«АШЫЛМАҒАН ҚҰПИЯСЫН АШАМ, – ДЕП…»
ҚАҚПАҚЫЛ
Ештеңе де қалыбында тұрмайды,
Емен болсаң дауыл келіп ырғайды.
Қарымтаға қат нәрсеңді әперіп,
Барымтада оны қайта ұрлайды.
Тау үгіліп, құрып тынар құм болды,
Құм бүгіліп, құмықтырар мұң келді.
Қарағайдың шортан шалып шырпысын,
Шорағайдың шұңғымасы шың болды.
Сақ та кетіп, ғұн да кетіп, сар далам
сақиларын сүр қазыдай жалмаған.
Қаған-арба қаусап түскен.
Жегіні
босап кеткен кездерінде жармадан.
Көштім, өстім, әлі өсемін, қарақ, – деп,
даурыққанмен діңі берік дарақ боп;
Мың-мың жылдан өткен қазақ қарасы
Өзі шыққан тайпасынан сәл-ақ көп.
Қара жердің шұбатылған қыр көші,
Қақтығыстан қалыпты, тек, сүлдесі.
Түртіп қалсаң төбешігін,
Көрерің –
Төңкерілген хандықтардың мүрдесі.
Алысам, – деп алмай қоймас күштімен,
Ат үстінен төңкеріліп түсті дөң…
О, Тәңірім!
Жазғай ылғи көруге
қазағымды қара жердің үстінен.
БҮРКЕУ
Ашылмаған құпиясын ашам, – деп,
Етеді адам аса қайрат, аса еңбек.
Өр қалмады еңселісін ертпеген,
Жер қалмады ең сонысын басам, – деп.
Су қалмады тұңғиығын кешпеген,
Ну қалмады тым биігін кеспеген.
Адам әлек болар бір күн.
Таба алмай
тапқан затын Менделеев-кестеден.
Қатып қалған бетегеңнен торқа алып,
Жатып қалған көтеремнен сорпа алып,
Атомдардың аш беліне жармасты,
Ақылдарын толған сайын орта ғып.
Ар мен ұят секілді еді ішкі үйің,
Ішкі үйіңді үйіруде күш-құйын.
Бұлкілдеген қалар емес бір бүйрек,
Түртілмеген қалар емес ішкиім.
Жуып киген жалғыз ғана жейдесін
жұпар кезім кейде өтірік, кейде шын.
Оздырам, – деп адам шіркін ажарын,
Тоздыруда заманының бейнесін.
Қалай енді отырайын сөз етпей,
Кәусәрімді өте шыққан мезеттей.
Қымтағаным ашылуда күннен-күн,
Шымқағаным шашылуда тезектей.
Беу, адам-ай, түбі түкке жарамас
қадамсыз-ақ қалмайды ғой балаң аш.
Бірін ашсаң, біреуін жап.
Әйтпесе,
мына жалған қалады ертең жалаңаш.
ШЕГЕ
Елім ертең не болады, – деген ой,
Өңменіме қадалады шегедей.
Негесі көп, шегесі көп біздің жұрт
төбесі боп неменеге кебеді, ей?
Тіл – бір шеге,
тіреп тұрған дертімді,
бөтен сөзбен бұғанасы кертілді.
Өз елінде, өз жерінде отырып,
Мемтіл болмай, кем тіл болып өлтірді.
Жер – бір шеге,
Қалса-дағы бабаңнан
сусып кетіп бара жатқан табаннан.
Шұрайлысын сатып болып,
Шұрайдан
былайғысын сатпаймын, – деп заң алған.
Дін – бір шеге,
Мешіт емес, майданнан
мүрид тауып сақалына байланған.
Ақ уызы айран болып төгіліп,
Ағуууызы… автоматқа айналған.
Ұлт – бір шеге,
Уыз болып ұйыр күн
төңкерілген кесірінен құйынның.
Кеше бүтін, – ирегіндей сынудың,
Неше бұдыр бүйрегіндей сиырдың.
Қоғамыңның көпсітетін көбесін,
Қисық шеге – түзу іске бөгесін.
Қазағыма шеге берген тәңірім
бермепті ғой түзу қағар егесін.
ЕСКІ
Заман жаңа, мен болсам ескі қазақ,
Тели алмай екеуін кештім азап.
Ауылды айтам,
баяғы бауырды айтам,
қауымды айтам, қайтпайтын көшті қажап.
Жайлауды айтам, жан баққан қыстауды айтам,
Тобылғымен торсықты ыстауды айтам.
Күпімді айтам,
кемімес күтімді айтам,
Күпі киіп күмпиген нұсқамды айтам.
Сабамды айтам саумалы сарқылмаған,
Бабамды айтам балдағын алтындаған.
Би-ізді айтам,
басылған киізді айтам,
Текемет боп қарпылған, қарпылмаған.
Шылбырды айтам, ішпек пен тоқымды айтам,
Тоқым төсеп тыныққан шоқымды айтам.
Боз үйді айтам,
Боз үйдің қазанында
бағыланды балқытқан отымды айтам.
Көне бәрі, әрине, көне бәрі,
Көнеңізге демеймін көне алады.
Кімге керек мүлкіңіз көннен тіккен,
Кімге керек жылқыңыз көкалалы?!
Дегенменен,
дегенмен,
дегенменен,
Қозы-лақты қайтемін көгендеген…
Қайран менің көңілім, көш көлігі –
Қара нарын әлі де шөгермеген.
Тастай салып киімін ең ескінің,
Жаңамын, – деу нанымды емес, күнім.
Мен ескімін…
Жаңарам қозын ашып,
көзін ашып күл басқан көмескінің.
ТАҒЫ ДА ЕСКІ…
Ескімін, ертегідей мен ескімін,
Қоздай боп көрінеді көмеш күнім
Түйгенім түу алыстан жеткен лебіз,
Сүйгенім сұлу емес, көмескі мұң.
Құлақты көне сөзге елеңдеген,
Естиміз қаңқуды да керең, – деген.
Ескі көз бірғауымнан қадағалап,
Ескі сөз сырқауымнан мені емдеген.
Тергенім май төгілген құйқасынан
тосын сөз жаңылмайтын ұйқасынан.
Мәнер сол,
мәніс те сол,
машық та сол,
Шынжаулар ширығатын шипасынан.
Тұрмыста тұтқаным да ескі қалып,
Ескімді кетер емес ешкім алып.
«Кеш жарық!» – десе біреу,
Қой таппасам
соямын болса-дағы ешкім арық.
Үй үлбір, үлгім бірақ қарапайым,
Қалпыма қарапайым қаратайын.
Кигенмен құндыз бөрік,
Көңілімнің
төрінде ілулі тұр малақайым.
Көнемді алып кеткен көштің алыс
соңынан қуамын, – деп кештім әр іс.
Жаңаның жаңғағынан күтер дәнім –
ескі ұят,
ескі ождан,
ескі намыс.
Жүрген соң өнер сырын ұғып, танып,
Жаңаға қалған жоқпыз құлыпталып.
Сәндей ғой менің көнем.
Сан жылдан соң
сапына қайта оралған, шығып қалып.
***
Мағынасы майыспас нәрсе бар ма,
Мәйім дүние ұқсайды шаршағанға.
Арды биік қоюшы ед,
Айналды ол
арсыздарға жағынар арсалаңға.
Болушы еді «өлімнен ұят күшті»,
Көріп жүрміз ұятты жиі атқышты.
Аларманға келгенде небір мықтың,
Асыл-жасыл үстіне құлап түсті.
«Ерді намыс, қоянды қамыс», – деген
мақалың да маңаймен қабысты әрең.
Ұран шықты ұлысып ұры сайда,
майшелпекпен одан да табыс, – деген.
Тұрлаулының кетеуі кетерінде,
Тұзға айналар тұтынған шекері де.
Бүгінгінің Баяны Қозыда емес,
Қоңы қалың Қодардың жетегінде.
Өгей шеше секілді өңі ызғарлы,
Өмір шіркін өктемін негізге алды.
Ақыл арзан, аздырар қулық қымбат,
Құзырыңда қуанар неңіз қалды.
Терін сүртіп төскейде желпінсе ұлық,
Тастаған жоқ қоғамның дертін сылып.
Ар шекесін қысуда,
Кепкен сайын
қалыбына ұмтылған көн-тіршілік.
БАЛАМАСЫ…
Он сегіз мың ғаламды жарақтаған
хикметке таңдана қарап бағам.
Адамдарды жаратып жаппар ием,
Баламасын бірақ та жаратпаған.
Соқыр көз бен, алайда, тосаң құлақ,
Мағынасын болмыстың бос аңдымақ.
Темір адам жасады тепсінген ми,
Сөзін мықты, сезімін босаң құрап.
Көтерілсе қоя ма көңіл-құйын,
Көркейтем, – деп көнерген өңір күйін;
Қат нәрсе ғып ұсынды халайыққа,
Құлтемірдің темір ой, темір миын.
Дегбір кетіп деміне емінер, тек,
Деме мұны, алайда, тегін ертек.
Батырыңа сүйкенбек темір сұлу,
Қатыныңа икем боп темір еркек.
Ай аманда айныса замана шын,
Айыра алмай қаласың ақ, аласын.
Текешік қып темірді,
Адам өзі
жасап жатқан адамның баламасын.
Нұсқа шықса тағы бір шоқтығы нән,
Тұрымтайға айналар текті қыран.
Баламаны бұз, адам,
Аллаңыз да
Алла боп тұр балама жоқтығынан.
ӨЛМЕ…
Өлме, өлме!
Шамаң келсе өлмеңіз,
Өшпейтұғын өмір оты мол, – деңіз.
Аңырасын, – демесеңіз, – үйіңіз,
Қаңырасын, – демесеңіз, – бөлмеңіз.
Өлме, өлме!
Қайқы бел мен қара шың
сен өтті, – деп шыққа малмас шарасын.
Егесіп кеп өскен еңсең еңкейіп,
Төбешік боп қу далада қаласың.
Өлме, өлме!
Әкеткенді көр қойны
мүфти емес, Мүңкір-Нәңкір тергейді.
Зор балаған нұсқаң түгіл, кетсеңіз
жорғалаған тышқан ғұрлы көрмейді.
Біліп болмас дос пейілін, қас ойын,
Бұл өмірдің соңы сойқан, басы ойын.
Тіріңізде әулиесіз.
Өлсеңіз
әулие де, әнбие де әшейін.
Молайтуға бейіт тола беткейді
кіріскендер сен бармай-ақ көп, – дейді.
Өліп «алған» алтыныңыз
Өмірдің
теріп алған теміріне жетпейді.
Кете көрме, сен кетті, – деп дұға қып
дүрліккендер үлгереді жұбанып…
Жоқты қайтсін?!
Бардың өзін бар, – деуге
бас ауыртып жатпайтұғын бұ халық.
ҚҰЙРЫҚ
Ауыл итінің құйрығы қайқы.
(Мәтел)
«Жаман үйді билейді», – деп, – қонағы,
Жұртым қалай мықты мәтел жонады?!
Отынымды келіншегі көршінің,
Шоқы-қырды келімсегі тонады.
Тұтқасынан алтын аққан ыдыстың
Айырылып қап, айдалаға ығыстым.
Балымды алды балшысы кеп батыстың,
Малымды алды малшысы кеп шығыстың.
Місе тұтқан жамбыны емес, жапаны,
Менікі құр ие, – деген атағы.
Солар жиды дудыраған долларды,
Солар киді судыраған матаны.
Қонағына қона жатар, қонбай да,
Қолай бермес кешегідей зор қайда?
Барақ итім қайқитатын құйрығын,
Қонақ итім қысып оны борбайға.
Киіп алған бірі тон да, бірі ішік,
Келімсекті алмас болды қыр-үсік.
Инвестор-ит ыр еткенде,
Дір етер
«Күн кешкір ит» қарадайын құнысып.
Қоңсыңызға қонса үйдің билігі,
Қандені де ит біткеннің жүйрігі.
Хал сұраса төбетіме қараймын,
Қайқы емес, тайқы тартқан құйрығы.
АЛЫСТЫ АҢСАУ
Құдай-ау, қайда қалды сол бір жылдар,
Шуағы шашыраған мол бір жылдар.
Жете алмай елесіне,
Ел есіне
ескірген естелікті болдым бұлдар.
Сағымға айналған соң сол бір жастық,
Сарғайған сары белден қол бұлғастық.
Қайда сол қиялы көп мөлдір достық,
Қайда сол зияны жоқ мөлдір қастық?!
Күй кеткен шөпаранның сабаны қап,
Қайда сол қоңыр тірлік қадамы нақ.
Наданы бүгінгіден білімдірек,
Адамы бүгінгіден адалырақ.
Айраны быржып кеткен аңғарсаң бал,
«Балынан» шара тола қанған шалдар.
Қайда сол бұрымды ауыл былқ-сылқ еткен,
Қайда сол құрымды ауыл аңғал-саңғал.
Бұзауы жамыраған енесі кеп,
Қайда сол сөгіс ерген көне сурет;
Конди жоқ,
Компьютер жоқ,
Мұздатқыш жоқ,
Газет жоқ, радио жоқ, телесі жоқ.
Ендеше, аңсайсың, – деп, – несін мұның,
Естігем ерегістің кесімді үнін.
Жастығым қап кетті ғой сол бір жақта,
Жас жұбым қап кетті ғой сосын, күнім…
Жаңа күн жақындатқан ырғағын бай,
Жасамыс жабдығыма тұр бағынбай.
Ашпасты ашып кіріп,
Енді отырмын
мәңгірген «Мың бір түннің» мұндарындай.
«АҚЫНДА АДАМЗАТТАН…»
Ақында адамзаттан дос
болмайды…
(Мағжан)
Білмеймін жүргенімді не дарын боп,
Өңірде орден түгіл, медальім жоқ.
Гейнесін төмен тастап,
Біздің қоғам
бейнесін медальінің жоғары ілмек.
Жоқ және жұлып алған сыйлығым да,
Жүретін жекей бөрік милығында.
Тізімін тәуірлердің түзер болса,
Тұрарым айдан анық құйрығында.
Істеген газет-журнал қызметім,
Ірілік бере алмады ізіме тым.
Шапанның қалпағы бар, белбеуі жоқ,
Шапаты бойымызға біз ілетін.
Сонда да жаға алмадым.
Жаба алмадым
жауығып кеткен қолын жағамда мың.
Өзімде өзім білмес болмыс барын
Өзгенің өң-түсінен бағамдадым.
Сал көңіл сары белде саяқ өскен,
Самалын сағынады баяғы ескен.
Ақында жау болмайды жәй адамнан,
Менің де дұшпандарым жәй еместен.
Ұлы ақын жазған сайын нақыл-нәрді,
Қызғаныш жан-жағынан жақын барды.
Моцартты айыпқа ұрған музыкант та,
Мұқағалиды майып қылған ақындар-ды.
Заманы қайғысына қосқан қайғы,
Мағжанды ұқтым, – деп жұрт босқа алдайды.
«Ақында адамзаттан…» ғана емес,
Ақында ақыннан да дос болмайды.
ТЫРАШ
Қалмайды ғой қай кезде де тыраштық,
Көбіміз-ақ тыраштанып қыр астық.
Көпірікті өлшетеміз көл қылып,
Өтірікті көрсетеміз рас қып.
Тәубешілік табылмай-ақ қойса алдан,
Тағатымды ап, осы маған ой салған.
Селдір көгал көрінбекші қалыңнан,
Көлгір доғал көрінбекші бойшаңнан.
Тасқа соққан, тауға соққан асқарлы,
Тойымсызға ая, – деймін, – басты әлгі.
Тұғыр болсаң шалам, – деме тұлпарды,
Сыбыр болсаң алам, – деме аспанды.
Есек есек, құлан құлан.
Анығым –
кім боп тусаң, сол боласың, жарығым.
Құнарсыздан құмай шығам дегенмен,
Құтайтпайды құдай құйған қалыбың.
Барағыңа будан итін үргізіп,
Бұралқылар берекені жүр бұзып.
Болымсыздар неге осы бетсіз де,
Толымсыздар неге осы тірмізік?!
Жарық күнде жауып көктен жай тасы
Тынар емес, сынар емес, байқашы –
Алаша мен кілемдердің күресі,
Аласа мен биіктердің шайқасы.
ШЕТТЕТУ
Өтпеді ме әлде өзінің сүйкімі,
Жетпеді ме әлде жердің қиқымы.
Топ ішінде тепкі көрген торғайдың
бізге жұмбақ сыры менен сиқыры.
Қиыр шеттен қаңғып келген кірме ме,
Кеспірі де келіспеген бірдеңе.
Жемге қонса, орны оның шетінде,
Көңге қонса, иіні алыс іргеде.
Болғаннан соң бұрынғылар мәтіби,
Болды бұған жайдақ бұта жатын үй.
Қауымдастан қалғанын жеп,
Қақтығып
таңдайына басқан дәмі татыды и.
Аяз қысып, не кеткенде күн ысып,
Құс біткенің күн көреді ұйысып.
Қалыңынан орын тимей бұл байғұс
Қалтырайды қу бұтақта бүрісіп.
Қой кетейін, пиғылыңнан шошыдым, –
деп шығарар қайдан болсын тосын үн.
Қайда барса көметіні Қорқыт-көр,
Қайда барса көретіні осы күн.
Қонбағанмен таудың тарғыл құзына,
Сол торғайда бар, алайда, құжыра.
Істі көрмей адамды адам жеп қояр,
Құсты көрген біздікі де қызық, ә?
ХОЛЕСТЕРИН-ӨЛЕҢ
Тағылымын жататұғын танып кеш,
Өлең шіркін ақыл артқан анық көш.
Жаман жазсам таптырмады оқырман,
Жақсы жазсам жақтырмады әріптес.
Телшік-теңеу табылмаса төтеден,
Түсі қашып, туындыдан кетеді өң.
Семіздігің сәнде жоқ, – деп,
Сылынтып
қара өлеңді ете алмадым көтерем.
Айтарымды айбары зор бұғыдай
арытпадым артылса да сыны қай.
Егескенім арық жазды.
Ал, менің
тегештегім төңкерілген шыны май.
Қағылезді қалайды, – деп, – бар әлем,
Қаңқаң кепсе, қай жеріңде қалады өң.
Қой-семізден озу керек ой-семіз,
Қаражоңқа болмау үшін қара өлең.
Жілік майы жетпеген соң жел емген
желікпеден болған емес өрем кем.
Сүбелігі сере қарыс
Келем мен
бас тарта алмай «холестерин-өлеңнен».
Абзал БӨКЕН
