ИСА АҚЫН

Үшінші кітап

ШИРЫҒУ

Туған ауылындағы ағайын-туыстарының ортасында Иса еш алаңсыз жүріп-тұрып, ертелі-кеш ешқайда асықпады. Шәрбанумен бірге Тайсоймастағы нағашысы Рахметтің үйіне қыдырып барғанда Салқынкөлдің жағасында тұрып, көл бетінде көгілдірін ерткен екі аққудың қатарласып, еркін жүзгені көңілде жақсы әсер қалдырып, жанын жадыратып еді. Салқынкөлдің бойында талай қызықты күндерді өткізгенін қалайша ұмытады. Көңілде қимас сезімнің көріністері жатталып қалыпты. Әкесінің үйіне оралғанда ғана жаны жай тауып, Салқынкөлден алыстай бастады.

Ауылдағы аз ағайын алыстан келген Исаны құрметтеп, Шәрбану екеуін кезектесіп қонаққа шақырды. Ел Исаны ақын ретінде танып қалыпты. Ауылдағы күндерінің көбі қыдырыспен, той-томалақпен, сауық-сайранмен өтіп жатты. Осы жолы елмен көп араласты. Отырған жерінде өлең-жырды төгілтіп-ақ тастайды. Ауылдың үлкендерінің Исаға көңілдері ауып, баяғы дағдымен орталарына алып, қисса-жырлар айтқызады. Иса бала кезінен-ақ оларға «Мың бір түннің» қиссаларын оқып беріп, кей-кейде батырлар жырын жатқа айтатын.

 Бір күні ауылдың үлкендері әдейілеп келіп, Байзақтың үйіне жиналды да кетпей отырып алды. Үлкендердің біреуі сөз бастап:

– Біз мұнда, Иса, жыр тыңдайын деп келдік. Біз естімеген жырларың бар шығар? – деп қолқалады.

Келгендер Исаның бала кезден білетін адамдары. Түрлеріне қараса, белдері бүгіліп, сақал-мұрттары ағарып, шөмейіп, қартайып-ақ қалыпты. Сонда да жыр тыңдап, бір жасап қалғылары келеді. Иса осы көңілдері үшін бұларды іштей жақсы көріп, қадірлеп отыр. Бас қосу ұзаққа созыларын сезгендей-ақ Қатира мен Шәрбану қазан көтеруге қамданды. Шайдың жағдайы және бар. Ішіне бір шелек су сиятын сары самауыр сыртқа шығарылып, қазандыққа жақын қойылды.

Иса осы қозғалыстарды көз астымен бағып, үлкендердің отырысы ұзаққа созылатынын біліп отыр. Соған сай жырдың да ұзақ болғанын қалады.

– Мен сіздерге «Арқалық батыр» жырын айтайын, – дегенде үлкендер бастарын изеп:

– Естімеген едік, – десті.

Иса сәл жөткірініп алды да бұл жырды Алтайға барғанда Зайсанда тұратын атақты жыршы Ержан Ахметовтен естігенін айтты. «Жыршының жанында тапжылмай отырып, бір түн айтса да таусылмайтын ұзақ жырды естіген бойда жаттап алдым», – дегенде үлкендер таңырқап:

–  Жадың қандай мықты еді, – деді.

– Сіздер енді бір түнге шыдайсыздар, – деп Иса «Арқалық батыр» жырын бастап, ұзаққа сермеді.

 Қазақ-қалмақ соғысы заманындағы сан қилы тартысқа толы оқиғалар үлкендердің көңіл күйін билеп, тыңдауға ынтызар етті. Жыр тыңдаумен өткен сол түнде қаншама шай ішілді, қаншама ет желінді. Самауыр қайтадан қойылды. Бәрі де үнсіз. Ауыздары аста, құлақтары жырда. Иса маңдай терін орамалмен сүртіп, аракідік жөткірініп, тамағын жібітіп, қозғалмастан жырды жатқа соғып отыр. Исаның жыр толғаған әуезді үні ғана естіледі. Үлкендер Арқалық батыр өмір сүрген заманға қарай ойысып, сондағы қуаныш-күйінішті солармен бірге кешкендей қиялданып, бастарын көтермей, мүлгіп, тыңдап қана отыр. Жыр айтылып болды-ау дегенде «уф» деп терең күрсініп, бастарын көтеріп, жан-жаққа қарады. Арқалықтың ізімен бейтаныс дүниені кезіп, елес куып кеткендей болып еді, көздерін ашып қараса Байзақтың үйінде отыр екен.

Тамыз айының таңы қылаң бере бастағанда «Арқалық батыр» жырын аяғына жеткенше құмарлана, бар  зейінмен тыңдаған ауылдың үлкендері «ұйқыдан қалдық, намазымыз қаза болды» деместен, орындарынан көңілденіп көтерілді.

Бәрі тұс-тұстан жамырап, Исаға баталарын беріп, алғыстарын жаудырды. Солардың арасынан көзі ашық біреуі «Құралай сұлу» поэмасын оқығанын байқатып:

– Исажан, ендігі бір бас қосқанда өзіңнің «Құралай сұлуыңды» оқып бер. Бәлкім, жатқа айтарсың Бұл көптің тілегі екенін біліп қой, – деп қолқа салған. Қайтуға жиналғандар дуылдасып, сөз жарыстырып:

– Ия-ия, «Құралай сұлуды» Исаның өз ауызынан естиік, – деп өтінген болды. Қай күні жиналатындарын уағдаласып жатты.

Ауылдағы үлкендердің осынау құрметі Исаның топтың алдына шығуды қалайтын, көзге түскісі келетін өзімшілдігін бұрынғыдан бетер түрткілеп, бетіне қан жүгіртті.

Ауылдағы өмірі Исаға былайғы дүниені ұмыттырып жіберді. «Қайда барамын, не істеймін?» дейтін емес. «Алда не болады? Ауылда бұған лайық не кәсіп бар?» деп те ойланбады. Әкесіне қолғабыс жасап көмектесейін десе бұл үйдің шаруасы осындағы ағасынан артылмайды. «Кірісіп қайтесің!» деп ағасы бұл міндеттен қолын босатты. «Ермек – еріккеннің ісі» деп, ешнәрсеге кіріспей, бос жүрістен жалықпай, әкесінің үйінде таңды атырып, күнді батырумен сондайлық қамсыз дәурен сүріп, ештеңеге алаң болмады. «Осы біз тіршілікте не іздейміз, қайда асығамыз?» деп іштей өзін сабырға шақырып, алыс кетсе туған ауылын сағынатынын білді. «Ал сонда ауылда не істеп, не тындырмақ керек?» деп ойлағанда өзіне лайықты орын таппай қиналады.

Мұндайда жан-жары Шәрбанудың көлбеңдеп көз  алдында жүргенін қалайды да «қайда жүрсің?» деп, елеңдеп іздестіре бастайды. «Мені жоғалтып алдың ба?» деп Шәрбану қасынан жанай өткенде күліп қарап, қас-қабағын бағады.

Үйленгелі бері Шәрбану көңілді кірлетіп көрген емес. Түсінісіп, тез тіл табысатын, көңілі ашық, жадыраңқы кейіп арада араздық туғызбай, тігісін жатқызып жіберетін кешірімді мінезге айналған. Екеуі жұрт көзіне түспей, әкенің, ағаның алдында әдептен озбай, бір-біріне деген ынтықтығын байқатпай, жасырған болады. Кей-кейде Исаның қаны қызып Шәрбануды ішек-сілесін қатырып күлдіргісі, қытықтап, ойнағысы келеді. Оңашада Иса оны қолға алып, қалжыңмен қағытып, өлеңімен іліп-шалып, жай таптырмай, жиі мазалайтын. Шәрбану да күлегештің нағыз өзі екенін байқатып, ойнақы қылығымен өзіне тарта түседі. Иса басқа қызықты іздемеді. Көңілі тоқ, Шәрбануы қасында, ол үшін дүние түгел секілді.

Туған ауылында осылайша күн өткізіп жүргенде бұлардың ауылына күтпеген жерден сонау Ертіс селосынан салт атпен Жандай Тіленшин келді. Зор денелі, жазық, қасқа мандай, сақал-шашы аппақ Жандай қыр қазағына ұқсамай, орысша киінеді екен. Жүріс-тұрысы маңғаз, әркімге жалбақтамай, орнымен ғана сөйлеп, өзін ірі ұстайды. Сөзге шешен, көргені, тоқығаны көп Жандай талай тартысқа түсіп, өжеттігімен, қайсарлығымен елге қадірі өткен, сыйлы адам. Жандайдың келуі ауыл адамдары үшін үлкен оқиға. «Жандай келіп-кетті» деген сөздің өзі неге тұрады. Сол Жандай бұл жолы да Байзақтың үйіне тоқтағанда ауылдың үлкендері шақырмай-ақ жиналып, «не хабар әкелді екен?» деп естуге құмартты. Бұлар Жандайдың талай рет көрген, кездескен таныс адамдары. Отырып, жайғасқан соң Жандай алыстан орағытпай әңгімесін бірден бастап, көзін Байзақ ақсақалға қадады.

– Балаңызды Қызылордаға шақыртып жатыр, – деді ол.

 Бұл сөз Байзақтың қолайына жақпай, тіксініп қалды.

– Исаны шақыратындай, Қызылордада қандай туысы бар еді! – деп қабағын шытты.

Жандай сөз таластырмай, қалтасынан төрт бүктеулі газетті шығарып алып, жайып салды да:

– Сіздер оқымаған боларсыздар. «Еңбекші қазақ» газетінің 29 қазан күнгі санында басылған мынадай хабарды оқып берейін, – дегенде отырғандар бірден құлақ қойды.

 Жандай жуан дауысымен хабардың әрбір сөзіне екпін беріп, ұғынықты етіп, асықпай оқыды. Хабарда былай делініпті:

 «Қазақстан халық ағарту комиссариаты 28 қазан күні ағарту халық қызметкерлерінің жиналысын шақырып, қазақ театрын жасау мәселесін талқылады. Бұған дейін қызметтегі, оқудағы жастар өз беттерімен анда-санда ғана театр ойынын ойнаушы еді. Қазақ театрын құруды өкімет өз қолына алып отыр. Қазақстан Халық комиссариаты қазақ театрын жасау үшін қырық мың сом шығарып қойды. Қазақ театр студиясын ашуға да қамданып отыр. Семей губерниялық Ағарту бөлімі арқылы Семей губерниясынан театрға арнап 8 адам шақырылды. Олар: 1. Қашаубайұлы Әміре (әнші). 2. Байзақұлы Иса (ақын), 3. Шонаұлы (артист). 4. Мұңайтпасұлы Қажымұқан (палуан). 5. Қуанышбайұлы Қалибек (артист). 6. Мұздыбайұлы Құсайын (артист). 7. Зәрубай (цирк ойынын біледі). 8. Майра (әнші). Бұлардың жол шығынына 1500 сом ақша жіберіледі. Басқа губерниялардан шақырылатын артистер де есепке алынып жатыр».

 Бұған қоса газетте: «Кімде-кім Қалибек Қуанышбайұлын көрсе оның Қызылордаға, театрға келуі қажеттігін айтыңдар», – деген хабар басылыпты. Өйткені қазақ халық-ағарту комиссариатының Қалибекті театр актері болуға шақырған телеграммасы ауыл арасында қолдан-қолға ұзақ уақыт көшіп жүріпті. Ақыры бұл хабар Қалибекті Қарқаралы қаласында тапты да ол Қызылордаға аттанып кетті.

Осыны айтқан Жандай өзінің оқығандығын, жөн  білетінін аңғартып, босаға жақта шеттеу отырған Исаға бұрылды.

– Сен ауылда босқа жүріп қалмай, жолға дайындал. Шақыртқан соң бару керек, – деді әмірлі үнмен.

Ауылда көңіл тыныштығын тауып, ешнәрсеге алаңдамай жүрген кезінде мынадай күтпеген хабар Исаны қуантқанымен үй жағдайына қарайлап, «әке-аға тіршілігі қалай болар екен?» деп қиналды. Шәрбану да бұл хабарды қостамағандай желпіне қоймады.

«Тағы да ұзап кетесің-ау» деп іштей уайым шеккен әкесі үндемей, төмен қарап отыр.

Мұндайда, әдетте, Мұса ағасы кесімді сөзін айтып, мәселені Исаның пайдасына шешіп беретін. Жандайды қостап, Қызылордаға бару керектігін ағайын-туыстың атынан бекітіп, келісетінін айтты да:

 – Қиыр шетте, алыста жүрген сені іздеп, шақыртқанына қалайша қуанбаймын. Өміріңнің жаңа бір беталысы шығар. Шалқақтамай, шақырғанды қабыл алып, жолға қамдану керек, – деді.

 Жиналған ағайын-туыс осыған тоқтап, Исаға жол болсын тілеп, жақсы батамен тарқасты.

 Оңаша қалғанда Иса өзін Қызылордаға шақыртуға себепкер болған Смағұл Садуақасов екеніне күмәнданған жоқ. Смағұл бұны жақсы біледі. Орынборда сахнаға шығып, суырып салма өлеңімен көпке танылғанда залда отырған тыңдаушылардың бірі осы Смағұл болатын. Көкшетаудағы еліне барғанда Исаны бірге алып жүріп, туған ауылы Жарқында ауыл ақсақалдарының алдында өлең айтқызған.

 Смағұл Садуақасов бүгіндері халық ағарту комиссары қызметін атқарып жүр. Ал Қазақстан халық-ағарту комиссариаты қазақ театрын жасау мәселесін талқылап, театрға лайық адамдарға шақырту телеграммаларын жіберіп, газетте аттарын атағанын әлгінде Жандай оқып берді. Газетті үзбей оқитын Жандай Исаға мәселенің бетін ашып, Смағұлдың еңбегін ерекше атады.

Бұған дейін де жер-жердегі үйірмелерде пьеса қойылатын. Исаның өзі «Болыс» деген тақырыппен пьеса жазып, әнші жігіт Дүйсенді сахнаға шығарып еді. Бұдан соң «Біржан мен Сара» айтысын сахналап, Біржанның рөлін тағы да өзі ойнады. Бірақ қазақтың тұрақты театры осы уақытқа дейін болған емес. Әлгілердің бәрі көркемөнерпаздар дәрежесіндегі тиіп-қашты бастамалар болатын. Смағұл Садуақасов 1925 жылдың соңына қарай мемлекеттік ұлт театрын ашу ісіне мұрындық болып, алты-жеті айдың ішінде артистердің басын қосып, оларға тұрмыстық жағдай жасап, жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызуға көп күш жұмсады.

Смағұл сахна өнері туралы әртүрлі мақалалар жазып, жұртқа театрдың не екенін ұғындырмақ болды деп Жандай оның «Ұлт театры» деген мақаласын Исаға бастан-аяқ баяндап шықты. Сондағы Смағұлдың айтатыны: «Театр дегенді елдің көбі білмейді. Театр – еуропа елдерінің сөзі, біздіңше айтқанда, ойын деген сөз. Театр осы күнгі қазақтың алтыбақан ойыны сықылды емес. Театр қазақтың қызық ойыны да емес. Шілдеханасына да ұқсамайды. Театр деп қазақтың тойын да, палуан күресін де айтуға болмайды. Театр – өмірдің айнасы. Театр тұрмыстың ойыны. Театрдың ішінде тойды да, шілдехананы да, қызық ойынды да көрсетуге болады. Бірақ театр ойынының  тәртібі өзгеше. Театр жөнінде сөйлегенде, ең әуелі ескеретініміз пьеса. Бізде осы күні қандай пьеса бар? «Алтын сақина» пьесасының үлкен кемшілігі – көріністері тым қысқа. Кей бөлімдерде көрер-көрместен шымылдық жабылып кетеді деуге болады. Ал «Еңлік-Кебектің» кемшілігі – тым ұзақ. Мәселе көріністің ұзақтығында емес, көріністерінің саны көп. Жақсы пьесалар жазуға бәйге тігу керек», – дейді.

 Смағұл «артист» деген сөздің де мәнін ашады. «Әміре «Ағашаяқты» айтқанда шын артист боп кетеді. Қандай салмақты отырған адам болса да «Ағашаяқты» естігенде еріксіз күліп жібереді. Күлдіретін сонда «Ағашаяқтың» өлеңі емес, Әміренің өнері. Оның жыламсыраған дауысы, қыржиған беті, жұмылған көздері, қысқасын айтқанда, Әміренің артистігі.

Қара қазақтың ішінен шыққан Иса ақынды алайық. Иса баяғының суырыпсалма ақындары сықылды. Өлеңді айтқанда сөздерін де, әуенін де сол сағатында ойдан шығарады. Иса шын ақын. Бірақ Исаның едәуір артистігі бар. Иса өлең айтқанда құр сөз құрастыруға тырыспайды. Айту тәртібінің өзін бір түрлі, өлеңнің мазмұнына қарай өзгертіп отырады. Біресе ақырын, біресе айқайлап кету, біресе күліп, біресе ашуланып кетуінің бәрі Исаның артистігіне жатады.

Қоянды жәрмеңкесінде Қалибек деген жігіт кемпір, шал болып ойнаған. Бұл ешбір артистен кем ойнамаған. Осы сықылды елдің ішінде жүрген, теңіздің терең түбінде көрінбей жатқан асылдар, әрине, толып жатыр.

Ана жылы Орынборда Серке деген жігіт ойнап жүрді. Біздіңше, Серке де шын артист. Серкенің Мырқымбайды ойнағаны Еуропаның қай артисінен де кем емес. Сондықтан ұлт театрын жасау үшін, ең әуелі, осындай ел артистерін жинау керек.

Семей жақта жүрген Жұмат Шанин театр үшін барын салатын адам. Жұмат Зайсанда тұрғанда әжептәуір сахна жасап жүрді. Жұмат Семейге келгенде онда да пьесалар қойыла бастады. Жұмат – өзі артист, өзі жазушы. Оның «Арқалық батыры» кәдуілгідей маңызы бар пьеса.

Театрға күнде келіп тұратын халық табыла ма? Әрине, табылады. Қызылорда толған қазақ емес пе! Оның үстіне жүздеген қазақ қызметкерлері бар. Солардың бәрі театрға келеді. Біздің театр басқарушы адамдарымыз үй-үйге кіріп жүріп билет сатуға арланбасын. Осының бәрі Смағұлдың театр туралы ой-толғамдары», деген еді Жандай. Смағұлдың сөздерін жаттап алып жадында сақтапты.

                                                                -2-

Қоңыр күздің соңғы айында Иса буынып-түйініп алыс сапарға, Қызылордаға аттанды. Мұса шығарып салу рәсімін жасап, кешке қарай ауылдағы ағайынның басын қосты. Түні бойы сауық құрып, домбыра тартып, ән айтып, Исаның елге деген сағынышын молайтып, көңілін босатты. Ылғи бір қиын жолды таңдап, ауылынан алыс кететіні несі екен? Тағдырдың жазуы солай ма әлде ауылға сыймағаны ма, қалай? Қимайтын болса жанын қинамай, ауылда қалмай ма? Бірақ бойдағы әлдебір бұла күш алға жетелеуін қоятын емес.

Ертең Мұса ағасы ат-арбасымен Ертіс селосына жеткізіп салады. Содан әрі қарай иректеп, пароходпен Омбыға жетіп, пойызбен жер-дүниені аралап, неше тәулік жол жүріп, Орынбор арқылы Қызылордаға жеткенше әбден зықысы шығады. Жол азабын тартып, көздеген жеріне жеткенше бәріне де көнеді. Бұл біреудің зорлауы емес, өзінің таңдаған жолы. Бұл неге мына дастархандас боп, көңілденіп отырған жігіттер секілді өз ауылында жүре бермейді? Он жетіге енді ғана шыққан жары Шәрбануды тұрақтап, орныққанша ауылда қалдырып барады. Бірге аттануға Шәрбанудың жағдайы болмады. Оңаша әңгімеде Шәрбану аяғы ауыр екенін Исаға сездіргенде қатты қуанып, орнынан атып тұрды да  «алақайлап», шыр кобелек айналды. Жол жүрер алдында Қатира жеңгесімен сырласып: «Шәрбанудың амандығын сізге тапсырдым», деп аманат етті. Бұл сөзді естігенде Қатира көзі мөлтілдеп жылап жіберді. Қатираның іштегі уайымын Иса да сезеді. Мұсаға тұрмысқа шыққанына төрт жыл болса да Қатира бір перзентке зар еді. Жақсы жеңгенің жан азабы көзден жас шығарғанын көргенде Иса айтарға сөз таппай, жаратқанға жалбарынып, «Қатираға перзент бере гөр» деп тілеп, оның көз жасын алақанымен сүртті. Қатира сәл ғана күрсініспен зорлана жымиған болды. Қабағын жазып, жанашыр, жақсы қайнысына риза көңілмен: «Құдай тілеуіңді берсін», – деп бетін сипады.

Кетерінде ауыл-үйді түгел аралап шығып, үлкендердің батасын алып, Иса Қызылордаға үлкен үмітпен аттанды.

 Орынбордан Ташкентке барғанда пойыздың Қызылорда станциясын басып өткені болмаса, Иса бұл қалада бұрын болған емес.

Пойыз Қызылорда станциясына тоқтағанда Иса қайда барарын білмей, вокзал алаңында жан-жағына алақтап, біраз бөгелді. Қайда барарын, кімнің есігін қағарын білмей мазасызданып тұрды. Театрға шақырылған өнерпаздар сан тарау жолдармен Қызылорда қаласында бастары қосылуы керек делінген еді. Қазір кімнің қайда екенін және кімдердің келгенін біліп жатқан жоқ. Көңілі толқып, бөтен қалада «қайдан тұрақ табамын?» деп ойланып тұрғанда есіне Әміре түсті. Елден шыққанда «Әміре Семейден Қызылордаға әйелімен аттанды» деп естіген. Ендеше Әміренің тоқтаған пәтерін іздеп табуға бекінді.

 Қызылорда шаңы шыққан, қиыршық құмдауыт жер екен. Ілгері адымдай жөнеліп, «сауықшыл жұрт Әміредей әншінің қонысын білетін шығар» деп жобалап, сұрастыра  бастады. Құм кешіп, көшені бойлап, қарсы кезіккеннен жөн сұрап, көшенің шаңын шығарып, жан-жағына көз салып, жөн сілтер біреу табыла ма деп келеді. Осы бір сәтте Семейге алғаш рет пароходпен келгенінде дәл осылай Құсекеңнің үйін іздеп, көше-көшені аралап әбден шаршағаны есіне түсті. Сонда арбакеш жалдау деген ойына кіріп-шықпапты. Себебі арбакеш жалдау дегенді білмейді екен. Сол өкініші осы жолы тағы да қайталанып, еріксіз тоқтады. Арбакеш іздеп, кездесуін күтіп тұрды. Қол көтергенде үсті-басын шаң басқан орта жастағы арықша арбакеш жолығып, жөн сұрастырғанда Әміренің үйін шамалап болса да біледі екен. Арбасына отырғызып, көшенің шаңын аспанға көтеріп, ағыза жөнелді. Жолаушы кезікпей, ызаға булығып, ашуланған тәрізді. Сол бойда тоқтамастан бірер орамды айналып, аласалау үйдің қақпасына тірелді. Арбадан секіріп түсіп, тездете адымдап жұдырығымен есікті қақты. Алдымен арбакешпен есеп айырысып, сұрағанынан артықтау төлеп, риза етіп жіберді. Есікті ашқан орта бойлы, тақыр бас, кең жауырынды, үлкен көзді жігіт Әміренің өзі боп шықты. Қуанысып, құшақтасып, үйге бірге кірді.

Келісімен Иса шайға отырып, таңдайын жібітіп, көңілі жайланды. Енді жөн сұрасып, әңгімеге көшті. Әміре көп нәрседен хабары барын аңғартты. Әуел бетте әңгімеге берілмей:

– Алыс жолдан шаршап келдің. Жақсылап дем ал, – деді сабырлы үнмен. Әдеміше келген келіншек жайдары қалыппен қызыл күрең шайды қоюлата құйып, кесені ықыласпен ұсынып, жылы жымиыспен қонағының күтімін келістіріп отыр. Әміре келіншегіне мойнын бұрып:

– Оразке, дастарханыңды жина. Мен Исаға қаланы аралатып, театрдың жағдайымен таныстырайын, – деп орнынан тұрды.

 Ашық мінезді, жайраңдаған жылы жүзді Әміре ә дегеннен шаршағанды ұмыттырып, көңілді жадыратып жіберді.

Екеуі біраз жер жаяу жүрді. Қызылорданың үйлерінің басым көпшілігі бір қабатты, шикі кірпіштен қаланған. Ал екі қабатты үйлері бірен-саран ғана. Көшелері тар әрі қисық. Көшенің екі шетіне тізілген ақ теректер қалың, биік боп өскен. Жиектеп арық ағып жатыр. «Маркс, Энгельс» аталатын екі көшесіне ғана тас төселген. Өзге көшелерінің бәрі бұрқыраған шаң. Үйлерінің төбелері тайпақ. Әр үйдің ауласында жеміс ағаштары бар. Қала аралағанда Исаның көзіне түскен ерекше көрініс – әр жердегі алаңдардағы базарларда өрік, мейіз, қауыншек сияқты кептірілген жемістердің көптігі. Мұндағы көліктің көпшілігі – есек екен. Адамдар да есекке көп мінетін көрінеді.

Әміре Исаның Қызылордаға көңілі толмай келе жатқанын байқап:

– Немене, Семеймен салыстырып келесің бе? – дегенде, Иса бұл сұраққа жауап бере алмады.

Өзінше Исаның көңілін көтермек боп, Әміре Қызылорданың келешегін жақсы етіп көрсетті.

– Қазақстанның барлық түкпіріне тура баратын теміржол салынады. Қала да тез өседі. Астана болған соң өнердің, мәдениеттің орталығына айналады. Сонда шаң басып жатқан осы сыйықсыздау Қызылорданың кейпі өзгеріп, әдемі қала болады, – деді.

– Сенің сөзіңе сенейін, – деп Иса Әмірені қолдаса да іштей «не өзгере қояр дейсің? Болар-болмасын уақыт көрсетеді» деген күмәнмен үнсіз келе жатты. Екеуінің ендігі әңгімесі театр төңірегіне ойысты.

Майра әнші шақыруға бара алмайтынын хабарлапты. Көкірек ауруына шалдығып, Семейден Павлодарға қайтыпты. Сонда да театрдан үмітін үзбей: «Осы аурудан аман құтылсам, Қызылордаға барамын», –  депті. Бұл хабарды естігенде Әміре де, Иса да қатты өкінді. Майраның тек даусымен ғана емес, тұла бойына тұнған өнерімен сахна үшін жаралған ерекше жан екенін екеуі де мойындаған. Семейге келген сапарында Майра қалада ұйымдаса бастаған драма үйірмесімен, оның адамдарымен танысып, жеке ән салу мен белгілі бір рөлде ойнаудың айырмашылығын көрді. Сахнада қойылған спектакльдерде ойнауды арман етті. Бірақ театр сахнасына шығуды тағдыр жазбапты. Ал Мұздыбайдың Құсайыны Қызылордаға келіп, аз уақыт тұрды да жерсінбей, еліне қайтты. Қажымұқан да театрдан бойын аулақ салды.

– Театр маған қол емес. Шіркін, ұлт циркі ашылатын күнді көзім көрсе, екі дүниеде арманым болмас еді, – депті ол Әміреге.

Қазақтың Қызылордаға шақырылған көптеген артистерінің өнерінің танылуына Қоянды жәрмеңкесі себеп болғанға ұқсайды. Қалибек Қуанышбаев та жәрмеңкенің талай кештерінде дауысын бірде – бала, бірде – кемпір, бірде – шал боп құбылтып, талай қызық ойындар көрсетіп, тыңдаушылардың күлкіден езуін жинатпайды екен. Сондықтан Қызылордада ашылатын театрға артистер іздегенде ауызға Қалибек те алынып, үкімет атынан алғаш шақырылғандардың бірі болған.

Жер-жердегі дарынды өнерпаздарды шақырып, жинастыру біршама қиындыққа түсті. Халық ағарту комиссариатының жасаған тізімінде көрсетілген адамдардың бәрі түгел жиналмай, кейбіреулері бұрын кәсіп етіп көрмегендіктен келмей қалды. Труппаның әйелдер жағы олқы болды. Өйткені дайындығы бар, бұрын-соңды сахна көрген актриса табу қиынға түсті. Бірақ ол уақытта театр ұйымдастыру идеясы қазақ оқығандарының, әсіресе, республика басшы қызметкерлерінің арасында күшті болды. Сахна өнерін ұнататын қызметкерлердің әйелдері актриса болуға тілек білдіріп, театрдың тұңғыш спектакльдеріндегі әйел рөлін солар ойнады.

 Актерлерге тек сахнада ойнау ғана емес, сонымен бірге өлең айтып, күй тартып, би билеу, ән салу, тақпақ пен күлдіргі сөз оқу, яғни халық арасына кең тараған өнердің жан-жақты орындаушысы болу керек еді. Сөйтіп, сол кездегі актер шеберлігінің ерекшелігі оның халық өнеріне жақындығымен бағаланды. Драмалық өнерді бұрын-соңды көрмеген елге тосырқамай, қабылдау жағын ойластырғанда пьеса қоюмен шектелуге болмайтын. Сондықтан негізінен драмалық спектакльдер ойнаумен бірге концерттік бағдарламалар атқаруға тура келді.

1925 жылдың қазан айынан бастап Қызылордаға жан-жақтан келген өнерпаздар өздерінше дайындық жұмыстарын жүргізіп, ойын-сауық ұйымдастыра бастады. Бұрыннан таныс пьесаларды сахнаға дайындап, концерт қояды. Актерлер қанша талантты болғанмен, сахналық өнер жолына бірден түсіп кете алмады. Әрқайсының жеке-дара өзіндік келбеті бар. Солардың басын біріктіріп, бәрінің өнерін бір арнаға салып, бір көркемдік мақсатқа бағындыру қиын болғандықтан бір күн спектакль қойып, келесі күні концерт беру қажет болды. Бірден спектакль дайындап, драмалық өнер жолымен кетуге кәсіби сахналық тәжірибе жетіспеді. Оның үстіне оқыған, сауатты режиссер де болмады. Көркемдік басшылықтың жоқтығы біліне бастады. Ұжым өзінің шама-шарқына қарай өз бетінше жұмыстарын жүргізе берді. Оқу-ағарту халық комиссары Смағұл Садуақасов театр қамымен Мәскеуге арнайы барып, Луначарскийге жолығып, нұсқау алып қайтқан соң театр шымылдығын ашу сәті жеделдей түсті.

Алғашқы ойын 1926 жылдың 10 қаңтарында қойылатын болып белгіленді. 1925 жылдың 25 желтоқсанында арнаулы бұйрықпен театрға тұңғыш артистер қабылданды. Айлық жалақылары көрсетілді. Бас режиссер болып Серке Қожамқұлов тағайындалды. Қошмұхамед Кемеңгеровтың «Алтын сақина» атты пьесасын сахнаға шығарып, көпшілікке көрсету ұйғарылды. Қазан төңкерісінен бұрынғы қазақ әйелінің сұрықсыз өмірін, ауыр тұрмысын, тартқан бейнетін суреттейтін шағын трагедиялық драма айналасы бір сағаттың ішінде көрсетіліп болады. Төрт көріністен тұратын пьесаның оқиғасы жинақы, әрекеті баяу дамиды. Пьесадағы тоғыз кейіпкердің оқиғаға үзбей араласатыны төртеу. Қосымша концерт берілетін болды. Қазақтың тұңғыш актрисалары осы пьесадағы мұңлы келіншектің, қытымыр ененің, күндес абысынның рөлдерін ойнады. Серке Қожамқұлов, Елубай Өмірзақов, Иса Байзақов, Әміре Қашаубаев, Қалибек Қуанышбаев тұңғыш рет театр сахнасына шықты.

«Алтын сақина» – қазақ театрының алғашқы сахналық байқауы еді. Артистер білгенін аяған жоқ. Кейіпкердің бейнесін келтіруде бар тәжірибесін пайдаланды. «Алтын сақинаны» жандандыра көрсетіп, жұртты еліктіре білу керек. Әйел тағдырының мұң-наласын, көз жасын, кертартпа күштердің қатыгездігін иландыра жеткізу, көптің ықыласын сахнаға аудару қажет болды.

Ойын аяқталып, актерлер қошемет көрсетуге қайтадан сахнаға шыққанда гуілдеген дауыстарды шапалақ үні бөліп жіберді. Бұл ойынның орындалуына берілген әділ баға еді. Одан артық сый-құрметтің қажеті де жоқ. Олардың ойынын халық ынтызарлықпен көріп, қуана, толғана қарсы алды.

 Екінші бөлімде концерт көрсетіліп, халықтың көңілін серпілтіп, көкірекке шаттық нұрын құйды. Жиын-тойда бірер әншіні тыңдаған жұрт бірін-бірі алмастырған актерлердің мына думанына шын сүйсінді. Әміре, Иса, Құрманбек, Елубайлар әндетіп, өлеңдетіп, Қалибек пен Серке күлдіргі тақпақтар айтты.

 Нөсерлетіп, тасқындатып шыққан Иса ақын қалың қауымды өзіне ұйытып алып, өнер ордасының шаңырақ көтеруіне құтты болсын айтты. Халық атынан өкіметке алғысын білдірді. Соңынан «Желдірмеге» көшті. Сахна кілеміне шынтақтай жата қалып, екпіндей тұрып кетіп, тізерлей беріп, мойынын оң жағына бұра қойып, бірде айқайлай жөнеліп, әуенді қолмен иіріп әкеліп, домбыра шанағына кіргізіп жібергендей қимыл көрсетіп, жұрттың ішек-сілесін қатырды. Домбыраны желкесіне қойып та шертті. «Өлеңге қойны-қонышым, қалтам толы, мінеки» деп, шашып жібергендей қимыл танытты. Арқаланған ақынның мынау шалқымасына көрермендер таңданды. Шумақтар ағыл-тегіл төгілді. Кейінгі қатардағы қыз-келіншек, бозбалалар шемішке шағып, шырт-шырт түкіріп отырған еді. Өзімен ала келген емшектегі сәбилер шырылдап жылайды. Сәл-пәл тербегенге көнбеген соң омырауын ашып, емізе бастаған келіншектер де бар.

Иса «Енді не айтайын?» дегенді мегзеп тоқтағанда оқығандығын танытып, қасындағы шемішкені шекілдете шаққан қала қызына кісімсіген жігіт: «Оу, ақын, біз туралы айтшы. Біз не ойлап отырмыз?» – деді.

 Иса шанақты екі-үш қағып, ширыққан сезімін тежей алмай, бастырмалата жөнелді. Аузынан сөз таласа шығып, үздіксіз тасқындады. «Театр – ел мәдениеті. Театр көрушілері де мәдениетке құштар. Олар киімде, таралған шашта, қыңыр сөз, күңгірт көкіректе емес. Жүректе. Ел сыйлау, өнер сыйлау – құрмет. Ал шырылдаған баласын жұбатып, емізіп отырған әйел халі – кешірімді. Жаны сүйіп, қызық үшін келді. Ал енді шырт түкіріп, шемішке шаққан жігітім, саған айтарым:

Сырдақсыған серім-ау,

Кербезсіген керім-ау,

Ауыздарың сымпылдап,

Көрмеді тыным ерін-ау.

Санаймын мұны кеміске,

Сахнада актер деміксе,

Сөздерін бөліп, ыржаңдап,

Шағасың шырт-шырт шемішке.

Оқығансып, күпініп,

Сілекейіңді жұтынып,

 Сыйламай топты, қауымды

Отырсыңдар түкіріп.

Ойнаушы – ағаң, тәтеңдей

 Болмандар ыржың әпенде-ей.

 Халқыңды қылжақ, қор тұтпай,

Өнерді сыйла әкеңдей… –

дей келіп, екпіндете тоқтағанда халық та қырын мінезді қылжырдың сазайын бергенге сүйсініп, қолпаштай қол соғып, дуылдай мадақтасты.

Келесі кезекте сахнаға Әміре шығатыны хабарланғанда ғана көрермен көпшілік Исаны сахнадан босатты.

Асқақтата созылған әуен зал ішін кернеп, күмбірлетіп, жүрек қылын шертті. Мүлтіксіз таза үн, кең тыныс, сиқырлы сөз көрерменнің жан-жүйесін елжіретіп, бойын балқытып, сағыныш сезімін оятты. Әнші шырқай жөнелгенде дауысы енді бітер деген шамада қайта бұлықсып, одан да жоғары шығандай көтеріліп барып, баяулата сызылғанда жұртты өзіне баурай тартты. Бұл ән тәңірісі Әміре болатын. Сол күнгі кеште айтылған аса зор тынысты тілейтін «Үш дос», «Қанапия», «Ағаш аяқ», «Смет» әндері тыңдаушылардың құлағында жаңғырығып қалды. Осының өзі театрдың бір күнгі берер ләззатымен тең еді. Бұл кешке күдікпен келген талайдың күмәнін көкке ұшырып, шүбәсін сейілтті.

Осының өзі халықтың жеке ұлт театрын ашуға толық қақысы  бар екенін, оның шаңырақ көтерер мезгілінің пісіп-жетілгенін мойындатты.

Ортадағы орындықты теріс қаратып қойған Қалибек өзінің «Қыз ұзатуын» орындады. Дауыс мәнерін, ондағы құбылту иірімдерін өзгертіп, жетілдіріп, жаңадан сөздер қосып, сахнаға шырай беріп, жандандыра орындады. Кемпір-шалдың, қыздың, үрген ит, ұлыған қасқыр, өкірген бұзаудың дауыстарына белгілі бір мағына беріп, аяғын ерекше қимылмен бітірді. Бұл бүгінгі сынаушы топ күткен артистік қабілеттің, актерлік таланттың анық көрінісі еді. Қалың қауымның қошеметімен «Тоқалдың қой күзетуін» орындады. Әзіл-мысқылға риза болған жұрт таңдайын қағып, көзінен жас аққанша күлді.

 Кеште қала жұрты тұңғыш ұлттық театр дүниеге келгенін бірінен-бірі естіп, «үлкен жаңалық» деп, мақтанышпен қабыл алды. Енді «театр үшін үлкен сынақ болатын спектакль 1926 жылы 13 қаңтарда өтеді» деп хабарланып, қала көшелеріне жарнамалар ілінді. Әйел актрисалар өздерінің қабілет-қарымын танытқан «Алтын сақина» спектаклі сәтті өтті. Ендігі қойылатын «Еңлік-Кебек» спектаклі театр жүгін көтеретін, артистерге салмақ салатын жауапты дүние еді. Актерлер өз қабілетіне, бой пішініне қарап, режиссердің кеңесімен кейіпкерлерді бөлісті. Актерлер бар қимылын соңғы рет сабақтап, кімнің қай көріністе сахнаға шығатынын білісіп жатты. «Сыбырлақ» деп аталған суфлер де әр бетті реттеп, тамағын қырнап, өзінің шымылдық тұсындағы құпия орнына жайғасты.

Иса Қызылордаға келген күннен бастап Әміренің пәтерінде тұрып жатқан. Алғаш көргеннен-ақ Әміренің өзі де, әйелі Оразке де Исаға жылы шырай танытып:

– Қызылордада жалдамалы пәтер табу қиын. Әйеліңді әкелгенге дейін бізбен бірге бол. Барымызды бөлісіп, бірге тұрайық, – деген.

 «Еңлік-Кебек» спектаклі қойылатын күні Әміре екеуі үйден ерте шығып, қаланың ескілеу клубына қарай бірге аяңдады. Театрдың еншісіне тиген түпкілікті үйі болмаған соң небәрі 320 орындығы бар осы клубқа орныққан. Орыс театры да осында. Күндіз, кешке кино қойылады. Арасында ойын-сауық болады, концерт беріледі. Осылайша кезектесіп отыру да қиындыққа түсті. Сахна деген аты болмаса, клубтың ішкі құрылысы спектакль қою шартына сай келмейтін. Толып жатқан қиыншылықтарға, жетіспеушілікке қарамастан тұңғыш қазақ театры жоқтан бар жасап, шығармашылық өмірін бастап кетті.

Халық өнерінің шеберлері бірте-бірте сахналық ізденіске бейімделіп, көркем бейне жасаудың жолына беріле кірісті. Әрбір орындаушы өз кейіпкерінің бейнелік баламасын өздері білетін тұрмыс ортасынан іздеді. Олар ескі қазақ өмірін, ел ішіндегі талас-тартысты, жер дауы, жесір дауы сияқты толып жатқан әлеуметтік қайшылықтарды, тұрмыс-салт пен әдет-ғұрыпты жақсы білетін. Өздері бейнелейтін кейіпкердің кескін-келбетіне бұрыннан қанық. Өздері талай кезіккен ескі таныстары тәрізді. Мұның үстіне бұлар шын мәніндегі талант иелері, халық өнерінің қайталанбас шеберлері, жүре актер болғандар емес, туа актер болып жаралғандар еді. Сахна өнерінің ең басты құралы – сөз десек, олар сөздің парқын, мән-мағынасын, астарын, ішкі сырын толық меңгерген шеберлер. Міне, осының бәрі алғашқы актерлерге ә дегеннен еркіндік берді.

«Еңлік-Кебек» спектакліндегі рөлдерді ойнаушылар пьесамен бұрыннан таныс, мұнда келмей тұрғанда жер-жерде өздері талай ойнап, ысылған. Оның үстіне бүгінгі қойылымда пьесаның үшінші актісі «Билер айтысы» деген атпен көрсетіліп, ықшамдалған сахналық дүниеге айналды. Билер сүйгеніне қосылған екі жастың тағдырын талқыға салады. Артынан концерт беріледі. Концертте бар салмақ Әміре мен Исаға түседі. Себебі Қалибек, Серке, Елубай «Еңлік-Кебекте» ойнайды. Иса да бұл спектакльде тобықты жігіті Жәуетайдың рөлінде ойнауға тиіс. Сахнада осы рөлдің салмағы оған соншалық ауыр емес еді.

Театр үйіне жеткенше Әміре мен Иса осындай ойларға беріліп, іштей «Алтын сақинаны» сарапқа салып, үнсіз келе жатты. Театрға жақындағанда «Еңлік-Кебекті» көруге құмартқан жұрт есік алдында қаптап жүргенін көрді. Кассаның көшеге қараған терезесінің маңдайшасындағы «билет жоқ» деген құлақтандыру бірден көзге түсті. «Билет бар ма?» дегендер ерсілі-қарсылы сенделіп жүр. Біреулер кассаның жабық терезесін жұдырықтап, «билет, билет» деп айқайласады. «Алтын сақинаның» қызығы қалаға кең тарап, енді келесі спектакльге құштарлықты молайтса керек. Тұңғыш ұлт театры аз уақытта көрерменді өзіне үйір етіп баурағаны білініп-ақ тұр. Спектакль дегенді өмірінде алғаш рет сахнадан көріп, бірден ұнатты. Сахнада жасалған бейнелерді ескі танысындай көріп, солардың сөздерін естуге құмартты.

Әміре мен Иса театрға жақындағанда бұйра бас, аласа бойлы жігіт қарсы алып, екеуінің арнайы бұйрықпен театрға артист ретінде қабылданғанын айтып, өзін: «Театрдың директоры Дінше Әділов», – деп таныстырды. Ізетті ілтипатпен басқалармен де аттарын атап, амандасып жатты.

Театрдың табалдырығын аттап ішке кіргенде зал адамға лық толып, сыймағандары түрегеліп тұр екен. Көптің көзіне түспейік деп екеуі сахнаның сырт жағынан шымылдықты тасалап, бос орын іздеді. Өткендегідей кішкене баласын жетектеп, барын салып, сәнденіп киініп келген әйелдер де аз емес. Театр залына адамдар сығылыса толған соң ауасы тарылып, дем алу қиындай түсті. Есікті ашайын десе сыртта билет іздеп тұрғандар ішке лап қоюы мүмкін. Көшедегі жұрттың аузындағы сөз – спектакль мен жеке рөлдердің ойналуы. Исаның өткен жолы сылқым жігіт пен кербез келіншекті сынаған сықақ өлеңі көңілге қонғаны ма, залда шемішке шаққан шыртыл естілмейді.

 Иса драмалық спектакльдерге сирек қатысқанымен, концерттік бағдарламаның негізгі жүгін Әміре екеуі бірге көтеріп, көрермен қауымды театрға көбірек тартуға көп еңбек сіңірді. Бұл екеуінің аты аталса, халық көп жиналады. Екеуі сахнаға кезектесіп шыққанда концертті қыздырып жібереді.

-3-

 Артистер сахнада рөлдерді ойнағанда бұрынғы өздері көрген таныс адамдардың бейнесін көз алдарына елестетіп, солардың қимылын, жүріс-тұрыстарын салатын. Образға халықтың өз мінезін кірістіріп, сенімді етіп көрсететін. Сонда көрген адам: «Е, мынау әлгі біз білетін пәленшеге ұқсайды екен» дейді. Сөйтіп, сахнадағы кейіпкер өз өмірімен тамырлас екені сезіліп, көрерменнің көңіліне қонымды болатын. Исаның шаршы топтың алдында домбырасын безілдетіп, іркілмей шырқай жөнелуі, тыңдаушысын бірден үйіріп әкетуі, ширақ қимылдап, еркін сілтеуі сахнаға ерекше көрік беріп, жұртты сүйсінтіп, еріксіз баурап алатын. Әдетке сіңбеген артистікті меңгеру оңайға түспеді. Сахналық тәжірибе аз әрі нағыз театрды көрмеген. Аптасына үш рет, кейде театрда орын босамай, барлық өнерпаздар бірігіп, қала тұрғындарына концерт қойып жүрді. Сол арқылы сахнаға бой үйретіп, тәжірибе жинақтай берді. Әміре, Иса, Құрманбек, Елубайлар әндетіп, Серке мен Қалибек қарасөз, күлдіргі тақпақтар айтады. Театрға да ет үйрету қажет. Әміренің әні, Исаның желдірмесі естіген жұртты театрға тартады да тұрады. Нөсерлетіп, селдетіп, тасқындайтын Иса қалың қауымды өзіне ұйытып алып, соңында «желдірмеге» басады. Көпшілік қолпаштай қол соғып, дуылдай жөнеледі. Келесі кезекте сахнаға Әміре шығатыны хабарланғанда ғана Исаны босатады. Әр концертте де осылай. Иса жыр нөсерін төксе, Әміренің асқақтата салған әндері көрерменнің бойын балқытып, құлақ құрышын қандырды. Сағыныш сезімін оятып, жүректеріне жол тапты.

Театрдың алғашқы сахналық спектаклі «Алтын сақинадан» кейін қойылған «Еңлік-Кебек» қат-қабат, қыртысы мол, терең тамырлы, театр жүгін көтерген жауапты қойылым еді. Бұл екі спектакль де табыспен өтті. Енді жұртшылық театрдың келесі спектакліне қызығумен, үлкен үмітпен келетін болды.

 Ендігі кезекте Мұхтар Әуезовтың «Қарагөз» пьесасын сахнаға шығару міндеті тұрды.

Театрдың алғашқы бас режиссері Серке Қожамқұлов актерлердің басын қосып, «Қарагөз» пьесасын оқуға кірісті. Пьесаны тыңдап, әркім өзінің қай рөлге лайық екенін іштей топшылап, «маған берсе екен» деп үміттеніп, рөлдердің табиғатына, болмысына ой жүгіртіп, саралап отырды. Иса қазіргі бас режиссер Серкені Орынборда халық ағарту институтында оқып жүрген кезінен біледі. Екеуі Орынборда жақын танысып, жалдамалы пәтерде Қапан Бадыров үшеуі бірге тұрды. Серке осы жылдары Мұсылмандар клубында Бейімбет Майлиннің «Бетім-ау, құдағи ғой», «Неке қияр» сияқты шағын пьесаларындағы жеке рөлдерді ойнады. Бұдан кейін Орынбордағы жастар клубында аптасына бір рет өткізетін «Шығыс кештерінде» «Еңлік-Кебек» пьесасындағы Еспенбет бидің рөлінде алғаш рет ойнады. Бұл пьессаларды Иса да көріп, Серкенің сахнадағы ойынына тәнті боп, спектакльдеріне барып тұрды.

Серке сонда Исаның театрға деген ықыласын оятып, спектакль көруге құмартқызып, жүрегіне жол тапты. Кейін Серке де, Қапан да, Иса да өмірдегі өз жолымен кетіп, бауыр басқан, бірге тұрған күндері ұзаққа бармады. Енді, міне, Серкемен Қызылордада қайта табысып, үзілген байланысты қайтадан жалғап, қазақтың тұңғыш ұлттық театрында тұңғыш рет сахнаға шықты. Театрдың қат-қабат, кызулы тіршілігі екеуін де баурап әкетті. Алғашқы қойылған екі спектакль де күткен деңгейден биік боп, актерлердің мол мүмкіндігін байқатып, енді үлкен талапқа арналған дүниелерді сахнаға шығаруға итермеледі.

 Кезекті күрделі спектакль «Қарагөз» күтіп тұрды. Жұртшылық та әр кеш сайын жаңа дүние көргісі келіп, «артық билетің бар ма?» деп, театрдың кассасын торуылдап, көрермендер қатарын күннен-күнге көбейте түсті.

Тұңғыш рет екі спектакль қойғаннан кейін актерлер де тәжірибе жинақтап, театрдың барлық ісіне өз еріктерімен қызу араласты. Көшеге жарнама іліп, билет сатуға дейін бәрін өздері атқарды. Әмбебап болған актерлер өздері – орындаушы, әнші, биші, күйші болды. Өздері ел тіршілігін жетік білгендіктен сахнада халықтың тұрмыс-салтын, дәстүрін берік сақтауға тырысты. «Қарагөз» спектаклінде «Жар-жар», «Беташар», айтыс, т.б. өлең-жырлардың үлгілерін шебер орындауға барынша күш салды. Бұның өзі қойылымға ерекше ажар беріп, көрерменді еріксіз баурады. Мұндай сахналық көріністерде, әсіресе, Әміре мен Иса жарқырап, ерекше көзге түсіп, көрерменді театрға көптеп тартты.

 Келесі бір отырыста пьеса оқылып, кейіпкерлердің мінездері, кескін-келбеттері көзге елестей бастағанда спектакльде ойналатын рөлдерді бөлу талқыға түсті. Иса бас режиссер Серкенің қас-қабағын бағып, «кімге қай рөлді ұйғарар екен?» деп, шыдамсыздана күтіп отыр. Іштей сал-серіні ойнаудан дәмелі. Рөлдерді бөлуді бас режиссер Серке шешеді. Оның айтқаны болып, шешім екінші рет талқыға түспейді. «Серке Сырымның рөлін Исаға береді» деп, отырғандар да іштей осылай шешіп қойған тәрізді. Бұған Исаның да күмәні жоқ. Бірақ бәрі басқаша болды. Серке тақпақтап сөйлеп, нақпа-нақ айтып:

– Келбетің Сырымға лайық екен, – деп, басты рөлде Құрманбектің ойнағанын қалады.

Осы сөзді естігенде Исаның қабағы келіспей, тұнжырап, тұқырайып, төмен қарады. Сырым боп ойнауға соншалық ынтық боп, солай шешілетініне сенімді болған Исаның көңіл-күйін бірден аңғарған Серке өзінің ұйғарымын дәлелдей түсіп:

 – Құрманбек – сыптығырдай сұлу жігіт. Жалт-жұлт еткен жүрісінің өзі сахнадағыдай көз тартады. Актерлік қабілетіне қоса шебер әнші. Дауысы құлаққа жағымды, жұмсақ естіледі. Әнді жақсы айтады, — деді.

 Бұл сөзді Иса мойындап, өзінің сырт келбетімен, әншілігімен Құрманбекпен таласа алмайтынын біліп, сабасына түсті.

Құрманбек Жандарбеков театрға Шымкенттен жақында ғана келген. Исадан бес жас кішілігі бар. Жүзіктің көзінен өткендей сырбаз, көпшіл, көңілді жігіт. Күлген күлкісі, сөз сөйлесі қандай! Іші-бауырыңа кіріп, сырласып, бірден ескі досыңдай боп кетеді. Әзіл-қалжыңы да жарасымды. Артық кетпейді. Әнші дейміз, ал жігіттердің ішінде Құрманбектен асқан биші жоқ. Сол кезде биленетін билердің бәрін бабына келтіре әсем билейді. Сахнада да, өмірде де ойын-күлкімен, ашық қабақпен жүреді. Оның әншілігі, рөлде ойнау шеберлігі «нағыз артист екен» дегізеді. Ашық-жарқын. Бірақ кенеттен жөнсіздікті аңғарса, тез ашуланады. Қас пен көздің арасында онысын ұмытып, қарқ-қарқ күліп шыға келетіні бар. Құрманбектің дауысы бұрын қазіргісінен әлдеқайда әсем болыпты. Ташкенттегі педучилищеде оқып жүрген кезінде бір кеште шамадан тыс көп ән саламын деп тамағын зақымдап алыпты. Бірақ көп қырлы қабілетінің арқасында дауысының әдемілігін аздап жоғалтқанмен, әнді сүйіп, жақсы айтуын жоғалтпапты. Күшті дауысты керек ететін қиын жағдайлардан тапқырлықпен шығып кететін. Тұла бойында тұнып тұрған өнердің сан қырын көрсетіп, рөлді емін-еркін ойнайды. Әнді өзі шығарғандай жанымен түсініп, оның ішкі мәнін көз алдыңа елестете айтатын.

Иса осының бәрін бір көргеннен-ақ Құрманбектің болмыс-бітімінен танып, Сырымның рөлін оған бергенін алғашқыда қызғанса да лезде сезімін тежеп, көнді. Серкеге деген бастапқы өкпесі тез басылып, «осынікі дұрыс» деп ойлады. «Қарагөзді» сахнаға әзірлеу барысында Иса жалғыз Құрманбектің ғана емес, басқа да артистердің өміріне бойлап, жан сырын ұққандай болды. Қарагөз рөлі Зура Атабаеваға бұйырғанда ол өзінің ішкі сырын жасырмай, мұңлы, назаға толы Қарагөздің тағдыры өз өміріне жақын екенін айтты. «Мен жастайымнан жетім қалып, басқа үйде, ананың аймалауын көрмей өстім. Сондықтан маған Қарагөздің рөліне ену, қайғы-қасіретін түсіну қиынға түспейтін тәрізді. Мен енді сахнада Зура екенімді ұмытып, Қарагөзбін деп білемін, оның сезімін өз сезімім деп тануым керек», – деді ол. Актерлер осылайша режиссердің ұйғаруымен өз қабілетіне, бой-пішіміне қарап рөлдерді бөлісті.

 Исаға Қарагөздің күйеуі Наршаны ойнау тапсырылды. Серке Исаға алдын-ала ескерткен боп:

– Сен сахнада алып-ұшпай, Наршаның бейнесін табиғатына лайық, нанымды түрде ойна, –  дегенде Иса табан астында қитығып:

–  Қалай ойнау керегін сенен сұрамаймын, – деп Серкені тойтарып тастады.

 Қайтымы тез Серке көзін сығырайтып күлімсіреген қалпында:

–  Сөзімді кек тұтпа. Наршаның тұлғасы сахнада махаббат дертіне ұшыраған, сөйтіп қайғы-қасіретке душар болған аянышты болып көрінуі керек дегенді есіңе салғаным ғой, –  деді. Иса да өз кезегінде қарап қалмай қызбаланып, Серкемен таласқандай боп:

  –  Пьесаны оқып, талқылаған кезде әр рөлді көз алдыма келтіріп, мінез қырларына ой жүгіртіп отырдым. Сырымды ойнасам ба деп едім, маған Наршаны ойнау бұйырған екен. Сырым салдың жөні басқа. Ол  – жаланып тұрған ер, жалындаған ақын, салтанатты сал. Ал Наршаның қасіретін жанмен ұғып, аянышты халін түсінгендей болдым. Наршаның жүзінде –  реніш, қабағында –  кейіс. Ол: «Менің дертім –  Қарагөз», –  дейді. Ол қалың малы төленген қалыңдығы Қарагөзді күшпен алмай, махаббатымен, шын ниетімен келгенін қалайды. Қарагөздің менсінбеуі жас мырзаны күйзеліске түсіріп, діңкесін құртады. Нарша Қарагөзге: «Сен менің адал тілеу, ақ бата қосқан жарымсың. Енді шектен аспайық», –  дейді. Мен «Наршаның осындай ішкі арпалысын көрерменге қалай ұтымды жеткізсем екен?» деп ойланып-толғанамын, – деп күдігі мен күмәнін жасырмады. Серке оның сөздерін қуаттап:

–  Бәрекелді, Наршаның қандай адам екенін жақсы түсініпсің. Қарагөздің өзі: «Наршаны кінәламаймын. Ол мені бір момындық, жуастық майдалығымен тұсаулағандай болды», –  демей ме? Наршаның: «Қарагөз ақылымен, мінезімен тұсау салып тұр ғой маған», –  деп мойындауы, – деген Серке Наршаның бейнесін аша түсті. Режиссер ретінде Исаға бұл рөлдің қаншалықты жарасымды екенін дәлелдеп берді.

Спектакльге билет он күн бұрын сатылып кетіп, жұрт билет таппай, кассаны торуылдап, «Қарагөз» спектаклін көруге соншалық ынтықты. Спектакль сахнаға қойылғанда әр артистің бойында «рөлді қалай ойнасам екен?» деген толқу болады. Сахнаға шығарда Иса да қобалжыды. Наршаны қаншалықты білдім, ой-толғамын түсіндім десе де әлдене жетіспей тұрған секілді. Барынша беріле ойнап, бейнесін  нанымды шығаруға тырысып-ақ бақты. Бұл рөл оның театрдағы былайғы өміріне жол ашатындай-ақ алаңдаумен, ізденумен болды. Дәл сахнаға Нарша боп шығар сәтте әлдебір бұлқынған күш ұйықтап жатқан іштегі қуатын оятып жібергендей. Сонда ол Наршаның бейнесін бүкіл тұла бойымен сезініп, сахнаға шыққанда өзін Иса емес, «тұп-тура Наршамын» деп білді. Жүрексіну, жасқану жоқ. Нарша сияқтанып, өзгеріп, серпіліп сала берді. Жарқ етіп шыға келгенде сахнада бейне бір құйын соққандай құбылыс пайда боп, сондай бір сиқыр көрерменге де әсер етіп, бәрі жабыла қол соқты. Иса сахнада емес, өмірде жүргендей үйреншікті қызба дағдыға басып, жұртты өзіне қаратып алды. Сырым рөліндегі Құрманбек те заматта бар назарын Қарагөзге аударып, үлкен толғаныспен үздіккен, өліп-өшкен дауыспен: «Бар-бар айналада бір сені, сені ғана көремін. Ұдайы көз алдымда – өзіңсің, Қарагөз ару, асылым», – деп тебіренді. Иса шыққан соң бүкіл сахна, бірге ойнап жүрген актерлер бәрі түрленіп, сахнаға жан бітті.

 Суырып салма, тегеурінді, төкпе ақын Иса бұл жолы арындамай, желікпей Наршаның сахналық бейнесін өмірдегідей нанымды әрі келісті етіп жасады. Өмірдегі Исаның нақ өзі болса мұндайда ереуілдеп, қызыл өңештеніп, тосқауылды бұзып-жарып, дегеніне жетер еді. Бұл жолы Нарша рөліндегі Иса сахна талабына бағынып, артық әрекетке бармай, жуасып, іштен тынып, үндемей күйзелді.

Залдағы көрермен қауым артистердің бәріне ризалық білдіріп, «Тамаша» деген таңданыс айтылып жатты. Артистердің сахнадағы ойындары бір-бірімен үйлесім тауып, «неткен шеберлік» дегізді.

Қаладағы елдің әңгімесі енді «Қарагөз» спектаклі болып, «артистер жақсы ойнады» деп бірден-бірге таратты. Жұрттың бұдан кейін театрға деген қызығушылығы тіпті күшті болды. «Наршаны жақсы ойнадың», – деп, Исаға қошемет   көрсеткенде ол қалжыңға айналдырып: «Бұдан да жақсы ойнаушы едім, режиссеріміз Серке сахнаға шығар алдында: «Сенің рөлің желіккенді көтермейді», – деп ескерткен. Соның айтқанынан шыға алмай, жуасып қалдым», – деді.

Спектакль аяқталып, шымылдық жабылғанда Серке қасына келіп, қысыңқы көзін сығырайта күлімсіреп:

– Сахнада Наршаны дұрыс алып шықтың, – деп мақтады.

Көп жылғы сыралғы танысы Серкенің осы мақтауы Исаның көңілдегі күдігін сейілтіп, театрда тұрақтап қалуына себепші болды. Сахнадағы Нарша өмірдегі Исаға осылайша ықпал етіп «театрдан кетсем қайтеді…» деген екі ұдай күмәнді ойдан арылтып, жіпсіз байлағандай, еріксіз тұсағандай болды. Сахнаға шыққаннан кейін бұрынғыдай емес, өз қатарынан озық екенін іштей сезініп, желпініп, биікке самғағандай болды.

Ол жылдары театрда нендей жағдай болмасын, барлығы жергілікті газетте жазылып тұратын. Бұл жолы да «Қарагөз» спектаклі жөнінде газет бетінде мақала жарияланып, «Күйік пен қайғылы күйге түскен Наршаның аянышты халін Иса сондайлық нанымды ойнап, өзі де аянышты күйге түсті», – деп жазылды.

 Театрға келгенде Иса өзінің ақындығын орнымен ұтымды пайдаланды. Сахнаға шығарда кейбір пьесалардың сөздерін өңдеп, жарасымды қалыпқа түсіріп, түзеп жіберетін. Ал концерт бола қалса, айтылатын кейбір әндердің сөздерін табан астында жақсартып жазады.

Орынборда халық ағарту институтында Исамен қатар оқып, пәтерде бірге тұрған, кейін Қызылордада театрда бірге істеген Қапан Бадыров: «Сахнаға жаңа тақырып, жаңа өлең, жаңа әнді Иса әкелуші еді», – дейді.

«Қарагөз» спектаклін сахнаға дайындаған күндердің бірінде Иса іштегі өкінішін оңашада Қапанға айтып, сыр бөліскен.

 – Қапан-ау, мен ақынмын ғой. Сырым да ақын. Сонда ғой, Сырымның рөлін маған бергенде өлеңді төгілтер едім. Бұл рөлді менен несіне аяды екен?! – деп, қапаланып, есесі кеткендей еңсесі түсіп, басқа сөз аузына түспеді.

Исаның қиналысы Қапанды ойға қалдырды. Сырым сал боп жарқ етіп сахнаға Исаның шыға келгенін елестетті. Шынында, Исаның осы бір өкінішін орынды деп іштей келісіп, өзінше аяғансыды. «Келбеті келіспейді» деу сөз бе екен! Исаның сахнадағы еркінсіген жүріс-тұрысы, шалқақ қимылы, шапшаң қозғалысы Сырымның рөліне лайық емес деп кім айтады?.. Өмірдегі Сырымның қандай екенін кім көріпті? Иса әдеп сақтап, режиссермен таласпай, Нарша боп ойнауға келісті. Айтқанға көнді. Сырымның досы Қоскелдіні Әміре ойнап, екеуі сахнада бірге жүріп, рөлдеріне лайық мінез көрсетті.

Иса «Қарагөзде» Наршаның рөлін ойланып, толғанумен, іштей үлкен даярлықпен ойнаған. Адамның бойындағы сүю-күю сезімдерін жақсы ашып берді. Ішкі сырын, Қарагөзге деген барлық сезімін өзіне күйеу жолдас болған Асан салға жайып салды. Ашу мен ақылдың арасындағы қызу сәтте Нарша сырты бүтін, іші түтін боп, әдет-ғұрыпты бұза алмай сырт көзге салмақты, ұстамды көрінді. Арына, атағына түскен таңбадан ыза кернеп, ашуға булыққан, іштен тынған, қапаланған сәттерін асқан шеберлікпен ойнады. Екі беті албырап, екі көзі жасаурап, сабырдың күшімен сөйлегенде Наршаның басындағы қайғылы күйді өзі кешкендей-ақ терең толғанысқа түсті.

 Осы спектакльді беріле қызықтап көрермендермен бірге залда отырғанда Қапанның көз алдына Иса екеуінің алғаш рет Орынборда кездескені елестеп өтті. Сонда бірге оқып, жақын танысқан. Енді міне, Қызылордада кездескенде анадайдан құшақ жайып, айғайласа амандасып, құшақтаса көрісіп, енді театрда бірге болатынына қатты қуанды. «Тағы да бірге боламыз» деп, бір-бірін сүйеніш, демеу көргендей, серік тапқандай еді. Ол кезде «театр, артист, режиссер, рөл» деген сөздер алғашқыда құлаққа жайсыз тиіп, ерсілеу естілетін. «Тәуекел, не көрсек те бірге көреміз» десек те алдағы кездесетін кедергілер немен тынары белгісіз, қилы кезеңдерді де күткендей едік» деп ойлады.

Театрдың алғашқы ашылуында күрделі спектакльдер көрсетілмеді. «Еңлік-Кебек» пьесасының өзі жасау, жабдық, басқа да жағдайлар болмай, тек үшінші картинасы ғана қойылып, артынша концерт болды. Концерттің ауыр салмағын әнші Әміре мен төкпе ақын Иса көтерді. Бұл екі өнерпаз ойын-сауық, қызық думанның әсем көркіне айналды. Сондағы Исаның сахнаға шыққандағы келбеті Қапанның көз алдына келді.

 Шалбарының балағын қонышына салып киген. Аяғында қисық табан кара етік. Үстінде жапсыра салған төрт қалталы, қайырма жағалы, жиі түймеленген қоңыр түсті бешпент. Түлкі пұшпағын мол қайырып, желкесіне баса киген төрт бұрышты қызыл тысты бөркі бар. Кең маңдайлы, жарқабақтау, шұңғылша біткен өткір көзді, талдырмаш, кызыл шырайлы, бүркіт мұрындау, қиылған қара мұртты Исаның сондағы келбеті көз алдында тұрды. Сонда алғыр ой, өткір тіл мен моншақтай тізілген сұлу сөздің иесі Иса лаулап жанып, біраз жерге барып кайтты. Бір кезде қызыл шоқтай жайнап, әуелде монтаны жуас көрініп, тып-тыныш тұрған жас жігіт кенет мандай терін сұқ саусағымен сыпырып, сөз маржанын төгіп тастады. Сөздерін тіркестеп, қатты айқайдан түтіге долданып, дауылдатып, құйындата жөнелді. Тыңдаушылар алақандары қызарып ауырғанша қол соғып, «тағы да, тағы да» деумен еденді тепкіледі.

«Иса тек суырыпсалма, төкпе ақын ғана емес, домбырамен әнді де жақсы айтатын. Оның салған «Қызыл бидай» әні, өзінің «Желдірмесінің» әсем, серпінді ырғағы тындаушының құлағынан кетер емес. Исаның жүрген жері думан. Өзі де қолы ашық, дархан, жомарт жігіт. Орынборда институттың драма үйірмелеріндегі спектакльдерге бірге қатысып жүріп, бір-бірімізге үйір болып, жақындасып кеттік», – деп Нарша рөліндегі Исаға карап отырған Қапан өткен жылдарға ой жүгіртті.

Спектакль аяқталғанда Қапан бір орында бұдан әрі отыра алмай, сахнаға жүгіріп шығып, өзінен төрт жас үлкендігі бар Исаны қапсыра құшақтап, кеудесіне қатты-қатты қысты. Сахна шымылдығы жабылғанша Исаны құшағынан босатпады.

-4-

1926 жылдың наурыз айында Қызылордадағы республикалық жоғарғы сотта бір ірі іс қаралып, елге жүргелі отырған Исаның жолын бөгеді. «Еңбекші қазақ» газеті «Торғай ісі» деген атпен белгілі болған сот барысы жөнінде 15-26 наурыз аралығындағы сандарында «Астанадағы сотта» айдарымен хабар беріп отырды. Мәселенің мәнісін түсінген Иса сот залынан берілген хабарға мейлінше ықылас қойып, аландаумен, «қалай болар екен?» деп мазасызданумен көңілі күпті боп Қызылордадан қия басып шыққысы келмеді. Себебі сотқа тартылған қылмыстылардың бірі жазушы Жүсіпбек Аймауытов делінген. 1921 жылы Қазақстанның бес губерниясы мен бір уезі, атап айтқанда Орынбор, Ақтөбе, Орал, Бөкет, Қостанай губерниялары мен Адай уезі ашаршылыққа ұшырады. Осы кезде ұлтжанды қазақ зиялылары, оның ішінде С.Садуақасов, М.Әуезов, Ж.Аймауытов ашаршылық жайын айтып дабыл қақты. 1921 жылдың 10 желтоқсанында қазақ қызметкерлері қатысқан кеңесте күн тәртібінде: бірінші, қырдағы аудандардың аштыққа ұшыраған тұрғындарына нақты көмек көрсетуді ұйымдастыру, екінші, қазақ қызметкерлерін осы қызметке тарту және оларды тиімді пайдалану  жайттары қаралды. Бірінші мәселе бойынша М.Әуезовтің баяндамасы тыңдалды. М.Әуезов ел ішіндегі ауыр жайды баяндай келіп: «Көптеген аудандардағы қазақтар көптен бері тек қана көртышқанмен, тышқанмен, суырмен, тағы сол сияқты ұсақ жәндіктермен өзегін жалғауда, оның кесірінен әртүрлі жұқпалы аурулар мен індеттер естіп білмеген деңгейде таралып барады», деп мәлімдеді. Қостанайға арнайы барған Смағұл Садуақасов: «Қостанайда аштарға арналған асханалар, балалар үйі ашылғанмен, ол қалың қазақ ішінде ашылмаған. Қостанайдың өз құбасында ашылған асханаларда тамақтандырылып жатқан аштар ішінде қазақтар жоқ. Ал асханаға қажетті ет үшін малды аш қазақтардың өзінен алып отырған. Қазақтарға жәрдем бермек түгілі олардың қолындағыларын жинап алған», – деп ашына жазды. Қостанай губерниясының аштарына көмек көрсету басты мәселенің біріне айналды. Себебі губерния халқының 90 пайызы аштыққа ұшыраған. Қостанай губерниясы ішінде шалғайда жатқан Торғай уезінің жағдайы өте ауыр болды. 1921 жылдың жазындағы құрғақшылықтан, шөптің шықпауынан және қатал қыстан уездің 13 болысында мал қырылды. Малдың қырылуы жергілікті халықты тіршілік көзінен айырып, ашаршылыққа ұшыратты. Елді аштық жайлады. Осы жылдары ел қызметіне белсене араласқан М.Әуезов «Еңбекші қазақ» газетіне ашаршылыққа байланысты көлемді мақала жариялап, ашыққандарға жылу жинауға, көмек көрсетуге шақырды. Елдің ауыр халіне қазақ зиялылары көз жұмып отыра алмады. М.Дулатов та «Ақ жол» газетінде бірнеше мақала жариялап, шындықты жазып, «қазақ билігі қозғалсын» деген ниетте болды. «Торғай уезінде мал қырылып жатыр. Жазғы салым ашаршылық күтіп отырмыз. Алыстан азық таситын көлік қалған жоқ. Қарқаралы уезінде шаруа күйзелді. Мал өліп жатыр. Жұрт жаяу, аш-жалаңаш. Темір уезінде жұт. Ауру қалың, күнде жаназа… Ырғыз уезінің қазақтары сарышұнақ, тышқанды   жеп жатыр. Әрекетсіз отырған билік. М.Дулатов жанұшыра ашық түрде: «Аштық қырғынынан қайтсек құтыламыз?» деген мақаласын «Қазақстан үкіметінің назарына» деген атаумен жазды. «Елді ел қылатын – ел, халықты қырғыннан құтқару үшін азаматтар тегіс атқа мінуі керек. Сондықтан қазақ өкіметі қазақты ел қыламын десе заң жолымен бекітіп, аштар үшін елден жылу жинауға рұқсат етсін. Елге сенімді, білімді, таза азаматтарды бастық қылып 20-30 комиссия шығарсын. Бұларға керекті күш-көмегін берсін, комиссиялар уезді, облысты ауданға бөліп араласын, жиналған малды жаз бойы ашаршылықтан зардап шегіп жатқан жерлерге айдасын, – дей келіп, Жалғыз өкімет тарапынан көрсетілген жәрдемге ғана сүйеніп отырсақ, елді қырып аламыз. Өкімет жәрдемін көрсете берсін. Ол өз алдына. Өзіміз жұрттың қамын ойлауымыз керек», – деп ел зиялыларын ел ішіне баруға, көмек көрсетуге шақырды.

 Аштық Торғай елін есеңгіреткен тұста М.Дулатов ел аралап, сауын айтып, аштыққа ұшырағандарға қол ұшын беруді сұрап, Семей губерниясының үш уезін аралап шықты. М.Әуезов Ертіс бойын аралап, елден мал жинады. Ә.Бөкейханов өзі бас сауғалап жүрсе де 1921 жылы тобықтының Шаған, Бұғылы, Шыңғыс, Мұқыр, Қызыладыр және найманның Сыбан болыстарынан сауынға мал жинап, Торғайға мал айдап бара жатқан Жүсіпбек Аймауытовқа табыстайды. Жанұшыра А.Байтұрсынов та қысылтаяң жағдайды баяндап, аштықтан халықты аман алып қалу үшін қолұшын созуды сұрап үндеу жазды. Жылу малын жинаушы ұлт зиялыларының ел ішіндегі беделі, ықпалы жоғарылығы, оларға деген халықтың сенімі болар, 1922 жылдың жазында 7 мың бас мал жиналды.

Жүсіпбек Аймауытов 1920-жылдардағы аштық алапатында азаматтық парызын өтеуде исі қазақ баласына үлгі көрсетті. Семей губерниялық Аштарға көмек комиссиясының   уәкілі қоғамдық қызметін атқарған қайраткер «Ашыққан ел һәм Семей азаматтары» (Ақ жол», 1922, 25 апрель), «Атқа мін, азамат» («Ақ жол», 1922, 15 июнь), «Торғай аштарына апарылған жәрдем туралы» («Ақ жол, 1923, 27 май) мақалаларымен дүйім жұртты қасіретке тап болған қандастарына қорған болуға үндеді. «Қазіргі мемлекет жұмысының ең зары, ең тығызы аштарға жәрдем беру… Біздің Қазақстанда үш жарым миллион адам аштық пен ажал құшағында» екенін нақты деректермен бекітіп, осынау қиын-қыстау күндердегі әлеуметтік жауапкершілікті жеріне жеткізе айтты. «Қазақтың үлеспеген еншісі бар. Қазақтың бірінен-бірі жейтін қонағасы, алатын қолқасы бар. Аштарға жәрдем беретін малым кісіге беретін қонағасым, қимас досыма беретін қолқам деп ойласын. Бұл қолқа берілетін жолды бірінші, туысқандық бауырлығы, қарындастығы үшін беруге, екінші, ұлтты сақтау үшін, қазақ атын жоғалтпас үшін беруге, үшінші әлеуметшіл, адамшыл, азаматтық борышымызды атқару үшін беруге міндеттісіздер» (Жүсіпбек, «Атқа мін, азамат», «Ақ жол» газеті), «Қырылып жатқан елді ажалдан құтқару көп көмек керек қылды. Ашаршылықпен алысудың қасында өзге жұмыстың бәрі ойыншық көрінді… Семейдің губерниялық аштар комиссиясы Қазақстанның орталық комитетімен телеграмма арқылы тілдесіп, осы жобамен іс қылуға рұқсат алды. Май айынан бастап Семей азаматтары атқа мінді. Қ.Сәтбаев, Ә.Ермеков, Сәрсенов, Шынарбаев, Ғаббасов, Дулатов, Әлімбеков, Аймауытов, Бөгенбаев, Қарабаев тағы толып жатқан жүзден артық кісі жәрдем жинауға кірісті» (Ж.Аймауытов. «Торғай аштарына атқарылған жәрдем туралы» «Ақ жол» газеті).

 Семейден Торғайға екі рет мал келді. Алдыңғы ретте 4249 қара, соңғы ретте 3836 қара, барлығы 8085 қара. Мұның 2711-i жылқы, 5189-i сиыр, 185-і -түйе.

 Бұрын да талай жұт болған. Бірақ мұндай жәрдем еткенді көз көріп, құлақ естіген жоқ. Бұл жәрдем шын ағайындық, адамгершілікпен етілген жәрдем. Мұны алушылар түсініп, күн сайын мың-мың алғыс айтып отыр. («Семей елін тәңір жарылқасын», «Ақ жол» газеті).

 Семей губерниясының комиссиясы он екі болыстан жиналған малды Торғай уезіне жеткізуді, малды айдап апаруды ұйымдастыру ісін, жалпы басшылықты Ж.Аймауытовқа жүктеді. Жолға шығу үшін қажетті керек-жарақты дайындау, іздеп табу ісіне біршама уақыт кетеді. Осы аралықта мал айдайтын малшы жалдады. Малшылар үшін қос, дәрі-дәрмек дайындады. Жиналған мал Қарқаралыда болғандықтан 1922 жылдың 19 тамызында шығып, 1 қыркүйекте Ақмолаға жетті. Айдалған мал қыркүйек айының ортасында Торғай уезіне жетті. Айдап әкелінген малды Торғайға жетпей 200 шақырым жерде Жалдама өзені бойына қалдырып, Ж.Аймауытов Торғайға барып, мал үлестіруге байланысты халық пен әкімшіліктің қатысуымен жиналыс жасады. Малды халыққа тарату үшін арнайы уездік комиссия құрылып, әр болыстан өкілдер кірді.

Осылай әкелінген мал Торғай еліне таратылып, аштықтан қиналған жандарға көмек көрсетілді. Бұл арада Ж.Аймауытов ел таныған тұлға, адал азамат ретінде қызмет етті. Ел аралап, мал жинауға қатысты, айдап әкелуге және ашыққан халыққа таратуға басшылық жасады.

Бірақ бұл Ж.Аймауытов шырғалаңының басы еді. «Еңбекші қазақ» газетінде Аймауытовқа жала жабылды. Газеттің 1923 жылғы 69-санында Файзулла Ишанның аштық кезінде Семей губерниясынан жылу жинауға белсене араласып, жиналған малды бір жыл бұрын ғана Торғайға айдап әкелуге басшылық жасаған Ж.Аймауытовты қаралаған мақаласы жарық көрді. Ж.Аймауытовты: «Малды өзі пайдаланып кетті. Бай мен орташаларға үлестіріп берді. Торғай оқығандарына, алаш-ордашылар мен олардың туыстарына үлестірді» деп айыптады. Міне, осы мақала Ж.Аймауытовтың басына үйірілер бұлттың алғашқы найзағайы болды. Бұл үзіліп-созылып, қайта қозғалып, Ж.Аймауытовты айыптауға, кінәлауға, ақыры сотқа тартуға дейін әкелді. Сөйтіп, ол атақты «Торғай ісі» бойынша қуғын-сүргінге түсті.

Орынсыз ғайбаттауға жауап жазған Ж.Аймауытов: «Мен Файзолланың газетке басқанынан қараланып, әлеумет кезінде азаматтығым жойылды деп ойламаймын. Кімнің кім екенін бар болсақ, уақыт көрсетер. Жалғыз қынжылатын нәрсе: ауыр қызмет, ақ ниет зая кеткен секілді. «Еңбегің еш, тұзың сор» деген мақалдың тап болуы, не жақсылыққа жамандық қайту табиғат заңы болмаса өмір көрсетер. Тыныш жатып біреуді мінеуден, сөгуден оңай қызмет жоқ», деп жазды. Тарихта «Торғай ісі» деген атаумен қалған, бір басылып, бір көтеріліп, ұзақ-сонар үш жылдан астам тергеу, тексеру соңынан сотқа ұласқан іс басталды.

1924 жылы 13 маусымда бұл істі тағы қарап, мал таратуға тікелей қатысқан Торғай уезінің қызметкерлері қылмысты деп танылды. Бұл іс одан әрі келесі жылы тағы қаралып, мал үлестіру барысында қолхат алынбағанын негіз қылып Ж.Аймауытов мал үлестіру ісіне араласқан торғайлық жауапты қызметкерлермен бірге айыпталды. Ж.Аймауытов бірнеше рет тергеуге шақырылып, іс 1925 жылдың 3 қазанында аяқталды.

1926 жылдың 13-23 наурыз аралығында Қазақстан астанасы Қызылорда қаласында «Торғай ісі» деген атпен сот өтті. «Еңбекші қазақ» газеті соттың өту барысы жөнінде 1926 жылдың 15-16 наурыз аралығындағы сандарында хабар беріп отырды.

Сотқа тартылғандар өздерін айыптау ісімен келіспеді. Осы уақытта оқу-ағарту комиссары, «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы С.Садуақасов азаматтық ұстанымын көрсетті. Ол аштық қыспаққа алған жылдардағы қазақ зиялыларының ұлт үшін жасаған істерін жоғары бағалады. Сот процесін үнемі қадағалап отырды. Сот жүріп жатқанда Мәскеуде болған С.Садуақасов: «Түрмедегі айып орындығында отырған торғайлықтардың ісін толық ақтайтын аса маңызды дерек менде бар. Мен келгенше сот ісін тоқтата тұруды өтінемін», – деп жеделхат жолдады.

 Бастапқы сот отырыстарының бірінде қойылған сұраққа Аймауытов: «Малды бөлгенде комиссияның басқа мүшелері – Құлжанұлы. Балғабайұлының көрсетуімен ауылдық, болыстық өкілдердің қолына бермек ордерді мен жазып тұрдым. Жеке адамдарға, қызметкерлерге мал бергенде комиссияның ұйғарған адамдарына ғана бердім. Малдың дұрыс бөлінуіне, мұқтаждарға, аштарға бөлінуіне көңіл бөлдім», – деп орнықты жауап берді.

Сонымен қатар бұл сот процесінің саяси астары болғаны да ақиқат. Аштықта абырой, бедел жинайын деп емес, халық жанашыры ретінде белсене көмек көрсеткен кешегі алашордашыларды, олардың көрнекті өкілі Ж.Аймауытовты сүріндірудің бір мүмкіндігі туған еді. Ж.Аймауытовқа «Тоғыз мың малдың басқа жаққа апарылмай, Торғайға әкелінген себебі не? Торғай уезі азаматтарымен бұрын таныс па едіңіз?» деп қойылған сұрақтардың мәніне назар аударсақ, негізсіз айыпта «Торғай алашордашыларымен байланысыңыз бар-ау, әйтпесе осыншама мал неге Торғайға әкелінді?» деген жымысқы астар жатқан.

 Ж.Аймауытов дәлелді түрде: «Басқа ашыққан елге апаруға жол алыс болғандықтан, ашыққан елдің жақыны Торғайға әкелінді. Торғай азаматтарымен бұрын таныстығым жоқ. Семей жақта жүрген М.Дулатұлымен таныс едім. Дулатов Семей губсотының мүшесі. Жылу малды бірге жинасты», – деп жауап берді. ОГПУ тергеушілерінің: 1. «Малды аштарға таратып беретін комиссияның мүшелігіне қасақана кіріп, «Алашорда үкіметінің туыстарына заңсыз үлестіріп берді. Кедейлерді үлестен қақты. 2. Үлестірілген малды кім алғаны туралы қолхат алмады. 3. Өз бетінше бақташыларға мал үлестірген», – деп таққан айыптарына өзінің ақтық сөзінде дәлелді жауап қайтарды.

 Сот үш күнге созылды. Үшінші күні Жүсіпбек Аймауытов соңғы сөзін сөйледі. Оны түгел жазып алған екен, мәнерлеп оқып шықты. Залда отырған көпшілік өте риза болды. Ол қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі қарым-қатынасы мен заңды сақтау тәртібін байланыстыра келіп, сол кездегі жағдай мен аш адамдардың көңіл күйін сипаттап, шынайы тазалықпен сөйлеген сөзі тыңдаушыларға ерекше әсер етіп, тебірентті. Жүсіпбектің адалдығы мен ізгілігіне сенім тудырды. «Бұл іске, меніңше, кейбіреулер заң жүзінен қарап, біреулер сұрқиялық көзбен құрғақ сөзге салынып жатқан көрінеді. Бұл малдың жиналу ретіне келсек, қазақ арасында жиналған мал – қазақ әдетімен жиналды. Сондақтан бөлу де қазақшылық ретімен болды. Малдың басына барған кезде адам, халық қаптап кеткен. Аштарға малды бере бастағанда халықтың қызығуы, алқымнан алуы солайша күшейе бастады. Бір жағынан, аштардың тізімін алып жатсақ, екінші жағынан, «мал бер» деп жағадан алып жатты. Жалпы, қазақтың бұл туралы әдетін алсақ, сегіз мың малды үлестіріп алу түгіл 8 кез сисаны жанжалсыз үлескен емес. Сондықтан бұл істе дау шықпайды деуге болмайды. Мені «Неге комиссияға кірдің?» деп айыптайды. Мұның қисыны жоқ. Себебі, ала жаздай бейнеттеніп келіп, комиссияға кірмей, малдың қалай бөлінгенін білмей кетуім дұрыс па еді? Әрине, дұрыс емес. Ал енді екі жұма баққан 74 малшыға – 74 қара, малшылардың тамағы, киісі деп 30 шамалы қара берілген», – деген Ж. Аймауытов сөзінің мәні мен мағынасы ашық сот мәжіліске қатысқандарға қазақы ұғыммен түсінікті болды. «Қолхат алмады» деседі. Ол үшін бұл істің қандай уақытта болғанын алу керек. Бұл – ат үстінде болған іс, талмау уақытта болған іс», – деп ашығын, әділін айтты. – Қазақ ежелден қарыз беріп, қарыз алады. Сонда ол бірінен-бірі қолхат алмайды. Бәрін ауызша сөзбен жүргізеді. Бұл әбден әдет болып кеткен. Аштарға жәрдем үлестірген кезде менің бойымда да, ойымда да осы заң күшті болды. Мен атам қазақтың осы заңын ұстандым. Аштарға не берсем де қолхат алмадым. Хат білмейтін, аштан көзі қарайып, өлейін деп отырған адамнан қолхат сұрауды қолайсыз көрдім», – дегенді айтты. Соңғы сөзін Жүсіпбек түгелдей қазақ халқының әдет заңы негізіне кұрған еді.

Сөзінің соңында Аймауытов: «Басқа табар елім жоқ. Өз елімнің ортасында құрбан болып кетсем, арманым жоқ. Ел заңына бағынбауға болмайды. Егер халқымның заң, ғұрпы мені айыпты десе, амалым не?» – деп сөзін бітіреді.

Аймауытовтың сөзі неғұрлым сенімді, байыпты, салмақты шыққандығы сондай, сот мәжілісіне қатысқандардан да қолдау тапты. Сөйтіп осы соттағы басты айыпкер Ж.Аймауытов сотта ақталып шықты. Бірақ өзгелер біраз жылға бас бостандығынан айырылды. Тек Смағұл Садуақасов пен Жалау Мыңбаевтың тікелей ықпалымен және Қазақ Орталық комитетінің араласуымен оларға да 26 сәуірде кешірім жасалды. Осылай бірнеше жылға созылған аты шулы «Торғай ісі» аяқталды. Аймауытовты сергелдеңге салған үш жылға созылған «Торғай ісіне» нүкте койылды. Аймауытовтың ашаршылық жайлап, ел тығырыққа тірелгендегі ісі – шынайы азаматтық, тазалық қана емес, ұлтжандылықтын, ұлтын сүйе білудің шексіз, баға жетпес үлгісі. Қазақ зиялылары «шұғыл шара қолданылмаса қазақ елі қазақсыз қалады» деп жан ұшырған осы 1921-1922 жылдары өлкелік партия комитетінің БКП /б/ Орталық Комитетіне жолдаған ресми ақпараты бойынша, аштыққа ұшырағандар саны 2 миллион 286 мың 591 адам болып, соның 68,2 пайызы аштан өлген. Егер осы 68 пайызды цифрға айналдырсақ, аштықтан бір жарым миллион қазақ өлген.

Жүсіпбек жайлы үнімен, кен тынысымен, байсалды да байыпты отырысымен өзіне ерекше назар аудартты. Сол ашаршылық жылы қыста қатты жұт болып елі аштыққа ұшырап жатқанда Жүсіпбек Баянауылға келіп әр ауылдың бас көтерер адамдарымен адыр басында, Үшқамыс көлінің маныңда бас қосып, Торғайдағы ағайындардың аштыққа ұшырап жатқан аянышты халін айтып, көмек берудің зор адамшылық, елдік парыз екеніне көздерін жеткізіп, көңілдерін босатып, жүректерін тебірентті. «Қашан да бір-біріне қайырымды қазақ елі, оның ішінде мына сіздер Атымтай Жомарттай Торғай елін аштық апатынан құтқарысар иманың, қарызың, намазың, парызыңмен жан сәулетіне сай мал дәулетіңнің молдығың, ерендігің мен берендігінді көрсетер жер осы. Бұл көмек – қарт әкелерді, кәрі аналарды, жасөспірімдерді, сәбилерді өлімнен құтқару, ажалдан айырып қалу, аштық аранын ашып келіп отырған ажалдың өнешін өртеу… Осылай түсініңдер, ағайын. Таршылық етпей, баршылық көрсетіндер. Жоқшылыққа молшылық жасаңдар, ағайын» – деген еді. Аштарға жәрдемге арналған малды Жүсіпбек осы Үшқамысқа  жидырып қабылдай бастаған. «Ашыққандарды ажалдан айыруға жәрдеміміз тисе, одан артық имандылық бар ма бізде?» деген сезіммен тараған еді жұрт. Үшқамыс көлінің айналасы, кең жазығы, адыр алқабы қаптаған жылқы, сиыр, түйеге толып кетті. Баянауылдың басқа он болысының да «жәрдемге» арналған малдары осы Үшқамыс пен Майқұдықты басып, Шідерті, Өлентілетіп Торғайға айдамақ екен. Сайлы жылқышылар, сиыршылар, түйешілер әрқайсысы өз түлектілеріне ие бол, айдасып бармақ. Оның үстіне әр болыстың малын айдаушыларға Баяннан екі-екіден милиция қосылды.

– Ауыл арасы емес. Торғай бұл арадан бәлен күндік жер. Малды түп-түгел, шығынсыз, арытпай, ит-құсты да, ұры-қарыны да дарытпай, жәйімен баяу айдау міңдеттерің, бәріміздің міңдетіміз, – деді Жүсіпбек. – Ал, ендеше жолдарың болсын! Малдарынды беттетіңдер солай қарай, біздің соңымыздан, – деп Жүсіпбек жанына бір милицияны алып, есік пен төрдей ақбоз атқа мінгенде шығарып салысып тұрған топ халық:

– Жолың болсын, Жүсіпбекжан, – десіп қала берді.

Торғайдағы «Аштарға жәрдем» малын айдаушылар елге бір ай шамасында оралды. Малдарды аман-есен түгел тапсырып қайтқанға халық дән риза, «Еңбекші қазақ» газетінің бетінде жарияланған «Жүсіпбекке сот болып жатыр» деген хабар бүкіл елге жетіп жатты. Газетте «Жүсіпбектін жауабы» деген атпен басылған Жүсіпбектің үшінші күні сөйлеген соңғы сөзін жұрт ықыласпен тындады.

«Аштарға деп жиналған малдан есі дұрыс адам бір лақ ала ма екен? Маған өз бетімен мал үлестірді деп кінә тақпақ болады. Мен өз бетіммен Торғай елінің бай-кедейлерін білмеймін. Комиссияға кірсем де, аштарға жәрдем көрсетсем де жаным ашығандықтан, аяғандықтан, жақсы ниетпен істедім. Пайда, мақтан есімде болған жоқ. Заң тарапынан қарағанда мүмкін қателерім бар шығар. Азаматтық жүзінен қараса, бір кісі аштарға жанын салып қызмет көрсетсе,  мендей-ақ көрсетер деп шүкірлік етемін. Мүмкін менің еткен еңбегімнің септігі тиіп, ондаған, жүздеген аштар ажалдан аман қалған болар. «Қалмады» деп Торғай елі айта алмас.  Еңбегім салауат! Ниетім арам, жүрегім қара, қазаққа зиянды болып табылсам, бұл да бір уақыт шығар. Аштар үшін мен-ақ құрбан болайын» – дейді. Осы бір ауыз сөзінде Жүсіпбектің бүкіл жан тазалығы жатыр.

– Сонымен, не болды? Ақталды ма? Жүсіпбекті сот ақтады ма?

-Ақталды. Жүсіпбекті ақтаған өзі. Өзінің жан тазалығы, аштарға жасаған адал қызметі.

                                                                  Соңы.

АХАТ  ЖАҚСЫБАЕВ

       Редакциядан: Ахат Жақсыбаевтың «Иса ақын» деп аталатын дилогиясымен оқырман қауым жақсы таныс. Марқұм ағамыз романның үшінші кітабын бастаған екен, аяқтауға үлгермепті. Біз сол туындыны жариялап отырмыз.