ақыры… бүгінгі жұртыма белгілі. Ертеңгі ұрпағыма аңыз болмақ. Көк тастағы бес тармақ – алақандағы бес саусақ – менің Тағдыр Жазуым. Мөлшері – қырық және төрт және төрт – қырық сегіз сөзге менің бар ғұмырым сыйып тұр. Ойша шамалап, түгел оқып тұрмын. Таратып айту шарт емес. Бәрі де… Мен ғұмыр бойы жазған шығармалар ішінде. Түгел қамтылған жоқ. Тәңірі алқауынан тастамас, қалғанының да орны толар. Толады. Өзгеше тұрпатты жаңа бір еңбектер арқылы. Анық. Өйткені бәрі де әуелгі таңбамен біржола бекітілген. Тағдыр Жазуы. Менің жазуым. Екеуі бір-ақ нәрсе. Тек әуелгісіз соңғысы да болмас еді. Менің ғұмыр бойғы бар жазуым – ондаған кітап, пәленбай том – неше миллион сөз – сол әуелгі бес тармақ – бес ауыз лепестің тарқатылған, ширатылған, өшпес Көк тастан өтіп, өлмес Ақ қағаздың бетіне жайылған мәңгілік нұсқасы. Менің жеке иелігімнен тыс. Ал, әуелгі Жазу – маған ғана тиесілі. Мен жаралмай таңбаланған. Он үш жасымда көзіме көрінген. Міне, елу жыл бойы жадымда тұр. Үнемі бастап, бағыттап, жебелеп келеді. Аллаға аян. Тек… тағы бір рет көрсем деймін. Қазіргі қалпымда көре алмайтынымды және білем. Бәлкім, бұл дүниенің жарығы өшіп, бақиға аттанар ең соңғы сәтімде Көк тас бетіндегі ғажайып сырлы Жазу бар кейпі, айбынды, көрікті тұлғасымен қайта айналып, қарсы алдымнан тартылар. Көкірек көзім біржола ашылып, мүдірмей оқып шығар едім деп ойлаймын. Содан соң иман, тәуба бесігінде, қайғы мен жападан тыс, азап пен бейнеттен аулақ, мәңгілік тыныш ұйқыға риза-хош көңілмен алаңсыз аттанып кете бермекпін.

Мұхтар Мағауин. 2003