ЖОШЫ ХАН

 

(романнан үзінді)

 Төртінші бөлім

Ордам қонған Ұлытау

 (Жиырма бірінші хикая)

 Ұлы көш бұйдасын Өтүкеннен Қыпшақ даласына жалғауы.

Қос ноянның Батыс Дәштіні қармауы

 Қалқа қырғынынан соң Киев жері мүлде дерлік әскерсіз

қалады, тақаудағы он жылда орнын толтыра алмапты. Осыған жетеғабыл шығынға ұшыраған Чернигов те Бату ханның он бес жылдан соңғы шапқыны қарсаңында әлі толық үлгермеген еді дейді.

Мұхтар Мағауин. «Шыңғыс хан», ІІІ кітап

Әлқисса, 1221 жылы көктем соңында Бұхара-ий шарифтен аттанған Жошы ханзада Сейхұндариядағы кезінде Темір-Мәліктен олжаға түскен үлкен қайықтарды алдырып, түменін, ауыр қаруларын өткізіп алды. Қат-қабат қамалы талқандалғанмен, шахристан, қисарлары қирамаған Отырар қаласы қайтадан халыққа толып, базары қайнап жатқан. Бұрынғы күйіне келмесе де, Шыңғыс қаған жарлығымен тыныштық орнап, біраз жыл Мұхаммед сұлтан жауып тастаған сауда жолдарының кей тұсы қайта ашылған еді. Жошы ханзада бәйбішесі Бектұтмыш, екінші ұлы Батумен бірге Қайыр хан сарайына түсіп, сапар азабынан қажыған жасаққа еркіндік берген.

Сол күндері қайғылы хабар тарады. Сартауыл даласының, Бұхара төңірегінің ыстығына шыдамай, жол бойы науқастанып келген бақсы Мұқу-шерен қаза болды. Неше жылдық жорықтарда бірге тау асып, тас басып, қан кешіп келген бақсының өлімі Жошыға да, нояндар мен жасаққа да ауыр тиді. Түмен қолымен қала сыртында аза тұтқан Жошы ханзада оның сүйегін Отырардың шығысындағы дөңеске, бетін Онан даласына қаратып жерлетті. Тасаттық беріп, Қайыр хан сарайында жеті күн шырақ жақтырып, аруақ күзету ырымын істеді.

Жеті күндік шырақ жанып біткен күні түнде ұйқыда жатыр еді, Мұқу-шерен түсіне кірді. Алакөлеңке шырағдан астында түрегеп тұр, оң қолы шынтағынан жоқ.

– Сені өліп қалды деп жасағымызбен қайғы жұтып жүрміз ғой. Қайда барып келдің?

– Ешқайда барғамын жоқ. Ешқайда кетпеймін. Екеуміз осы жақта қаламыз. Қауыс жұлдызы мен ергеу жұлдызы қосақтала туғанда саятқа шығушы болма! Шықсаң, атаң Есугей батыр ертіп кетеді…

– Не дейсің? Атам Есугейді көрдің бе? – деп Жошы ханзада жақындай беріп еді, ол қолын сермеп қалды. Айналаны мұздай суық, күңгірт тұман басып кеткендей. Шошып оянған. Жарық жағып, алау тұтатқан Бектұтмыш төсегін айналдыра отпен аластап, қасына жантайды…

Түс әсерінен бірнеше күн бойы дел-сал болып жүрген ханзада біртіндеп бойын жиды. Ұзақ жортуылда ел-жұртын сағынған Бектұтмыш ханым Жошыға ақыл салды. «Тездетіп елге кетейік. Қаған ата рұқсат берсе, Керүлендегі үйелменді, өзімізге қарасты жұртты көшіріп алайық» деді. Ханзаданың ойында көптен жүрген іс еді ол. Қаған әке де рұқсат беріп тұр, тағы заман өзгеріп, әлдеқандай жағдай бола ма деп қауіптенген ол Мүңгуір мен Түңке ноянды Жетісуда жатқан Арслан ханға жіберді. Онан бойындағы ханымдарын, оларға қоса өзіне қарасты төрт мың түтінді күзге дейін алып келуі керек.

Батуды ертіп, Бұқа ноян мен Тоғытайды бас еткен шағын жасақ алып, Иасы, Сауран, Сығанақ, Женд қалаларын аралап, жұрт жағдайымен танысты. Хасан қажының ұлы қираған Сығанақты қалпына келтіріп, базарын дүрілдетіп, қала жұртының ризалығына бөленген екен. Үргеніштің соңғы істерін жөнге салуға қалған даруғашы керей Күй-Темірді де шақырып алған.

Жошы ханзада орындаған ең алғашқы ұлы шаруа – Мұхаммед сұлтан бекітіп, сыртпен байланысын мүлде үзіп тастаған Жібек жолын қайтадан ашты. Керуен күзетін бекемдеуге арнайы жарлық шығарып, байтақ Қыпшақ даласынан төрт төңірекке кететін жолдарға атты жасақтар жіберді. Керуеншілерге арнайы дәреже бекітіп, батыс пен шығыстың ара қатынасын қайта жалғады.

Күз келіп, Сырдария бойы сұңқылдаған аққу-қазға толды. Ештеңе болмағандай, алапат соғыс көрмегендей бейқам күйге көшкен дария бойы байырғы дулы тіршілігіне кірісіп кетті. Оны көріп Жошы ханзада қатты қуанды. Егіс басында жүрген қарапайым жұртты аралап, ағаш саясында әңгіме құратын. Қала әмірлерін шақырып алып:

– Қаған әкеміз Сартауыл елінен есебі жоқ олжа түсірді. Оны керуендер атты жасақтың қорғауымен Онан даласына жыл бойы тасып, тауыса алмай жатыр. Соғыс зардабын тартқан мұндағы жұртты екі жыл бойы салық тапсыру міндетінен босатамын. Артық дабыра жасамай, ел өмірін түзеңдер. Бір түмен жасағыма еркін жететін азық-түлік пен мініс ат, киер киім жағын қамдап тұрсаңдар жеткілікті. Хорасан жақтың қарсылығы әлі де толықтай басылған жоқ. Дүрмекке еріп, қала-қамалдарыңнан бүлік туып жүрмесін. Ондайды мен аяғаныммен, қаған әкем еш аямайды, – деп ескертті.

Қайырымы бөлек Жошы ханзаданың ыстық көңілі мен жылы жүзінен қорғаныш тапқан қыпшақтар оған «бізге патша болып, осында қалсаңыз» деген шынайы ниетін Тоғытай арқылы жеткізіп жүрді. Жұрт көңілі орныққандай. Он жыл көлемінде Хорезмнің илеуіне түсіп, Мұхаммед сұлтанның қаһарлы өкімінен зәтте болған жұрт қағанат қолының, Жошы ханзаданың арқасында қайта еркіндік алды. Бауырмал Жошы да, ақеділ батыр Бұқа ноян да, барған жеріне тастай батып, судай сіңетін ақжарқын Тоғытай да мұндағы елмен етене араласып кеткен.

Осы кезде әже-екесі Өгелін үжіннің Тәңірге қайтқан хабарын Онан мен Хорезм ортасында керуен жөнелтіп жүрген Қашы мергеннен естіді. Ауыр қайғыны қабылдау қаншама қиын болса да, берік бекінгенімен, Батуға қатты тиген. Атамекенінен алыс жүрген нояндардың ішінде Өгелін шешейдің мейірімі мен жақсылығын көрмегендер кемде-кем еді. Бар жасағымен, ноян-батырларымен қоса жеті күн аза тұтты, тасаттық арнап, Кет­Бұқа бастаған күйші-жыршыларға, бақсыларға азалы жыр айтқызды. Алыста жүрсе де жанынан қымбат әженің артын өзінше жөнелткен.

Сөйтіп жүргенде, «Алтын елінен Шыңғыс қаған жарлығымен жолға шыққан Чаңчун ғұлама Сайрам қамалына жетіпті. Ендігі бағыты Самарқанд екен. Қаған жол бойындағы нояндарға оның амандығын сақтап, маған қарай жіберсін деген жарлық түсіріпті» деген хабар жетті. Тізгін ұшымен Отырарға жеткен ол Бұқа ноянды ханымдары мен балалары жатқан қисарды қорғауға қалдырып, Батуды, Күй-Темір мен Кет-Бұқаны, Тоғытайды ертіп, ғұламаның алдынан шыққан. Қаған ордасының хабаршысы Қарабақай бастаған олар Шаш (Ташкент) қаласында жолықты. Жасы жетпістен асса да қайраты қайтпаған, сақал-шашы аппақ қудай ғұламаның дидары ерекше нұрлы екен. Қасында он сегіз шәкірті, Алшан ноян, Шыңқай мен Лю Жоңлу бастаған екі жүз қаралы темір сауытты атты жасақ бар. Шандұңнан шыққан кезінде қасындағы шәкірті он тоғыз адам екен, Жау Жюгу деген біреуі жол бойы ауырып, Сайрам қамалында қаза болыпты. Оның сүйегін Сайрам шаһарының шығыс жағындағы жазықайға жерлеп кеткенін естіді.

Ғұлама мен ханзада бір-біріне айрықша пейіл көрсетті. Шаш әмірі қарт түріктің шағын сарайында қонақасы жеп, бірге түнеді. Бұл шақ қарашаға тура келген, иісі мұсылманның Ораза ұстайтын рамазан айы-тұғын. Түнімен әңгіме тізгінін ағытқан екеуі бір-бірін соншама жақын тартып, сыйласып кеткен еді. Ғұлама ертесі аттанбақ болды. Кетер алдында Жошы ханзада аттандыру қонақасын бергенде Чаңчун ілімпаз:

– Жол бойы тұңғыш ханзаданың ерлік даңқын, шексіз парасатын, жақынына мейірімді, жауына қатал батырлығын үнемі естіп келемін. Енді, міне, өзіңді көріп, дәм татып, ұзақ кеңесу бақыты да бұйырды. Айтса айтқандай, шарапатты түр-әлпетіңнен бекзадалық, жауынгер тұлғаңнан шексіз батырлық менмұндалайды. Ағаш елін бағындырып, Таңғұтты шауып, Жұңдуды ат тұяғымен таптаған ерлігіңе қанықпын. Ұлы қағанның ісін жалғап, байтақ елдің іргесін бекемдеу үшін өзіңдей мұрагер ханзаданың аман болғаны –патшалықтың бақыты, – деді.

Орнынан тұрып ізет білдірген Жошы ханзада терең күрсініп:

– Қадірлі ұстаз, қаған әкем де қартайып қалды. Бұл жақтың ыстығына көндіге алмай, жиі науқастана береді дегенді естимін. Былтырдан бері әкемді көрген жоқпын. Сартауыл елі бағынды, сұлтан-әмірлері тегіс қырылды. Жасы келген әкем Онан даласына, туып-өскен топырағына қайтса деймін. Осыдан тым алыс емес Отырар қаласындағы қисарыма соғып, дәм тата кетсеңіз. Ұлым Бату сізден аз да болса тәлім алса деймін… – деді.

– Біздің Дао ілімінде «Жүздесу де, қоштасу да – ғайып ісі» делінеді. Дүние тайғанақ, өмір өлшеулі. Аз күнгі тіршілікке ізгілікті тұтқа, мейірімді көпір етсең, Тәңір сені жарылқайды. Елден шыққаныма жылдан асып барады. Жолай Темуге отшыгеннің шақыруымен Ұлұғ Ордаға соғып, шешеңді де, әжеңді де көрдім. Алыс сапар, арбалы жүріс менің кәрі сүйегімді де қажытып жіберді. Қағанға тезірек жолығып, еліме қайтпасам, қанша күндік ғұмырым қалғаны бір Жаратушыға аян. Алдымнан күтіп алып, жабырқаған көңілімді демегенің үшін ризамын. Жолымнан бөгелмейін.

Чаңчун қартты күймелі арбасына сүйеп шығарған Жошы ханзада қасына елу жасағымен Тоғытайды қосып берді де, олардың қарасы үзілгенше соңынан көз алмай ұзақ қарап тұрды. Тобын ерткен ата құстай, тізіле ілгерілеген қарттың қарасы дөңнен асып көрінбей кетті. Жошы ханзада тағы бір ауыр күрсінді.

– Ханзада, Отырарға қайтайық, – деді Күй­Темір. – Жасағымызды алып, Ұлұғ-тағ, Арғанаты бойына жетіп, қаңлы мен қыпшақтың рубасыларын жинайық. Қаған тапсырған батыс ұлыстың іргесін көтеріп, соғыс өрті шарпыған елдің еңсесін тіктейік. Батыс Қыпшақ жорығына кеткен Жебе ноян мен Сүбітай батырдан сол күйі хабар жоқ. Аман болса, бір оралар. Қағанның да қалың қолын алып, елге қайтар уақыты жақын…

Шаш қаласынан әулие Чаңчунді аттандырып салған Жошы ханзада Отырарға жеткен соң, онда көп аялдаған жоқ. Үйелменін, бір түмені мен нояндарын алып, Ұлытауға ірге тепкен-тұғын. Кетерінде өзінің қоластында жүрген мыңған ноян, қоңырат Тоқұшар мергеннің інісі Жаншыдайды бас етіп, қоңыраттың ақсүйектер әулетінен шыққан мың жасағын қалдырып кетті. Кейін Өтүкеннен ауыл-үйін көшіріп алған олар Отырар маңы мен Сыр бойындағы қалаларға әмір жүргізіп, осында біржола орнығып қалды. Хорезмнің шабылған әр қаласынан іріктеп алған хашарларға еркіндік берген еді, үй-жайы өртенген, жақындары өлген олар ханзада жасағында қалуды құптады. Отырар мен Саураннан таңдап алған шеберлердің неше мыңын ала келген еді. Оларға Теріс-Кендерлік[1] өзенінің бойынан жаңа кент іргесін көтертіп, «Орда-Базар» деп ат қойды. Орда­Базар маңына өз ордасын тіктіріп, күренге айналдырған.

Онан мен Керүлен бойындағы екі түменінің тұтас үйелменін, өздерінің үй ішін көшіріп әкелуге нояндарының бәрі кетті. Бұқа ноян жалайырдың, Кет-Бұқа найманның, Күй-Темір керейдің өзіне қарасты жұртын бастап, көш бұйдасын Қыпшақ даласына бұрған. Көктем соңында тұтас көшті әкелуге кеткен Арслан ханның түмені қысқа жетпей, үздік-создық келіп жатты. Жошы ханзаданың Сартұқ пен Үкі-қатын бастаған ханымдары, өзге де құма-алғыншылары, қырық шақты баласы түгел жетті. Теріс-Кендерлік бойы күнде той, күнде думан. Қаған әкесіне хат жазып, Орда-Еженді де сұратып алған. Оны әулие қартты алып кеткен Тоғытайдың қорғауында кері қайтарыпты. Екеуінен айтқан сәлемінде: «Осы қыстың жартысын Сартауылда, жартысын сенің жаңа ұлысыңның шетіндегі жайлы жерде қарсы алмақпын. Көктем шыға құрылтай өткіземіз. Оған дейін Дәшті-Қыпшақ руларының басын қосып, қағанаттың батысын бекемде. Қалың қол сахараға қайтарда алдымыздан шығып, салтанатпен шығарып сал!» депті. Сәлем емес – жарлық.

Жан-жаққа хабаршы шаптырып, әр далада өз бетімен қалған қаңлы мен қыпшақ, үйсін руларының бектері мен қолбасыларына сауын айтты. Нояндары түгел оралған соң, қыс іші болса да, өзі-өз болып бірінші рет кіші құрылтай шақырды. Теріс-Кендерлік өзенінің жағасы қатарлай тігілген салтанатты киіз үйлер мен байлаулы аттарға, сойыс малына толған. Аты кіші құрылтай болғанымен, үш күнге жалғасқан зор жиын соңы боз бие қанына бармақ батырып, анттасумен аяқталды. Мұндағы жұрттың біразы мұсылман дінінде, бір бөлігі Көк Тәңіріне сенетін. Қағанаттың «Ұлы Жасақ заңындағы» ежелден Шыңғыс қаған өзі бас болып, мықты ұстанып келген дін мен сенім еркіндігі бұнда да өз күшінде-тін.

Ұлы сахарадан, Тоғайлы мен Өтүкен алқабы, Орхұн, Селенгі, Толы, Керүлен, Онан бойынан ағылған көш қыс бойы бір тоқтаған жоқ. Жошы ордасының жыршысы, күйші Кет-Бұқа шыққан наймандардың үлкен бір тобы Ұлытау етегін, Теріс-Кендерлік бойын сол бойы мекендеп қалды. Бұқа ноянға, Түңке мен Қашы мергенге ерген жалайырлар Көкшетеңіздің (Балқаш) түстік жиегін бойлай, Жетісудың ең шұрайлы жерлеріне қанат жайды. Күй-Темірге қарасты Керей хандығының біраз рулары арғындармен қанаттаса, Сарыарқаның терістік беткейіне, Ертіс бойына, Қимақия жұртына орныққан. Жебе ноянмен бірге қан майданда жүрген Мүңгуірдің сижуыт руы мен Құнан ноянның кенегес рулары Арғанаты, Ырғыз тарабына бойлап кетті. Сартауыл жорығында Жошы ханзадаға қарасты түмендердің басым бөлігі найман, қоңырат, керей,
жалайыр, алшы-татар, қырғыз, ұранхайлар еді. Олар Хорезмнен олжаға түскен бәлен жүз мың қыз-келіншектен әрқайсысы екіден, үштен қатын алған болатын. Өтүкен даласындағы өз шаңырағынан бөлек, осында алған алғыншыларынан да бала сүйіп, іргесін кеңейте берді. Әкесі өтүкендік, анасы хорезмдік мың сан ұрпақ осылайша өмірге келіп жатты. Жошы жасағында қан майдандарда жүріп, бар ғұмырын өткізген осынау тайпалар мен рулар тобы кейінгі жылдары Жошы ұлысының шаңырағын көтеріскен тіректі жұртқа, Бату ханның батысқа жорығында жауға қырғын салған ұлы күшке, темір қосынға айналған.

Түрік-моңғол сахарасындағы бес өзен бойын мекендеген, хандығы құлап, Шыңғыс қаған біріктірген Еке ұлыс құрамына өткен кезіндегі даңқты тайпалардың бір тармақтары осылайша Қыпшақ даласына орныға бастады. Жошы ордасы көшіп-қонып жүрді де, жазда түстік Алтай, Ертіс бойын жайласа, күз түсе Ұлытау, Кішітау, Арғанаты бойында отыратын. Қағанаттың батысынан ірге көтерген жаңа ұлыстың ұлы істерін жөнге салуда ең қолайлы орталық Ұлытау еді. Жошы көбіне Бақырлық маңында, Теріс Кендерлік өзені бойындағы Орда-Базарда отырды.

Сәл шегіне баяндайық…

Әулие Чаңчунмен бірге Самарқандқа жеткен Тоғытайды көрген Шағатай ханзада: «Жошы Қыпшақ даласына бармай, Бұхара мен Отырарды төңіректеп, Сартауылдан түскен олжаларды Керүленге жібермей, орта жолдан өзі бауырына басып жатыпты. Қыпшақтармен тіл табысып алған көрінеді» деген дақпырт таратып жіберген. Жел сөз жерде жата ма, қағанның да құлағына тиген еді.

Самарқанд қаласында тынығып, қамалы қирағанымен, қуатты жасақтың қаһарына ілінбей сынын сақтап қалған сарайларын, шаһардың гүл бақтарын, миуалы жеміс гүлзарларын аралап, еңсе көтерген Чаңчун ғұламаға қағанның батыр сардары Алшан хабар әкелді. Ол жол бойы қартты қорғап, Шыңқайлармен бірге келген еді. Жарлық хатында: «Әулие, сіз сонау күншығыс жерінен атқа қонып, асу бермес асқар таулардан асып, өткел бермес өзен-дариялардан өтіп келдіңіз. Шаршап-шалдықтыңыз. Әміршіңіз қазір ордасына қайта оралды, сіздің ақыл-кеңесіңізді тыңдайтын күнді асыға күтеді. Әйтсе де жақсылап тынығып алған соң келіңіз» депті ^[2].

Сонымен қатар Буыршыны мұздай жарақтанған темір сауытты мың жасақпен жіберіп, қаңтар айында Темірқақпадан өткізіп, Қаршы қаласын баса, Термез өткелі арқылы Жейхұннан өтті. Ұлы оғлақ (Наурыз) айының соңғы күні Чаңчун қарт қаған ордасына жақындады. Бұл кезде Жәлел ад-Диннің соңына түскен Шыңғыс қаған Гиндукуш тауының баурайында жатқан, Синд шайқасының алды еді. Оны аман жеткізген Алшан, Лю Жоңлу, оқымыс­ты сардар Шыңқайларға алғыс айтқан қаған оңаша ордасында қабылдады. Бұл көктеу (көкек) айының бесі, 1222 жыл-тұғын.

Орда оны өзгеше құрметпен қарсы алды. Шүршіт жосынымен тағзым еткен қартты Шыңғыс қаған қасына отырғызды. Кезінде ағасымен бірге жасағын бастап келіп, ертеде-ақ бағынған қидан Елүй Чуцай аудармашы міндетін алған. Қарт оқымыстыға ме­йірлене көз жүгірткен қаған:

– Өзге елдердің патшалары мен ұлықтары шақырғанда ол жаққа ат ізін салмапсыз. Алайда соншама алыстан неше мың шақырымды бірде арбамен, бірде атпен басып, осында келдіңіз. Қағаныңыз бұған айрықша қуанышты, – деді.

– Иен тауды мекендеген пақырыңыз құдіретті жарлығы­ңызбен келіп қалды. Бұл да Тәңірдің бұйрығы ғой…

– Осынша жол жүріп, алыстан ат арытып келгенде адамның өмір жасын ұзартатын киелі суыңызды ала келген боларсыз?

– Бұл аз күндік жалғанда өмірді, денсаулықты қорғайтын жол ғана бар. Ал, шынында, өмірді үш жүз жылға ұзартатын дәрі жоқ. Ол пақырыңызды шектен тыс әспеттеген жай халықтың таратқан дақпырты ғой, – деді ғұлама.

Екеуінің кеңесі ұзаққа созылды. Ғұлама қарт ғалам сырын, жаһан құпиясын, ел басқару ісінің жайын ұзақ сөз етті. Оның көп ойлары Шыңғыс қағанмен үндескен соң, ол ізгілік, мейірім жайын көп айтқан қартты ұнатып қалды.

Сөз арасында қаған Шыңқайдан: «Ғұламаға қандай атақ берсек лайықты болады?» деп сұрады. Шыңқай: «Шүршіт жұрты бұл кісіні ұстаз, ғұлама, әулие деп атайды. Өзіңіз қайсысын лайық деп ойлайсыз?» дегенде қаған: «Бұдан кейін оны әулие деп атайық» деді. Содан бастап көшпенділер арасында ол «әулие» атанып кетті.

Бұл кез – былтыр ғана тынышталған Мерв, Ғанза тарабы қайта көтеріліп, бүлік тыйылмай тұрған шақ еді. Шыңғыс қаған әулиені өз өтініші бойынша Самарқандқа қайтарды да, әр жерде
бас көтерген қамал-­кенттерге қайтадан жасақ бөліп, ыстық жазды Гиндукуштің терістік баурайында өткерген. Төрт айдан кейін әулие қартты қайта шақырып алды. Ыстық қайтып, күз түсе кері қайт­қан қаған қолына ерген Чаңчун қарт бірнеше ай бойы қағанның қасында болды. Өгіз арбалы қаған ордасын тас­тай күзеткен атты кешіктендердің дүбірінен мазасы қашқанын айтып еді, оған арнайы тігілген шатырды қол алдында, арнайы күзетпен оңаша жүргізді.

Шыңғыс қаған ел басқару, жасақ ұстау, нояндарды өз орнына қою сияқты ұлы істерде адамзаттан асқан биік кемелдікке жетті. Әулиенің оған өз тұлғасын күту туралы, сондай-ақ табиғаттың кейбір жұмбақ сырлары хақында айтқандары айрықша әсер етті. Күн күркірі, табиғи апат, өлу мен туу туралы айтқан кеңестерінің қағанның кей низамын толықтыруға себі тиді.

*   *   *

Шабындығы ұшыраған Сартауылдың байтақ жері біртіндеп тыныштық кейпіне келіп жатқанда, Хазар теңізі маңында жүрген Жебе ноян мен Сүбітай баһадүр бір белгісіз сапарға, ұлы жорыққа аттанған. Ғизатлы оқырманым жүзін бері бұрса, қос ноян жайында біраз хикая айтайын.

Былтыр жазда ғана Хазар теңізінің түстік бетін айналып, Парсы-Ғирақты жайпап, Әзірбайжан мен Арменияны көктей өткен Жебе ноян мен Сүбітай батыр Кура өзені бойында қол тоқтатқан. Қағанның берген ендігі жарлығы – Терістік Дәшті­Қыпшақты барлап, қолдан келсе шауып, қағанатқа қарату. «Гүржі патшасы Георгий Лаша жасақ жинап жатыр» дегенді естіп, Гага аймағына басып кірді. Алдында бір рет келіп, астанасы Тбилисиге дейін жетіп, Котман жазығында кресшілердің алты түмен жасағын ұйпап, тең жарымын қырып кеткен. Екінші жорығы да сонымен ұқсас-тын. Бұл жасақ крест жорығында аты шыққан ең таңдаулы қол еді. 1221 жылғы қыстың соңғы айы-тұғын. Әрі қарай ілгерілемек еді, парсылардың көтерілісіне байланысты Шыңғыс қаған кері шақырып алған. Аз уақыт бұрын бағындырып кеткен Хамаданды қайта қоршап, тас-талқанын шығарды да, жасаққа қажет азық-түлік пен олжа алып, Гянджа түбінде тыным алған. Жарлық бойынша, Терістік Дәштіні шабу міндеті берілмегенде, қос ноян араб халифаларының астанасы Бағдатты қирататын еді…

Екеуінің жасақтарының түмен аты болғанымен, ұзаққа созылған қаншама соғыста қатары сиреп, бір түмен төңірегінде ғана қалған. Оған көмекке келген Жошы ханзаданың қатары толық темір түмені қосылды да, жалпы жасақ саны жиырма алты мың төңірегінде ғана болды. Үшінші рет жиналған мына жасақ тағы да Георгий Лашаның бастауымен Сағам өзені бойында, Хунан жазығында беттесті. Гүржіге бодан Армениядан да пәлен жасақ тартылған. Ұзын саны – тоғыз түмен. Жаудың ау-жайын бағып, айла сайлаған Жебе ноян өзі бес мыңдықпен бөлініп қалады да, Сүбітайды алға салады. Бетпе-бет ұрыс бастала сала Сүбітай қолы тым-тырақай қаша жөнеледі. «Қалың қолымыздың айбарынан ықты. Орайды бермей татарлардың бәрін қырайық» деп шамалаған Лаша бар қолымен жанталаса қуады. Жазық етегі аласа қысаңға айналып кетеді екен, сол жағынан айналып жаудың ту сыртына шыққан Жебе ноян бірден дүрсе қоя береді. Сол сәтте Сүбітай да қайырыла тап беріп, екі жақтан қыспақта қалған жауды жебе боранының астына алады. Бір күндік сұрапылда Гүржі жасағының түгі қалмай қырылады ^[3]. Ауыр жарадар болған Георгий Лаша келесі жылы көз жұмыпты.

Қос елдің ең күшті деген жасағын түгел жойып, айбары асқан қос ноян одан әрі Ширван өлкесіне өтеді. 1221 жылдың қысы келген, аяз бен боран кезектескен шақ екен. Қара теңіз бойындағы қорғанды кенттерде қысты өткізген екеуі көктем туа қайта жорық атына мінеді. Ширван патшалығының қорғанысы ең мықты Шемеха шаһарын алу аса қиын болмаған. Төңірегінде жайылған ірі қара малды қи сыпыра жинап әкеліп, шетінен бауыздайды да, қамал іргесін көтереді. Оған жебеге ұшқан ширвандық қолдың сүйегі қосылып, тіпті биіктейді. Көктемгі шуақта біртіндеп шіріген мал мен адам өлексесінен мүңкіген иіс төңіректі алып кетеді. Жел бағыты қамалға қарай соққандықтан, ондағылар тіпті жанынан безген деседі. Көшпенді қолы өздері де бұл маңды тастап, екінші қорғанға тура сол тәсілін қайталайды. Ақыры ауыр соққы жұмсап, бесінші күні тартып алады.

Одан кейін Дербент қамалы тұрды. Қапқаз асар жалғыз өткел осы ғана – «Темір қалқа» деген мағына беретін бұл шаһарды алу біраз әуреге салған. Елші жіберіп: «Ешкімге тиіспейміз. Айналасы жарты-ақ шақырым қақпадан әрі өтіп кетсек болғаны. Бір адамың өліп, бір кесегің сынбақ емес» дейді. Аналар оған көнбейді. «Көш жолын сұраған болып, қамалды шаппақсыңдар. Бұл қулықтарыңды біз білмей қалады дедіңдер ме?» деп елшілерді мазақ етеді. Елшіні қайта жұмсап: «Қақпаларыңды ашып өткізбесеңдер қойыңдар, онда Қапқазға асып кететін басқа бір ұры жолдарың бар шығар. Соны көрсетіңдер. Тіпті жасақ қорынан сыйлық берелік» дейді. Аналар тағы көнбейді. «Азықтарың өздеріңе керек болар. Гүржіден шауып алған олжаларың өздеріңе бұйырсын. Қапқаздың сай-саласында өліп жатсаңдар, өздеріңе де кебін керек» деп күледі.

Ызақор екі ноян түн қараңғысында тосын шауып, ондаған мықты жасағын ілмек арқанмен қақпадан асырады да, Дербентті бір сәтте басып алады. Қысаңды құлдай қашқан екен, мұсылман ба, христиан ба деп анықтамай-ақ, кезіккенін қылыштапты. Әрі қарай қаупі күшті Ширван шатқалынан да аса батырлықпен жарып өткен. Шатқалдан өте Лезгин қонысын таптап, аландарға тура беттепті. Бағзы сармат әулетінен тарайтын, асс, аас, яс деген түрлі атауы бар бұл жұрт христиан дініне кірген екен, өз жасағымен қоса айналадағы қыпшақтарды көмекке шақырады.

Қап тауының құзарлы шатқалдары, жыныс орманды бұлың­пұшпағы көп-тұғын. Екі жақ Дариял шатқалы маңында кездеседі. Үш күнге созылған ұрыста жер сырына қанық аландар алдыра қоймайды, қос ноян сөзге шешен Кете ноянды қыпшақ жасағының тобына жұмсайды. Жошы ханзаданың жанында ұзақ жүріп, ақылы кемелденген ноян бір қанаттағы қыпшақтарға барып сөз салады.

– Сендер, – дейді ол, – сендер қыпшақ болсаңдар, біз татармыз. Тегіміз түрік, дініміз бір, тіліміз ұқсас, қанымыз жақын. Мол олжамыздан берер көп сауғамыз да бар. Бір-бірімізді қырғаннан не ұтамыз? Діні бөлек аландарға қосылып, өз бауырларыңды қырмақсыңдар ма? Бұл деген Тәңір жолына қайшы ғой… ^[4]

Қыпшақ қолы ақыры мәмлеге келіпті. Жебе ноян берген ырғын олжаны алып, түнделете аландардан ірге бөледі. Бір қанаты босаған аландарды аш қасқырдай қырған қос ноян одан әрі терістік Дәшті-Қыпшақ даласын еркін шарлап кетті. Қырымды басып, Азаудың терістігіне ту қадаған. 1223 жылы 27 қаңтарда Қырымдағы ең үлкен қала Судак шаһарын тартып алды. Алғашқы шайқаста-ақ қираған қыпшақтың
Күтен ханынан «Көшпенділердің аса екпінді түмендері Қыпшақ
даласын жайпап келеді» дегенді естіген орыс кінәздіктері жаппай соғысқа қам қылды.

Осынау ұлы жорық барысында, ғалам тамсанған, байыбына әлі күнге дейін ешкім тереңдей алмаған аса даңқты «Қалқа соғысы» 1223 жылы тұтануға шақ тұрған. Жеңіліп қашқан Күтен хан салып ұрып, русь күйеу баласы, Галич кінәзі Мстислав Удатныйға жетеді.

– Ойбай, күйеу-ау, – дейді ол. – Мына татары құрғырдың беті жаман екен. Жан баласынан именуді, жарақты жасауылдан сескенуді білмейді. Білетіні – тек қана алдыға жүру, қыру-жою. Қасқа маңдайға жебе тартсаң, кірпік қақпайды, қылыш сілтесең селт етпейді. Атаңның жерін тартып алды, ендігі кезек саған келе жатыр. Мереке сайын жиналып, арақ ішетін достарыңды осындайда шақыр. Қанша күбі десең, сонша күбі арақ қамдайын. Тіске басар басытқыларың үшін өріс толы жылқымнан семізін сойып, қазы аудартайын. Бірігіп соғысайық. Саны бір уыс болғанымен, екпіні тау құлатар дауылдай! Бірлесіп, жасақ құрайық. Шығыстан кенет көтерілген қара құйынның алдын тосалық!..

Атасын сабырға шақырып, салқын су ішкізген русь күйеу жан-жаққа шапқын аттандырады. Өздерінің қақ төбесінен қарап отырған Киев кінәзі Мстислав Романович Старыйдың келісімі бойынша, барша русь кінәздіктерін құрылтайға шақырған еді.
Бас-аяғы жиырма бір кінәз қатысқан ұлы жиын наурыздың басында өтті. Шұғыл жиналысқа терістік шығыстың байтақ алабын алып жатқан Владимир­Суздаль патшасы Юрий Всеволодович үлгермеді. Байлығы шалқыған Қыпшақ ханы осында келерде күйеу балалары мен өзге одақ болады-ау деген хан-кінәздерге ала келген мол сыйлығын оңды-солды үлестіреді.

Тез-ақ аяқталған жиында бәрі бірауыздан бар әскерін шығарып, ортақ жауға қарсы тұрмақ болды. Бас қолбасы болып Мстислав Романович Старый сайланды. Қалың қол Үзе-дария – Днепр бойындағы Заруб шәрісіне жиналған. Ендігі кеңес «жау бетін қайда күту керек» дегенге сайғанда, бәрі бірауыздан «Татарлардың мұнда келуін күтіп отырмай, Қыпшақ даласында кезігейік! Ғаламдағы бірінші жасақ біздің қолда. Көптен соғыс көрмеген батырлардың қолы қышығалы қашан» десіпті.

Көзгеу-көктің айы туа алдыңғы топ болып Галич пен Волынь қолы аттанған. Оған ілесе Мстислав Киевский кеткен. Заруб түбінде жиналған негізгі қол да дайын болды. Барлығы – он түменнен астам, яғни жүз үш мың! Оның бір түмені қыпшақ жасағы. Оған Күтен ханның тағы бір русь күйеу баласы Ярун Васильевич қолбасшылық етті. Владимир-Суздаль кінәздігінен басқа орыс даласы түгел атқа қонды. Жасы келген Күтен хан жеңіс хабарын күтіп, осында қалды.

Өздерінен үш еседен де көп жау жасағы құмырсқаша қаптап келе жатқанынан жанкешті кезіктер арқылы хабарланған қос ноян жорық шатырында ақыл қосты.

– Біздің қуғанымыз қыпшақтар еді ғой. Мыналар қайдан сап ете түсті? – деді Жебе ноян. Сүбітай:

– Жанынан безген немелер болса, келе берсін. Онсыз да олар келмесе, біз барғалы отырған жоқпыз ба? – деді.

– Қос ноян, сендерге бір ойымды айтсам деймін, – деді Кете ноян. – Біздің жасақ аз, екі түмен төңірегінде ғана. Ұзақ жолдан, талай шапқыннан қажып келеді. Қағанға хабаршы шаптырып, көмек сұрайық. Қазір Сартауыл ноқтаға көніп, дүрбелең басылған болар. Оған дейін үш топқа бөлініп алайық та, ежелгі дағдымызбен қаша соғысып, жаудың назарын тұс-тұсқа бөлейік…

– Көмек қол күтіп отырсақ, олар келгенше көп уақыттан ұтыламыз, – деді Жебе ноян. – Елші салып көрейік. Мүмкін сөзімізге көніп, Қыпшақ ханын ұстап берер.

– Олар көнбейді! Бізден неше есе көп қолына сеніп, соғысқа шығады. Сонда да «Жасақ заңындағы» жарғы бойынша елші жіберуге міндеттіміз, – деді Сүбітай.

Баратын елшілер жайына келгенде шешім таппай біраз кеңесті. Осыған дейін Жошы ханзаданың қасында жүрген Борағұл ноянның немере інісі Құштай ноян білек сыбанып еді, оған Сүбітай батыр көнбеді. «Сендерді бізге ханзада өзі жеке тапсырып жіберген. Өлім құшсаңдар, Жошы ініміздің бетіне қарай алмаспыз. Қосынымыз түгелдей жанкешті ерлерден құралған. Басқалар барсын» деді.

Сүбітайдың ұранхай руынан шыққан Құтыген мыңғаны суырылып алға шықты. Сонымен қасына он бір таңдаулы жасақ пен нөкер беріп, Қыпшақ-Русь қолына аттандырды. Оларды русь кінәздері Варяк аралында қарсы алды. Отыз-қырық адам сияр төрт қадалы шатыр құрғызған кінәздер араққа бөгіп, масайрап отыр еді. Хат-хабар жазбаған, ауызша сәлем. Тілі бір қыпшақтар арқылы жауаптасқан елшілер аман-сәлемнен соң мынаны айтты:

– Біз мұнда сендермен емес, қыпшақтармен соғысуға келгенбіз. Күтен ханды ұстап беріңдер де, жайларыңа тараңдар! Әркім өз жауын анық тануға тиіс. Оған көнбесеңдер, бұрын сендерге тісі батқан қыпшақтардың өздеріңе жақын аумағын шауып, олжаға кенеліңдер. Біздің оған да сөзіміз жоқ. Өз ойлаған ісімізді орындап, Шыңғыс қағанымыздың жарлығын екі етпеуіміз керек. Бізге тосқауыл болмаңдар!

Шарап буына есіріп, терісіне сыймай отырған кінәздер олармен көп сөзге келмеді. Тарпа бас салып ұстатып, өлтіруді бұйырған. Өздері есігі айқара ашық үлкен шатыр ішінде отырып, кескіленіп жатқан елшілерге маңғаздана қарады. Бұл – олардың жіберген үлкен қателігі еді. Арада жүрген елшіні өлтіре салу кінәздер үшін жай іс болса, Шыңғыс ұлысы үшін одан өтер қылмыс жоқ! Көшпенділер елшілерін өлтірген жауды ешқашан аямайды. Соның жолында өлуге пейіл, бірақ шегіну деген түсінік жоқ. Жазықсыз елшіні өлтіру – қағанат жарғысы үшін үлкен қорлау ғана емес, ашық масқаралау!

Жебе ноян мен Сүбітай батырға енді тоқтау жоқ. Олар келмесе де, бұлар барады. Аса намысқой, ызақор қос ноян бірден шайқас қамын жасады. Жау қолы өздеріне жақындаған тұста кесімді сөздерін айтып, екінші елшілерін жіберді. Бұл келгендер нағыз қасқыр жүректі, өлімнен қорқу дегенді білмейтін жанкештілер тобынан таңдап жіберілген.

– Сендер бізге қарсы аттанғанды қойып, жөнге шақырған қадірлі елшілерімізді азаптап өлтіріпсіңдер. Тілегендерің соғыс болса, біз дайынбыз! Алдымен соқтыққан өздерің. Ендігі шешімді Тәңір қабылдасын!

– Анау Жебе мен Сүбітай деген нояндарыңның бастарын кесіп, шарап құйып ішетін көзе жасаймыз! Осы сөзді жеткізу үшін ғана сендерді тірі жіберіп тұрмын! – деді бас қолбасы Мстислав Старый, ауызынан арақ иісі бұрқырай.

Үлкен қол алдына шімірікпей келген үш елшіге айқұлақтанғаны болмаса, Мстислав Старый жасы келген, бұған дейін үлкен соғысқа кірмеген, тәжірибесіз біреу екен. Оның үстіне, тым жалтақ, қай кісінің де көңілін қалдырғысы келмейтін ақкөңіл жан деседі. Сол босаңдығынан мұнда біріккен әскер соғыс басталмай жатып-ақ үш топқа бөліне бастапты. Днепрді бойлай жылжыған олар Хортица аралына шоғырланған. Аса кең аумақты аралды өздері үшін түнгі тосын шабуылдан қауіпсіз сезінген-ді.

Ертеңінде таң ата Мстислав Старый қасындағы бірнеше кінәзбен дала картасын алдына қойып, ақылдасып отырғанда
жағалаудан екі жүз қаралы шолғыншы көрінді. Алдарында айдаған малы бар, кәдімгі қарақшыларға ұқсайды. Мстислав Удатный жағаға жақын тұрған қолын түп қотара көтеріп шығады да, атыс бастайды. Жаудың алдыңғы тобымен қатты кеткен көшпенділер жүз шақты жау қолын жебеге түйреп, арттарына қарай тұра қашқан екен, мыналар қуа жөнеліпті. Шайқас кезінде жебе тиіп жараланған онбасы Қама-бек ат үстінде жүре алмай қалған соң, біраз жер ұзап барып, оны топ бұта арасына жасырып, жалғасты шайқаса шегінген. Олардың қарасы көрінбей кеткен соң майдан даласын тінткен атты қыпшақтар ақыры Қама-бекті тауып алады. Мстислав кінәз оны бірден өлімге бұйырады.

Кешікпей ұлы жорық дабылы қағылды! Жебе мен Сүбітай қолына жолай қосылған әзірбайжан күрдтерін, аздаған қыпшақ қолын қосқанда үш түменге еркін жетпейтін. Баса-көктеп келген жауға тіке шаппай, аралық тастап, шегініп отырған. Русь садағы жетпейтін, өздерінің арыс садағынан атылған ұзын оқтар өкпе тұстан түйрейтін жерде жау тобының алдын мүлде селдіретіп тастады. Осылай ырғасып, бірде қаша, бірде тап бере шайқасқан қос ноян қолы он екі күн дегенде жау жағынан үш түмен қолды жойып жіберді. Мамыр айының отыз бірі күні Қалқа өзеніне дейін жетіп, аял қылған. Жебе ноянның «Шегіне соғысп, бытыратып қыру» шырғасына түскен қалың жау бас-аяғы қосылмай, бөлек-бөлек қырғын тауып отырды. Алдыңғы шепке қойылған бір түмен қыпшақ алдымен қырылды. Жасақбасы Ярун Васильевич пен бес қолбасы да қаза тапқандардың ішінде еді.

Келесі Галич-Волынь қолы Сүбітайдың жақкерлерінен жусап, шегіне бергенде Жебе ноян киіп кетіп, тамтығын ғана қалдырды. Қос ноянның бірі жауға тіке ұмтылса, екіншісі үш жақтан кезек соғып, бөріктіріп кетіп отырды. Алғашқы күні-ақ шайқас түйіні шешілгендей еді. Төрт топқа бөлінген русь қолының Чернигов тобын түн ішінде қоршап, түгел қырып салды. Жиын саны екі түменнен асатын еді. Таңертеңгі сұрапылда ұлы кінәз Мстислав Святославич бастаған алты кінәздің мүрдесі майдан даласында қалды.

Одан кейін Смоленск жасағы Жебе ноян қолының топанында қырғын тауып жатқанда амалы құрыған бас қолбасы биік дөңде қарап тұрған. Түске жетпей үш топтың қызыл қырғыны аяқтала сала, Киев қолына тұтқиылдан шабуыл басталды. Бір жағы өзен, бір жағы жар қыспақта қалған Киев қолын Сүбітай батыр қоршап алды да, Жебе ноян бөліне қашқан жаудың соңына мыңдықтарын түсіріп, өзі қуғынның маңдай алдында жүрді де қойды. Қырғын алтыншы күні толас тапқандай болған. Шегіне қашып, Днепр бойына алдымен жеткен Мстислав Удатный қолында қалған бес жүз қаралы шерігіне: «Татарлар қуып, арғы жаққа өтпес үшін, қайықтардың түбін тесіп, дарияға батырыңдар. Үлгермегенін түгел өртеп жіберіңдер!» – деді.

Оның бұл майдандағы тағы бір үлкен қателігі сол еді. Әлгінің соңынан ұбап-шұбап татарлар емес, одақтастары жеткен. Асып-сасып қашып келсе, жағада қайық атаулы жоқ. Дағдарып тұрғанда, қиқулаған Жебе ноян қолы да жетіп, шетінен сүңгіге шаншып, қылышпен турап, онсыз да бойында жаны қалмаған русь аламанын түгелдей қырып салды. Қылыштан құтылғандары иірімге батып кетті, ешкім тірі құтылмады. Қайыра шегінген жолында аннан-мұннан қашып аман қалған жекелеген мыңдық, жүздік русь топтары да Жебе ноянның қылышынан қағыс қалған жоқ. Қалқа бойында Сүбітай қамалып қалған Киев тобын да түгел жусатып салыпты.

Жебе ноянның бұйрығымен тұтқын алынбады. Тек қолға тірі түскен кінәз Мстислав Романович Киевскийді ғана байлап алып жүрді. Қағанның немесе Жошы ханзаданың алдында өзгеше жаза тағайындамақ. Он екі елшіні өлтірген қылмысы үшін көзіне көрінген өзге жау адамы тірі қалмауы керек. Солай болды да. Жаудың он түменнен аса қолының қаншасы тірі қайтқаны белгісіз, өлілердің құлағын кестіріп, санап отыратын қос ноянда уақыт тапшы. Ажал құшқандарының саны – бері болғанда тоғыз түмен немесе толық он түмен, тоқсан мың не жүз мың жасақ! Өйткені аман кеткен кінәздердің қасында мыңнан артық жасақ болған жоқ ^[5].

Мұқалған найзасын, кетілген қылышын қайрап, қорамсағын толықтырған қос ноян апта бойы қолын тынықтырып, ат-көлігін сайлады. Хортица аралы маңындағы жайдақ өткелге ат салып өткен екі жарым түмен көшпенді қолы Киевке тіке тартқан. Осы кезде, кешірек хабар алса да, толық жарақтанып шыққан, алдыңғы зор жиынға келе алмаған Владимир-Суздаль кінәзінің бас сардары Василько Ростовский «қырамын да, жоямын!» деп, Чернигов жеріне жеткен екен. Он түмен қолдың ту-талақайы шыққан хабарын естігенде көзіне жас алыпты.

– О, Жаратушы Құдай! – депті ол. – Жарылқаушы ана, мені бір ажалдан қаққан екенсің!…

Василько сардар сол беті жасағын алып, келген ізімен қайтыпты.

Хортица аралынан өткен Жебе ноян мен Сүбітай батыр жол бойы бірнеше ірі қалалар мен қамалдардың күлін көкке ұшырып, Киевке жақындаған. Анығы, алпыс шақырым жердегі Новгород-Святополч түбіне келіп, ат басын кері бұрған екен. Жебе ноян мен Сүбітай батырдың кейінгі сегіз ғасырдың таңдайын қақтырған осындай алапат жорықтары аяқталуға да жақын қалған еді.

Қалқа өзені бойындағы зор қырғын Дәшті-Қыпшақ даласы мен терістік орманды басқан орыс үшін аса ауыр тиді. Көшпенділердің азғана қолы біріккен кінәздіктердің күллі жасағын қырып, қару ұстап, атқа қонар еркек кіндіктісінің өте көп бөлігін жалмап кетті. Осынау жорық барысында қос ноян байтақ Қыпшақ даласы
мен орманды орыс жұртының жалпы жағдайына толықтай қанығып қайтқан. Шыңғыс қағанның киіз туырлықты туысқан жұртты бір ту астына жинау мұратының толықтай орындала бастағаны дер едік.

Қалқа жағасын қанға бөктірген екеуі енді Бұлғар даласына ат басын бұрды. Қапқазды асып, Хазар-Каспийді басып, ұзақ жол айналмай-ақ, Шығыс Дәштіні барлап, Шыңғыс қағанға қосылуға тиіс. Қоңыр күздің түбіт жайылымында ат арқасын көтеріп, жасаққа тыным беріп, оншақты күн аял қылған. Араға күншілік жол салып, алдыға өткен шарлаушы кезіктер Еділдің бергі жағасын, Жайық бойын айнала тінтіп жүріп, бірнеше тұтқын әкелді. Жебе ноян оларды сөзге тартып еді, жақ ашпай қойған соң, «Хандарыңа хабарлаңдар. Қапы қалып жүрмесін!» деп жібере салған.

– Тұтқындары мұндай болғанда, жарақты жасағы қандай батыр екен? – деді Жебе ноян. – Қарулары ескі екен. Біздің батырлар сияқты кежім сауытты аты, сүңгі теспес құрыш берені жоқ. Өзімізден бес есе көп жауды осындай бекем сауытпен, өткір қылышпен, ешкім түсінбес шырғамен күйреткен жоқпыз ба? Қазір-ақ атқа қонайық. Қол жинап үлгермей тұрып, таптап өтелік!

Екі жарым түмен қолдың өздеріне қарай ентелеп келе жатқанынан хабардар бұлғарлар тас-түйін дайын екен. Қалқа бойында өткен сұрапыл ұрыстың даңқы мұнда да жеткен. Сонымен қылышқа мойын төсеп, тағы бір қанды майданға қам жасалды. Қос ноянның қолын Еділдің оң жағасында, Самар маңында бес түмен жасақпен тосып алған еді.

– Қия белі, күдір тауы жоқ, шоғыр­шоғыр орманы бар, нағыз шайқасқа сұранып тұрған жер екен, – деді Сүбітай баһадүр. – Ойыма бір амал келіп тұр. Бұлғарларға аңшылық – ұлы аблақ жасайық. Төте шабуылдан жасағымызға шығын келер. Бізге әр жігітіміз қымбат. Осыған дейін барынша аман алып келеміз.

Жебе ноян:

– Ойымыз бір жерден шықты. Екі бөлінейік те, күншілік жерден аба жасайық. Қоршауды тарылта келе тұс-тұстан соқсақ, ыдыратып жеңеміз. Қалың жауға бетпе-бет ұрыс салмай, Қалқа бойында қолданған шарғымен қырғын салайық, – деді.

Осы бекім бойынша, өзге нояндар мен мыңғандарға жеке-жеке тапсырма жүктелді. Топтаспай, бес-он шақырым аралық тастап, тура аң аулағандай тәсілмен шайқасып, Еділ бойының шалғынын жапырмақ. Жауын күте-күте сарылған бұлғарлар бейқам отыр еді, қыр желкеден, екі бүйірден қиқу салған атты қол өте шапшаң жетіп келіп, жебенің астына алды. Ұйқы-тұйқысы шыққан бұлғарлардың бұзылған шебінен олай да, бұлай да өткен Жебе мен Сүбітай есін жиып үлгергенше, талқандап өтіп кетті. Сосын жын ұрғандай тұра келіп қашты. Өкшелей қуып, орман жиегін айналған бұлғарлардың бір түмені тұзаққа оңбай түскен. Ағаш арасында бұғып жатқан Мүңгуір мен Кете тобы кенет атып шығып, бүйідей тиді. Алды-артына қарамай тырағайлап бара жатқан Сүбітай баһадүр кілт бұрылды да, қайта шапты. Құсқанаты қарындай төпелеген мың сан жебе астында оқ тиіп шыңғырған жасақ пен кісінеген ат дауысынан кешкі дала сілкініп кеткендей. Бұл түменнен ешкім қашып құтыла алмады.

Күндізгі сойқанда бұлғарлардың бес түменінен үш түмен қалған екен. Ат айылын тартып, жеңіл тамақтанып алған Жебе ноян қолы айсыз түнде бекініске қасқырша тиді. Тері сауытын шешіп, жеңілденіп алған батыр садағын қанжығаға іліп, ұзын сапты қылышын қолына алды. Бұлар бейне кенет көтерілген құйын сияқты еді. Жебе ноян қолы түстіктен терістікке жарып өтсе, Сүбітай тобы шығыстан батысқа өтіп, қайта қайырылғанда бұлғар бекінісінің шаруасы да біткен еді.

Осынау түнгі ұрыста өкінішті бір оқиға болды. Жанын белге байлай шайқасқан Жебе ноян жақ тартуға келмейтін тақау тұста жаудың ең мықты тобына қоян-қолтық араласқан еді. Ұзын сапты қылышымен қарсы келгенін жапырақша турап өтіп, қайта бұрылғанда жау сүңгісі тақыр қолтықтан қадалып, аттан омақаса жаздады. Жаны сірі, қаһарлы батыр жарасын елемей, шайқаса берген. Таң сыз бергенде қансыраған ноян ат жалын құша шетке шықты. Қорғаушы жасақтар оны сүйемелдеп, жорық шатырына жеткізді.

Ертесі аман қалған бір түмен Сүбітаймен қайтпай соғысса да, кезек ауыса тиіп-қашқан Шыңғыс қолының қанды тырнағынан құтылмады. Сөйтіп, Бұлғар даласы да қызыл қанға бөкті. Ырғын олжа, сансыз ат, есепсіз қару-жарақ түскен еді. Әр жасақ таңдап отырып, өз керегін қамдады да, қалғанын солайымен қалдырып, Саксин даласына қарай кетті…

Мұнда келгенде, суық қыс түсіп, жасақтар тері сауытын тастамайтын мезгіл жеткен. Жаралы Жебе ноян: «Осында қыстап, әбден тынығып алған соң, келесі жорықты көктемде бастайық» деп еді, Сүбітай көнбеді.

– Кезіктер сызып әкелген нобайға қарасам, жүз салалы Еділдің суы тым терең, ағыны күшті тұсында жүрміз. Қауыс айы туа мұнда мұз қататыны сөзсіз. Қолымызды сол сәтте дариядан өткізіп алайық та, Жайыққа жетпей, Хазар теңізінің терістігінде қыстайық. Жылы жерде жарақатыңды емдеп, тынығуың керек, қалған шайқасты өзім жалғаймын. Жан-жағымыз қаптаған жау, қатты аязда жарақатыңды емдеу де қиын. Олжаға түскен мың сан малымыз да судан аман өтер еді.

Жебе мен Кете нояндар Сүбітайдың уәжімен келісті. Ықтырғы айының соңына қарай Еділ мұзы қалыңдап қатқан шақта, Жебе ноянды арбаға басқан үш түменге жақын қол арғы бетке өтіп, Жайыққа жақындады. Алапат апат жасап, Қыпшақ-Орыс қолымен, Бұлғар жасағымен қасқырша жұлысқан аламан ішінде жаралылар да көп-тұғын. Үш ай бойы еркін тыным алды. Жарасын жалап жазатын бөрідей, кең тынысқа қолы жеткен
көшпенділер қыс қамын жақсылап жасаған екен. Аба құрып, аңшылық жасады. Бос жатпай қылыш қайрап, жебе ұштады.

Қар кетіп, көктем туа жер дегдіп, орманды тау, шалқыған дала өзгеше түске енген. Отамалы өте күн күркіреп, алғашқы көктем жаңбыры жауды. Онан даласын сағынған қалың аламан жорық қостарын айналдыра ақ шашып, ошаққа от тастап, мәре-сәре күй кешкен.

Жолай өткен Саксин жұрты Қалқа мен Бұлғар ұрысынан толық хабардар еді. Қос ноянға жарыла жол ашып, жасақ азығы мен ат-көлігін артығымен қамдап беріп, аман құтылды. Бұл өңірде бір жебе тартылып, бір адам өлген жоқ. Еділ-Жайық арасын ен жайлаған тағы бір қауым жұрт – қыпшақтар мен қаңлылар бар екен. Киіз қос артып, үкілі дулыға киген, арыс садақ асынып, иығына сүңгі ілген қаны бір жасақты жатырқамады. Ара келісімдерге жүрген Кете ноян бұл елмен де тіл табысып кетті. Алқаптары алуан гүлін шашып, өзен-сулар сылдырай аққан әсем дала барша жан иесіне күш берген, ұлы күн-ана жүзі балбырап, жер төсіне, жер төсін басқан туысқан көшпенді балаларына айрықша рух сыйлаған шақ еді. Ұйқысы қанық жасақтың қаны тасып, жауыры жазылған сайыс аттарының белі көтерілген…

Қос ноян Еділ-Жайық арасында жүргенде, Жошы хан Қыпшақ даласында ұлыс шаңырағын биік көтеруге мықтап кірісіп кеткен еді. Жаңа ұлыстың ат тұяғы жетер жерінен келген құрметті дін шейхтеріне, әмірлер мен бектерге де көл-көсір сыйлық беріп, жергілікті жұрт көңілін өзіне тарта түскен. Үш күн бойы өткен жеңіс тойының қалған күндерін Орда­Базар маңында жалғады. Теріс-Кендерлік өзенінің бойындағы думан айға созылған.

Мұнда болып жатқан жайдың бәрін тізбелеп, әкесіне хат жазды да, Бұқа мен Кете ноянды жіберді. Олар жол бойы сұрастыра жүріп, жолшыбай дамылдап отырған Шыңғыс ордасына жеткен.

Қаған Жошы ханзадаға арнайы хат жазып, әлгі екі ноянды қайта жіберді. Онда: «Қадірлі ұлым Жошы! Сен орда тіккен Ұлұғ-тағта Ұлы Құрылтай өткіземіз. Жаңа ұлысыңның бектері мен нояндарын түгел жина. Құрылтай өткен соң, жорықтан қажыған жасағым аң аулайды. Ұлұғ-тағ қойнауларындағы бөкен-киік, құлан атаулыны бері айдап, «Ұлы аблаққа» дайындал! Қағанаттың батысындағы байтақ ел енді сенің еркіңде. Құрылтайға ұлысыңның игі жақсылары түгел қатысатын болсын!» депті.

Бұл хабар Қыпшақ даласына лезде тарады. «Ғаламды жаулаушы Шыңғыс қағанның тұңғыш ұлы Жошы ханзада Дәшті­Қыпшақтың ханы болыпты. Мамыражай көктемнің соңғы айында саялы Ұлытау баурайында Құрылтай өтеді екен. Одан кейін Бақырлық даласын, Ұлұғ-тағ, Кішік-тағты мекендеген аң атаулыдан таңдап, саят тойын өткізбек».

Бірі қуанышты, бірінің көңілі күпті, бірі үрейлі далалық рулар алдағы ұлы тойға дайындық қамына кірісіп кетті.

 

ЖИЫРМА ЕКІНШІ ХИКАЯ

 

Түркен-қатынның Намазғақ қақпасында зарлы жоқтау айтуы.

Жошы ұлысында Ұлы Құрылтай өтуі

Әлқисса, қалың қолын алдыға салып, әулие қартты ерткен Шыңғыс қаған Термез өткеліндегі қалқыма көпір арқылы Жейхұннан өтіп, Самарқанд қаласына келді. Жазғы ыстықты Ауған шетіндегі Гиндукуш тауының қарлы жоталарының баурайында өткізген еді. Жан-жақтағы ұсақ бүліктерді жаншуға кеткен түмендер мен мыңдықтар түгелімен жиналды. Екі мыңдық жанкешті кешіктен күзеткен өгіз арбалы жорық ордасының, желбіреген тудың, кежім сауытты атты жасақтың айбаты алабөтен еді.

Бұл 1223 жылдың қыс айы-тұғын.

Екі жыл бұрын Жошы ханзада талқандаған, қазір қайта еңсе көтерген үлкен де сәнді Намазғақ дарбазасының алдына барша жұртты жинатты. Оларға қоса тұтқын болғалы Самарқандтағы оңаша қисарда қол-аяғы байлаусыз, бірақ тас күзетте жатқан Мұхаммед әулетін, оның қаптаған әйелдері мен шешесі Түркен­қатынды, ханшаларын, гарем кәнизектерін түгел айнала отырғыз­ды. Мұхаммед сұлтанға ұзақ отыру бұйырмаған алтын тағын алдырып, арнайы жасалған биік тұғыр үстіне қойдырған. Қыс мезгілі болса да күн жылы еді.

Таққа жайланып отырып, Хорезм қалаларына енді иелік ететін әмір-дауғашыларды шетінен тағайындады. Алдымен, кезінде Мұхаммед сұлтанға елшілік салауатпен келген Махмұд
Жалауштың ұлы Масғұд Мәуреннахр алабының әмірлігіне бекіді. Мазандеран мен Хорасан арасындағы билікке талай соғысты қызыл тілімен тоқтатқан, атағы шыққан ақылман найман Шын-­Темір отырды. Ал Сейхұнның аяққы ағарынан әрі қарай Жошы ханзадаға тиесілі болды, Масғұд пен Шын-­Темір қолына алған Мәуреннахр мен Хорасан Шағатай иелігіне өтті. Қағанға адалдығымен танылған, көп істе еңбегі сіңген Елүй Ақай Шағатайға уәзір, оның қарамағындағы барша қаланың үстінен қарайтын әмір дәрежесін алды.

Одан кейін самарқандтық ислам ғұламаларын, шейхтер мен бас имам-хазіреттерді қасына шақырып, әңгіме-­дүкен құрған. Бас шейх хақ жолына адал берілген, сөзге шешен жан екен. Жаратушы Алла хүкімі, бес парыз бен сүннет жайын майын тамыза уағыздады. Тақта отырған қаған сөзін бөлмей, ұзақ ұйып тыңдады. Әңгіме қажылық жайына келгенде былай деді:

– Қадірлі шейх, менің түсінбей тұрғаным – Ұлық Тәңірі бәрін зеңгір Көк төрінде көріп, біліп, естіп отыр емес пе? Ақыл иесі саналған әр жанның жасаған күнәсі, қылған зорлығы, істеген қателігі Тәңірдің өзіне мәлім. Не үшін бір жерді белгілеп, сонда жиналып, Жаратушы назарын іздеу керек?

– Ол құдіретті Алланың пайғамбарымызға аян арқылы аспаннан түсірілген қасиетті Құран кітабында жазылған…

Шыңғыс қаған әңгіме ауанын басқа төңірекке бұрды.

– Біз шығыста, сендер батыста, әркім өз жолымен өмір сүріп жатыр еді. Сендердің қанішер, аусар шахтарыңның кесірінен елшілерім өліп, керуеншілерім қырылды. Менің «Ұлы Жасақ заңымда» жазылғандай, жазықсыз елшіге, кінәсіз керуенге тиіскендер өлім жазасын алады. Ал екі рет жіберілген елшілерімді қорлап, мазақ етіп, жанын алғаны, керуендегі жақындарымды аяусыз қыр­ғаны үшін Тәңір мені бұл елді жазалауға жіберген. Айыптылардың бәрі тиісті жазасын алды. Енді сендер тыныш күн кешіңдер. Әму-­Жейхұнның бергі бетіндегі түрік жұрты тыныш болуы үшін, оның арғы бетін де қираттым. Сендерді басқаруға ұлымды, ең жақын адамдарымды қалдырып барамын. Қайта бүлік туса, қағанаттың атты қолы ешкімді аямайды. Қай Құдайға сенсеңдер де бізден күштеу жоқ. Қағанат заңы сенімге толық еркіндік берген.

Осыны айтты да, «Жасақ заңындағы» низам ізімен барша ислам дініндегі ұлық, имам дәрежесі бар өкілдердің салықтан, жасақ міндетінен босағанын жариялады. Отырар мен Үргеніштегі апаттан бөлек, Бұхара, Самарқанд, Мерв, Ғанза сияқты үлкен шаһарлардағы мешіт-­медреселердің бірен-­сараны болмаса, түгелге жуығы қирамай қалған еді. Қалалар да солай, Шағатайдың аусарлығынан Үргеніш, Мүтүкеннің өлімінен кейін Бамианды түгел қирады демесеңіз, өзге қалалардың тұтас тәні сау тұрған. Мұхаммед сұлтанның тасырлығынан жауласты. Әйтпегенде мұндағы қаңлы-­қыпшақтардың бәрі – бір Түріктің тұқымы. Тек олардың жатақ өмірге бейімделгені болмаса, тірлік салтында айтарлықтай өзгешелік жоқ.

Даты бар жандардың бәрін тыңдады. Сұрағанын берді, қалағанын құптады. Сосын сұлтан қисарында барлық ноян-мыңғандарымен жасақ кеңесін өткізді. Қара кешке дейін созылған құпия кеңесте не айтылғаны сол бойы құпия қалып еді. Ертең күн шыға он түмен ауыр қолды қозғап, артқа қайтпақ болды.

Ертеңгі салтанат басқаша дайындықпен өрбіді. Самарқандтың барша игі жақсысы, халқы ұлы қағанды шығарып салуға жиналған. Намазғақ қақпасының алдына Түркен-­қатын бастаған Мұхаммед шахтың аман қалған әулетінің ұрғашыларын түгел тізіпті. Алдымен Белгүтай, Желме, Наяқа бастаған түмендер лек-легімен өте бастаған. Олардың өкше ізін баса Шағатай, Үгетай, Төле ханзадалар түмені, одан кейін Буыршы, Толұн-шерби, Алақ ноян түмендері, соңын ала атты, темір кешіктендері қорғаған қағанның өгіз арбалы жорық ордасы шығуға тиіс. Қақпа алдында қақ жарыла сап түзеп, ақ жол тілеген топтың оң жағынан кенет зарлы жоқтау естілді. Бұл қарулы жасақ құрсаған тұтқындар – Мұхаммед сұлтанның шешесі Түркен-­қатын бастаған шахтың көп қатыны, бойжеткені бар, үлкен-­кішісі бар ханшалары қоштаған қайғылы топтың азасы-­тұғын. Нояндардың арнайы тапсырмасы болса керек, қап-қара киіндіріп, Түркен-­қатынның қолына қара мысық ұстатыпты.

 

Түркен-қатынның зары:

Өрт шалды гүлзар, бақша мен бауды,

Тұрғызам қалай құлаған тауды?

Текеш ерімнен ер боп туып ең,

Жеріңе неге шақырдың жауды?

Тұтанған өртті өшіремін деп,

Қартайған анаң емшегін сауды.

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

Алтын тағыңның арқауы сынды-ау,

Миуалы баққа қара сел кірді-ау.

Батыр ұлдардың бәрін жер жұтып,

Жейхұнның бойы күңіреніп тұрды-ау,

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

Басылмай қайғы, қариды нала,

Күңіренді жер, күңіренді ана.

Жетім жыласа жер бетін құшып,

Жұбатар оны көк аспан ғана.

Сүйегің қалды елсіз аралда,

Хазар теңізі болсыншы пана!

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

Алпыстан асқан жасым бар мұңды,

Ағарған самай-­шашым бар мұңды.

Жер үсті пана болатын емес,

Қайғыма ортақ етемін кімді?

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

Сорың жетелеп Хазарға барып,

Ажал түбіне болдың ба қарық?

Төңірегіңді жау басты, міне,

Хақ мұсылманның жүрегін жарып.

Шер толы ішім түнекте адасып,

Жанар ма енді алдыдан жарық?

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

 

Мұхаммед сұлтанның бәйбішесі айтқан зар:

Үргеніш барсам көре алам ба, шах,

Бақтан алма үзіп бере алам ба, шах?

Сейхұннан шыққан жолбарыс ең ғой,

«Өлді» дегенге сене алам ба, шах?

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

Зарафшан бойы зар менен қайғы,

Қара түнек кеп, қанатын жайды.

Сені алып кеткен Жәбірейіл ағзам,

Неге кеп мұнда мені де алмайды?

Дүниеге үш туып, үш кетсем-дағы,

Қасіретімді ешкім жуа алмайды.

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

Есігім алды тұт ағаш еді,

Тұт ағаш өзі ұш ағаш еді.

Ордаңды тастап сен кетпегенде,

Хорезм бұлай жұтамас еді.

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

 

Мұхаммед сұлтан қыздарының зары:

Жұмақ төріне жеттің бе, әке-ау,

Озлақ-шах бетін өптің бе, әке-ау?

Ақ-шах та кетті артыңнан қуып,

Ертіп ап бәрін кеттің бе, әке-ау?

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

Сыңар қанатын қара бұлтқа артып,

Аспанда құзғын ұшады қалқып.

Мәуелі орманың мәңгіге өртенді,

Мәуреннахрда жататын шалқып.

Бізді де неге әкетпеді, әке,

Жейхұнның суы тереңге тартып?!

Шығыстан соққан қара бір құйын,

Тұтас жұртыңның қашырды күйін.

Мәпелеп баққан ақ қозың ем ғой,

Алатын менің осы ма сыйым?

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?

Суалды өзен, қирады қала,

Ызғар жел тінтіп, күңіренді дала.

Табытыңды да көрмедік, әке,

Тарқар ма енді біздегі нала?

Хорезм, сені қиямыз қайтіп?!.

Естіген жанның сай-сүйегін сырқыратар аса мұңды, қасіретті зар үні Шыңғыс қолы қақпадан түгел шығып біткенше толастаған жоқ…

Ауыр жасақпен қатар келе жатқан әулие Чаңчунмен күн сайын бірге тамақтанып, әңгіме-дүкен құратын қаған оны бар ықыласымен сыйлайтын. Әулие қарт та ұзақ сапар бойы оған Дао ілімін уағыздаумен болатын. Ол діннің көшпенділер салтына қайшы тұсы көп болған соң, қаған Дао ілімін таратудың қажеті жоқ деп тапқан. Дегенмен оның адами ізгілік, жақсылық пен жамандық турасында айтқан уағыздары қағанның көңілінен шықты.

Былтыр күзде екінші рет жолығып, әулие тәлімін тыңдаған тұста барлық қызметшілерін шығарып жіберіп, Шыңқай, Елүй Ақай, Алшан, Лю Жоңлу – төртеуін ғана қалдырған. Түрік-моңғол және қытай тілдеріне жетік, сөзге шешен Елүй Ақай әулиенің әр айтқан сөзін көне ұйғыр жазуымен хатқа түсіріп отырған. Бұл күні айтылған барлық әңгіме маңызды еді. Қаған жарлығымен өте құпия ұсталғандықтан, кейінгі заманға еш сөзі жетпеген күйі кетті. Елүй Ақай жазып алған қағаздың қайда қалғаны да жұмбақ-тын.

Қыстың екінші айы – қаңтар жұлдызы туғанда, анығы, 1223 қой жылы жетінші наурыз күні ^[6] әулие қарт қағанға өтініш айта келді.

– Пақырыңыз туған жері Лайжоудағы «Пері сарайынан» осылай аттанарда ондағы еліне «үш жылдан кейін қайтып келемін» деп уәде берген. Межелі уақыт та толған екен. Енді сол мекеніме қайтсам деймін. Бұл – менің сізге шын жүректен айтып отырған өтінішім.

– Қағаның да шығысқа қарай үздіксіз сапар тартып келеді. Менімен бірге жүре берсеңші.

– Пақырыңыз алдын ала жүре бергісі келіп тұрғаны. Ханзуларға берген уәдем бар ғой. Осы уақытқа дейін ұлы қағанымның барлық сұрақтарына шамам жеткенше жауап берген сияқтымын…

– Онда біраз күн күте тұрарсың. Соңымызда қалған Шағатай ханзаданың да келер уақыты болды. Дао ілімінің кей тұсынан түсінбей жатқандарым бар. Соны толық ұғып алған соң, құрметтеп жолға салайық.

Ертесі Бұлыңғыр адырынан әрі өткенде, қаған кешіктендерін алып, аңға шыққан. Қамыс арасынан шыға келген дөй қабанды ат үстінде тұрып атқан еді, қатты екпінмен келіп тоқтаған тұлпары жылымық күнде еріген жұқа қардан сүрініп жығылды. Қайраулы тісін қозғай, айбар шеге қараған қабан адамға жүгірмей, жайына кетті. Аттан ұшып кеткен қағанның қасына жеткен кешіктендері сүйемелдеп тұрғызып еді, еш жері зақымданбапты. Аңнан келгенін естіген әулие қарт қаған ордасына Қарабақайды жұмсап, рұқсат сұрап кірді.

– Тәңір жолымен айтар болсам, жақсылық нышанын жамандық сездіреді. Жасыңыз келіп қалды. Енді атқа мініп, аңға шықпай-ақ қойыңыз. Аттан жығылуыңыз – Тәңірдің ескертуі, қабанның сізге шаппағаны – Тәңірдің өзі қорғауы! – деді.

– Әулиенің ескертуі әбден орынды. Бірақ біз, түрік-моңғол баласы, аңшылыққа елден ерек құмармыз. Қанымызға сіңген әдет. Ат пен аңға деген құмарлығымды бірден үзе салуға келмес. Әулиенің айтқанын үнемі есімде ұстаймын, – деді Шыңғыс қаған.

Арада біраз күн өтті. Көктеу-көкек айының жетісі күні қалың қол Бадам өзеніне жетті. Қаған әулие қарттың еліне қайтуына рұқсат берді. «Жол азығыңа керек» деп үйірлі жылқы, табынды сиыр, өзге де мол сыйлық ұсынды. «Пақырыңыз – тау сағалап, өзен жағалап, саяқ жүретін жан. Маған мұндай дүниелердің керегі жоқ» деп бәрін алудан бас тартты.

Алшаннан:

– Әулиенің хуашия жерінде қанша шәкірті бар? – деп сұрады.

– Пақырыңыздың шәкірті өте көп. Біз оны Дышиң уәзірлігіндегі салық ісін бақылайтын ұлықтар арқылы білгенбіз.

– Онда мен жарлық жазып берейін. Хуашия бектері әулиені ендігәрі мазаламайтын болсын, – деп Елүй Чуцайды шақыртып, мәтінін жаздырды.

«Әлемді билеуші Шыңғыс қағанның жарлығы!

Даошылар мен жергілікті ұлықтарға:

Чю әулиенің ғибадат жасайтын, тұрақтап тұратын ғибадатханалары болсын. Әулие албастыларды қуып, адамдарға жақсылық және қағанға ұзақ ғұмыр тілейді. Оның тұратын ғибадатханалары мен тұрақтарына салық салынбасын. Әулиенің қоластындағы шәкірттері барлық салықтардан босатылсын. Көз бояп, алаяқтық жасағандар заң жосынымен жазаланатын болсын. Заң талаптары барлығына толық түсіндіріліп, сол ізбен қадағалансын.

Чю әулиенің ғаибадатханасында тұрып қызмет атқаратындар да салықтан босатылсын!

Сөз осымен тәмам. Қой жылы, 3‑ші ай.

Көкте Тәңір, жерде қаған бір. Әлем иесінің таңба-мөрі» ^[7].

Алшанға жарлық жеткізуші сардар, Жадай ноянның немере туысы, маңғыт Маңғытай мен Қарабақайды көмекші етіп, Лю Жоңлуға құрыш сауытты мың жасақпен әулиені шығыстағы мекеніне жеткізіп салуды бұйырды. Қаған ордасы ғұламамен аса қимастықпен қоштасты. Түменбасылар мен нояндар оны бес шақырым жерге дейін ұзатып, шырын-шарап, тәтті жемістерді арбасына толтырып берді. Арасында қимас достық орнаған қаған мен әулие өмірінің соңына дейін хат-хабар алысып тұрды. Әулие еліне жеткен соң тіпті де зор құрметке бөленіп, қаған жарлығына сай ең әдемі орманды таудан үлкен алқапқа ие болыпты. Жұңду қаласындағы «Чиоңхуа аралы» деп аталатын орманды су жағасындағы Тянчаң ғибадатханасында ізгілік ілімін таратып, қағанның арнайы пайшасын мойнына іліп, Дао ілімінің бас ұстазына, қадірлі әулиесіне айналған. Тянчаң ғибадатханасы кейін «Чаңчун сарайы» деп өзгертіліпті. 1227 жылы жаз айында көрінісі көз тартатын сұлу арал жиегіндегі Чаңчун сарайында қайтыс болыпты. Шыңғыс қаған екеуі бір жылда…

Ауыр жасақ Сейхұн бойына соқпай, басқа бағытқа түсіп, бір қалыппен жылжып, көктемнің алғашқы айында Шаш (Ташкент) қаласының маңынан өтті. Ұлы оғлақ айы бітіп, көктеу айының басында Келес өзенінің[8] бойында тыным алды. Шыңғыс қағанның аялдайтын ойы жоқ еді, науқас меңдеген Құлан-қатынның кірпігі зорға қимылдап жатқан. Қаған өзінің жорық ордасынан бөлек, Құлан-қатын мен одан туған ұлы Құлқан екеуіне бөлек арбалы орда дайындатқан еді. Қидан Елүй Чуцай мен қытай және хорезмдік емшілер қанша күш салғанымен, беті бері қарамады. Барлық ханымдарының ішінде оны ерек жақсы көретін қағанның жаны да Құлан-қатынмен бірге безек қаққан. Бірнеше күн аялдаған соң, оның күйі жақсарғандай еді. Қол қайта жылжыды.

Түркен-қатын бастаған тұтқындар тобы Наяқа ноянның түменінде келе жатыр. Самарқандта, Намазғақ дарбазасында айтқан зарлы жоқтаудан кейін іші кеңіп қалғандай, әлде жүрегіне
айықпас шер байланды ма екен. Мүлде үндемес, жақ ашпас ке­йіпке түскен. «Ұлы Жасақ заңында» қылмысы болмаса, әйел баласын жәбірлеуге жол жоқ. Ал хандар мен бектердің, әмірлер мен өзге ұлықтардың әйелдері мен қыздарына құрмет басқа. Түркен-қатынға да шах анасы ретінде дастарханына бөлек мәзір, иініне жайлы киім беріледі. Нояндар мен күзет жасағының көрсеткен жылы қабағына еш иілген емес бірақ.

Ендігі тағдыры не болса да бәрібір. Даңқты жары Текеш шахтан қалған ғұмырына тұңғыш ұлы Мұхаммед Ала ад-Диннің тілеуін жалғап, тірі жүр еді. Келесі өмірдің қауырсындай салмағы, көртышқандай құны жоқ. Мұсылмандықты ұстанатын берік сенімі бар. Ол бойынша, өзіне қол салуға болмайды. Келіндері мен немере қыздарына: «Өмірлеріңді тәрк етпеңдер. Бір күндік жарық ғұмырды сүріп, Алла нығметінен күдер үзбеңдер. Мен кезінде қадірін білмеген Жәлел ад-Дин сұлтан күндердің күнінде Хорезмді орнынан тұрғызады. Қайда болсақ та, бізді құтқарады!» деп ескерткен…

Жүздік, мыңдық бойынша сап түзеген ауыр қол ұзаққа шұбап, Сайрам қамалына жеткенде Шыңғыс қаған Жошы ханзадаға хабар жіберді. Кезіктер әкелген хабар бойынша нояндарымен ақылдасқан ол Құланбасыда Құрылтай өткізбек. Жошы ханзада қыпшақ пен қаңлының барлық рубасыларын алып, сол ұлы дүбірге қатысуға тиіс. Сонымен қатар аба жасап, аблақ құруға Ұлытау мен Талас өзеніне дейінгі алқаптағы аң атаулыны иіріп айдап келуі керек-тұғын. Келес өзенінің бойына жеткенде келіп қайтқан Бұқа мен Кете нояндардан арнайы жарлық жібергені тағы бар. Онда: «Жошы ұлым құрған ұлыстың жаңа ордасына, оған іргелес тіккен отауларына түспей кетсем, аталығым қайсы?» деген. Демек, осы сәтте Жошы ханзада жаңа ұлысының игі жақсысын жинап, сақадай сай отырған болар.

Көкек айының ортасында қарлы таудың терістік етегін жағалай жүрген қалың қол Қарахан кезінен қалған кесене-дүрбелердің қасынан өткен. Осылай келерде де көрген еді. Қауырт жорық қамы, асығыс сапар болғасын мән бермеген. Жетісудан құлдай Хорасан-Ауған шегіне дейін мұнаралы күмбездердің сан мыңын көрген жасақтар аса мән берген жоқ. Түркен­қатын Наяқа ноян арқылы қағанға өтініш айтты. «Жарым Текеш сұлтанның тірі кезінде онымен бірге бұл маңға талай келіп едім. Мұнда Қарахан әулеті ғана емес, иісі мұсылман әулие тұтқан періште қыз жатыр. Немере қыздарымды апарып, дұға бағыштаймын» деген.

Қаған рұқсат берді. Қаумалаған қорушындар ішінде келіндері мен қыздарын қаздай тізіп, соңынан ерткен Түркен-қатын еңселі де сәнді дүрбе басында дұға оқыды. Алақан жайып, күбірлей ұзақ тілек тілеген. Жүзін жуған мұңды жасын жеңімен сүртті де, орнынан тұрды. Қайтадан тұтқындар арбасына жайғасқан соң, бір мезет бөгеліп тұрған атты жасақ қозғалды.

– Бұнда кім жатыр? – деп сұрады қыздар. Көптен жақ ашпаған Түркен-­қатын шешіліп сөйлеп кетті. Көзіне іркілген жасты сұқ саусағымен сүртіп тастап:

– Кезінде Текеш аталарың бірде дос, бірде жаулас болған Қарахан әулеті деген патшалық бар еді. Сол патшалықты құрушы Қара деген хан өтіпті. Сол Қара жігіт шағында жорықта жүргенде, Айқожа деген кісінің Айша-бибі деген қызына ғашық болған екен. Қыз да оны өлердей ұнатыпты. Сол шақта Қараның елін жау шауып, суыт аттанып кеткен екен. Біздің басымызға түскен зобалаң күндей, ол да бір дүрбелең заман болса керек. Айша-бибі оны ай күтіпті, жыл күтіпті, келмепті. Сонымен өзі іздеп шықпақ болады. Рұқсатын алуға үш рет барса да, қатерлі сапардан қорыққан әкесі Айшаны жібермепті. Сөйтіп, қасына қырық қыз алып, өз бетімен шыққан деседі. Қараның еліне жетіп, кездесер шақ жақындағанда қасына нөкер қыздарын алып, киімдерін шалғынға шешіп тастап, бір мөлдір бұлаққа жуынған екен. Сәукелесінің ішіне жылан кіріп алыпты. Оны байқамаған Айша-бибі киінген кезінде әлгі жылан шағып өлтіріпті. Ғашығының ел шетіне келгенін естіген Қара да тізгін ұшымен жетіпті дейді. Амал не, тірідей көрісе алмаған екен. Қайғы жұтқан азалы жігіт Қара жаназадан бұрын сол қызбен неке қидырыпты. Бақсыз жолыққан, ажал айырған махаббатын елдің мәңгі есінде сақтау үшін осы дүрбені тұрғызыпты… – деді.

Көңілі налалы, жүрегі шерлі қыздар булыға жылады. Шығысқа беттеген қалың қолдың қарасы Айша-бибі мазарының сұлбасын жасырғанша батысқа көз алмай қарап отырды. Көктем күні басын мұнар шалған қарлы тауды жиектей, бозғыл тұман арасына батып барады. Жүрегі шерге толған Түркен-­қатын ауыр күрсінді…

Жошы ханзада бұл кезде жаңа ұлыстың жасақ низамын қалыптап жатқан. Баяғыда Тоғайлыны бағындырғанда жас еді. Жас болса да, сол елдің өміріне лайықтап, қаған әке жолымен
«Жосық заңын» белгілеген. Сол заңды кемеліне жеткізіп, қып­шақ пен қаңлы, үйсін мен қалаж, түрікмен мен оғыз тайпалары бастаған қырық рулы ұлыстың өз тәртібін орнатпақ. Үлкен жақтан «Ұлы Жасақ заңына» бағынады. Бірақ сенімі мен салтында парық бар бұл жақты өз құзырынан шығармау үшін соған лайық жаңа низам керек.

– Қалған кеңесті әкемнен алармын, – деді Жошы ханзада. – Екеуіңде елден асқан парасат пен ақыл бар. Ұлыс үшін жасақ, жасақ үшін жаңа заң керек. Қосынды ондық, жүздік, мыңдық бойынша ұстай беремін. Бұл жақтан жаңа қосылған мұсылман жасақтар үшін кей істерге көмек бересіңдер. Қаған әкем қалың қолымен бізге қарай келе жатыр. Құрылтай қамын бекем жасайық, аблақ-саят тойында еш кемшілік болмасын! – деді.

Мезгеу айы жақын. Ұлытау бойы көктем нұрымен жаңарып, дүние құлпырған. Теріс-Кендерлікті бойлай өскен қалың тоғай арасынан торғайлар пыр-пыр ұшады. Жыланшық пен Теріс-Кендерлік суы жыпырлаған жыл құстарына толған. Сай-сала мыңғырған төрт түлік, төрт түлікке араласа жайылған жабайы құландар мен бөкен-­киікке толы. Айнала төңіректе аң деген жыртылып-­айырылады. Орда-­Базардан сәл ұзасаң-ақ, сирағынан ұстап алардай мыңғыра жайылған киік көп.

Жошы ханзаданың жаны енді тыныш тапқандай. Бейбіт, берекелі, шалқыған өмір. Бірер жыл сайын Хорезм шахының түмен-­түмен жасауылы айнала соғып, бөріктіре қырып, тонап кететіні болмаса, жуық жылдары қырғын соғыс көрмеген. Әзірше мал аман, жан есен. Айналасы бір жылда бұл елге бауыр басып кетті. Өтүкен даласындағы ордалы үйелмені түгел көшіп келген жасақтың да көңілі шадыман, нояндары хош. Енді қаған әкенің жарлығына сай, Құрылтайға қатысатын бектер мен мырзалар да дайын. Ұзын саны – үш жүз адам. Ол шаруаны Кет-Бұқа мен Кете ноянның мойнына жүктеген. Бұл топта Шайбан мен Таңғұт, Бұуал бастаған ұлдары бірге жүреді. Өзі қасына нояндарын алып, Көкшетеңіз бен Бетпақтан мыңғырта құлан-киік айдап әкелмек. Сонымен қатар атқұмар қаған әкесіне өзгеше сыйлық жасауды ұйғарған.

Қыпшақ даласы жылқыға өте бай еді. Ең кедей деген адамдарының өзі жүздеп үйір айдайтын. Байтақ даланың тұс-тұсына аттандырған хабаршы нөкерлер жиналған қисапсыз жылқы үйірлерін Орда-­Базарға жақын Бақырлық маңына, Теріс-Кендерлік өзенінің кең жайылған арналы тұсына түсірді. Алдымен үйір-үйірімен бөлектетіп, одан кейін түсіне қарай бөлдірді. Қиқулаған қалың жасақ үш күн бойы Бақырлық тұсын думанға бөледі. Бірыңғай ақбозын, қан-жиренін, қарасын, торысы мен құласын төрт мыңнан бөліп алған жылқышы-­жасақтар ұзын саны жиырма мың қылқұйрықты Бақырлықтың түстігіне айдап апаруға әзір. Орда мен Бату бастаған жылқышы-­жасақтар да сақадай сай.

Орда-­Базарды қорғауға, Құрылтай дайындығына бес мыңдық қол қалдырып, түмендерін үшке бөлді. Бір түменді өзі мен кенегес Құнан ноян, екіншісін сижуыт Мүңгуір, үшіншісін кеңгіт Құтан мен үйсін Құштай нояндар бастады. Бұлар – шайқасқа аттанған сауытты, темір қарулы құрыш жасақ емес, тері сауытты, қару атаулыдан қылыш пен садақ қана асынып, қолдарына құрық алған аңшы жасақтар. Кішітау, Арғанаты мен Балқаш-­Көкшетеңізге дейінгі жақын аумақтан аба құрып, аң қуады. Ендігі шаруа – мыңдық емес, жүздік пен ондыққа бөліне, оқ жетер аралық тастаған, шегіне көз жетпейтін қалың қамажау. Әр ондықта бір-бірден дабыл мен даңғара бар. Батыс тарабы Ұлытаудың аңы ең көп жоталарынан Қоскөлге дейін, шығыс тарабы Киіктіден Көкшетеңізге жететін құмды бүргенді далаға дейін созылған қалың аламанның қиқуы, дабыл-даңғарасы жер кеудесін солқылдатты.

Батыс пен шығысқа ұзына созылып, түстікке қарай алып шеңбер жасап, аң атаулыны үркіткен үш түмен қолдың арасынан жануар қашып құтылар аралық, үлкен үзік жоқ-тұғын. Кері үріксе де сәйгүлікті сығай жасақтың ысқырық жебесінен өте алмас. Шеңбер жинақтала келе, Бетпақтың ен даласына түскен. Сақ заманынан қалған құдықтар көп еді, кезіктер әкелген сызба бо­йынша, Құланбасыға апарар бетпақ жазықтың түгел нобайы әр түменбасы мен мыңға, жүзбасыларға тегіс таратылған. Самарқанд бояуымен қой терілеріне өшпестей сызылған жол бағдары әр ноянның қоржынында. Шығысты қаумалай айдалған қалың аң Бақырлық маңына жиналмақ.

Көктем лебімен буын-буыны босап, бір түлеген Қыпшақ даласы өзгеше түске еніпті. Өзен арналары толып, жер-әлем құлпырып, төл аузы аққа жарыған шақ. Теріс-Кендерлік бойы боталы түйе табылмас ну шілік, жазықайлар мен бел-белес жасыл орман. Сай-сала толы мөлдір суы бұрқаған тұма бұлақтар. Бейне жұмақ мекен дерсіз. Жошы ханзада да, нояндар мен жасақтар да ерек қуаныш үстінде. Қан төгіп, жан беріп, қамал қиратып, ат жалында ұйықтағаннан аң қуып, саят құрып өткізген тыныш өмірдің қадірі бөлек қой. Көшпенді баласы тумысынан жылқы құмар. Оған қоса, аңшылық десе ішкен асын тастай атқа қонады. Аттылардың керемет жауынгер болатыны – аңшылық пен жылқы бағудан. Ес білгеннен қасқыр апанына түсіп, бөлтірік алады. Кежеге тұлым қойып, алаңғыр садақ асынады. Он бес жасында-ақ ержүрек батырға айналатын Түрік баласының өзге нәсілді жатақ жұрттан парқы көп. Жатақтар өлетін және көмілетін жерін біледі. Мәңгілік тұрағын алдын ала көрсете алады. Ал көшпенділер олай емес, қайда өліп, қай қуыста қалатынын ежелден қаперіне алмайды. Көшпенділер үшін тау мен даланың, орман мен судың қадірі бөлек. «Өлген соң тәніміз топыраққа айналып, жанымыз Тәңір қасына кетеді» деп санайды. Өлімнен еш қорықпайтыны, өлермен болатыны содан.

Мезгеу-мамыр айының басы. Шыңғыс қаған ауыр қолымен Қаратаудың желкесінен асып, Шу өзеніне жеткен. Одан әрі батыстап барып, Сарысу өзенін бойлай, Ұлытау шегіне ілінді. Жошының ханымдары Бектұтмыш, Сартұқ, Үкі-қатындар және Кете нояндар, қасына ерген қыпшақ пен қаңлының, үйсін мен оғыз тұқымының үш жүз жақсысын алып, Шыңғыс қағанмен амандасты.

– Жошы ұлым қайда? – деп сұрады қаған.

Бір тізерлей ізет білдірген Бұқа ноян:

– Жошы ұлыңыз Ұлытау мен Кішітаудың, Арғанаты мен Көкшетеңіз аймағының көктем отынан көтерілген барша аңын айдап әкелуге үш түмен жасағымен кетті. Ұлы аблақта сізге ерекше сый жасамақ… – деді.

– Оған хабар жіберіңдер, – деп бұйырды қаған. – Құлан-қатын сырқаттанып қалды. Құрылтайдан соң саят тойын өткізіп, Ұлұғ Ордаға қайтамыз!

Үш тарапқа бөліне шыққан хабаршылар Бетпақтан бері аунаған қалың нөпір арасынан ханзаданы тапқанша, біраз күн өтіп кетті. Аңшылық қызығына түсіп, ес-ақылы шыға қағуылда жүрген ханзада мұнда жақындағанда Құрылтай басталып кеткен. Сартауыл жорығында көмекке қол қосқан Қарлұқ ханы Арслан, ұйғыр идиқұты Барзұқ, Алмалық әмірі Сұғнақ-­тегін сияқты ат тұяғы жетер жерден келген ел иелері, барша ноян-мыңғандар түгел екен. Ұйғыр идиқұтының Отырарды қоршағанда алапат шайқастан сескеніп, қолын шегіндірген бірнеше сардарының басы алыныпты. Қағанға күйеу болған соң Барзұқ хан жазадан аман қалды.

Құрылтайдың үшінші күні Бақырлық шегіндегі қалың қол шетіне Жошы ханзада да келіп жетті. Бұл жаққа таяғанда хабаршы жіберіп, Орда мен Бату бастаған жылқышы-­жасақтарды тоқтатып қойған. Бес түсті жылқы үйірін бес бөлек айдап, бірқалыппен келген соң жасақ та, жылқылар да болдыра қоймапты. Күргейлей үркітіп, қаумалай әкелген, санында қисап жоқ қалың аңды Тасөткел маңындағы жазықта қоршаулап, қаған әкеге хабар жіберді. Орда мен Бату иіріп отырған екі түмен жылқыдан кіл ақбозды алдына салдырды да, қасына екі ұлын ерткен Жошы ханзада биік салтанатты тұғырда отырған әкесінің тура алдынан айдап өтті. Содан кейін Тоғытайлар айдаған әр түсті үйірлер кезек-­кезегімен өткенде, Шыңғыс қаған қуанғанынан орнынан тұрып кеткен.

Осыншама мол жылқы – ырысы тасып, дәулеті шалқыған Қыпшақ даласының қаған алдындағы бір көрінісі еді. Ұлы мен немерелерін маңдайынан сүйіп, құшағына басқан қаған Жошыға айрықша ықылас, өзгеше пейіл танытты. Сыйлығына алғыс ­жаудырып, түнеріңкі қабағы жадырап, шешіле сөйлеп кетті.

Құрылтай кешке қайта жалғасып, түйінді шешімдер сонда айтылды.

– Ұлдарым! – деді Шыңғыс қаған. – Қадірлі бек ұлдарым! Батыстағы киіз туырлықты жұрттың басын біріктіріп, ұлы қағанатқа қоссам деген арманым орындалды. Жасы жетіп қалған әкелерің үшін бұдан асқан бақыт бар ма?! Енді бір ту астына жинаған елдерді төрт ұлыма бөліп бермекпін. Менің үлкен істерге жорық ашқан сәттерімнен бастап тұңғыш ұлым Жошының еңбегі өте көп сіңді. Бұл төртеуіңді алалағаным емес. Сондықтан Жошы ұлыма аумағы ең үлкен Қыпшақ даласын бермекпін. Ұлұғ Ұлыстың батыс шегінен, Алтай тауларынан басталады. Ертіс бойы мен Жетісудан Еділге дейінгі Дәшті­Қыпшақ байтағын, түстікке қарай Хазар теңізін, терістік Хорезм мен Сырдария бойын беремін. Бүгіннен бастап оған хан мәртебесімен құрмет көрсетесіңдер. Шағатайға Жетісу бойының шығысын, тұтас Мәуреннахр мен Хорасанды сыйлаймын. Бұған дейін Жошының үлесінде болған, кезінде өзі бағындырған Тоғайлы мен Орда тұрған қарашаңырақ кенже ұлым Төле мен Үгетайға қалады. Болашақта батыр ұлым Үгетайға Ұлыстың түстігіндегі Алтын елін беремін! Көзімнің тірісінде шүршіттерді өзім құлатып үлгермесем, оны Үгетайға тапсырамын!

Жүздеген киіз үй алдына тігілген Шыңғыс қағанның алтын тіреулі ақ шатырында дүркіреген нояндар мен қолбасылар, ақылгөй абыздар қағанға, қаған ұлдарына құтты болсын айтты. Одан кейін «Жошы ханның қызметінде боласыңдар» деп атақты екі ноян – қоңырат Құқұ мен қият Мүгету батырды бес мың жасағымен қоса берді. Қаһарлы әкеден мақтау естіп, жылы пейіл көрген Жошының мерейі тасыды. Енді ол қатардағы ноян немесе ханзада емес, қаған аузымен айтылған жарлыққа сай Жошы хан болды. Ұлысы дербес болмағанымен, өз басы толық еркіндік алды. Енді жаны қаламайтын соғысқа кіріп, шашыраған адам қанын көрмейді. Зар жылаған жетім мен жесір дауысын, жорық қиқуын естімейді. Мұрнына қан сасыған майдан даласының қоңырсық түтіні келмейді.

Ертесі ұлы аблақ, абалы саят басталды. Жошы хан Сарыарқа шегінен, Арғанатыдан бері айдап, Сарысу өзенін жағалата мыңғырт­қан мың сан аң – құлан мен киік, қарақұйрық үйірін қамаған. Осынау кең алқапқа қаған әкесі бастаған нояндарды шақырды. Үш күнге жалғасқан ұлы аблақта Шыңғыстың өзі тұлпарына мініп, ат үстінен садақ тарта аң аулады. Жошы ханның үш інісі де, темір құрсаулы кешіктендері мен абыройлы нояндары да, қолбасылары мен Сартауыл соғысынан қажыған күллі жасақ та бір жырғады. Жолбарыстай жетілген Қасардың үлкен ұлы Есүңке мерген мен Бату ханзада үлкендігі тұл айғырдай құланның тарпаңын атып жыққан еді. Қаған атасына сыйлады. Енді көзге түсе бастаған Есүңке мергеннің арыс садақ тартуда мергендігі Жебе ноянға жеткен екен. Батудың да одан қалысар түрі жоқ. Бойы әкесі Жошы ханнан да ұзын, қапсағай денелі жас Бату қаған атасының назарын өзіне аударды. Үш күндік аңшылықта топты кешіктендерін кейін ысырған қаған қасына Есүңке мен Батуды алып, құлан атып, киік аулады.

Өзінің жорық ордасы тоқтап, Құрылтай өткен жерде дара өскен жалғыз ағаш бар еді. Діңі адам құшағындай, салалы бұтақтарын кең жайған алабөтен ағаш қағанның назарын еріксіз аударған. Жол бойы көріп келеді, Ұлытау даласында оқшау өсетін жалғыз ағаштар көп. Ұлдары мен немерелерін шақырып, кешегі қуғында Есүңке мен Бату атып алған құланның басын алдырды. Терісі сылынып, қу жоңқа сүйегі қалған тарпаңның басын, Есүңке мен Батуды жұмсап, ағаштың ұшар басына ілдірді. Шыңғыс қағанның,
оның батыр ұлдары мен тау қопарар жаужүрек жасағының табаны тиген, Жошы ұлысының іргесі көтерілген осынау жер кейінгі ұлы тарихта Құланбасы атанып кетті.

Көктем мезгілі болғандықтан, аң тұқымы әлі семірмеген. Оның үстіне неше күнге созылған үркін мен қуғында су ішпей, қарындары қабысқан құландардың ішіндегі еркегі мен пышақ сүйер толымдылары ғана ауланды. Ұзақ қуғын түскенде, әбден болдыр­ған құлан тұқымы аузын ашып, төрт аяқтап, бір орында тұрып қалады екен. Белгүтай мен Желме екеуі от жақтырып, темір қыздырып, ат үстінде шауып келіп, шалмаға ілінген, құрыққа түскен құландардың санына таңба басты. Белгүтайдың басқаны – Қият, Буыршының басқаны – өз руы Арулат таңбасы. Оны көрген жас батырлар шұрқырай есіріп, өз рулары мен тайпаларының таңбасын ала жүгірді. Атуға жарамсыз, еті жасық деген мың сан құланды әлсіреп, төрт аяқтап тұрған жерінде немесе әлі қуаттыларын құрықтап ұстап таңбалай берді.

Сөйтіп, Шыңғыс қағанатының шаңырағын көтеріскен керей, найман, қоңырат, жалайыр, меркіт, татар, оңғыт, қырғыз сияқты тайпалар мен рулардың таңбасы басылған жүздеген құлан Қыпшақ даласында біраз жыл бойы жайылып жүрді.

Жасақ іші мәре-сәре күлкі, неше күнге жалғасқан мерекелі той. Аудан аман қалған, саны әлденеше мың таңбалы құландарды құрсау шетін ашып, еркіне жіберген. Алды дүркірей қашқанымен, соңғы жағы неше күн бойғы отсыз, сусыз қуғыннан әлсіреп қалыпты. Тұтас қоршау ашылып, аблақ алаңын бос тастап кетті. Қаған да, нояндар мен қалың қол да, Жошы хан тобы да ұлы думанның қызығын көрді.

Мың сан қой мен жылқы сойылып, құлан мен киік, қарақұйрық еті қақталған аблақ маңынан ақ май аққан. Ырғын тойдың даңқы Қыпшақ даласында аңызға айналып, бұл төңірек Майтөбе аталып кетті.

Жорық ордасында рақат күй кешіп отырған Шыңғыс қаған Жошы мен Шағатай екеуін оңашалап шақырып алды. Үргеніш түбіндегі реніштен кейін екеуінің бетпе-бет кездесіп отыр­ғаны осы.

– Жаңа ұлыстарың құтқа толсын, хан ұлдарым! – деді қаған. – Әкем Есугей батыр орындай алмай кеткен мұратты мәресіне көтердім. Қартайған әкелеріңнің осыншама құдіретті алып жұртты басқаруы оңай емес. Сондықтан өзімнен туған төрт ұлға үлес беріп отырмын. Сендерді кісі танымас, аң жортпас құба түзге қалдырып жатқан жоқпын. Күреннен күрен бөліне шықса, қайта жүздеспей тұра алмас. Үйірден үйір бөлінсе, қайта құралмай
жүре алмас. Ағайын арасы торқалы той, топырақты өлімсіз болмайды. Бір-бір хандықты иелендік деп, араларың суымасын. Бірліктерің бұзылып, араларыңнан ала жылан өтпесін. Сырттан жау келсе, өре түрегеліп, қол қосып, бірге қарсы шығыңдар. «Ұлы Жасақ заңы» сендердің ел басқарудағы біліктерің, жөн айтар тұғырларың болғай! Қаған әкелерің құрған Ұлұғ Ұлыстың шеті сөгіліп, берекесі шашылмасын. Менің сендерге айтарым – осы.

Үлкен екі ұл бір тізерлей, қолдарын кеудесіне қойып, ант-уәдесін берді.

Құрылтай-жиынмен, қызық-думанмен, аса көңілді саятпен өткен мезгеу-­мамыр айы да соңына таяды. Шыңғыс қаған қолын жиып, Ұлұғ Ордаға аттанбақ. Жошы ордасына, Орда-Базарға түсіп, келіндері мен немерелерінің ортасында арқа-жарқа болған қаған отауында бірер күн түнеді. Сырқат меңдеген Құлан-
қатын да қасында болды. Әкенің де, баланың да ең бақытты күндері еді бұл…

Бас-аяғын жинақтаған ауыр жасақ, мыңдаған арбалы кер­уенімен Жетісуға ат басын бұрды. Жүз шақты нөкерін ерткен Жошы хан әкесін үш күншілік жерге дейін шығарып салды. Қош­тасар сәтте алдына Жошы ханды тағы да оңашалап шақырды. Жорық ордасында қарт ноян Буыршы да отыр екен.

Қаған:

– Жошы ұлым, ауыр қол енді сахараға қайтпақ. Осында қош айтысайын деп арнайы шақырдым, – деді.

Буыршы ноянға бұрылды да:

– Ескі досым, қарт нояным Буыршы, хан ұлыма өз кеңесіңді бергейсің! – деді.

Шара толы қымызын сіміріп салып, иегін жеңімен сүрткен Буыршы орнынан тұрып, Жошының алдына келді.

– Ұлы қағанның тұңғышы, аға ханзада Жошы балам, айтқанымды тыңдағайсың. Қаған әкең сендей батыр ұлын жаңадан жауланған алыс шетке қалдырып барады. Құс ұшып өте алмас биік заңғар болса, төменшіктеп, именіп қалма. Күдір соқпағына қарамай асып өт. Алдыңнан сәні келісті қызық-­думан қарсы алар. Өткел бермес дария бар десе, жалтақтап тұрма, амалын тауып, өт те кет. Жарқабақтан көк күймелі топ қарсы алар! – деді.

Сәл қитығып қалған Жошы:

– Сүбітай ағам екеуміз алғаш рет құрыш арбалы жасақ бастап келгенде, бұл Қыпшақтан бізге қарсы ешкім қару көтерген жоқ. Астамсыған Мұхаммед сұлтанмен соғысқанымыз болмаса, қыпшақ пен қаңлының қанын төккенім жоқ! Жаңа ұлыс қаған әкеме барын алып, бақанын таянып, құлдық ұрды. Менің Орда-­Базарыма құт қонып, ырыс дарыды. Ноян әкей, қаған әкем сен кеңес айтады дегенде, атымның тұяғы әлі тимеген алыс жұртты, мойны шалғай Еділ бойын қалай бағындыру жайлы ақыл бере ме деп ойлағанмын. Бұл айтқаның жас балаға дайын асты қалай жеу жайын көрсеткенмен бірдей… – деді.

Буыршы көптен бері жорық жолында емес, Шыңғыс қағанның ас-суын тексеретін бауыршы ^[9] болып жүрген. Көне ноянына бұл сөзді қызметіне қарай кекесінмен айтқанын сұңғыла қаған түсіне қойды.

– Жошы ұлым, алдындағы даяр асын төгіп-­шашып ішетін, қорамсақ бауын жылап жүріп байлайтын ез ұлдар да көп қой. Дайын тамақты қалай жеуді білудің өзі үлкен өнер емес пе? Әке орнындағы кісіге олай сөйлемес болар. Ата мен ұл жараса сөйлесіп отырса, несі айып? Сені мұнда жаңа ұлыстың ханы етіп қалдырып бара жатқаным – соншама жыл маңдай терім мен қызыл қанымды сарқып құрған қағанаттың тең жарты салмағын саған көтерту. Қазіргі Ұлұғ Орда отырған ел шаңырағы саған қараған ұлыс көлемінен кіші. Бұл саған артылған жүктің қаншалықты ауыр екенін білдірмек. Өзің бағындырған Тоғайлы жұрты саған бауыр басқан екен. Ұлысыңа келеміз дегендеріне тосқауыл жоқ. Өтүкен даласындағы рулардың да саған келіп қосылып, Қыпшақ даласын мекендеуіне рұқсат. Ағаларың Жебе ноян мен Сүбітай баһадүр барлап, шауып келген алыс атырапта қауіп те жоқ емес. Сабырың мен қайратыңды, ақылың мен ашуыңды өз орнымен жұмса. Үлкен ұлың Орда-­Ежен өзіңе тартқан мейірімді де, екінші ұлың Бату қаған атасына тартып, мейірімі мен айбаты ұштасқан жігіт болыпты. Қайда барсаң да, Батуды қасыңнан тастама. Ендігі қорғанышың – ұлдарың мен ержүрек нояндарың. Тура сол сияқты сен де – менің еңселі ордамның алтын діңгегісің. Ел іші бүліктен, орда маңы қастықтан аман болғай!

Жошы әкесінің шын ықыласымен айтқан кеңесін жадына түйіп, екеуіне кезек бас иіп, құрмет көрсетті. Сырттан кешіктен мыңғаны Толұн-шербимен сөйлесіп тұрған Жанай ноянның дауысы естілді.

– Қағанға жолығуым керек! Шұғыл хабар әкелдім. Құлан-қатын хал үстінде жатыр. Қағанды көргісі келеді…

Шыңғыс қаған орда есігінен көрінгенде ұзын саны мың жарым кешіктен батырлары тізе бүгіп, құрмет көрсетті. Буыршы мен Жошыны, Жанай мен Толұн-шербиді ерткен ол Құлан-қатынның арбалы ордасына кірді. Аппақ қудай болған ханымның жүзінен ажалдың суық лебі еседі. Қасында Құлқан мен Шағатай отыр екен. Бұған дейін әлденені айтып, сөйлескен сияқты. Шағатай қымсына орнынан тұрып, кейін ысырылды.

– Ұлы қағаным! – деді Құлан дауысын үзіп-үзіп. – Тәңір мені шақырып жатыр. Саған менен қалған соңғы белгі – өз қаныңнан туған Құлқаным… Қағаным, саған айтарым бар.

Өзіне оңашада айтары барын сезген ол қасындағылардың бәрін шығарып жіберген. Не туралы айтысқаны, Құлан-қатынның қаһарлы қағанға нені тапсырғаны жұмбақ…

Келесі күні таң алдында, Сарысу өзенінің бойындағы кіші жорық ордасында Құлан-қатын да Тәңір дәргейіне кетті. Темужіннің ата жауына айналған, жер бетінен тұқымы өшіп кетуге шақ қалған меркіттің Тайыр-ұсұнынан туған Құлан-қыз; алғаш көргенде-ақ, әлемді жаулаушы ұлы қағанның жүрегін бір күлкісімен баурап алған Құлан-бике; Шыңғыстың ұлы жорықтарының бәріне қатысқан, қанды-­шаңды шайқастардың неше түрін көрген, күллі Ұлыста қағанды айтқанына көндіре алған жалғыз әйел заты Құлан-сұлу; ғалам аңызы Шыңғыстың ішінде кеткен құпиялары мен сырларын, қуанышы мен қайғысын, шаттығы мен мұңын жалғыз бөлісе алған Құлан-қатынның дегдар сүйегі Қыпшақ даласында, Жошы хан орда тіккен Ұлытау топырағында, Сарысу бойында мәңгі қалды.

Құланды жерлеу үшін көк майса көмкерген әдемі қойнауды Шыңғыс қаған өзі таңдап берді. Тасатар қажеті үшін алып жүрген ақ қайыңнан шабылған табытқа Құлан мүрдесін жасы егде тартқан қаған өз қолымен жатқызды. Сақал-шашы бурыл тартқан, еңсегей тұлғасы бүгіле бастаған Шыңғыстың қабағын торлаған ауыр мұң әзір тарайтын түрі жоқ. Тасаттық аяқталған соң жерлеу салтын ең көне нояндары Буыршы мен Желме басқарып, мола үстінен бір түмен жылқыны екі қайыра айдап өткен. Өгіз арбалы жорық ордасынан шығып, биік жақтауға сүйенген қаған Құлан-қатынның моласы көзден ғайып болғанша күнбатыстан көз алған жоқ. Ат үстінен бастарын иіп, үнсіз аза білдірген қалың қол бірқалыпты жүріспен көз көрмеске ұзап кетті. Енді бұл жарық дүниеде Құлан-қатын да жоқ…

Қасына ұлдарын ерткен Жошы хан қаған әкені күншілік жерге дейін шығарып салды. Әкесімен соңғы рет қоштасып, Жетісу жеріне бағыт түзеген қалың қолы ұзап кеткенше атына мінген жоқ. Сол сәтте барып әкесін қаншалықты жақсы көретінін, соншалықты сағынатынын түсінді. Жанарына лықсып келген ыстық жасты ұлдарына көрсетпей, соңын мұнарлы шаң көмген қалың қолдың соңынан ұза-а-ақ қарап тұрып қалды…

 

ЖИЫРМА ҮШІНШІ ХИКАЯ

 

Жошының Қыпшақ даласына сауын айтуы.

Есіл ханның Тәңір дәргейіне қайтуы

Әлқисса, Сартауылды шаңға көміп, қанға бөктірген қалың қолды шығарып салған Жошы хан Орда-Базарға қайтып келді. Көңілінде күдік те, құлазу да бар. Күдігі – қанша туыс дегенмен, бәрібір шет жұрт есебіндегі Қыпшақ даласын өз туының астына қалай жинамақ? Құлазығаны – ес білгеннен бауыр басқан, бірге өскен соншама ағайын-­туғанынан жырақта үйірінен бөлінген құлындай өзі қалды. Өгелін әже бұ дүниелік емес, қартайған Бөрте-енеге алдағы уақытта амандасып қайтпақ. Қаған әке Қыпшақ даласына «Жошы ұлысы» деп ат бергелі көп уақыт өтпесе де, мұндағы жұрт дүрлігіп жатыр. «Шыңғыс қағанның тұңғыш ұлы бізге хан болыпты. Енді оны Ұлытауда хан көтерейік» деген сыбыстар да жетті. Қаған әке хан деп атағанымен, әке жарлығынсыз ондай дүрмек өткізу қауіпті. Осы жайды кеңесу үшін барлық нояндарын шақырды.

– Қаған әкем осыншама байтақ ұлысты маған тапсырып кетті. Шығыс пен түстік жаусыз болғанымен, терістік пен батысты қамсыз тастауға болмас. Осындағы бұрынғы жұрт қыпшақ­қаңлының, түрікмен мен аздаған қырғыздың бектері мені хан сайламақ. Қаған әкемнің жарлығы болмаса, олай еркін кетуім жарамас.

– Ежелден жер белсіз, ел иесіз болған емес, – деді Бұқа ноян. – Игі жақсының басын қосып, Ұлыс кеңесін өткізелік. Орда алдына осындағы бар рудың таңбасын салдырып, алып ақ ту ілейік. Сол тудың түбінде ант алсаңыз, зор үкім жүргізуіңізге тиімді болар еді.

Бұқа ноянды құптай жөнелген Кете мен Құнан, Күй-Темір мен Кет-Бұқалар қолдарын қусыра келісім сұрады. Оларға бас ноян Бұқа да қосылған.

Сөйтіп, шілде айында жан-жаққа сауын айтылып, көктемде өткен Құрылтайға қатысқан үш жүзге жуық бек пен мырзалар Теріс-Кендерлік бойына жиналды. Сығанақ қаласының әмірі, Хасан қажының ұлы Нұриддин Сыр бойындағы шаһарлардың әмірлерін, имамдары мен шейхтерін түгел ертіп келді. Женд шаһарынан Әли қожа да жеткен. «Ұлыс кеңесі» аталған осынау жиында ендігі ел тағдыры, жаңа ұлыстың болашағы жайлы мың сан сауал көтеріліп, Жошы хан тарапынан жауабын да тауып жатты. Бесінші күні кеңес аяқталып, түйінге келер тұста, қаған жарлығында айтылғандай, ел атауы «Жошы ұлысы» деп ресми түрде бекіді. Сапар үстінде бұл жайдан хабар алған Шыңғыс қаған хабаршы жіберіпті. Айтқан сәлемінде:

– Қадірлі Жошы ұлым, әкең еншіңе берген ұлыс іргесін батысқа қарай кеңейтіп, аяғыңды алысқа соз. Сүбітай батыр жорықтан келген соң бір жыл бойы қасыңда болып, саған жәрдем етеді. Майқы ноян ұлысыңның батысына ие болсын. Сайыс аттарыңды семіртіп, көкжал жасағыңды жарақта! Шабындыға түскенімен, толық бағынбаған батыс Дәштіні қағанат құзырына қаратқайсың! – депті.

Сүбітай ағасының қасында қалатынына бек қуанған Жошы ханзада батыс тарапқа кезіктер жіберіп, шолғыншы жансыздар арқы­лы елдің ішкі жайынан толық хабар алып отырды. Көңілінде тағы бір түйін бар еді, соны шешпек болып нояндарын шақырды.

– Қаған әкем Ұлұғ Ордаға жүрер алдында: «Өзің бағындырған Тоғайлы жұрты саған бауыр басқан екен. Ұлысыңа келеміз дегендеріне тосқауыл жоқ. Өтүкен даласындағы рулардың да саған келіп қосылып, Қыпшақ даласын мекендеуіне рұқсат» деп еді. Атамекеніміз Онан мен Керүлен, Орхұн мен Селенгі бойында, одан арғы Тоғайлыда қалған біраз руды көшіріп алсақ деген ой есімнен шықпай жүр…

– Қазір Ұлұғ Ұлысқа бағынған, кезінде сахарада хандық құрған найман мен керей, олармен қоңсы қонған қоңырат пен меркіт, жалайыр мен татар руларының біразы мұнда көшіп келіп жатыр. Бұйда бұратындар әлі де табылады, – деді Кет-­Бұқа.

Оның сөзін қолдай кеткен Бұқа ноян:

– Қағанның хан иеміз Жошыға артқан үміті зор. Біз үшін де зілді салмақ. Жаңа ұлыс әзірше тыныш тұрғанымен, кейін ірілі-­ұсақты бүлік те тууы мүмкін. Біздің қазір, бәрін қоссақ, төрт түменге жуық атты жасағымыз бар. Ұлұғ Орда төңірегінен тағы ел келіп қосылса, құт емей не? Жебе ноян мен Сүбітай баһадүр кеткен батыс жақ бізге әлі жұмбақ. Қос дария бойында қалың Қыпшақ жұрты жатыр. Қағанымыз: «Аттарыңның тұяғы, жебелеріңнің ұшы жеткенше Дәшті-­Қыпшақты өздеріңе қаратыңдар» деп бұйырды. Ұлұғ Ұлысқа, Тоғайлыға сенімді батырларды жіберейік, – деді.

– Жошы хан иеміздің қасында жүргелі қаншама жыл өтті, – деп сөзге араласты Күй-­Темір. – Бір-бірімізге сыралғы нояндармыз. Бәрімізден жасы да, жолы да үлкен Бұқа батыр, өзіңсің. Алыс жол сапарын қиын демесең, қасыңа Түңке мен Қашы мергенді алып, өзің барып қайтсаң қайтеді?

Күй-Темірдің сөзін құптаған Жошы хан да осы байламға тоқтады.

Бұқа ноян Өтүкен даласына сапар шеккелі дайындық жасап жатқанда, Жетісудан өтіп, Ертіске бет алған қалың қолдан шұғыл шапқын жеткен. Жарлық хат әкелген – Қасардың екі ұлы Еку мен Тоқу. Шыңғыс қаған шүршіт тарапынан қаралы хабар алыпты. Ең ұлы ноян, даңқты қолбасы, Бұқа ноянның бірге туған ағасы, ұлыстың түстігіндегі іргелі шүршітке патша (Го Уаң) мәртебесімен қалдырған жалайыр Мұқалы ноян қаза болыпты. Ұлы оғлақ айының соңында о дүниелік болған батырдың хабары енді жеткен. Елу үш жылдық ғұмырының отыз жылын Шыңғыс қағанның қағанат құру ісіне арнаған, жаудан беті қайтып көрмеген батырының қазасынан Жошы ордасы да есеңгіреп қалды. Бұл жақта Сартауылды шауып жүргенде, Мұқалы ноян аттан түспей, шүршіттің шығысы мен терістігін түгел жаулап алған. Тек Жұңду талқан болардан бұрын патшасы қашып барып, алып дария Хуаңхэнің арғы бетіне тіккен жаңа ордасын алуға тақаған шақ еді. Ұзақжылдық атүсті шайқастан қажыған батырға ауасы ылғал Сарыөзен жағының табиғаты жақпаса керек. Аз күн ауырып, Тәңір алдына қайтқан екен.

Өлер алдында нояндары мен мыңғандарын жинап, өсиетін айтыпты. «Отыз жылым ат жалында қылыш сабын қымтап ұстаумен өтті. Қағанның ұлы жорықтарының бірінен қалмадым, жау өтінен шегінбедім. Атса оғы, сілтесе қылышы болып, ұлы қағанаттың іргесін көтерістім. Өмірімде жеңіліп көрмедім. Тек бір мұратым ішімде кетіп барады – шүршітті толық қиратып, астанасы Далияңды ала алмадым. Ол мұрат енді сендерге қалды. Қаған менің өліміме қайғыра көрмесін», – депті. Оның алыс есіл ғұмырға қош айтқан жері – Қытайдың Шәнши өңірі, Шижоу ауданы, Тұңшүй өзені жағасындағы Бәнши кенті.

Бұл хабарды естіген қаған үш күн бойы сырқаттанып, жорық ордасынан шықпай жатып алыпты. Онсыз да Құлан-қатынның тосын өлімі жанын жегідей жеп жүрген. Елүй Чуцай таңғұт мергиясы мен арқа киігінің мүйізін қосып қайнатқан шөп-дәрілерімен емдеп, қасында болған екен. Жошы ханзада өзге нояндарын ертіп, Бұқа батырға көңіл айтып, күйзелген жанын жебеді. Қаған жарлығында: «Бұқа ноян әлі шабылып бітпеген Алтын еліне барып, ағасы Мұқалының соңын жөнелтсін. Мұқалының Гоуаң орнын жалғыз ұлы Бөрі-­Боғолға өткеріп берсін» депті.

Өтүкенге бармақ болып ерттеген атының басын Ертіске бұрған Бұқа ноян сол күні-ақ жолға шықты. Рулас інілері, жалайыр Түңке мен Қашы мергендер онымен ере барып, Шыңқайдың Балықсұнынан әрі қарай Онанға тартады. Жошы хан оларды қимастықпен аттандырып, қасына екі жүзден қорғаушы жасақ қосып берді. Өзінен жасы үлкен Бұқа ноянды Жошы хан ерекше жақсы көретін. Жиырма төрт жасынан бері қасынан бір қалып көрмеген үш батыры алыс сапарға кетті. Әйтеуір, көңіліне медеу тұтар Кет-Бұқа мен Күй-Темір, Құнан мен Кете, Тоғытай, ержүрек ұлдары Орда мен Бату бар.

«Үркердің толғағы» басталғанда қасына ұлдары Орда мен Батуды алты мың жасағымен ерткен Жошы хан Сығанақ қаласына аттанды. Өзінің мың жасақтан тұратын орда қорушынымен шықпақ еді. Кете ноян: «Алыс жол, ұзақ сапарға кетіп барасың. Жолыңда нендей қатер бары белгісіз. Түмендердің ішінен текедей таңдап, ең батыр жігіттерден алты мың жасақ сайлап берейін» деген. Ақылшы Кете ноян сұрыптаған алты мыңдық дайын болғанда, өзге үш түменіне Күй-Темір мен Құнан бас болып, Орда-Базарды, ауыл-үйді күзетуге қалды. Күй-Темір – Жошы ханның бәйбішесі Бектұтмышқа аға, Тоғрыл ханның інісі Тай-Бұқаның кіші ұлы. Байырғы ішкі бүліктерде қашанда Оң хан жағында жүргендіктен, жас болса да Керей ордасында абыройлы еді.

Жошы хан сапарының мақсаты көп. Ел жайын өз көзімен көріп, алыс төңіректегі бектермен кездеспек. Басы Ертіс бойы мен Көкшетеңізге, аяғы Ырғыз бойынан Арал теңізіне дейін ірге жайған келгінші рулардың жайын да түгел байқастап шықпақ. Бұрын Сартауылға қараған терістік шектегі қалалардан бастап, мүмкіндігі жетсе Хазар-Каспий теңізімен қоса, Орал тауларын айналып, Ертіске дейін жүріп өтпек болды. Бес мың жасақтың мыңғандары – көктемде қаған әке берген Құқұ ноян мен Мүгету батыр, ежелгі батырлары Мүңгуір, Құштай, Құтан нояндар. Тоғытай қорушын мыңдығымен Жошы ханды қорғайды.

Жошы хан Сығанақ қаласына жетуге күншілік жер қалғанда,
Орда-Базарға хабаршы келді. Алтайдың түстік бетіне, Ертіс бойына жеткен Шыңғыс қағанның қалың қолы келер көктемде терістік Алтайдағы Бұқашошыған деген жерде үлкен той өткізбек екен. Бір жағы хабар әкеліп, бір жағы қызы Үкі-қатынды көріп кетуге келген Алшы ноян ордада қалған Күй-Темірмен ақылдасқан. Бұл шақта жаңа ұлыста үлкен беделі бар Бектұтмыш пен Сартұқ ханымдар ақылшы Кете мен Күй-Темірді алып, өздері аттанып кеткен болатын. Құнан ноян Орда-Базарда қалған. Бұл жайлы ошар Жошы ханға қыс айында бір-ақ жетті.

Зор шапқын өткелі төрт жыл болған Сығанақ қаласы бұрынғы күйін қайта тауыпты. Күз түсіп қалғандықтан, мұндағы ел егін жинау науқанында далада екен. Қала әмірі Хасен қажының ұлы Нұриддин хан құшақ жая қарсы алып, үш күн ат-көпір қонақасы берді. Шейх-имамдар, дінбасылары жиналған дастарханда:

– Мұнда қаған әкемнің жарлығымен қалғанымды білесіңдер. Қыпшақ даласы менің еншіме тиген соң, жаңа ұлысымның жағдайымен танысып жүрген жайым бар. Қыпшақ пен қаңлының, түрікмен жұртының жай-жапсарын ордама жиі жеткізіп отырыңдар. Біз енді бір ұлыстың туы астында біріккен ұлы жұртқа айналдық. Шабындыдан зауал алған әр қала қайтадан бұрынғы қалпын тапсын. Сығанақтан алтын ақшалар шығарып, Бақырлық пен Теріс Кендірлік бойындағы ұста пештерінде балқыған мыс пен жез айналадағы елге саудаға шығарылсын. Жаңа ұлыстың қоймасын қазына толтырар сәт енді келді – деді.

– Сіздің хүкіміңіз қаған жарлығымен бірдей. Қаңлы мен қыпшақ даласын Сартауылдың қанды шеңгелінен алып қалдыңыз­дар. Ұлы Хорезмнің туы жығылды, бодандық шылбырын үзіп, Жошы ханның қолына өттік. Сіздердің жергілікті жұрттың діні мен сеніміне, салты мен дағдысына жау көзімен қарамай, еркіндік беретін жарғыларыңыз бәрімізге жағып барады. Түбіміз бір түрік баласы болған соң, жаңа ұлысыңыздың іргесін көтерісуге барымызды салуға дайынбыз! – деді қыпшақ Санал бек.

– Хан ием, Санал бекті қоштаймыз. Біздің елде қантөгіс көп болды. Хорезм енді қайтып тұрмастай құлағанымен, соғыс салған жара әлі жазылған жоқ. Бір Самарқандтың түбінде қадірлі хандарымыз – Сарсығ-хан, Тағай хан, Барысмас-хан, Ұлағ-хан бастаған үш түмен туысқанымыз қаза тапты. Мұндағы қаңлы мен қыпшақ, түрікмен, қалаж, оғыз жұрты әбден шошынып қалды. Сізді қайы­рымы мен мейірімі толысқан, ізгі жан деп естиміз. Салық пен жасақ ісінде бізге біраз жыл жеңілдік жасап, қамқорлығыңызға ала көріңіз! Хақ дінді ұстанған біз пақырларыңыздың одан өзге тілегі жоқ… – деді Тағай ханның немерелес інісі Құршақ әмір.

«Жошы хан келе жатыр» деген хабарға ертеден қанық Женд, Баршынкент, Өзкент, Ашнас, Сауран шаһарларының әмірлері түгел жиналып, кезекпен қонаққа шақырды. Қаған әкенің ескі досы, Жендті алғанда шаһарды басқаруға қалдырған Әли қожа Жошы ханды Жендте бір ай ерулетті. Қалаларды баяу аралай, Отырарға дейін жеткен Жошы хан 1223 жылдың қысын Сыр бойында өткерді. Келер жылы көктем туа кейін қайтып, Сыр бойын жағалай, Күрдері-­Арал теңізінен бойлай өтіп, Хазар теңізінің терістігінен шықты. Жайықты өрлей, батыс Дәшті шегіне жеткенде бұларды шабуға келе жатыр деп ойлаған қыпшақтар мен саксиндер елші жіберіпті. «Біз Жебе мен Сүбітайға бағынып қойдық. Соғысты қаламаймыз». Тура сол тұста жазда орысты, күзде бұлғарды ойран еткен қос ноян да осы маңға тақау келген болатын. Жошы хан бұл хабарға қатты қуанды әрі таңғалды. Отырарды қоршау кезінде қоштасқаннан енді кездескелі отыр.

Жошы хан ел ортасына ішкерілей кіргенде, жаралы Жебе ноян мен Сүбітай батыр мұндағы туыс жұрттың хандары мен бектерін жинап, боз орда тігіп, айрықша құрметпен қарсы алды. Бұлғарлармен соғыста жараланған Жебе ноянның сырқаты тым салмақты екен. Тұла бойы қызып, қолтықтан тиген сүңгі татының заһары денесіне жайылған. Жошы хан бұған қатты қайғырды. Төрт көзі түгел келген өзге нояндарын шетінен құшақтай амандасып, Тәңірге тасаттық арнады. Сүбітай батыр Бұхарада көмекке алып кеткен Жошы түменін толығымен өз қолына тапсырды. Осынау төңірек енді қос батырға әбден таныс. Жебе ноян екеуінің атын атап, жылаған балаларын жұбататын мұндағы ел Жошы ханның өздерін қайыра шабуға емес, бағынышқа алуға келгенін біліп, көңілдері орнына түскен. Өзін көру былай тұрсын, атағын естуден үрейленетін Шыңғыс қағанның өзі қол бастап келе ме деп қауіптенген екен. Жоқ, оның тұңғыш ұлы Жошы ханның бейбіт ниетпен келгені – елге құт ұйығаны. Жошы ұлысының қолы Жайықтан өтіп, Еділге тақау тұсқа кіргенде, ай бойы тынбай жауған жаңбыр басылды. Ырымшыл жұрт оны да ұлы жақсылыққа балады.

Кеше ғана бес түмен жасағы түгел қырылған бұлғарларға қайыра елші жіберді. Олардан: «Соғысқымыз келмейді. Бейбіт бітісіп, салық төлеп тұралық» деген хабар алды. Орда-Базардан ұзап кеткен Жошы ханзада ол жаққа барғысы келмеді, соғыс емес, тыныштық іздеп шықты емес пе?!

Жебе ноян тірі ұстаған тұтқын кінәз Мстислав Романович
Киевскийді алдына келтірді. Арбада таңулы жатқан орыс кінәзінің кеспірін көрді де, бірден өлімге кесті ^[10].

Сонымен батыс шекара жайы да белгілі болған. Жері жұмақтай, суы балдай Жайық бойының түбіт шөбіне семірген жорық аттары сайыс тілеп, жұлқынған жасағын алып, кері қайтты. Күрдері көлінің терістігімен Ырғыз бойын басып, Ұлытауға, Жошы ордасы отырған Орда-Базарға беттеді. Ырғыз бойына, баяғы Хорезм сұлтаны Мұхаммед Ала-ад­Динмен шайқасқан жерге келді. Сүбітай батыр екеуі тура сол мезгілге сәйкес келгеніне таңғалды. Алды-артына қарамай қашқан сұлтанның шайқаста өлген жасауылдарын өз адамдары немесе осындағы жұрт жерлесе керек. Жақын маңдағы қырат үсті жыпырлаған төмпешікке толыпты.

Ауыр шайқас болған сол күні түнде жасақтарының мүрдесін Бұқа ноян тобына түнімен жинатып, асығыста терең жыраға жәм қаздырып, жағалай көмдірген. Сол тұсқа келіп, аттан түсті. Орда мен Батуға сол күнгі сұрапылды, естен кетпес қан кешуді ұзақ әңгімелеген. Боз бие шалдырып, тасаттық берді де, сонда бір күн түнеді. Таңмен оянған ол атын ерттетіп, ұлдарын алып, Қолтуған мергенмен сөйлескен жерге келіп, меркіттің қайран батырын сағына еске алды. Шудаланған тұман арасынан боп-боз болып шыққан күн жүзі әкелі-­балалы үшеуін мейіріне бөлеп, айналаға шұғыласын шашқан.

«Ханмен бірге қос ноян келе жатыр» деген хабарды естіген Күй-­Темір жарты күншілік жерде, Қоскөл жағасында арнайы орда тіктіріп, салтанатпен қарсы алды. Жебе мен Сүбітайдың соншама даңқты жеңісінен хабардар болған Шыңғыс қаған қос ноян мен оның екі түменге жуық қолына жүз мың бас жылқы сыйлау жайлы жарлық шығарыпты. Қасында қаңлы мен қыпшақтың, үйсіннің рубасылары бар, қалың жасауыл-­қосшыларымен келген. Иен жазықта атүсті ойындары басталды. Түрікменнің қазмойын тұлпарлары мен арабы сәйгүліктер, Онан бойынан келген түрік жабылары қатысқан үш жүзге жуық аттың бәйге шаңы аспанға көтерілді. Оза шауып жүлде алған тұлпарларды Жебе ноян мен Сүбітайға, Кете мен Мүңгуірге сыйлады. Жақ тартып, нысана атуда оза шыққан жас бөрілерді өз ордасының қорушын тобына алып, көшпенділердің қоян-қолтық күресінен жауырыны жерге тимеген палуандарды жасаққа тартты.

Олар жаз айында Орда-­Базарға жеткенде шұрқыраған думанның үстінен түсті. Түңке мен Қашы мерген Онан даласынан қайта оралған екен. Тоғайлыға дейін барып, Қыпшақ жұртына көшкен елді алып келген. Бір қауым жұрт – ұрасұт, қапқанас, тобас, қоңырат, алшын, қатаған, кенегес, қият, салжұғыт, баяуыт, арулат, маңғыт, құралас, дүрмен, жұрият, үйсін қатарлы рулардың көші Ұлытау баурайын лықсыта толтырыпты. Олардың арасында бірінші жорығында бағындырған Байкөл түстігін мекендеген тоқас, байжігіт, төлеңгіт, таз, байыт рулары да бар. Қатты қуанған Жошы хан дүбірлі той жасады. Жүздеген жылқы, мыңдаған қой сойылып, екі шақырымға дейін жағалай қазан астырып, келген елге ерулік берді.

Шұрқыраса табысқан жұрттың у-шуы басылған соң, әр ру-тайпаларға бек сайлап, байтақ ұлыстың әр жеріне бөлді. Үш ханымы былтырғы Бұқашошығанда өткен кіші аблақ пен дүбірлі тойдың қызығын екі күн бойы әңгімелеп тауыса алмады. Жақ тартуда қара үзген Қасардың ұлы Есүңке мерген жебесін үш жүз отыз бес құлаш жердегі нысанаға дөп тигізіп, қағаннан жүз тұлпар сыйлық алыпты. Ал Түңке мен Қашы мерген бастаған көш бері құлағанда, жолай қалың қолымен Ұлұғ Ордаға қарай тартқан Шыңғыс қағанға жолығып, кеңес алып, қоштасыпты. Келе жатқан көш ішінде ата-анасы, алғыншысы мен баласы бар бес мың қаралы жасақ Түңке ноян арқылы қағанға өтініш айтқан екен. Көз шарасына ыстық жас тірелген қаған оларды жасақтан босатып, көшке ертіп жіберіпті.

Ұлытауға аман жеткен Жебе ноянның жарақаты асқынып, күннен-­күнге төмендей берді. Оны Орда-­Базарға, өз қасына алдырған Жошы хан қаншама мықты емшілер мен бақсыларға емдетсе де, еш себі болмай, ақырғы өсиетін айтты. Таң арайы сейіле, Жошы хан мен Сүбітай екеуіне:

– Ұлы қағанға еріп, жасақ бастағалы көп өмірім өзіңмен бірге өтті. Сан жорықта бірге қан кешіп, туған інімдей болып едіңдер. Енді, міне, ажал тырнағына ілінгелі жатырмын. Екі дүниеде ұлы қағаныма да, сендерге де еш өкпем жоқ. Орындалмай кеткен армандарым екеуіңе қалды. Хан інім Жошы, қаған әкеңнің жарлығымен жер-әлемді шапсаң да, жан иесіне жәбір жасамас мейірімді ер болдың. Жанкешті ерге өлім деген сөз болып па? Тек сендерді қиып кету маған ауыр. Сүйегімді қаған әкең сеніп тапсырған жаңа ұлысыңның топырағына қойғайсың! Осынау берекелі жердің топырағын төсеніп, көк аспанын жамылып, мәңгілік тыным алайын. Тәңір алдына кетсем де, аруағым сені қорғап жүрсін. Шыңғыс қаған жүктеген ұлы міндетті толық орындай алмадым. Еділден өтіп, өзіңмен бірге батыстың байтақ аумағын, Киевті қайта шапсам деп едім. Ол міндет енді саған және ұлдарыңа қалып барады. Сүбітай інім, ұлы қағаным мені жазғыра көрмесін!.. Әттең, айтарым көп-ақ. Ғұмыр қысқа, өлім болжаусыз екен… – деді.

Ерлігі мен айласына, батырлығы мен аса шебер шайқас тәсілдеріне дүние таңдай қаққан қайран ер, аса жанкешті батыр Жебе ноян осылайша Ұлытау етегінде о дүниелік болды. Неше жыл бойы Жошы, Жебе, Сүбітай – үшеуінің соңынан ерген қалың жасақ күңірене жоқтап, үш күн бойы аза тұтты. Осынау қаза кім-кімге де аяздай батып, жүректерін оттай қарыған. Орда-­Базар маңында үш түмен жасақ жаққан алау Ұлытаудың қырқа белес­терін үш түн бойы жарқыратты. Ағасынан, жан досынан
айырылған Сүбітай батырдың қолқа-­жүрегі қайғыдан күйіп, жаны тыныштық таппай безектеп кетті. Жошы ханның жарлығымен «Ноянның аруағы разы болсын» деп, жүз көк, жүз ақ, жүз боз жылқы сойылып, көңіл айта келген әмірлер мен бектер тасаттыққа қатысты. Қара арбаға тиелген қайран ноянның сүйегін Жошы хан мен Сүбітай батыр Ұлытаудың күнгей бетіне, биік қырат үстіне қойдырды. Салт бойынша Жебе ноян тыным тапқан қырат үстінен мың жылқы айдап өтіп, көмілген жерді мың жасаққа алыстан күзеттірді. Бұл жасақтар кешікпей Онан даласына қайтатын байырғы Жебе түменінің ішінен таңдап алынған-­тұғын. Жайдары жаз жаңбырлы еді, Жебе ноян жатқан биік қырат та үш ай өтпей жайқалған көктің, қышқыл иісі мұрын қытықтаған боз жусанның астында белгісіз қалды.

Сүбітай баһадүр Шыңғыс жарлығымен Жошы ханның жанында қалған. Уақыт өз ырғағымен зулап, тағы бір жыл аунады. Өткен күз бен қысты аң қуып, саят құрып өткерген Жошы хан Қыпшақ даласына, Ұлытауға әбден бауыр басты.

Түрік жыл қайырымының мешін жылы, яғни 1224 жылы қыркүйек айының соңында екінші «Ұлыс кеңесі» басталды. Тұтас шығыс Дәштімен қоса, Үргеніш пен Мазандеранға дейінгі аумақтағы қалалар мен кенттердің әмірлері түгел жиналды. Ұлытау етегінде Қыпшақ даласындағы барлық ру-тайпалар Жошы ханның құзырын толық мойындап, ант берді. Ант белгісі ретінде Орда-­Базардағы Жошы ордасының алдында барша рулардың тамғасы бедерленген ақ ту желбіреді. Әр рудың ұраны шақырылып, аруақтанды. «Ұлы Жасақ заңына» сай жаңа ұлыстың білік заңдары белгіленіп, салық мөлшері, сауда керуендерін қорғау міндетін алған жасақ саны белгіленді.

Ордасын Алмалықта көтерген Шағатай ханзада бұл кезде өз ұлысын ретке келтіріп, Самарқандта жүрген. Жошы хан оған хат жазып, Кете мен Құнан нояндарды жіберді.

«Қадірлі інім Шағатай! Жошы ағаң өзіңді сағынып жүр. Қыпшақ даласының тыныштығы үшін көп уақытым ат жалында өтіп жатыр. Ұлұғ-тағтан орда көтеріп, ұйытқы қоныс жасадым. Ұлысыма келіп, мол сый-сияпат алып, ағаңның сағынышын басып қайтқайсың. Ұлұғ Орданы, қаған әкем мен абзал шешемді бек сағындым. Қаған әке «Батысқа жорық аш, Жебе ноян мен Сүбітай батырдың ізін қайыра басып, аяғыңды алысқа соз» деп еді. Ұлыс ішінің қат-қабат істерінен мұршам келер емес. Сені күтемін. Ағаң Жошы хан».

Хатты алған тасыр мінезді Шағатай:

– Жошы ағам қаған әкеміздің алқап айтқан бірауыз сөзіне күпініп, өзін «хан» атаған екен. Қаған тірі тұрғанда, іргесінде қалай хан болып отырмақ? Мені алдап шақырып алып, ойына бүккен бір сұмдығын кәдеге асырмақ шығар. Отырар мен Сығанақты, Күрдері теңізі жақты шарлап, жасақ жинап жатыр деп естідім. Әкеміз еншіге берген байтақ ұлыста қыпшақтар мен қаңлыларға арқа сүйеп, есіре бермесін! Өкпе тұсына қаған әке мені бекер тастап кеткен жоқ. Інім Үгетай екеуміз оның артық қылығын кешіре алмаспыз. Қағанатқа қарсы бір істің қылпын білсек, Үргеніш түбінде өзі уәде еткен оң қолын шауып аламыз! – деп қатқыл жауап қайтарыпты.

«Оң қолын шауып аламыз» деген әңгіме тегін емес еді. Сонау жылы Таңғұт жорығында, Құлан тауының баурайында жазықсыз тұтқындарды өлтіргені үшін алғаш ашық жаулыққа барғаны, ағасына қылыш көтеріп, оң білезігін шауып жаралағаны екеуінің де есінде. Ал Үргеніш түбіндегі қатты реніштен кейін бір күндері «Атсыз-шах» бағына Буыршы ноян іздеп келген. Сонда ағайынды екеуінің арасындағы дау жайында сөз болған еді. Інісіне реніші мен ашуы тарқамаған Жошы сөз реті келгенде: «Онымен мүлде жауласқым жоқ еді. Өзі өңмеңдеп қоймай жүр. Кейде дауды дала батырларынша жекпе-­жекпен шешкім келеді. Ол да қаған әкемнің алдында еш жөнге сыймайды. Әйтпесе Шағатайдан жеңілсем, оң қолымды өзім шауып берер едім» деген. Буыршы ноянның қасында жүрген жансыздар арқылы бұл сөз Шағатайға сол күні жеткен-тұғын. Әлгіндегі сөз содан шыққан…

Самарқандқа кеткен хабаршы нояндар күз мезгілінде келді. Шағатайдың сәлемін естіген Жошы хан іштей қатты кейіді. Кейістігін білдірмей:

– Шағатай інім тумысынан ерке өскен бала еді. Ағасына базынасы деп қабылдадым. Менде оған сағыныштан өзге ештеңе жоқ, – деген.

Сүбітай баһадүрдің Жошы ханға жәрдем етіп, қасында жүруге тиіс уақыты ұзап барады. Қаған жарлығына кім қарсы келмек? Талай майданда бірге қан кешкен қадірлі ағасын қимаған Жошы хан оны күнде ордасында қонақ етті. «Ұлұғ Ұлыс жақ көлденең қатерсіз. Көп жасақтың қажеті жоқ» деп есептеген Жошы хан Сүбітайды шығарып салуға екі мың жасақ алып, Алтай тауына бағыт түзеді. Бір жағынан, аға ноянға ес болып, жарты жолға жуық сапарында еріп жүреді, қимас батырмен бір күнді болса да бірге өткізбек. Екінші жағынан, Көкшетеңіз бен батыс Алтайдың терістігін, Ертіс бойын өз көзімен барлап, Еке Ұлыс шегіндегі таныс тайпалардың бектерін құшағына тарту да бар.

Осындай игі мақсатпен аттанған олар Көкшетеңіздің терістік тұсынан айналып, Алтай мен Суырлы тау арасындағы әрі қарай асатын қырат үстінде қош айтысты. Жарты дүниені ат үстінде шарлап, адам сенбес ерлік жасаған батыр өзіне қарасты жасағымен шыққан. Бір енеден туған ағайындай, жастайынан бауырласа өскен қос бөрідей қимас көңілмен қайта-­қайта қоштаса берді. Жошы хан Сүбітайды бір бел асырып тастаса, Сүбітай сол белден Жошы ханды қайта бері асырып қоштасады. Сол кезде ғана Бату әкесіне:

– Анау жылы Шаш қаласында әулие қарт қимай тұрған сізге: «Жүздесу де, қоштасу да – ғайып ісі» деп еді ғой. Аман болсаңыз, Сүбітай әкемен талай жолығарсыз. Қайтайық, хан әке! – деді…

Атына мініп, артына қайтқан Жошы хан жасақ алдынан оқ бойы ұзап, шоқытты да отырды. Сары ала қаздар саңқылдай ұшқан, дүние сарғыш тон киіп, тоңазып тұрған сәтте аттанған еді. Қыс түсе Ертіс мұзынан өтіп, Қимақия жұртына соқты. Толассыз қар жауып, күн суытқан соң, Ұлытауға бет алған олар жол бойы кездескен ауылдарға ат шалдырып, аң қуып, баяу жылжыған. Қыс ортасында Орда-­Базарға келіп, ат тізгінін тартты. Ұлұғ Ұлысқа жазда жіберген хабаршылары енді жеткен екен. Қаған әке Толы өзені жағасындағы бұрынғы Оң хан ордасы отыратын Қаратүн орманындағы ордаға әлі ілінбепті.

1225 тауық жылының көктемінде Жошы хан науқастанып қалды. Самарқанд түбінде, Намазғақ қақпасының алдында оң кеудеден қадалған жебе орны зарарсыз жазылғандай еді. Сол жарақат орны сыздап, кеудесін көтертпей қойған. Түні бойы кеу­десін құрыстыра тартып, қолқа-­жүрегімен қоса солқылдайды да тұрады. Жаздың соңғы айында сонау шүршітке ағасының соңғы істерін реттеуге кеткен Бұқа ноян қайтып оралды. Шүршіттің Шәнши аймағынан шыққан соң, терістік Ғобыны жиектей Қаратүн орманында отырған Ұлұғ Ордаға соққан екен. Қытай шегі әзірше тыныш болған соң, Шыңғыс қаған Мұқалының ұлы Бөрі-­Боғолды таңғұтты шабуға жіберіпті. Өткен жылы екі түменді Қытайда қалдырып, қалған екі түменді бастаған Бөрі-Боғол мен Самұқа батыр таңғұт шекарасына өтіпті. Самұқа батыр шағын қолмен Шажоуға, Бөрі-Боғол Иыңжоуға аттанып, екі қаланы талқандаған. Түріктер Қашын деп атайтын Шишия таңғұттарына үлкен шабуыл басталатын түрі бар.

Қаған әке Жошы ханға шақыру хатын жолдапты.

«Қадірлі хан ұлым Жошы, Сартауылға жорық алдында көмек жасақ сұрағанымда, Таңғұт патшасы мен уәзірлері қол бергенді қойып, мені мазақ еткен. Астанасы Жұң Шиыңфоу суға тоғытылғанда, өлердегі сөзін айтып, бодандығымды қабылдаған патша антынан тайқыпты. Бұрхан патша бүлік көтеріп, «ақ үйлі аманатқа» сұраған ұлын бермей қойды. Қатерлі жау шүршіт еді, енді алдыңғы кезек Таңғұтқа түсіп тұр. Қашынды түгел шауып, қалаларын қиратпасақ, бізге енді тыныштық жоқ. Осы күзде Ұлы Құрылтай өтпек. Дүбірлі жиынға кел. Кетеріңде қалың қолыңды сайлап, батыр нояндарыңа тапсырып кет. Алдағы көктемде Тәңір қолдауымен Таңғұтқа ұлы жорық ашамыз».

Ұлұғ Орда жақтан бір мезет хабарсыз қалған Жошы ханның жаңа жорық ашуға құлқы да, жағдайы да жоқ еді. Өткен күзде нояндары іріктеген төрт түмен қол байтақ мекенде өз жайлау­қыстауына тараған. Жарлық күткен жасақтар малын бағып, аңын аулап, Орда­Базар жаққа құлағын тігетін. Тыныш, баяшат өмір, от басы, ошақ қасында өз-өз үйелменінде өтіп жатқан жылдар оларға да ұнайтын. Қапелімде келген шақыруға Жошы хан бара алмады. Қыпшақ даласының сай-саласына тарап кеткен ұлы қолды қайта жинап, әзір қылғанша Құрылтай да өтіп кетер. Алыс жолды денсаулығы көтермесі тіптен анық.

Жошы ханның Керүлен бойындағы Құрылтайға келмеуі өрттей қаулап, желдей ескен өсек пен күдікке себеп болды. Бірі «Жошы хан әкесінен бет бұрыпты да, Ұлұғ Ұлыстан іргесін аулақ салыпты» десе, бірі «Жошы хан қыпшақтар мен қаңлылардың басын қосып, Сартауылдың қалдық күшін жинап, Еке Ұлысқа қарсы жорыққа дайындалып жатыр екен» десті. Соңғы дақпырттың Алмалықтан Құрылтайға келген Шағатай тарапынан тарағанын Бөрте-ене сезіп жүрді. Үгетай екеуін шақырып алып, көз жасын төге тұңғышына деген сағынышы мен өкінішін тізбеледі.

– Екеуіңнің қан жаласып туған ағаларың ғой, – деді қартайған, аппақ самайы білтеленген Бөрте-ене. – Қалай ғана бір-біріңді жамандыққа қиясыңдар? Сендердің балалық шағың қиындықта, сәт сайын төнген қатер мен ажалдың арасында өтті. Сол азаптың көбін көрген, сендерді арқалап өсірген Жошы ағаларың еді ғой. Тәңір алқауымен адамдық санатқа еніп, аттарыңнан дүние үркетін шаққа жеткенде қартайған шешелеріңді қайғы мен құсадан өлтірмексіңдер ме? Қаған әкелеріңді қолтығынан демеп, Жошы ағаларыңды қорғаңдар!

Екі ұлы тізерлей бас ұрып, шешелерінің аяғын құшып, кешірім сұрады. Кәрі шешенің соншама көз жасы мен аналық ұлы мейірін төге айтқан сөздеріне Үгетайдың жүрегі қақ жарылғанымен, безбүйрек Шағатайдың суық жүзі жылымағанын орда бауыршысы көріп тұрды. Бұл кезде бала Темужіннің жүрегіне алғаш шоқ салған Қадан-қыз да, Бөрте-енемен бірге зобалаңның небір түрін бірге өткерген Көксін кемпір де о дүниелік болған. Қадан-қыздың ағалары Шымбай мен Шылағұн қағанның ең атақты нояндарына айналған. Қаданның мәңгілікке ұшып кеткен рухы Тәңір қасында Темужінді күтіп жатқан болар. Жесір Көксін де бұ дүнияда қасына маңайлай алмаған Есугей батырдың есіл рухымен жүздескен шығар…

Тауық жылы қара күзде өткен Құрылтайдан кейін Шыңғыс қаған он түмен қолын Таңғұт тарабына бұрды. Құрылтайдағы қосымша шешім бойынша, Шағатай ұлысы іргелес жатқан Ұлұғ ұлысқа біріккен. Шағатай өзіне қарасты Сартауыл жерін қатал мінезімен мызғымастай тәртіпке салған-тын. Сонау жылы өзіне «Өлместің шипалы суын» алып келе жатқан Чаңчун әулиені ордасына себепсіз бұрған сәттен інісі Темуге отшыгенге деген күдігі оянған. Бұқашошығанда өткен ұлы тойдан кейін ұлы аблаққа да, құрылтайға да кешігіп келе беретін, ескі жұрт – Ұлұғ Ордада қаған ағасы жоқта өз бетінше зорекер үкім жүргізіп, бірнеше рет қара үйге ^[11] оңаша қамалған еді. Ендігі Таңғұт жорығында оны артына тастауды қауіпті деп сезінген қаған оның орнына Шағатайды күзетке қалдырды. Қыс бойы таңғұт жұртын шапқан атты қолдың алдын Буыршы ноян, Сүбітай батыр, Толұн-шерби бастады. Орталық қолда Үгетай мен Төлені ерткен қағанның жорық ордасы жүрді де, қасына көп қатынның ішінен таңдап татар қызы Есулін-қатынды алды. Сүйегі Жошы ұлысында қалған қайран Құлан-қатынға жетпесе де, Есулін Шыңғыс қағанға өзгеше күтім көрсететін.

Күз соңында таңғұт шетіне жетпей, Арбұқа жерінде аңға шыққан қаған қаумалаған құлан үйірінің топаны арасында
қалып, шегіншектей үріккен атынан оңбай жығылды. Бұл тұлпарын Сартауыл жорығынан қайтып бара жатқанда, Самарқандтан өткен соң бір керуен деңінен қызығып сатып алған. Сұр-бөрте түсті, жұтынған жүйрік еді. Кешіктендері сүйемелдеп ордаға әкелген соң, қатты ауырып қалды. Түнімен ыстығы көтерілген ол таң атқанша сандырақтап, қилы түс көрді.

Түсінде: Онан дариясының бойы екен. Қар қапалақтап жауып тұр. Өзі жылқы күзетінде жүр екен дейді. Қай жақтан сап ете түскені белгісіз жалғыз диуана келіп қағанға бір тостақ қымыз ұсынды. Оның баяғы жас күнінде, жылқы күзетінде жүргенде, қарлы қарашада кездескен диуана екенін жазбай таныды.

Баяғыда айтатын жұмбақ жыры бар еді ғой, соны тағы қайталады:

Кіреукеңді шешпейсің,

Кіл батырды екшейсің.

Ай садағын асынған,

Қоңсылас жауың бар екен.

Айбалтасын жасырған,

Ата жауың бар екен,

Оларды енді кешпейсің.

Селенгіні селден тазартсаң да,

Кілкі өзенін кірден тазарта алмассың.

Тебінгіңнің тері құрғамас,

Жауыңның жасы құрғамас.

Керуен деңінде сұрыға қызықпа,

Қандауыр жасырған сұлуға қызықпа.

Етектен күткен жауыңды жағаңнан табасың,

Қарындастың ажалын ежелгі жаудан табасың.

Құныққан қасқырдай түстікті шабасың.

Ашыққан барыстай батысты аласың.

Үркердің қарында жаныңа тоқтау бар,

Алашан тауында айықпас қатер бар,

Алты айналма тауында[12] тәңірлік боласың.

Кезіккенде сынық арба,

Көш жолында күдік алма.

Әкеңе еріп Шықұрғыға бұрылмай,

Олқонатқа барғанда,

Қолыңнан мына дәмді татпас едім.

Осыны айтқан диуана: «Жата берме, түрегел! Таңғұттың саған біржола бағынуына бір жыл уақыт қалды. Сенің де…» деді де қайырылмай жүре берді.

Диуананың соңынан айқай салған қаған өз дауысынан өзі шошып оянған-тын… Қаумалай сұрағандарға бұл түсі жайлы тіс жармады. Бәрін ой елегінен өткеріп, өзінше іштей жорыды…

Өз-өзіне келген соң Есулін-қатын Үгетай мен Төлені, нояндардың бәрін шақыртты. Қағанға адал, аса батыр түменбасы Толұн-шерби:

– Таңғұттар біз сияқты емес, тас дуал, балшық үйде отырады, – деді. – Олар ешқайда көшіп кетпесі анық. Қағанды алып, Қаратүн орманына қайталық.

Оның сөзін құптаған ұлдары мен нояндар жапырлай түрегеліп, Шыңғысқа өтіне айтып еді, ол мүлде бас тартты. Осыдан кейін тұла бойын белгісіз сырқат меңдеген қаған көктемде бір-ақ оңалды.

1226 жылы Шыңғыс қосындары таңғұттың Хыйшүй қаласын алып, таңғұт сардары Аша-ғамбуды тірі ұстады. Жаз бойы бірінен соң бірі өткен шайқас қысқа дейін жалғасқан еді.

Жошы хан Қыпшақ даласына әбден үйреністі. Ұлытау баурайы күнде жиын, күнде мереке. Хорезмнің түстігі бірде қидан ұлтынан шыққан Елүй-­Дашы құрған Батыс Лияу аталатын Қарақытайлардың, бірде Текеш шах пен Мұхаммед Ала ад-Дин сұлтан бастаған Хорезмнің иелігіне кезек өтіп, қантөгістен бір арылмады. Бұхара, Самарқанд пен Сыр бойындағы Отырар, Сауран, Сығанақ сияқты шаһарлардағы жұртқа Жошы ханның үкімі ұнады. «Сартауыл жорығынан» кейін қираған қамалдар қалпына келтіріліп, қалалар өз тіршілігін жалғастырған. Әр жылдың соңына қарай түсетін мол салық Жошы ұлысының орда қазынасын толтырып, жұрт игілігіне жарады. Жошы хан енгізген алман-салық, ілім мен білімге бағыттаған жаңа жарғылар өз жемісін берді. Жасақ саны алты түменге жетіп, шың болаттан соғылған жаңа жарақпен жабданды. Жайық пен Үргеніш, Алтай мен Еділ арасы мыңғырған малға толып, барша ел соғыс азабын ұмытқан.

Күз өтіп, қыс кетіп, көктем аунады. Сырқаты бірде оңалып, бірде ауырлап, күйі кеткен Жошы хан алысқа ұзап шықпай, Орда-­Базарда өз билігін жүргізіп жатты. Оның адамдардың сенімі мен тұрмыс салтына шектеу жасамай, жазадан гөрі сыйлыққа емексіткен амал-тәсілі ерек өнім берді. Қыпшақ даласы бір ту астына ұйысып, ел шеті жаудан тыныш, іші бүліктен аман ырғын ғұмыр кешіп жатқан.

1227 доңыз жылы жұмсақ қыспен басталғанымен, Жошы ордасы тұрған Ұлытауды қасат қар басты. Қыс ортасынан ауа жағдайы біршама оңалып, атқа мініп, нөкерлерімен аң қарап, Арғанатыға дейін барып қайтқан. Ордасына көңілді оралған ол кештете ноян­дары мен ұлдарының бәрін қасына шақыртты.

– Қаған әкем қартайса да әлі жорықта жүр. Хабаршылардың айтуынша, қазір Таңғұт елінің көп қаласын алып, астанасы Жұң Шиыңфоуға жақындаған көрінеді. Ұлы Құрылтайға да бара алмадым, аламан жорыққа да ат қоса алмадым. Қартайғаннан болар, қаған әкеміз қазір төрт төңірегін шауып болса да, қызыл қанға тояттар түрі жоқ. Шағатай інім шешемнің қасында, онда бір барып қайтуға Тәңір ретін келтірмеді. Үгетай мен Төле інілерім әкеммен бірге ауыр жорықта жүр. Мен болсам, бір қиырда, Қыпшақ даласында қалдым. Ұлысымның іргесін бекіттім, үлкен үйден бөлінген отаудай өз шаңырағымды көтердім. Ұлдарым, Ұлұғ Ордаға арқа сүйеген жас ұлысымыздың шетін берік ұстау жүгін сендерге арқалатамын. Тұңғышым Орда-Ежен Ертіс пен Ұлытау арасын күзетсе, батыр ұлым Бату Күрдері мен Жайық даласын бауырына басып, өзіне тиесілі билігін жүргізсін. Тірі тұрсам, сендермен бірге Еділ мен Жайықтың екі бетін ұлыс бауырына аламыз. Қарашаңырақ – Онан даласынан үлкен дала бізге мирас болып қалды. Осынау байтақ барлық ұлыма жетеді. Нояндарым, ұлдарыма өздерің бас-көз бола жүріңдер. Мен ханымдарым мен немерелерімнің қасында, Орда-Базарда қалған өмірімді тыныш өткіземін.

Ертіс пен Еділ арасы,

Көкшетеңіз, Хазар жағасы.

Ерменінде тоқты жоғалар,

Жусанды Қыпшақ даласы.

Кем, кем жұртым, кем жұртым,

Найзалы жаудан өр жұртым,

Қорамсақты жаудан төр жұртым.

Жау келсе жалғыз ту алып,

Берекеге кел, жұртым!

Хорасан қолдың сырты екен,

Мәуреннахр өзге жұрты екен.

Ғұмыр мен тақтың арасы,

Көктемнің көшпе бұлты екен… –

деп сөз соңын ұзақ жырмен толғап барып тоқтады.

Кеңес соңында кеш туған қысырдың тайын жеп тарасқан нояндар ойына ештеңе алған жоқ. Биылғы қыс соңының «Бөрі сырғақ амалы» өтіп, «Ұт амалы» жақындап, үркер ауған шақта Ұлытауды қысқан аяз бен бұрқасынның беті қайтқан. Күн сондай жаймашуақ, орда іргесіндегі ат тұяғынан қаралтқым тартқан жерлерден көктем бейнесі сезілгендей. Ай бойы Орда-­Базарда қамалып, жаны тыншу таппаған Жошы хан таңертең қасына Бұқа, Құнан, Мүңгуір нояндар мен Қашы мергенді, Бату мен Тоғытайды ертіп, ен далаға шықты. Бұл мезет түрік жыл қайырымы бойынша доңыз жылына тура келетін 1227 жылғы ақпан айының соңы-тұғын. Еркін бой жазып, тұлпарларының терін алмақ. Сейхұнның арғы бетіндегі түрікмен бегі сыйлаған арабы азбан сүмбедей жарап, сүліктей тыпыршып тұр екен. Тізгінді сәл босатқаннан-ақ, ойнап сала берді.

Қарын жел ұшырған дөңес-белдерде күзден қалған жусанның жұпары сезіледі. Жел көтерген сұрша бұлттар күн көзін көлегейлеп, айнала жыра-жықпылдарға қоянжондана үйілген үрдесін қардан дымқыл иіс тарайды. Көктемін сарыла күткен дала еңсесін басқан үнсіздікті аттылардың дүбірі бұзады. Еһ, көгілдір мұнар соңына жылу ерткен көктемге әлі қанша күн бар екен?..

Аң қуатын мезгіл болмаса да, «теке бұрқылдан» кейін жайлы қыстан жұтынып шыққан дала аңдарының еркегі әлі семіз. Құрылтай өткен Құланбасыдағы жалғыз ағаштан өте бергендері сол еді, бір топ киік аттылардан үркіп, шығысқа қарай тұра қашты. Тоғытай алдымен көріп қалған екен, «Хан ием, әне, киік!» деп айқай салды. Топты нөкерін ерткен Жошы хан соңынан қуа жөнелді. Көз ұшында бұлдыраған дала киігі қарап тұрсын ба? Көз ілестірмес шапшаңдықпен қашып, адыр­дан адырға жөңкілген. Аң деген көздің құрты ғой, Жошы хан арабы азбанға қамшы басты. Біртіндеп қалың топтан қарасын үзіп, әлденеше белден асып кетті. Нояндардың аты оның шаңын көрер емес. Соңынан көз жазбай, ет асым уақыт солықтай шап­қан олар қаптаған аң мен жылқы шиырына келгенде хан ізінен көз жазып қалған.

Талма түс өтіп, күн төбеден ауып кеткен еді. Екі-үштен бөліне іздеген елу шақты адам кеш батқанша Жошы ханды не атын таба алмады. Қашы мергенді шақырған Бұқа ноян:

– Тез ордаға жет! Екі мың қорушынды түгел ертіп, осында кел! – деп бұйырды.

Бату мен Тоғытай безек қағып, жаны қалмай жүгірді. Сай-саланы, жыра-жықпылды, адыр-белесті түк қоймай қараған олар хан ізін тапқанша қара кеш тақаған-ды. Көшпенділер «дию-перілер көшеді» деп ырымдайтын бейуақ шақта жайылып жүрген арабы азбанды, оған дауыс жетер алыста, еңкейме дөңде жатқан Жошы ханды тауып алды. Нояндардың зәресі зәр түбіне кетті. Бірінші болып әкесін бас салған Бату әлдеқашан суып кеткен әке тәнін құшып, зар еңіреді…

Азалы Бату:

– Әкем Сартауылдан қайтқан жолда, Отырар қаласында тәңірлік болған бақсы Мұқу-шеренді түсінде көрген еді. Сонда бақсы: «Қауыс жұлдызы мен ергеу жұлдызы қосақтала туғанда саятқа шығушы болма! Шықсаң, атаң Есугей батыр ертіп кетеді…» – деп айтқанын естігенмін. Бақсының осынау болжамы айнымай келді. Ажал сәтінің қапы соққаны-ай… – деді.

Бұл жер қыс бойы қараусыз жайылып шығатын жылқы отары екен. Айнала толған қылқұйрық ізі, тұтасқан шиыр. Кібіртік қар қатқан тастаққа шалқалап жығылды ма, көлденең кесел ме, белгісіз, желке сүйегі ойылып, ішіне түсіп кетіпті. Аяғы үзеңгіге өтіп, сүйрете тулаған арабы тұлпардың тұяғы үзіп кетті ме, көлденең пәле ме, кім білсін, оң қолы шынтағынан жоқ. Қараңғы түсіп кеткендіктен алау жақтырып, айналаны түгел шолған нояндар жыпырлаған жылқы ізінен өзге күдікті ештеңе сезе алмаған. Тоғытай ертіп келген екі мыңдық қорушын он шақырым аралықты тебен іздегендей сүзсе де, жоғалған қолды таппай келді. Артық шашыраған қан ізі де жоқ. Оларға ере келген Күй-­Темір мен Кет-­Бұқаның да қалың жасақпен бірге қабырғасы сөгілді.

Жошы ханның асыл сүйегін таң ата жеткізген еді. Қызыл шапақ таң алдында жұртты дүрліктіріп, орданы қайғыға батыруды жөн көрмеген нояндар хан сүйегін Теріс-Кендерлік бойында оңаша үй тіктіріп, сүйек ерулетті. Әне, қадірлі ханның жорық тұлпарынан күзелген күрең жалы байланған шыңылтыр найза ызғар шашады. Жанымызды жаралап, көңілімізді қаралап, оралмас сапарға кеткен ұлы ханымыз үшін енді тұл қалған мына дала, оң мен солға аққан өзендер, аңқыған иісі ат шаптырымнан жететін боз жусан, жылдың екі мезгілінде уақытынан жаңылмай соғып кететін жыл құстары сыңсуын сыңсып, айтарын айтып біткен жоқ еді, әлі…

Жошы ұлысын Қаратаудан ауыр қайғымен қоса үрей биледі. Қадірлі ханның мезгілсіз өлімі – ауыр қайғы, әрине. Қорқатыны, тұңғыш ұлының қаралы хабарын қатулы Шыңғыс қағанға қалай жеткізбек?

Хан өлімін Қыпшақ даласы түгел естіді де, барша жұрт күңіреніп кетті. Бірнеше күн өтпей әр төңіректен сойыс малын жетелеп, саба-саба қымыз артып бектер мен мырзалар, рубасылар жиналды. Жошы ханның сүйегі Орда-­Базардағы хан ордасының оң жағына оңаша үйге қойылып, жеті күнге шырақ жағылды. Шашын жайып, беттерін қан-жоса тырнай жоқтау айтқан үш ханым Ұлытаудың қабырғасын қақыратты. Таңғұт жерінде қанды жорықта жүрген Шыңғыс қағанға кім барып, не деп естіртпек? Қағанның қайғысына жүрегі шыдап, кім ортақ болмақ?

Қасіретті күй билеген Орда-Базарда жылап-сықтаған ел мен бала-шағаны жұбатқан, алдымен еңсе көтерген Бұқа ноян болды. Жошы ханмен сонау жылдардан бері бірге келе жатқан ең жанкүйер қолбасылар жасы үлкен, беделі зор Бұқа ноянның алдына жиналды.

– Тәңір Ие дегдар ханымызды қасына алып кетті. Қасіретті басар, қайғыға тоқтау салар не бар? Қаралы хабарды ұлы қағанға кім дәті барып естіртеді?

Әрқайсысы әртүрлі жол нұсқап, бір бекімге келе алмап еді, Кет-­Бұқа ортаға шықты да:

– Осындағы бәріміз қағанның да, Жошы ханның да шексіз мейірімі мен жақсылығын көрдік. Ханның соңғы ісін реттеп, жер қойнына тапсырайық. Сосын көп кешікпей ардақты ханымыздың қайғы хабарын арқалап, Таңғұтқа мен барайын. Сәті келсе аман қайтармын, қиюы келмесе, шыбын жаным ардақты ханымыздан артық емес. Қағанның қасында ұлық жыршы бар, соған қолқа салып, алдына өзім түсермін. Сөзбен емес, азалы күймен жеткізбекпін… – деді.

Кеңес түйіні осы болды.

Ұлы оғлақ-наурыз айының басында күн жылынып, жер жібіген еді. Ұлы қағанға хабар жетіп, одан жарлық келгенше сүйек бұзылып кететін болған соң, Жошы ханның ұлдары мен нояндары, ханымдары, ұлыс бектері мен әмірлері ақылдасып, «Хан сүйегін жерлей берейік» деген ортақ шешімге келген. Бұқа ноянның бас болуымен тоғыз күндік тасаттық аяқталған соң, Жошы ханды жерлеу салты мүлде құпия өтті. Хан табытын көтеріп, күллі жасақ ішін аралатып, қоштасу салты өткен соң, Жошы ханның ұлдары ерген, табыт көтерген қаралы топ Теріс-Кендерлік өзенінің бойына бет алды. Жерлеу мен топырақ салу жосынына Бұқа нояннан басқа, Жошының ержеткен ұлдары Орда-Ежен, Бату, Шайбан, Таңғұт, Тоқай-Темір – бесеуі қатысып, хан әкелерінің жатқан жерін естеріне сақтап қалды. Жошы ханның мәңгілік тыным тапқан мекенін ұмытпау үшін қазандай қара тас қоса көмілді. Өзге сырткөз қатыспаған аса құпия жерлеу салтынан соң, осы бес ұл өмірінің соңына дейін тәу етіп, әке аруағынан медет сұрап келді.

Атақты бес ұлдан кейін туған Одыр, Шыңқұм, Шылағұн, Сеңгір, Шымбай, Берке, Беркежар, Бөрі-Мұхаммед сияқты ұлдары мен қыздары қатыстырылмады. Жерлеу аяқталған соң, «Ұлы Жасақ заңына» сай, хан моласы үстінен мыңдаған жылқы айдалып, жан пендесін жолатпай жыл бойы күзетілді. Бұл төңірек те жақын маңдағы Жебе ноян жатқан қыратқа ұқсап, ақ жусан мен ермен өскен құба дөңге айналып кеткен.

Сөйтіп, қағанаттың әйгілі үш адамы – алдымен қаза болған Құлан-қатын, одан кейін қайтқан Жебе ноян мен Жошы хан – үшеуі Ұлытау бауырында мәңгілік тыным тапты. Ғаламат ғасырлар құпиясын ішіне бүккен Ұлытау сілемдері бозқырауға жонын төсеп, бүк түсіп жатып алған. Теріс Кендірлік бойында тебіндеген жылқы үйірі бір қалыппен пысқыра жайылып жүр. Желінін сүт кернеген мама биелер мейірлене оқыранады. Жайылысқа жіберген жылқылар арасында құйрық-жалын күзеп, тұл байлаған Жошы ханның тұлпары да жүр. Жылқышылар оны көзінен таса қылмайды. Сонау адырлар арасында бөлек бағылатын жасақ аттарының иісін бұлар анық сезеді. Ұзақ-ұзақ жорықты, ұзақ-ұзақ жорықта жалынан сипай жортатын иесін, Қыпшақ даласының ұлы ханын іздеген жануар сайыс аттары жайылған адырларға қарап, ұзақ-ұзақ кісінейді-ай, келіп…

Жошы ханның көзі тірісінде жауласқан дұшпаны аз еді. Айналасы төрт-ақ жылда жаңа ұлысының іргесін бекемдеп, халқын тоқшылыққа жеткізген ханға деген Қыпшақ даласының ықыласы бөлек-­тұғын. Кім болса да оны сағынышпен еске алатын. Есім-сойын құрметтеп, «Ардақты Жошы хан» деп атайтын. Сол заманнан жеткен ұлы құрмет сегіз ғасыр өтсе де, бүгінгі қазақтың санасынан өшкен емес. Жошы хан жатқан Теріс-Кендерлік өзенінің бойы кейінгі замандарда Жошы ұлысының айтулы хандары мен ханымдары, батырлары жататын Еке (Ұлы) Қорыққа айналып кетті. Осынау Ұлы Қорық аумағы алыстан күзетіліп, төрт-бес ғасыр бойы киелі мекенге, мүлде жабық жататын құпия аумаққа айналған еді…

Кет­Бұқа күйші қасына Құнан мен Кете ноянды, Қашы мерген мен Тоғытайды алып, тездетіп сапарға жиналды. Бұқа ноян мен Күй-Бұқа, Мүңгуір нояндар осындағы күйзелген елге бас болмақ. Жосын бойынша, Жошы ханның естияр ұлдары Орда-Ежен мен Бату, Шайбан – үшеуі соңыра бармақ. Жол қиындығын ескеріп, қосар атты бес жүз ғана шағын жасақ ерткен Кет-Бұқалар суыт атқа қонған. Таңғұттың батысындағы неше жүз шақырымдық шөлді кесіп өткен олар көкек айында қаған ордасына ат тұмсығын тіреді.

 

ЭПИЛОГ

Кет-Бұқа тобы Балқаштың терістік айдынын жағалап, Суырлы тау Тарбағатайдан асып, Құрбан-Тұңғыт шөлін кесе, ежелгі керуен жолына түсті. Суыт тартқан қаралы жандардың қауырт жүрісіне сай дайындықтары да мықты еді. Алдағы мың шақырымға жуық шөлейтті жолдарды көктей өтіп, Таңғұт жеріне, Қонжима тауындағы ^[13] қаған ордасына жеткен.

Толұн-шерби Таңғұттың Дыжоу, Шунжоу қаласы жақта ұрыс салып жүргендіктен, кешіктен нояндары жалайыр Алшыдай мен ұрұт Жанай нояндар қарсы алған. Жошы ханның өлімі жайлы алғаш естіген екеуі тұрған жерінде сілейді де қалды. Таңғұттың тұтас жерін жайпағанымен, астанасы әлі де берілмей тұр екен. Қаған соған ашулы көрінеді. Жанай ноян жақын киіз үйден жасы жетпісті еңсерген ұлұқ жыршы, руы сүнит Күлүгетай баһадүрді шақырды. Кет-Бұқа тобымен жылап көріскен ол Жошы қазасына тіпті бүгіліп кетті. Келген екен – жеткізу керек. Домбырасын қолына алған Кет-Бұқа мен Күлүгетай жыршыға темір құрсаулы кешіктен батырлары жарыла жол берді. Қағанның жорық ордасы еңселі дөңеске тігіліпті, отыз қадам жерден Кет-­Бұқа тартқан зарлы күй безілдеп қоя берді.

Сырттағы тақау маңнан шыққан мұңды да сырлы күй үніне Шыңғыс қаған елең етті. Орнынан тұрмақ болған Есулінді
ишарамен тоқтатқан. Бірде шығандап, бірде бәсең тарта бебеу­леген үнде тұяқты жануардың дүбірі, атты батырдың айбыны бардай. Шырқау биікке көтерердей екпіндеген күй әуені сәл үзіліп барып, қайта жалғасып, орданың алтын оюлы айқарма есігінің түбіне жеткенде, қағанның өзі шыдамай кетті.

– Шақыр бері!

Айқара ашылған есіктен алдымен ұлұқ жыршы, оған ілесе домбырасын бебеулеткен Кет-Бұқа көрінді. «Кет-Бұқа күйші Жошы ұлымның қасында жүр емес пе еді» деп ойлады қаған. Бірде күй, бірде жыршы кезек сөйлеп, алтын тақта алшайып отырған Шыңғысқа жақындады. Әке жүрегі де бір сұмдықты сезе қойған еді. Екеуіне тігіле қарап:

– Күй әуені: «Ер қаған-ау, ер қаған, балаң өлді – Жошы хан!» – деп тұр ма, қалай? – деп сұрады. Екеуінде үн жоқ.

– Ер қаған-ау, ер қаған, өлді дейді Жошы хан! – деп тұр ғой мына домбыра…

Зарлы да сырлы күй тынған жоқ. Шыңғыстың тура алдына келіп, бір тізерлеген ұлұқ жыршы Күлүгетай:

– Теңіз бастан былғанса, кім тұндырар, а, ханым?

Терек түптен жығылса, кім тұрғызар, а, ханым? ^[14] –

деді.

Сонда Шыңғыс қаған:

– Теңіз бастан былғанса, тұндырар ұлым Жошы-дүр,

Терек түптен жығылса, тұрғызар ұлым Жошы-дүр! ^[15] –

деді қатулана.

Жыршы бастапқы сөзін қайталады. Көз жасы аппақ сақалын жуған.

Сонда Шыңғыс қаған:

– Көзің жасын көлдетер көңілің зарлы болғай ма,

Жырың көңіл өкіртер Жошы өлді болғай ма?^[16] –

деді.

Сосын кешіктен сардарлары Алшыдай мен Жанай нояндарға ым қақты. Екеуі қылыш сабына қол жүгірткен.

Осынау қиын сәтте ақыл тапқан Күлүгетай жыршы:

– Сөйлемекке еркім жоқ, сен сөйледің, а, ханым,

Өз жарлығыңа өзің жат сөз сөйледің, а, ханым! ^[17] –

деп тіке жауап қайтарған.

Орда ішін аспандай ауыр, мұхиттай терең зілді үнсіздік басты. Сыртта қалың ноян сап түзеп, іштен тынып тұр. Қаралы хабарды қабылдамасқа шарасы жоқ қаған:

– Құлынын алған құландай, құлынымнан айырылдым,

Айырылысқан аққудай, ер ұлымнан айырылдым! ^[18] –

деп күңіреніп кетті.

– Күйіңнің аты қандай? – деп сұрады Шыңғыс жас жуған жүзін Кет-­Бұқаға бұрып.

Кет-­Бұқа күйші басын көтеріп, дауысын нықтай:

– Күйдің аты – «Ақсақ құлан!» Ұлы қағаным, Жошы ұлың тірісінде, төрт абаданың түгел кезде төрт аяғын тең басқан құланның тарпаңы едің. Құлынын алған құландай, Жошы ұлыңнан айырылдың… Тәңір қаласа, тебінгіден ала балта сынып, қорамсақтан жебе төгілмей ме? Қаралы жайды естірткен ұлұғ жыршы Күлүгетай да, мен де емес – қос ішекті мынау домбыра. Қазаға кім қайғырмас, қайғыға кім егілмес? Қабырғаңды бекітіп, қағанатыңның босаған буынын берікте, қағаным! – деді.

Әр сәтті қабағымен бағып, қара терге түскен қалың ноян, тайшы, мыңғандар дүрк көтеріліп, қайта бір тізерлеп, қағанға көңіл айтты. Ұлытаудан жеткен аса қайғылы, тосын хабардан тұтас қағанаттың есі шықты. Жасақтар шабуылын жеті күнге тоқтатып, жер-жерден көңіл айтуға келген хандар легі ай бойы толастамады. Бұл шақта Өгелін әже де, қағанның туған інісі Жошы-­Қасар да бұл дүниеде жоқ-тұғын. Қағанның сүйіктісі Құлан-қатын да бұ жалғандық емес…

Шыңғыс екеш Шыңғыс дейміз ғой, бұл жайды Бөрте-енеге естірту ауыр соққан. Бөрте-ене Ұлұғ Орданың қорғанысына жауапты Шағатай ханзадамен іргелес, Керүленнің Көде аралындағы жайлауында отыр­ған. «Жошы хан ұлы оғлақ айының басында, қаңтардың (көшпенділер ақпан айын солай атаған) соңғы торығымында оқият һәм жұмбақ ажал құшты» деген хабар сумаң етіп, шартарапқа тарады. Ауыр қаза ең алдымен қағанның өзегін оттай қарыған. Жошы ханзада ат жалын тартып мінгеннен бастап, әкесінің ең парасатты ержүрек ұлы, қиыннан жол табатын батыр көмекшісі-тін. Қаған оны жанындай жақсы көрді.

Әр істі салмақпен байыптап, жеті өлшеп, бір кесетін қаған үшін бұл орны толмас қаза еді. Енді бұл қасіретті төрт ұл, бес қыздың анасы, өзімен бірге көрмегенді көріп, қолтығынан сүйеген, жабықса жебеген бәйбішесі Бөрте-енеге естірту керек. Бөрте үшін аса ауыр жайды хабарлауға атақты нояндары тұрмақ, өзінің де дәті жетпейді. Қорыққанынан емес, аяулы бәйбішенің қайысқан халін, есі ауған сәтін көргісі келмейді. Қартайған Бөртенің бетін жыртып, аппақ қудай шашын жұлып, жел жыққан қайыңдай сұлағанын көруден асқан азап жоқ шығар.

Қаған өз қайғысымен өзі болып жатқан тұста жорық ордасының маңы, кешіктен мыңдықтары, тіпті сонау Керүлен мен Онан бойы мазасыз күйде қалды. Қағанаттың беткеұстарлары, кексе нояндар Буыршы мен Желме бастаған түменбасылар қаған көңілін аулайды. Баяғыда жау әкеткен құла үйірін қуа шыққан бала Темужінге ерген сәтінен бастап, қилы-қилы заманды сөз етеді сөзге шешен Буыршы.

«Жошы ұлың менің де балам еді ғой, – деп егіледі қарт ноян. – Керей даласынан. Оң ханның Қаратүн орманында Бөртені алып қайтқан жолда туған оны Саба ноян екеуміз алғаш көргенбіз. Ұйықтататын жайлы төсек жоқ, Қойылдыр-Жошының бұлғын жұрынды тері кіреукесіне орап едік. Бөрте-енесінің қос емшегін шөпілдете емген ұл есейе келе алтын айдарлы батыр болды. Қанатың талса демеді, қанжарың мұқалса қайрады. Теңдесі жоқ парасатты жан еді… Қамықпа, қағаным! Туған адам өледі. Тәңір дәргейіне қайту – бәріміздің үлесімізде. Бүгіле берме! Алып ерлерің, тайшы-нояндарың, кешіктен мен тұрғауыт, кептеуіл мен қорушын жасағың қырық шырағын жағып отыр. Бөрте­енеге естіртудің амалын өзің тауып бер. Қайғысы қатқан қанға айналарын ол сорлы ене білмейді-ау, қазір».

Қияттардың Есугей батыр шыққан боржығын әулетінде басқалармен де ортақ «Ата-бабамыз Бөрте-бөрі мен Ғуа (сұлу) марал екеуі Марал көлі (Көкшетеңіз-Балқаш) жақтан келген» дейтін аңыз бар. Оған күллі қағанат сенетін, шежіре есебіндегі сол жырды әр бала жаттап өсетін де, көкжал бөріден өткен жыртқыш, батыр болып тумауын намыс санайтын.

Сонымен қаһарлы Шыңғыс мынадай айла табады. Әрине, қаған жарлығы Тәңір бұйрығы ретінде қабылданады. Ешкімнің бұлтаруға мүмкіндігі жоқ. Сол ізбен Бөрте-енеге арнап, арнайы жарлық жаздырады.

«Мәртебелі хан ұлдар мен бегім қыздардың анасы, Тәңірі алқаған Шыңғыс қағанның ханымы Бөрте-енеге мәлім болғай!

Біздің бабаларымыз Марал көлінде Тәңір шапағатынан жаралған. Олар Бөрте-бөрі мен Ғуа марал еді. Ұлымыз Жошы да Тәңір шапағатымен Бөрте-ененің құрсағында жаралып, бізге уақытша ханзада ретінде жіберілген екен. Көктен жарлық келіп, Жошы ұлың Бөрі бабамыз туған мекенде Тәңір ғұзырына кетіпті. Қазаға қарсыласу Көкті қаһарландырады.

Көкте Тәңір, жерде қаған бір. Әлем иесінің таңба мөрі».

Қаумалаған нояндарын, шоқыдай берік, жартастай сұсты батырларын қасына алып, қаратүнек қасіреттен тезірек айыққысы келді. Арнайы жарлық хатты сол тұста үлкен беделге жеткен Желме мен Наяқа нояндардан беріп жіберді. Тұңғыш ұлының қаралы хабарын зарлы Бөрте-ене осылай естіген еді…

Сөйтіп, Шыңғыс қағанның тұңғыш ұлы, биік парасаты мен терең толғамына сүйеніп, қағанның ең жақын қолғанатына айналған, болашақ тақ мұрагері саналатын Жошы хан қаза тапты. Кім қайғырмасын, кім егілмесін…

Ғұн мен Көк Түріктің жұмақ мекені болған Ордос алқабының батысындағы Қонжима тауының етегінде отырған қаған ордасына Жошы ханның үш ұлы да жетті. Не ойлағаны жұмбақ, Шыңғыс аталары үшеуін бірден өз ордасына кіргізбей, күттіріп қойған. Сәлден кейін Алшыдай мен Жанай нояндар үшеуін қатарласа бөлек тігілген үш ордаға алып келді.

– Қаған жарлығы! – деді Жанай ноян. – Үлкен ұл Орда-Ежен – күміс босағалы көк ордаға, екінші ұл Бату – ортадағы алтын босағалы ақ ордаға, үшінші ұл Шайбан болат босағалы боз үйге кірсін!

Сәні мен салтанаты келіскен үш ордаға түнеп шыққан үш немересін ертесі Шыңғыс қаған қасына шақырды. Біріне бала қазасы, үшеуіне әке қазасы батқан ата мен немерелер жылап көріскен. Қонақасы үстінде Шыңғыс қаған:

– Жошы ұлымның көзіндей болған ханзадаларым, батыр немерелерім! Әкелерің хандық құрған байтақ ұлыс енді сендерге мұра боп қалды. Кеше қонып шыққан ордаларың – ұлыстағы ендігі нышандарың болмақ. Үшеуіңнің біріңнен біріңді кем көрген емеспін. Ел тізгінін ұстап, Жошы тағына отыруға Бату лайық! Қыпшақ даласының іргесі жаудан толық тазарған жоқ. Тайнал ноян жіберген хабар бойынша, Жәлел ад-Дин әлі тірі, қолға түсер емес. Темуге отшыген бес мың қолмен дайын отыр. Сендерге бас-көз болсын. Осы жерден қайтыңдар да, Қыпшақ даласын қолдарыңа алыңдар! Өзге немерелерім көңілдеріне алмасын, жорықта айла тапқыш, ержүрек Бату әкесіне тартқан бірмойын, алған бетінен қайтпайды. Жебе ноян мен Сүбітай батыр барлап қайтқан батыстың тұтас төңірегін қағанатқа бағындыру міндетін соған жүктеймін. Аталарың қартайды. Таңғұт жорығы аяқтаған соң қағанаттың қолын түгел Батуға беріп, оның жеңіс хабарын күтіп Онан бойында жатамын. Жер үстіндегі көшпенді жұрт атаулы бір тудың астына жиналса, ғаламда тең келер жауы болмақ емес. Бату немерем осы жарлығымды ешқашан есінен шығармасын! Жайық пен Еділден арғы жұрттың жайы бізге беймәлім. Мәңгі ел туын көтерген менің қасқыр ұлдарым мен немерелерім бастаған атты қол күн астын бір шаңырақ астына жинап, Көк Тәңірінің мен арқылы жіберген жарлығын орындауы тиіс! – деді.

Үш ұл қаған ордасында тағы бірнеше күн дамылдап, туғандарымен, көңілі жақын нояндармен қауқылдаса, аунап-қунап алды. Үгетайдың ержеткен ұлдары Күйік пен Қадан, Шағатайдың ұлы Байдар, Төле ұлдары Мөңке мен Құбылай, Бөжектер арнайы келіп, немере ханзадалардың үлкені Орда-Ежен мен Батуға амандасты. Ханзадалар қасында үнемі саяқ жүретін, Құлан қатын өлгелі жүзі салқын жүретін, бірақ, аса тоңмойын жаралған Құлқан да Бату інісін өзінің жорық қосына шақырды. Кетерінде – тумысынан аздаған сырқаты бар, аса бір шолжаң өсіп, бетімен кеткен Күйік ханзада жайында бір әңгіменің ұштығын шығарды.

– Күйік әлі жас болғанымен, кеудесі мұнда емес, – деді Құлқан. – Туған шешесі, Үгетай ағамның меркіт жорығында олжаға түсірген алғыншысы Төрегене қатынның еркелетіп, бетімен өсіргенінен болар. Немере ханзадалар арасында өзіне тең келер ешкім жоқ деп санайды. Қайғыдан қан жұтқан қаған қазір кей істерден хабарсыз. Ұлыстан алыс, шалғай батыстағы Қыпшақ даласына үйіріңнен бөлініп кетіп барасың. Қасыңа жас болса да ақылы үстем Мөңкені ертіп кеткенің жөн болар. Жаңа ордаң мен Ұлұғ Орда арасына дәнекер болар ханзаданың бірі осы Мөңке болар деп ойлаймын…

Бату илана бас изеді. Әлде бір кешкі қонағасы үстінде осы жоспарын айтып, қаған мен Төленің мақұлдығын да алды.

Қаған атасына, үйелмен жұртқа қош айтар күн де жеткен. Қосар атты, құрыш сауытты бес мың қолды бастаған Темуге отшыгенмен қатарласқан Бату хан Ұлытауға, Жошы ұлысына суыт ат басын бұрды. Оның алдында енді әкеден қалған тақ, байтақ ел, сол байтақ елді одан әрі біріктіріп, ұлы қаған жарлығымен батысты жаулау мұраты тұр еді…

Соңы.

2024 жылғы 18 ақпан,

[1] Теріс-Кендерлік – Қазіргі Жезқазғандағы Қаракеңгір өзенінің сол кездегі аты.

^[2] «Әулие Чаңчуннің батысқа сапары». Ли Жычаң қолжазбасы, 85‑бет.

[3] «Жан-жағынан қоршап алды да, христиан әскерін есепсіз жеңіліске ұшыратты. Патша қашты, барлық кінәздер қашты». (К. Гандзакеци. «Армения тарихы»).

^{[4] «}Біздер мен сендер бір тайпаданбыз және бір әулеттен тараймыз, аландар бізге бөтен. …Сендерге алтын мен ақшадан қалағандарыңды береміз, оларды (аландарды) бізге қалдырыңдар» дейді. (Рашид ад-Дин. «Жамиғ ат-тауарих»).

^[5] Өлген адам есепсіз көп болды. Барлық қала мен селен (село) атаулы жылауға, қайғы-­зарға толы («Новгород‑1 жылнамасы»).

^[6] «Әулие Чаңчуннің батысқа сапары». 109‑бет.

^[7] «Әулие Чаңчуннің батысқа сапары». Жарлық хатты түпнұсқадан Қалбан Ынтыханұлы аударған.

[8] Қазіргі Түркістан облысы Келес ауданының аумағы.

^[9] Қағанның ас-мәзірін реттеп, күнделікті жағдайына қарай тамақтандыратын, қазан-ошақ басында жүретін басқарушы ноян көне түрік тілінде Бауыршы деп аталған.

^[10] Жаз мезгілінде (1222 ж.) Қалқа алабының Херсан деген жерінде Жебе, Сүбітайлар мен орыстар арасында кескілескен соғыс болды. Соғыста жау жақ ойсырай жеңіліп, жаудың Киев, Чернигов деген сардарлары қолға түсті (Бұл жерде орыс сардарының фамилиясын шатастырып, екі адам деп отыр), олар арбамен Жошының алдына апарып өлтірілді. Тайзу (Шыңғыс қаған) соғысқа қатысқан қосынды жүз мың атпен сыйлау туралы жарлық түсірді («Жаңа Юан тарихы». 3‑бума).

^[11] Көшпенділердің абақтысы немесе жазаланушы адам үкім кесілгенге дейін уақытша қамауда тұратын үй.

^[12] Алты айналма тауы — қазіргі Қытайдағы Лиюфан тауы. Шыңғыс қаған осы таудың етегінде қайтыс болады.

^[13] Ат үстінде қонжиып отырған адамға ұқсайтындықтан, ежелгі түріктер солай атаған. Қазіргі орны — Қытайдың Гансу өлкесі, Субей ауданының солтүстік-­шығысындағы Иыңзүй тауы.

^[14] Тенгиз баштан булғанса, ким тондурур, а, ханым,

  Терек тубтен йығылса, ким тургузур, а, ханым?

^[15] Тенгиз баштан булғанса, тондурур ұлум Жошы-дур,

  Терек тубтен йығылса, тургузур ұлум Жошы-дур.

^[16] Көзуің йашын чокуртур көңлүң толды болғаймы,

  Жырың көңүл өкуртур Жошы өлди болғаймы?..

^[17] Сөйлемекке эерким йоқ, сен сөйледиң а ханым,

  Өз йарлығың өзге жаб айу сөйледиң а ханым!

^[18] Қулун алған қуландай қулунимдин айрылдым,

  Айырлышқан аңқаудай ер ұлумдан айрылдым.

Ұларбек ДӘЛЕЙ