ЛАТЫН АМЕРИКАСЫНДАҒЫ РОМАН ТУРАЛЫ ӘҢГІМЕ
«Жұлдыздың» шеберлік мектебінің бүгінгі сабағын әлем әдебиетінің жарық жұлдыздары, 20-шы ғасырда дүниені дүр сілкінткен Латын Америкасы әдебиетінің аса көрнекті өкілдері, Нобель сыйлығының әдебиет саласындағы лауреаттары, колумбиялық Габриэль Гарсиа Маркес (1982 жылы алған) пен Перу елінің мақтанышы Марио Варгас Льоса (Нобель сыйлығының 2010 жылғы иегері) жүргізеді.
Габриэль Гарсиа Маркес,
Марио Варгас Льоса.
Марио Варгас Льоса: Жазушылардың алдынан үнемі мына бір мәселе шыға береді, менің ойымша, инженерлер мен сәулетшілер ондайға ешқашан тап болмайтын сияқты. Адамдар көбінесе өздеріне: «Жазушылар не үшін керек?» деген сұрақ қояды. Сәулетші, инженер, дәрігер не үшін керек екенін бәрі біледі, ал әңгіме жазушыға келіп тірелгенде күмәндана бастайды. Біреулер жазушы да керек екенін мойындайды, бірақ нақты не үшін керектігін білмейді. Бұл тұрғыдан менің де күмәнім бар. Сондықтан Габриэльге қоятын алғашқы сұрағым мынау: қалай ойлайсың, жазушы ретінде сен не үшін керексің?
Габриэль Гарсиа Маркес: Өзімнің пайымдауымша, жазушы болған себебім — қолымнан басқа ештеңе келмейді. Әкемнің шағын дәріханасы бар еді, ол менің фармацевт болып, күндердің күнінде өзінің орнын басуымды қалады. Ал менің ойым басқа болатын: адвокат болуды армандайтынмын, адвокаттар кинода ылғи жеңіске жетеді, ең күрделі істер қаралған соттарда да жеңіп шығады. Университетке түскен соң біршама қиындықтарды бастан кешкен кейін ғана адвокат болып қарық қылмайтынымды ұқтым.
Сосын әңгіме жаза бастадым, соның не үшін керек екенін ол кезде шынымен білмейтінмін. Әуелі жазудың өзін ұнаттым, өйткені жазғандарым жарияланып жататын, содан кейін түсінгенім, бұл туралы кейінірек талай айттым: достарым мені бұрынғыдан да жақсы көре түсуі үшін жазады екенмін, бұл рас болатын. Кейінірек жазушы мамандығы туралы және өзге жазушылардың шығармашылығы жайында ойлана келіп әдебиеттің, әсіресе романның өзіндік атқарар қызметі бар екеніне көзім жетті…
Бір нәрсе анық: жазушылық – тағдыр, одан қашып құтыла алмайсың, бойында сондай қабілеті бар адам жазуға тиіс, әйтпесе басы ауырады, жеген тамағы қорытылмайды…
Егер мен жазуға отырсам – әлдебір оқиға туралы айтқым келгені. Бұл оқиға басқаларға да ұнауға тиіс. Мәселе мынада, менің идеялық дайындығым жақсы; меніңше, жазушылардың бәрінің сондай дайындығы бар, дайындығы жақсы жазушының айтатын әңгімесі, мейлі ол Қызыл Телпек туралы ертегі немесе партизандар туралы хикаят болсын, шыншыл болуға тиіс; қайталаймын, жазушының идеялық тұғыры берік болса, сол идеялық тұғыр оның айтатын оқиғасында көрініс береді, айтқан әңігімесін нәрлендіріп тұрады. Әдейі істемесе де солай болып шығады.
М.В.Л.: Демек әдебиетте таза рационалды фактор шешуші міндет атқармайтын болды ғой. Қандай факторлар шешуші міндет атқарады? Әдеби шығарманың сапасын қандай элементтер анықтайды?
Г.Г.М.: Жазуға кіріскен кезде мені бір-ақ нәрсе толғандырады – айтқалы отырған оқиғам оқырманды қызықтыра ма және онымен өзім толық келісемін бе? Міне, мені осы ой ғана мазалайды. Жеке тәжірибеме негізделмеген оқиғаны өз басым жаза алмас едім. Қазір мен әлдебір диктатор туралы ойдан шығарылған оқиғаны ойластырып жүрмін, ол, әрине, Латын Америкасы елдерінің бірінің басшысы. Диктатордың жасы жүз сексен екіде, билік басына қашан келгенін өзі де ұмытып қалған; зәулім сарайда тұрып жатыр, жалғыздықтан ішқұсалыққа бой алдырған, сарайдың қаңырап қалған залдарын кезіп жүрген сиырлар майлы бояумен салынған, арасында архиепископтар да бейнеленген портреттерді жейді. Бір қызығы, бұл оқиға да менің жеке тәжірибеме негізделген. Басқаша айтқанда, өз басымнан өткен өмір тәжірибемді поэтикалық тұрғыдан өңдеу арқылы ойға алғанымды жүзеге асыруға мүмкіндік аламын, бұл жолы шексіз биліктің сұрапыл жалғыздыққа ұрындыратынын бейнелемекпін. Меніңше, билік басындағылардың жалғыздығын бейнелеу үшін Латын Америкасы елдерінің диктаторынан артық прототип табылмайды, ол деген біздің дәуіріміздің аңызға айналған құбыжығы ғой.
М.В.Л.: Онда жеке басыңа қатысты сұрақ қояйын. Жалғыздық туралы айтқаныңда бұл сенің кітаптарыңдағы тұрақты тақырып деп ойладым. Бір кітабың «Жүз жылдық жалғыздық» деп аталады, бір қызығы, сенің кітаптарыңда адам толып жүр, тіптен тым көп; соған қарамастан кітаптарыңның құпия тіні – жалғыздық. Көптеген сұхбаттарыңда бала кезіңде ылғи қызық әңгіме айтып беретін туысқаның болғанын айтасың. Сол туысқаның сегіз жасыңда өмірден өткен және бұл сен үшін өміріңдегі ең соңғы маңызды оқиға болған. Сол кісінің айтып берген әңгімелері қандай деңгейде серпін берді саған, кітаптарыңа материал бола алды ма? Ол кісі кім еді?
Г.Г.М.: Әріден бастайын. Өз басым қандай да бір деңгейде жалғызсырап көрмеген бірде-бір адамды білмейді екенмін. Мен сол жалғыздық деген ұғымды түсінгім келеді. Бәлкім бұл метафизикалық әрі реакцияшыл көзқарас тәрізді көрінер, өз табиғатыма, іс жүзінде қандай болуды қалайтыныма қайшы келер, бірақ менің ойымша, адам әу бастан жалғыз.
М.В.Л.: Сенің ойыңша, жалғыздық жалпы адам баласына тән қасиет пе?
Г.Г.М.: Меніңше, адам табиғатының елеулі бөлігі жалғыздықтан тұрады.
М.В.Л.: Парижде шығатын журналдардың бірінде сенің ұзыншұбақ мақалаң жарияланды, онда «Жүз жылдық жалғыздық» романы мен оның алдындағы кітаптарыңның басты мазмұны делініп жүрген жалғыздық – Америка құрылығын мекендейтін адамдардың бәріне тән ерекшелік дегенді оқыдым. Америка адамының өзгелерден бойын аулақ салуы тым тереңдеп кеткенін, өзара түсіністік дегеннен мүлдем мақұрым екендігін айтыпсың. Әлгі байғұс неше түрлі қиындықтарға тап болып, көп нәрседен айырылады, басқаша айтқанда, болмыстан ажырап қалады, сөйтіп өзін жолы болмаған бейшара, мүгедек, ешкімге керексіз боп айдалада қалған біреудей сезінеді. Бұл жайында не ойлайсың?
Г.Г.М.: Өзім де білмеймін. Оның бәрі менің қатысуымсыз-ақ болып жатыр. Дегенмен шығармаларымда бейнеленген жалғыздықтың не екенін түсінуге тырысып, оның алуан түрлі көрініс беруін іздеп табамын деп жүріп тығырыққа тірелемін бе деп қауіптенемін. Осы үрдіс саналы сипат алып, соның бәрі қайдан шығатынын анық білген күні бұл тақырыпқа қызығуым да басылар.
Мәселен, Колумбиялық бір сыншы менің кітаптарыма жан-жақты сипаттама берген. Оның пайымдауынша, менің шығармаларымдағы әйелдер – сенімділіктің, дұрысына бағудың рәмізі екен, олар отбасының ұйтқысы әрі тәртіп сақшысы; ал еркектер әрқилы арандатушылыққа бой алдырады: соғысқа барады, барлауға шығады, елді мекендер салады, сөйтіп жүріп ақыры жеңіліп тынады. Олардың соғыс жүргізіп, елді мекендер салуы, Американы отарлауы үйде отырып-ақ әу бастағы, дәстүрлі құндылықтарды сақтап қалған әйелдердің арқасында ғана жүзеге асқан екен.
Осы пікірді оқыған соң бұрынғы кітаптарымды қайта қарап шықтым, сөйтіп шынымен солай екеніне көз жеткіздім. Меніңше, бұл сыншы маған сұрапыл зиян келтірді, өйткені осы жаңалығын ол «Жүз жылдық жағыздықты» жазып жатқанымда ашыпты, ал менің романым аталмыш сыншы жазған жәйттердің шырқау шегі ғой. Романда жүз жетпіс жыл өмір сүріп, іс жүзінде бүкіл романды шынымен «бір өзі көтеріп тұрған» Урсула есімді әйел бар. Әбден ойластырып, түгел жоспарлап қойған сол кейіпкерімнің образын сомдау барысында осыны шын ниетіммен жазып отырмын ба әлде әлгі сыншының көңілінен шығу үшін бе деп күмәнданып қалдым.
Жалғыздық тақырыбына қатысты да солай болып шыға ма деп сезіктенемін. Егер оның не екенін анық түсіндіріп бере алсам, бұл тым рационалды, тым саналы түрде жасалар еді және оған деген қызығушылығым біржола жоғалып кетер еді. Дәл қазір сен маған идея тастадың, содан аздап үрейленіп тұрмын. Бұрын мен жалғызсырау – баршаға ортақ сезім деп есептейтінмін, енді бұл Латын Америкасы адамдарына ғана тән оқшауланудың салдары емес пе деп ойлай бастадым, олай болса менің әлеуметтік, тіптен саяси ұстанымым өзім шамалаған мөлшерден де жоғары деңгейде болғаны. Егер бұл рас болса, онда мен өзім қауіптенгендей метафизик болмағаным; қайткен күнде де шынайы жазуға тырысамын ғой, сондықтан жалғыздық туралы пайымдауларым реакцияшыл болып кетпей ме деп қорқатынмын.
М.В.Л.: Жарайды, ондай «қауіпті тақырып» болса жалғыздықты жайына қалдырайық. Дегенмен әлгі сұхбатыңда жиі айтылатын, өзің көп жағынан сол кісіге қарыздармын дейтін туысқаның туралы білгім келіп тұр.
Г.Г.М.: Ол менің – атам. Білесің бе, кейін сол кісіні өзімнің романымнан тауып алдым. Атамыз баяғыда, жас кезінде біреуді амалсыздан өлтіріп тастапты. Қыстақ тұрғындары түгелімен атамды жақтағанға ұқсайды: тіптен қаза тапқан кісінің аға-інілерінің бірі басқа туысқандарының кек алуына жол бермеу үшін түні бойы атамның үйінің табалдырығының алдында жатыпты. Бірақ кек алу қатері сейілмеген, сондықтан атам бүкіл үйелменімен ол жерден көшіп кетіп, сол төңіректегі басқа бір елді мекенге емес, алыс жаққа барып, жаңа қоныстың негізін қалайды.
М.В.Л.: Мынауың «Жүз жылдық жалғыздық» романының басталуына ұқсайды екен: Бірінші Хосе Аркадио кісі өлтіріп, ар азабын бастан кешеді, жаны қиналады, сосын үйін тастап, елден кетіп қалады да таудан асып, басқа жақтан Макондо деген қалашықтың іргесін қалайды.
Г.Г.М.: Ия, ол жаңа қоныстың іргесін қалады, атам: «өліктің салмағы қаншалықты ауыр болатынын қиялыңмен елестете де алмайсың» деп жиі қайталайтын. Жазушы ретінде маған тікелей қатысы бар тағы бір жәйт есімнен кетпейді. Бір күні атам мені циркке ертіп апарды, сонда бір өркешті түйені көрдік; үйге келген соң сөздікті парақтап отырып: «Әлгі көргеніміз – нар түйе, оның пілден айырмашылығы мынау, қос өркешті інгеннен өзгешелігі мынада», – деп зоологиядан алғаш рет сабақ берген. Сөздікті қалай пайдалануға болатынын солай үйрендім.
М.В.Л.: Атаңның бастан кешкен драмасын ішінара романға көшіргеніңе қарағанда ол саған едәуір ықпал еткен сияқты. Енді атаң айтқан әңгімелерді әдебиетке қай кезде көшірмек болғаныңды білгім келіп тұр. Сол кісінің еске алуын, жеке адамның басынан өткен оқиғаларды көркем әңгімелерің мен романдарыңның өзегі ретінде пайдалануды қай кезде ойластырдың?
Г.Г.М.: Мен оның өмір тәжірибесін пайдаланып жүргенім екі-үш кітап жазғаннан кейін ғана санама жетті. Шынымды айтсам, жазған кезде тек атамды ғана емес, негізін сол қалаған қоныстағы үйімізді де, іші-сырты құпияға толы үлкен үйімізді де түгел еске алатынмын. Бір бөлме үнемі бос тұратын, онда Петра апайым қайтыс болыпты. Ласаро ағай дүниеден өткен екінші бөлме де бос тұрушы еді. Түн баласы ол үйде жүріп-тұру мүмкін емес болатын, өйткені өлілердің саны тірілерден көп-тұғын. Кешкі сағат алтыда мені бұрышқа отырғызып қойып: «Осы жерден қозғалма, әйтпесе Петра апайың немесе Ласаро ағайың бөлмесінен шығып, осында жетіп келеді», – деп қорқытатын. Қозғалмай отыра беремін… «Үзілген жапырақтар» деп аталатын алғашқы кітабымдағы бір кейіпкер – жеті жасар бала орындықтың үстінде тапжылмай отырады. Қорқынышқа толы үйінде орындықта отыра беретін бала – ішінара өзім екенін енді түсініп жүрмін. Жадымда жатталып қалған және сол үйдегі ахуалды дәл бейнелейтін тағы бір көрініс бар. Менің бір апайым болған…
М.В.Л.: Сөзіңді бөлгенімді кешір… Бұл өзің туып-өскен елді мекенде, Аракатакада болған ба?
Г.Г.М.: Ия, қазір Макондомен шендестіріліп жүрген, сол оқиғалардың бәрі болып өткен Аракатакада. Менің бір апайым болды, «Жүз жылдық жалғыздықты» оқыған адам оны бірден таниды. Жігерлі адам болатын, күні бойы тыным таппай, әйтеуір бірдеңе істеп жүретін, бір күні кебін тоқи бастады. «Неге кебін тоқып отырсың?» – деп сұрадым. «Өйткені жақында өлемін», – деп жауап берді ол. Кебінді тоқып болған соң төсегіне жатты да өліп қалды. Өзі тоқыған кебінге орадық.
Өте ерекше адам еді. Тағы бір әдеттен тыс оқиғадағы кейіпкердің негізіне де сол кісі алынған. Бірде галереяда кесте тігіп отырғанда қасына бір қыз келіп, бір шетіне мүйізгек өскен, ештеңеге ұқсамайтын жұмыртқаны көрсетеді. Неге екенін білмеймін, осы үй ауылдағы барлық тылсым сырлы жәйттер бойынша ақыл-кеңес беретін орын сияқты еді. Ешкім түсіндіре алмаған жәйттердің не екенін білу үшін біздің үйге келіп ақыл сұрайтын, апайымның жауабы әрқашан дайын тұрады. Сондай мәселелерге қатысты шешімдері үйреншікті нәрседей, табиғи болып шығатынына таң қаламын. «Жұмыртқаның қабығындағы мына мүйізгек неден пайда болған?» – деп сұрады қыз. Апайым жұмыртқаға қарап отырып: «Өйткені бұл аңыздағы сиқырлы жыланның (василиск) жұмыртқасы. Өртеп жібер» ,– деді. Айтқанын істеп, жұмыртқаны отқа жақты. «Жүз жылдық жалғыздықта» әдеттен тыс, адам шошырлық жәйттер қарапайым оқиға тәрізді сипаттала береді, романның кілтін табуыма апайымның көрмек түгіл ойына да кіріп-шықпаған улы жыланның жұмыртқасын өртеп жіберу туралы күнделікті жәйт секілді айта салғаны әсер етті ғой деймін.
М.В.Л.: Бұл сөзің «жазушы әрдайым жеке басының тәжірибесін басшылыққа алады» дегеніңді белгілі бір деңгейде қуаттай түседі. «Жүз жылдық жалғыздықты» оқымаған адамдар сен туралы өмірбаяндық кітаптар жазады екен деп ойлап қалмаса жарар еді. Бұл романыңда Габриэль атайдың басынан кешкендері мен оның кішкентай Габриэльге айтып бергенінен басқа: үстіне қыздар мінген, қаланың үстімен ұшатын кілем, аспанға ұшып кететін әйел тәрізді адам сенгісіз таңғажайып оқиғалар болып жатады. Жазушының кітабына негіз болатын материалдың бір бөлігі жеке тәжірибесінен алынатыны күмәнсіз, бірақ оның қиялдан жаралған екінші бөлігі мен мәдени элементтер де бар ғой. Сол туралы айтшы. Басқаша айтқанда, романдарыңды жазуға бұрын оқыған қандай кітаптар ықпал етті?
Г.Г.М.: Варгас Льосаны жақсы білемін мен, қайда бұрып бара жатқаныңды түсініп тұрмын. Соның бәрі рыцарлық романдардан бастау алады дегенімді күтесің ғой. Бір жағынан, сенікі дұрыс, үнемі қайталап оқып тұратын және шексіз сүйсінетін кітаптарымның бірі – «Галлиялық Амадис» (испан жазушысы Гарси Родригес де Монтальвоның 1508 жылы жарияланған төрт томдық романы – ауд.). Меніңше, бұл – адамзат тарихындағы ең ұлы кітаптардың бірі. Әрине, Марио Варгас Льоса «Ақ Тирантты» (Жуанот Мартурельдің 1490 жылы жарық көрген рыцарлық романы – ауд.) жоғары бағалайтын шығар. Дауласпай-ақ қояйық. Есіңде ме, бір әңгімелескенде айтып едік, рыцарлық романдарда оқиғаның өрбуіне байланысты кейіпкердің басын қанша рет керек болса сонша рет кесіп алады. Айталық, үшінші тарауда кескілескен шайқас жүріп жатыр, рыцардың басын кесу керек, оны кесіп алады; бірақ төртінші тарауда ол тағы да соғысып жүр, басы да орнында, бірақ келесі тарауда оны тағы да шауып тастайды. Осы еркіндіктің бәрі рыцарлық романмен бірге құрып кетті, бірақ сондай таңғажайып оқиғаларды Латын Америкасында күн сайын кездестіруге болады.
М.В.Л.: «Жүз жылдық жалғыздықтың» бір тарауында басқа жазушылардан – достарың мен өзің сүйсінетін авторлардан алған, кітабыңда астыртын құрмет тұтатының байқалып қалатын кейіпкерлеріңнің есім-сойы тәрізді әдейі қолданған бір сөзді кездестірдім, ол маған өзекті сөз болып көрінді. Полковник Аурелиано Буэндианың отыз екі рет көтеріліс ашқанын баяндайтын тарауда полковниктің жеңілгені туралы шартқа Неерландия деп аталатын жерде қол қояды, бұл маған рыцарлық романдармен ұштасып жатқандай көрінді. Меніңше, әлгі сөз «Амадистегі» қаланы ма әлде елді мекенді ме – еске салатын сияқты. Сөйтіп бұл нақақтан қараланған кітапқа деген құрмет, сол кітапты еске салудың белгісі болар деп ойладым.
Г.Г.М.: Жоқ, бұл жерде ұқсастық туралы ғана айтуға болады, Латын Америкасындағы болмыс пен рыцарлық романдардың арасында тығыз байланыс бар, сондықтан өйтіп қателесу қиын емес; түптеп келгенде Колумбиядағы азамат соғыстары шынымен Неерландия шартымен аяқталған. Тағы бір мысал. Менің кітаптарымды оқыған адамдар Колумбиядағы азамат соғысында герцог Мальбороның жеңіліп қалғанын жақсы біледі, бұл кезде ол полковник Аурелиано Буэндианың адъютанты болатын. Іс жүзінде бәрі былай болған: кішкентай кезімде балалармен бірге «Мальбрук жорыққа аттанбақ» деп ән салатынбыз. Мальбруктың кім екенін сұрағанымда одан мүлдем бейхабар әжем ол да атаңмен бірге соғысқан деді… Мальбрук деген герцог Мальборо екенін кейін білдім, бірақ әжем қалай айтса солай қалдырғаным дұрыс болар деп ойладым да сөйте салдым…
М.В.Л.: Мүмкін әдебиеттегі реализм туралы әңгімеге көшерміз? Реализм деген не, оның қамту аясы, шекарасы қандай деген сияқты талас толассыз жүріп жатады, ал сенің кітабыңда өте нақты, шындыққа толық сай келетін оқиғалармен қатар аспанға ұшып кететін қыз, отыз екі рет соғыс ашып, соның бәрінде жеңіліс тапқан, бірақ өзі титтей де зардап шекпеген адам тәрізді бір қарағанда ақылға қонбайтын жәйттер болып жатады… Қысқасы, сенің кітабыңда адамның сенуі қиын нәрселер толып жатыр. Оның бәрі қиялдан туған, фантастикалық көріністер, бірақ соған қарап сенің кітабыңды реалистік емес, фантастикалық шығарма деп атауға хақым бар ма, соны білмей тұрмын. Өзіңді реалист-жазушы санайсың ба әлде фантаст-жазушысың ба, бәлкім өйтіп жіктеудің де қажеті жоқ шығар?
Г.Г.М.: Менің ойымша, басқа кітаптарыммен салыстырғанда «Жүз жылдық жалғыздық» романымда реалист-жазушы ретінде айқынырақ көрінетін болсам керек, өйткені Латын Америкасында бәрі де мүмкін, бәрі де шындық. Жазушының Латын Америкасында болып жатқан оқиғаларды кітапқа қаншалықты деңгейде көшіре алғаны –жазушылық шеберлікке байланысты; кітаптың құрамдас бөлігі ретінде оқырман оған сенбеуі де мүмкін. Мәселе мынада, біз, Латын Америкасының жазушылары, көбінесе әжелердің ертегісінде қандай ғажайып көркемдік жатқанын түсіне бермейміз, ал балалар оған шын көңілден сенеді. Ондай әңгімелер балаларға арнап айтылады, сол аңыздарды ойлап шығаруға балалардың өздері де көмектеседі, тура «Мың бір түндегі» сияқты.
Айналамызда адам сенгісіз, фантастикалық нәрселер өріп жүр, ал жазушылар бізге маңыздылығы төмен, күнделікті жәйттер туралы айтудан жалықпайды. Менің ойымша, бізге көркемдікті жеткізудің құралы ретінде тілді меңгеру керек, сонда Латын Америкасындағы фантастикалық болмыс кітаптарымыздың бір бөлігіне айналып, Латын Америкасының әдебиеті алуан қилы адам сенгісіз оқиғалар күн сайын болып жататын Латын Америкасындағы шынайы өмірге толық сәйкес келер еді. Мысалы, бізде отыз екі рет көтеріліс ашып, соның бәрінде жеңіліс тапқан полковниктер бар немесе Сальвадордағы диктатор, атын ұмытып қалыппын, тамаққа у қосқан-қоспағанын анықтайтын маятник ойлап табады. Әлгіні сорпаға да, етке де, балыққа да қолдануға болады, солға қарай қисайса – тамаққа у қосылған, оңға қарай қисайса – қосылмаған, демек жеуге болады. Сол диктатор керемет ақылды болыпты: елде шешек індеті шығып, денсаулық министрі мен көмекшілері не істейміз деп сұрағанда: «Не істеу керегін біліп тұрмын, бүкіл елдегі қоғамдық орындарға қойылған шамдарды түгелдей қызыл қағазбен орап тастаңдар», – деп жауап береді. Сөйтіп шам атаулының бәрін қызыл қағазға ораған кез де болған.
Ондай жәйттер Латын Америкасында күн сайын болып тұрады, біз, Латын Америкасының жазушылары, соларды сипаттау үшін жазу үстеліне отырамыз да соның бәрін шындық деп қабылдаудың орнына: «Бұл мүмкін емес, жынды ғой мынау!» – деген сияқты дау-таласқа кірісеміз. Сөйтіп Латын Америкасының шындығын бұрмалап көрсететін неше түрлі ақылға қонымды түсіндірмелер келтіре бастаймыз. Өз басым соның бәрін ашық түрде қабылдау керек деп есептеймін, сонда ғана әлемдік әдебиетке лайықты үлес қоса аламыз.
М.В.Л.: Сонымен біздің алдымызда жазушы табан тірейтін тұғырдың екі элементі тұр: жеке басының тәжірибесі және мәдени тәжірибе немесе оқу арқылы жиналған білім. Бірақ сенің кітаптарыңда ұшы-қиырсыз қиял мен тежеусіз ойдан шығару және роман жазу техникасынан басқа тағы да екі фактор бар; маған сол екеуі ерекше әсер етті: «Жүз жылдық жалғыздық» романында аздаған фантастика қосылған шындық пен күнделікті, тұрмыстық шындықпен қатар тарихи-әлеуметтік шындық та бар. Атап айтқанда: полковник Аурелиано Буэндианың ашқан соғыстары Колумбия тарихындағы кейбір кезеңдерді немесе соның бір нұсқасын бейнелейді. Әңгіме бұл жерде таза ойдан шығарылған нәрселер емес, нақты болмыспен ұштасып жатқан жәйттер туралы.
Осы оқиғалардың бәрі өтіп жатқан Макондодағы өмірде Латын Америкасына тән мәселелер көрініс тапқан. Макондо – банан өсіретін плантациялары бар елді мекен, онда әуелі авантюристер, кейіннен шетелдік компаниялар шоғырланған. Романның бір тарауында Латын Америкасының отар ретінде қаналуын асқан шеберлікпен суреттепсің. Бұл сенің шығармашылығыңдағы жаңа элемент. Сол туралы айтып берші?
Г.Г.М.: Банан өсіретін плантацияларға қатысты оқиға – нақты шындықтың тап өзі. Латын Америкасының маңдайына жазылғаны сол – ондағы нақты оқиғалар дереу фантасмагорияға айналып кетеді, банан өсіретін плантациядағы жаныңды жаншитын қатыгез де ауыр жәйттер де сол қатардан.
Банан өсіретін компаниялар пайда болғаннан кейін оған әлемнің түкпір-түкпірінен шыққан адамдар ағылып келе бастады, Колумбияның Атлант мұхитындағы жағалауында орналасқан елді мекендегілер әлемдегі барлық тілдерде сөйлейтін кез де болған. Адамдар бірін-бірі түсінбейді, бірақ өңір гүлденіп сала берді – дұрысы, гүлдену деп аталатын кезең басталды – адамдар кумбия билеп жүріп (Кариб теңізі жағалауы елдерінің халық биі – ауд.) қағаз ақшаны өртеп жіберетін. Кумбияны қолына шырақ ұстап билейді, күндік жұмысқа жалданатындар мен банан өсіретін плантациялардың жұмысшылары шырақтың орнына ақша жағады – өйткені күнделікті жұмысшылар плантацияда айына екі жүз песо табады, алькальд (әкім) пен сот төрағасының айлығы алпыс-ақ песо. Сондықтан шынайы өкімет болған жоқ, билік басындағылар сатқын еді, банан компаниялары билік басындағыларды арзанға сатып алатын, сөйтіп сот үкімін өздері шығара беретін және өкімет органдарының қызметін де өздері атқаратын.
Бірақ адамдардың санасы, кәсіби санасы оянды. Жұмысшылар өздерінің қарапайым құқықтарын талап ете бастады, ол кезде медициналық көмек сырқат атаулының бәріне берілетін көк дәрімен шектелетін. Науқастарды қаз-қатар отырғызып қойып, мейірбике бәрінің аузына әлгі көк дәріні тыға салады. Оған да бой үйреніп кеткен, балалар кезекке тұрып, ауыздарындағы дәріні жұтпай, шығарып алып, лотерея билетінің нөмірін белгілейтін.
Тағы бір жәйт: банан компанияларының кемелері Санта-Мартаға келіп банан тиеп алатын да Жаңа Орлеанға апарып өткізетін, кері қарай бос қайтады. Компания кері қарай жүретін рейсті ақтау үшін не істеуге болатыны туралы ұзақ ойланды. Ақыры компанияға тиесілі дүкендерге тауар әкелуге шешім қабылдады, енді жұмысшыларға ақша төлемейді, оның орнына чек береді, бұл чектерді осы дүкендер ғана қабылдайды.
Оларға бон берілетін, банан компаниясының дүкендерінен осы бондарға тауар алуға болады, бұл тауарлар компанияға тиесілі кемелермен әкелінеді. Жұмысшылар ақша төлеңдер деп талап етті. Сосын ереуіл басталып, жұмыс тоқтап қалды, үкімет кикілжіңді реттеудің орнына әскер жіберді. Жұмысшылар теміржол стансысына жиналады. Қақтығысты реттеу үшін министр келеді деген сыбыс таралыпты; әскер оларды қоршауға алып, тарап кетуге бес минут уақыт берді. Ешкім кеткен жоқ, сосын қырғын басталды.
Романға енгізілген осы оқиға туралы арада он жыл өткен соң естігенмін; біреулер, «тура солай болды» десе, басқалары, «жоқ, ондай болған» емес дейді. Енді біреулер: «Ол жерде мен де болғанмын, ешкім өлген жоқ. Халық тып-тыныш тарап кетті, бәрі тыныш аяқталды», – деп соқты. Тағы біреулер, «өлгендер болды, өзіміз көргенбіз, пәленше сонда қаза тапты, анық білеміз» десті. Мәселе мынада, Латын Америкасында үш мың адамды атып өлтіргенін біржола ұмыту туралы декрет шығарса жетіп жатыр… Бұл да фантастика болып көрінуі мүмкін, бірақ нағыз шындықтың өзі.
М.В.Л.: Бірде Бразилия үкіметі декрет шығарып, індетті болған жоқ деп жариялағанын естігенмін.
Г.Г.М.: Тағы да сол: мысал іздеп едік, мыңдап табылып жатыр.
М.В.Л.: Демек жұмысшыларды қырып тастағаны туралы көрініс тарихи факті ғана емес, сонымен қатар…
Г.Г.М.: Менің романымда декреттің нөмірі де, оған қол қойған генерал мен оның хатшысының аты-жөні де келтірілген, соған сәйкес, жұмысшыларды атуға рұқсат етілген. Бұл мәліметті Ұлттық мұрағаттан алғанмын, бірақ романды оқығандар тым әсірелеп жіберіпті деп ойлайды…
М.В.Л.: Жұмысшыларды қырып салғаны туралы осы парақтарды әдейі қыстырылған жасанды көрініс дей алмайсың. Бұл оқиға кітаптың біршама қиял-ғажайып ахуалына мінсіз кірігіп кеткен. Осы қырғынға тап болған бір адамның қайта тіріліп кеткені – біз оның қайта тірілгенін де, өлгенін де, аман қалғанын да толық біле алмаймыз – осы көріністің қосарлы сипатын одан әрі айшықтай түседі, соның өзі қызық.
Г.Г.М.: Мысалы, Эмилиано Сапатаның өлтірілгеніне Мексикада ешкім сенбей қойған.
М.В.Л.: Байқауымша, жазушының жұмыс істейтін материалы туралы біраз мәлімет алған сияқтымыз: жеке тәжірибе, мәдени тәжірибе, тарихи және әлеуметтік фактілер. Ең қиыны – осы материалды, оның құрамдас бөлшектерін әдебиетке… қиялдағы болмысқа айналдыру болса керек.
Г.Г.М.: Бұл – әдебиеттің мәселесі.
М.В.Л.: Тілге қатысты мәселелер мен өзің тап болған көркемдік бейнелеу құралдарын таңдау туралы айтшы.
Г.Г.М. Жарайды. «Жүз жылдық жалғыздықты» жазуды он жеті жасымда қолға алғанмын.
М.В.Л. Алғашқы кітаптарыңнан бастасақ қайтеді? Тұңғыш кітабыңнан…
Г.Г.М. Тұңғыш кітабым сол «Жүз жылдық жалғыздық» қой… Жазуға кірісіп кеттім, бір күні оны ақырына дейін жеткізу ауыр тиетінін сездім. Жаңа ғана айтқан жәйттер туралы әңгімелеп бергім келген.
М.В.Л. Сол жасыңда Макондоның тарихын әңгімелемек болдың ба?
Г.Г.М. Бастап кеткенмін, алғашқы абзацын жазып та қойдым, роман сол абзацтан басталады. Бірақ бұл «жүкті» алып жүре алмайтынымды ұқтым. Айтпақ болған әңгімеме өзім де сенбейтінмін, бірақ соның бәрі шындық екенін білгендіктен бұл тек уақытша қиындық екенін түсіндім: ол кезде әдеби әдіс-тәсіл, стилистика дегеннен мүлдем хабарым жоқ, онсыз менің айтқаныма ешкім сенбейтін еді, жазғаның шындыққа ұқсауы керек қой. Сосын оны қоя салып, төрт кітап жазып шықтым. Мен үшін ең қиыны – оқырман сенетіндей болуы үшін керекті сарын мен баяндау стилін табу.
М.В.Л. Он жеті жасыңда осы кітапты жазбақ болғаныңда өзіңді жазушы ретінде, бар ғұмырын әдебиетпен айналысуға арнайтын адам ретінде сезініп пе едің? Әдебиет тағдырыма айналады-ау деп ойладың ба?
Г.Г.М. Қазір түсінгенімдей, менің жазушылық тағдырымды шешкен бір оқиға болды. Сегіз жасымда ма екен, әлде он жасымда ма – біздің әулет Аракатакадан көшіп кетті. Басқа жаққа қоныстандық, он бес жасқа келгенімде шешем аруақтар жайлаған үйімізді сату үшін Аракатакаға бармақ болды. «Мен де барамын», – дедім. Аракатакаға келсек бәрі баяғы күйі, сәл ғана өзгеріс бар, білінер-білінбес көркем өзгеріс болған сияқты. Кейін бәріміз де көз жеткізген нәрсені мен де аңғардым: бұрын кең болып көрінетін көшелер тым тар екен, үйлер де біз ойлағандай биік емес, сол үйлер ғой, бірақ уақыт пен иесіздік өз дегенін істепті; терезеден көрдік, үйдің іші де сол қалпында, тек он бес жылға ескіріп кеткен.
Күні шыжып тұрған шаңды кент. Түс кезі, ауадағы шаң қолқаны қабады. Бір кезде мұнда суды қысыммен ағызатын мұнара салмақ болған – жұмысты түнде істеді, күндіз қолыңа құрал-сайман ұстау мүмкін емес, ысып кетеді. Шешем екеуміз сағым кешкендей болып көшемен жүріп келеміз: тірі жан баласы көрінбейді. Уақыттың әсеріне таң қалдым, шешем де сондай сезімде болса керек.
Бұрыштағы шағын дәріхананың қасына келдік, ішінде бір әйел іс тігіп отыр. Шешем ішке кіріп, әлгі әйелге жақындап: «Халің қалай, құдағи?» – деп сұрады. Әйел басын көтерді, екеуі құшақтасып амандасып, жылап қоя берді. Бір сөз айтпастан жарты сағат жылады. Сол сәтте осының алдында не болғанын қағазға түсірсем деп ойладым.
М.В.Л. Бірақ соны жазуға кіріспес бұрын басқа істермен шұғылдандың, солай емес пе? Тікелей әдебиетке араласуға батылың бармай, журналистикамен айналыстың. «Жүз жылдық жалғыздықты» жазбай тұрып журналистік жұмыс пен әдебиетті қалай ұштастырдың?
Г.Г.М. Мен оларды ұштастырған жоқпын. Өйткені журналистиканы екінші деңгейдегі жұмыс, өмір сүру үшін ақша табу деп санайтынмын. Жазушы болғым келетін, бірақ өмір сүру үшін ақша табу керек қой.
М.В.Л. Қалай ойлайсың, қатар алып жүрген осы жұмысың мақсатқа жетуіңе кедергі келтірді ме, керісінше, көмегі тиді ме? Бәлкім құлшынысыңды оятып, тәжірибе жинаған шығарсың?
Г.Г.М. Былай ғой, ұзақ уақыт бойы көмегі тиді деп ойлап келгенмін, іс жүзінде екінші деңгейдегі нәрселердің бәрі жазушыға кедергі келтіреді екен. Жазғың келеді, одан басқаның бәрі кесірін тигізеді, басқа бірдеңелер істеуге тура келетіні ауыр тиеді. Бұрын айтылып жүргендей, жазушы қиындық көруге тиіс, жақсы жазу үшін кедей болған жөн деген пікірмен келіспеймін. Үйінде ешқандай қиындық болмаса, экономикалық мәселелер толық шешілсе – әрине, жазушы әлдеқайда жақсы жұмыс істейді деп пайымдаймын; денсаулығы мықты болып, әйелі мен балаларының жағдайы жақсы болса ол да жақсы. Экономикалық жағдайының нашар болуы жазушының шығармашылығына септігін тигізеді деген жалған тұжырым, өйткені жазушы тек жазғысы келеді, сондықтан әлгіндей мәселелер туындамағаны абзал. Тағы бір нәрсе: жазушы ретінде жағдайымды жасап алу үшін стипендия алып, жәрдемақы сұрап, жазушыларға көмектесу үшін ойлап табылған басқа да көмек түрлеріне жүгінуге болар еді, бірақ мен ондайдан үзілді-кесілді бас тартқанмын, бұл жағынан Латын Америкасы жазушыларының жаңа толқыны деп аталып жүрген адамдармен пікіріміз ұқсас. Өйткені біз жазушының ондай жәрдемақы алмауы керек екенін жақсы білеміз, кез-келген көмек әлденеге міндеттейді ғой.
М.В.Л. Қандай жәрдемақы? Кейбір қоғамда жазушының шығармаларын оқып, қорғап жатады, бұл да жәрдемақының боямаланған түрі…
Г.Г.М. Бұл орайда біздің Латын Америкасындағы жүйемен бетпе-бет келетінің түсінікті. Бірақ сен де, Кортасар да, Фуэнтес те, Карпентьер де, басқалар да жиырма жылдан бері оқырманның бізді түсінетінін дәлелдеуге тырысып келесіңдер, талай рет таяқ та жедіңдер. Біз Латын Америкасындағы жазушылар оқырмандардың есебінен күн көре алатынын дәлелдеуге тырысып жүрміз, біз – жазушылар – алуға болатын жәрдемақының бірден-бір түрі осы ғана.
М.В.Л. Қазір Латын Америкасы әдебиетінің дүркіреп тұрғаны туралы көп айтылып жүр, күмән жоқ, бұл – нақты шындық. Соңғы он-он бес жылда қызық жәйттер болып жатыр. Бұрын, менің ойымша, Латын Америкасы оқырмандарының Латын Америкасы жазушыларына қарсы пікірі қалыптасқан болатын. Оқырман Латын Америкасының жазушылары Латын Америкасынан шыққандықтан ғана нашар жазады деп ойлайтын, олай емес екенін дәлелдеп бермесе де, әрине. Керісінше, Европа жазушысы жақсы жазады деп санайтын, керісінше екені дәлелденбесе де. Қазір бәрі керісінше. Латын Америкасы авторларының оқырмандары еселеп артты, тек Латын Америкасында ғана емес, сонымен қатар Европа мен Құрама Штаттарда да Латын Америкасы романшыларының шын мәнісінде ғажайып аудиториясы пайда болды. Латын Америкасы романшыларын бәрі оқиды және олар туралы жақсы пікір айтылып жүр. Бұл не нәрсеге байланысты? Не болып қалды? Қалай ойлайсың?
Г.Г.М. Білмеймін, шын айтып тұрмын. Тіптен қорқып кеттім ғой… Меніңше, бұл жерде бір гәп бар…
М.В.Л. Әлде Латын Америкасы романшыларының күрт өрлеуі ең алдымен қазіргі жазушылардың өз міндетін атқаруға неғұрлым мақсатты түрде кірісуіне яғни бар жиғанын сығып беруіне байланысты деп ойлайсың ба?
Г.Г.М. Меніңше, мұның себебі туралы бұрын да айтқанбыз. Біз ең бастысы –жазушылық парызыңды адал атқару екенін түсіндік, мұны оқырмандар да бағалайды. Шын мәнісінде жақсы кітаптар дүниеге келгенде оқырман да пайда болады; сондықтан мен мұны «оқырмандардың дүркіреуі» деп есептеймін.
М.В.Л. Осы «дүркіреуге» байланысты тағы бір сұрақ қойғым келіп тұр. Бұл күндері оқырманның көбейгені де, Латын Америкасының халқы өз елдерінен шыққан жазушылардың шығармашылығына қызығушылық таныта бастағаны да рас. Тұтас құрылықта прозаның өркендеуін жеделдете түскен басқа себептер туралы жазушы ретінде не ойлайсың?
Г.Г.М. Менің ойым мынау: егер оқырман әлдебір жазушыны қызығып оқитын болса, мұны оқырман мен жазушының арасында қандай да бір ұқсастық бар екендігімен түсіндіруге болады. Меніңше, біз көздеген нысанаға дәл тигіздік.
М.В.Л. Тағы бір қызықты жәйт: қазір «сәнге айналған» Латын Америкасы жазушыларының бірқатары шетелге көшіп кетті. Кортасар он екі жылдан бері Францияда тұрады. Фуэнтес он екі немесе он төрт жыл бұрын Колумбиядан кетіп қалған, қазір Италияда тұрып жатыр. Басқа да мысалдар келтіруге болады. Көптеген адамдар бұған белгілі бір деңгейде алаңдаушылық танытып жүр. Оларды мазалайтыны мынау: жазушылардың өз еркімен елден кетуі шындықты бейнелеуге қандай да бір нұқсан келтірмей ме? Өз елінен жырақтап, бөлініп қалуы салдарынан болашақты болжау қабілеті әлсіреп кетпей ме? Елдегі шындықты суреттегенде бейсаналы түрде болса да бұрмалауға ұрындырмай ма?
Г.Г.М. Бұл сұрақты маған Колумбияда, көбінесе университеттерде сан мәрте қойған. Неге Колумбияда тұрмайсыз деп сұрағанда мен оларға үнемі: «Мені Колумбияда тұрмайды деп кім айтты!» – деп жауап беремін. Ал мен Колумбиядан он төрт жыл бұрын кетіп қалғанмын, бірақ әлі де сонда тұрамын, өйткені елімізде не болып жатқанынан жақсы хабардармын: хат алып тұрамын, газет оқимын, жағдайды әрдайым біліп отырамын.
Латын Америкасының «сәнге айналған» романшыларының бәрі дерлік шетелде тұратыны кездейсоқтық па, оны білмедім. Нақты өзіме қатысты айтсам, Колумбиядан тыс жерде тұруды не үшін қалағанымды анық білемін. Басқа елдерде қалай екенін қайдам, бірақ Колумбияда жазуды бастамай тұрып-ақ жазушы бола бересің, басқаша айтсақ, әдебиеттегі алғашқы қадамың: тұңғыш рет жарияланған әңгімең сәтті шықса болды, сен жазушысың. Болашағы зор деген атқа ілінесің, бұл дұрыстап жұмыс істеуіңе кесірін тигізеді, ал біз басылып шыққан кітаптарымыздың қаламақысы күнкөріске жетпейтін болғандықтан күні бүгінге дейін басқа, екінші деңгейдегі істермен айналысуға мәжбүр болып келдік.
Шетелде тұратын жазушының өмірі біршама жеңіл. Парижде жүргенде бөтелке сатумен айналыстым, Мехикода теледидарға арнап сценарийлар жаздым, бірақ сценаристің аты-жөні көрсетілмейтін. Бұл жұмыстарды Колумбияда ешқашан істей алмас едім. Бірақ шетелде істей бересің, өйткені не істеп жүргеніңді отаныңда ешкім білмейді. Кітап жазуыма мүмкіндік беретін нәрселердің бәрін істейтінмін, өйткені мені сол ғана қызықтырады. Дүниенің қай түкпірінде жүрсем де Латын Америкасына тән колумбиялық роман жазамын.
М.В.Л. Өзіңді Латын Америкасының жазушысымын деп есептеймін дегенді қай мағынада айтып тұрсың? Қозғаған тақырыптарыңа байланысты ма? Бұл жерде Борхесті мысалға келтіре аласың, осы сұрақты сондықтан қойып тұрмын. Оның шығармаларының көпшілігінде көтерілетін тақырыптарды Аргентинаға ғана тән деу мүмкін емес қой.
Г.Г.М. Латын Америкасына тән нәрселерді Борхестен мен де көрмеп едім. Бұл тұжырымға «Кортасар – Латын Америкасының жазушысы емес» деген едәуір кең таралған пікірді жақтағандықтан келгенмін. Бірақ соны жарияға шығармағаным оңды болыпты, өйткені Буэнос-Айреске келген соң бұл пікірім түбірімен өзгеріп кетті. Сельва (Латын Америкасы елдеріндегі жаңбырлы орман) мен мұхиттың арасында орналасқан европалық үлгідегі әйдік қаламен танысқан кезде өзіңді Кортасардың кітабындағы өмірге тап болғандай сезінесің, басқаша айтқанда, Кортасар тым европаландырып жібергендей көрінетін қала – нағыз Буэнос-Айрестің өзі. Айналаңда Кортасардың кейіпкерлері толып жүр. Дегенмен Кортасар – нағыз Латын Америкасының жазушысы деп есептей тұрып, Борхес туралы олай дей алмас едім…
М.В.Л. «Борхестің шығармашылығын аргентикалық прозаға, тіптен Латын Америкасы елдерінің прозасына жатқызуға болмайды» дегенің жай ғана фактіні мойындау ма әлде түп-тамыры тарихтың терең қойнауынан бастау алатын аса ауқымды, космополиттік әдебиет деген тәрізді жоғары бағалау ма?..
Г.Г.М. Менің ойымша, бұл – адамды шынайы болмыстан аулақтатып әкететін әдебиет. Борхеске қатысты мынаны айта аламын: ол менің ең көп оқыған және оқып жүрген авторларымның бірі, бірақ ең жақтырмайтын жазушым да сол. Мен оны тілді қолданудағы асқан шеберлігі үшін оқимын: ол жазуды үйретеді, айтарыңды жеткізе білу үшін шеберлігіңді шыңдай түсудің жолын көрсетеді. Осы тұрғыдан келгенде әлгі айтқанымды жоғары бағалау деуге болады. Меніңше, Борхес өзінің қиялындағы болмыспен жұмыс істейді, бұл тап-таза эскейпизм (болмыстан қашқақтау); ал Кортасардың жөні мүлдем бөлек.
М.В.Л. Эскейптік әдебиет оқырманды нақты шындықтан, тарихи болмыстан аулақтатуға тырысады. Өз басым ондай әдебиеттің мәні де, маңызы да керекті нәрселерді нақты өмірден іздейтін әдебиетпен салыстырғанда әлдеқайда төмен деп санар едім.
Г.Г.М. Ондай әдебиет қызықтырмайды мені. Үлкен әдебиет нақты шындыққа негізделуге тиіс, бұған сенімім кәміл. Екеуміздің бір әңгімеміз әлі есімде. Сен сонда біз, романистер, іріп-шіріп бара жатқан қоғамның өлексесімен қоректенетін құзғын сияқтымыз дегенсің. Каракаста айтқан сол сөзіңді қазір де қайталап жіберсең жаман болмас еді…
М.В.Л. Мынауың белден төмен ұру ғой… Ия, әдебиеттің өркендеген кезінде жазушылар мен сыншылардың батыл да өткір пікірлері мен қоғамның басына түскен ауыртпалықтардың арасында белгілі бір байланыс болады деп санайтыным рас. Менің пайымдауымша, сыртқы байлығы мен сән-салтанаты ішкі тереңдігімен, болып-толуымен ұштасып жатқан қоғамның қазіргі Латын Америкасындағыдай ішкі дағдарыстан әбден мүжіліп, құрдымға кетудің алдында тұрған қоғаммен салыстырғанда жазушыны шабыттандыруы кемшіндеу болады. Басқаша айтқанда, біздің елдеріміз қазір қайда апарып тірері беймәлім өзгерістер мен қайта құрудың қарсаңын бастан кешіп жатыр.
Бірақ сен біздің елдеріміздегі оқырмандардың Латын Америкасы авторлары не жазып жүргеніне қызығуы сол авторлардың оқырмандарға өздерін қоршаған ортаны, қазіргі болмысты түсінуіне көмектесіп, сол шындықты көрсете алуы арқылы олардың күткенін дөп басуына байланысты деп әділін айттың.
Дегенмен Латын Америкасы елдерінің жазушыларына ортақ жәйттер тым аз екені рас. Аргентиналық екі жазушы – Кортасар мен Борхестің шығармашылығындағы айырмашылықты көрсетіп бердің, ал егер Борхес пен Карпентьерді немесе Онетти мен өзіңді яки Лесама Лима мен Хосе Доносоны салыстырсақ бұл айырмашылық одан да ауқымды, одан да терең екенін аңдар едік. Әдеби әдіс-тәсіл, стиль, мазмұн тұрғысынан алсақ олардың шығармашылық мәнері алуан түрлі. Осы жазушылардың бәріне ортақ бір нәрсе табуға болады деп ойлайсың ба? Олардың ұқсастығы неде?
Г.Г.М. Бұл жазушылардың ұқсастығы олардың айырмашылығында десем софист болып көрінбеймін бе деп қорқып тұрмын. Түсіндірейін: Латын Америкасындағы болмыс алуан қырлы, менің ойымша, әрқайсымыз осы болмыстың сол қырларын сипаттап жүрміз. Осы тұрғыдан келгенде бәріміз жабылып әлдебір ортақ роман жазып жүрген сияқтымыз. Мен болмыстың бір қырын жазамын, сен екінші қырын жазасың, Фуэнтес үшінші қырын суреттейді және онысы біздің жазғанымызға мүлдем ұқсамайды, бірақ соның бәрі Латын Америкасындағы бір ғана болмыс. Сондықтан «Жүз жылдық жалғыздықта» Карпентьердің «Ағарту ғасырының» кейіпкері Виктор Югтың кемесінің елесін жолықтыра қалсаң бұл жай ғана кездейсоқтық деп ойлама.
Тағы бір кейіпкер – Карлос Фуэнтестің «Артемио Крустың өлімі» романындағы полковник Лоренсо Гавилан. «Жүз жылдық жалғыздыққа» одан басқа кейіпкерді де енгізгенмін. Бірақ оны кейіпкер дегеннен гөрі соның нышаны деген дұрысырақ шығар: бір кейіпкерім Парижге барып, Дофин көшесіндегі мейманхананың Кортасардың қаһарманы Рокамадур дүние салатын бөлмеге қоныстанады.
Ең соңғы Аурелианоны себетке салып әкелетін монах әйел – «Жасыл үйдегі» Патросинио шешей екеніне өз басым еш күмәнданбаймын. Сенің кітабыңнан өз кітабыма ойысу үшін сенің осы кейіпкерің туралы кейбір жәйттерді білгім келіп іздегенмін сені, бірақ ол кезде Буэнос-Айресте жүр екенсің, әрі-бері сапарға шығып жүрген кезің.
Айтайын дегенім мынау: арамыздағы айырмашылықтарға қарамастан ондай ойынның еш қиындығы жоқ, кейіпкерлерді бір кітаптан екіншісіне көшіре саламыз және бұл орайда жалғандыққа ұрынбаймыз. Болмыстың бәрімізге ортақ деңгейі бар, соны бейнелеуге лайықты құрал табылған күні біз нағыз Латын Америкасы романын дүниеге әкелеміз, неше түрлі саяси, әлеуметтік, экономикалық, тарихи айырмашылықтарға қарамастан ол романды Латын Америкасының барлық елдері де мойындайтын болады…
М.В.Л. Бұл идеяң маған керемет тартымды болып көрініп тұр. Бірақ, қалай ойлайсың, Латын Америкасының барлық романистері атсалысып, бүкіл Латын Америкасы елдерінің болмысын бейнелейтін әлгі жалпыға ортақ романға болмыстың Борхес асқан шеберлікпен сипаттап жүрген қиялдан туған бөлшегі де ене ме? Борхес қайткен күнде де Аргентинаға тән, Латын Америкасына тән қияли шындықты суреттеп жүрген жоқ па? Және осы қияли шындық – әдебиеттің негізі болып саналатын шындықтың ерекше бір өлшемі, сол шындықтың белгілі бір жағдайы ма екен? Мұны сұрап тұрған себебім, өзімнің Борхеске таң қалып, тәнті болуымды ақтап алу мен үшін әрдайым қиынға түседі.
Г.Г.М. Ал мен үшін түк те қиын емес. Мен оған шексіз сүйсінемін, күнде кешкісін оқимын оны. Буэнос-Айреске барғанда тек бір ғана нәрсені – Борхестің толық шығармалар жинағын сатып алдым. Оның кітаптарын үнемі өзіммен бірге алып жүремін, күн сайын оқып тұрамын. Бірақ сол жазушыны жек көремін… Мен оның сипаттағысы келген жәйттерді бейнелеу құралы ретінде таңдап алған аспабына құштармын. Басқаша айтсақ, ол бізге тілдің барлаушысы ретінде керек, бұл басқа, өте өзекті мәселе. Менің ойымша, Борхестің қияли әлемі – жалған, Латын Америкасының қияли әлемі емес. Осы жерде қайшылыққа тап боламыз: Латын Америкасының қияли болмысы дегеніміз – соншалықты нақты, соншалықты күнделікті жәйт, сондықтан оны нақты шындық деп аталатын нәрселермен шатастырып алуға да болады.
М.В.Л. Енді әдебиеттен тыс, бірақ онымен тығыз байланысты салаға – тарихқа ойысайық. Әсіресе біздің елдерімізде оқырмандар, студенттер, сыншылар тарихқа баса мән береді. Оларды жазушылардың әдеби қызметі мен саяси ұстанымы бірдей толғандырады. Жазушы қоғамның алдында жауапты болуға тиіс, бұл оның шығармаларынан ғана емес, саяси әрекетінен де көрініс береді деген түсінік бар. Осы мәселеге көзқарасыңды айтшы. Сенің әдеби қызметің мен саяси ұстанымыңның өзара қарым-қатынасы қандай?
Г.Г.М. Өз басым жазушының ең басты саяси ұстанымы – жақсы жазу деп есептеймін. Жақсы жазу деген шынайы, көркемдігі жоғары прозалық шығарманы өмірге әкелу ғана емес, оны өзіңнің ұстанымыңа сай жазып шығу, бұл жерде шыншылдық туралы айтып та тұрған жоқпын. Меніңше, жазушыдан өзіңнің кітаптарыңда саяси қайраткер ретінде көрінуге тиіссің деп талап етуге болмайды; айтайын дегенім, жазушы өзінің шығармашылығын саяси құралға айналдырып жібермеуге тиіс, егер жазушының идеялық дайындығы жоғары, саяси ұстанымы берік болса, онда бұл оның шығармаларында міндетті түрде көрініс береді. Мысалы, Буэнос-Айресте маған Торре Нильсон келіп, «Жүз жылдық жалғыздық» ғажап шығарма, бірақ реакциялық роман» дегенде таң қалғанмын.
М.В.Л. Неге олай деді?
Г.Г.М. Ол жағын түсіндірген жоқ, бірақ «қазір бізде, Латын Америкасында көптеген қиындықтар туындап, жағдайымыз тым мүшкіл болып тұрғанда жақсы роман жазудың өзі реакциялық құбылыс» деп міңгірлеген. Мен бұған қайран қалдым, сондықтан тағы да белден төмен соққы жасамақпын: «Жүз жылдық жалғыздықты» сен де реакциялық кітап деп санайсың ба?
М.В.Л. Жоқ.
Г.Г.М. Неге?
М.В.Л. Өйткені «Жүз жылдық жалғыздық» романында Латын Америкасындағы қоғамдық-саяси болмыстың іргелі мәселелері кейбір кітаптардағыдай (мысалы, Кортасардың) жанама түрде, әсірелеп емес, объективті түрде сипатталады.
Г.Г.М. Демек бұл кітап та, біз жазып жүрген басқа кітаптар да оқырманның Латын Америкасының қоғамдық-саяси болмысын танып-білуіне септігін тигізе ме?
М.В.Л. Менің пайымдауымша, кез-келген шынайы әдебиет, автордың ниеті қандай болғанына қарамастан, міндетті түрде прогресшіл болады. Айталық, Борхестің ойлау жүйесі мейлінше ескішіл, мейлінше реакцияшыл, бірақ ол жазушы ретінде ескішіл де, реакцияшыл да емес. Өз басым Борхестің шығармаларынан (өз атынан жариялап жүрген ақылға сыймайтын манифестерін қоспағанда) қоғамның немесе тарихтың реакцияшыл тұжырымын сипаттауды немесе дүниеге қатып қалған көзқарасты, фашизмді иә болмаса өзі құрмет тұтатын басқа да нәрселерді, мысалы империализмді мадақтауды көрген емеспін. Ондай ештеңе жоқ онда.
Г.Г.М. Өйткені ол өзі бұрын сеніп келген ұстанымдарынан да тайқып шыға береді…
М.В.Л. Меніңше, кез-келген ірі суреткер, қаншама реакцияшыл болса да болмысты шыншылдықпен суреттесе, сен айтқандай, өзінің ұстанымдарынан тайқып шыға береді, өйткені болмыстың реакцияшыл болуы мүмкін емес.
Г.Г.М. Біз ұстанымыздан тайқымаймыз. Мысалы, менің романымдағы банан плантацияларында болған қайғылы оқиға менің ұстанымыма сай бейнеленген. Мен онда толық жұмысшылардың жағындамын. Бұл анық көрініп тұр. Менің ойымша, жазушының ең ұлы саяси парызы – өз ұстанымдарынан немесе шындықтан айнымай, өзінің шығармашылығы арқылы оқырманның өз еліндегі немесе құрылықтағы, қоғамдағы саяси-қоғамдық болмысты жақсырақ түсінуіне жағдай жасау. Бұл маңызды әрі оңды саяси жұмыс. Жазушының саяси қызметі, меніңше, осында жатыр – басқада емес, тек қана осында. Жазушының өзі адам ретінде саяси күрескер болуы мүмкін, тіптен болуға тиіс те, өйткені оның аудиториясы бар және сол аудиторияны өзінің саяси міндетін атқару үшін пайдалануға міндетті.
М.В.Л. Бұл орайда әртүрлі жағдай болуы мүмкін. Жазушының алдыңғы қатарлы азаматтық ұстанымы болады, өзі де саяси партияның мүшесі болуы мүмкін, бірақ шығармаларындағы дүниеге көзқарасы әлгі ұстанымдарына қайшы келуі де ғажап емес…
Г.Г.М. Әрине, жазған кезде белгілі бір нәрселерге ұмтыласың, бірақ сол ұмтылғандарың өзіңнің ұстанымдарың арқылы анықталады. Басқаша айтқанда, ондай кереғарлық байқалса екінің бірі: не ол шынайы жазып отырған жоқ, не өз ұстанымдарына сенімді емес.
М.В.Л. Жазып отырған кезде бұл екеуінің бірі екіншісіне қарағанда терең де, шешуші де бола алмауы мүмкін. Мысалға сенің «Жүз жылдық жалғыздық» романыңды алайық, оның тақырыбы пәлен жыл бойы көкірегіңде пісіп-жетілді. Ол сені қандай кейіпте мазалап еді? Идея түрінде ме әлде қандай да бір сенім түрінде ме? Макондоның қасіретін, Колумбиядағы азамат соғыстарының қайғылы салдарын, банан плантацияларындағы жаппай қырғын мен жоқшылыққа апарып тіреген қанды оқиғаларды көрсеткің келді ме әлде жекелеген оқиғаларды, кейбір ақылға сыймайтын қияли мезеттерді сипаттамақ болдың ба, бәлкім кескін-келбеті жадыңда жатталып қалған кейбір кейіпкерлерді еркіндікке жібергің келген шығар? Не нәрседен шабыт алдың – идеологиядан ба, әлдебір оқиғадан ба?
Г.Г.М. Бұл сұрақтарға сыншылар жауап бергені дұрыс… Жалпы мен бәрін қамтитын роман жазбақ болғанмын, ал романда бәрі болуы керек: сенім де, ұмтылыс та, дәстүр де, аңыздар да – бірақ осы жерге келгенде абыржып қаламын, өйткені өз кітаптарыма сын айта алмаймын ғой. Талғамым төмен бе деп қорқамын, өйткені романға қосқан кейбір көріністерді кейіннен ғана талдай бастаймын, сөйтіп олар менің ұстанымыма, ұмтылысыма сай келеді деп қорытынды шығара саламын. Айтайын дегенім, мен мейлінше шыншылмын, қай мезетте де өз-өзімді алдай алмаймын; неғұрлым шыншыл болған сайын соғұрлым дөп тигізетініме әрі романның әсері мықты боларына сенімім кәміл.
М.В.Л. Ойыма жазушының «шағын шеберханасы» оралып отыр. Жазушының қалай жазатынын, кітапты туғызу үрдісі қалай жүретінін білу әрдайым қызық. Басты серпін әлдебір оқиғаны айтып бергің келгеннен басталады, алайда осы тілек туындағаннан бастап кітап жарыққа шыққанға дейін талай-талай кезең бар.
Г.Г.М. Сол кітаптардың қай-қайсысы туралы да әңгіме қозғауға болады…
М.В.Л. Ең қызығы «Жүз жылдық жалғыздықтың» жазылу тарихы болар. Бір сұхбатыңда бұл кітап ұзақ жылдар бойы ойыңда жүргенін, бірнеше рет бастап, үдесінен шыға алмай тастап кеткеніңді, кейін Акапулькодан Мехикоға бара жатып кенеттен кітаптың мән-мазмұны ап-анық көзіңе елестегенін, тіптен сол жерде ауызша айтып бере алатындай айқын көрінгенін айтқансың.
Г.Г.М. Ия, онда кітаптың таза сыртқы тұрпатын айтқанмын; ұзақ жылдар бойы кітаптың жалпы бағытын, тілін дөп басып таба алмай жүрдім. Ал оның мазмұнын, айтылатын әңгімені баяғыдан білетінмін, талай рет айттым ғой, ол жағы жап-жас бозбала кезімде-ақ дайын тұрған. Қазір Бунюэльді ойлап тұрмын. Тақырыптан сәл-пәл ауытқитын болдық. Бірде Луис Бунюэль «Виридиана» фильмін түсіру туралы идея оған образ түрінде келгенін айтқан – той көйлек киген сұлу қызды біреулер мәңгі ұйқыға жіберіпті, қасында мәйітті зорламақ болып бір шал жүр. Бунюэль фильмді осы көріністің негізінде жасап шыққан. Мен бұған қайран қалдым, өйткені «Жүз жылдық жалғыздық» романы туралы ой да маған алғаш рет немересіне мұзды көрсетуге апара жатқан шалдың образы түрінде келген.
М.В.Л. Бұл сенің жеке басыңның тәжірибесінен алынған образ ба?
Г.Г.М. Бұл мені циркке ертіп апаратын атамның үйіне қайтып оралсам деген ұмтылысымнан туған образ. Цирктегі ең көрнекті нәрсе – мұз, ал біздің тұрған жеріміз ми қайнатар ыстық, сондықтан оның тұрғындары үшін мұз деген – піл немесе түйе тәрізді бұрын-соңды көрмеген ғажайып болатын. Романда немересіне мұзды көрсетуге апара жатқан шалдың образы пайда болды, мұз цирктің шатырында, оған кіру үшін ақы төлеу керек. Кітаптың құрылымы осы төңіректегі жәйттерге түзілген. Ондағы оқиғаларға, мазмұнына, сюжетіне бас қатырған жоқпын: оның бәрі өмірімнің бөлшегі, жатқа білемін; сол материалдың бәрін орын-орнымен тізбектеп, жазып шығу ғана қалған.
М.В.Л. Тіл тұрғысынан қандай қиындықтарға тап болдың? Оның алдындағы кітаптарыңмен салыстырғанда романның тілі аса бай болып көрінеді, ал олардың тілі қатқыл да дәл болатын, әр сөз өзіне тиесілі қызметті ғана атқарып тұрған.
Г.Г.М. Ия, «Үзілген жапырақтарды» қоспағанда солай шығар. «Жүз жылдық жалғыздықты» жаза алмайтынымды білген соң алғашқы жазып шыққан кітабым «Үзілген жапырақтар» болатын. Соның ізін ала «Полковникке ешкім хат жазбайды», «Мама Грандені жерлеу», «Қолайсыз сәт» сияқты шығармаларым дүниеге келді. Сол кезде өмірімдегі аса маңызды оқиғалар болып жатты: «Үзілген жапырақтар» басылып шыққан соң осы жолмен тарта берейін деп ұйғардым, бірақ Колумбиядағы қоғамдық-саяси жағдай шиеленісіп кетті, «Колумбия виоленсиясы» (қарулы қақтығыс, 1948-1958 жж.. азамат соғысы – ауд.) кезеңі басталды, нақ қай жылы екенін білмеймін, әйтеуір сол шамада саяси санам оянып, ел басына түскен ауыртпалыққа өзімнің де қатысым бар екенін сезіндім. Сөйтіп бұрын қызықты болып көрінетін тақырыптардан мүлдем бөлек, сол кездегі Колумбияның әлеуметтік-саяси мәселелеріне тікелей қатысты қайғылы оқиғаларға көңіл аудара бастадым. Зорлық-зомбылық, күш қолдану атаулыны құжат ретінде ғана қарастырып, қаза тапқандарды «сипаттап, тізімін жасаумен» шектелетін басқа да колумбиялық жазушы-романистердің көзқарасымен келісе алмадым. Өйткені мен кісіге қиянат жасаудың ең ауыр зардабы – қаза тапқандардың саны қаншалықты көп болғаны емес, сұрапыл соғыстың Колумбия қоғамында, қаңырап бос қалған қыстақтарда қалдырған қанды ізі деп ойлайтынмын.
Тағы бір нәрсе маза бермейтін. Оны мистикаға, тылсым сырға құмарлық деуге болады, жазушылардың бәріне тән қасиет қой: мені өлгендердің де, өлтіргендердің де тағдыры қызықтырды. Қаза тапқан бейкүнә адамдар үшін қалай қиналсам, сол қыстақтың тұрғындарын өлтіруге келген полицейдің тағдыры да солай толғандыратын. Өз-өзіме былай деп сұрақ қоюшы едім: не болды оған, жазықсыз жандарды қынадай қыратындай не көрінді? Қысастыққа көзқарасым басқаша-тұғын: өзгелер жазалаушылардың қыстаққа қалай кіргенін, әйелдерді зорлап, балалардың басын шапқанын суреттеп берсе мен соның әлеуметтік салдары қаншалықты ауыр боларын ойлап, өлгендердіің «тізімін жасауды» ысырып тастаушы едім.
«Полковникке ешкім хат жазбайды» деген шығармамдағы полковниктің жағдайы да, халықтың жағдайы да сол бір зорлық пен қиянаттың зардабы; «Қолайсыз сәт» хикаятымдағы жағдай да сондай, ондағы оқиға да зорлық-зомбылық болып өткен қыстақ тұрғындарының басынан өткен жәйттерге құрылған. Мен бұл қыстақтағы жағдайдың әлгіндей сұрапыл оқиғалардан кейін қандай болып кеткенін және билік жүйесі өзгермесе ондай қысастық пен қиянат ешқашан жойылмайтынын, кез-келген сәтте қайтадан жаңа күшпен бұрқ етіп жарылатынын көрсеткім келді.
Ондай тақырыптар көңіліме қона бермейтін дегенде, жазушы ретінде өзімді қатты толғантып жүрген сырымды айтайын – «Жүз жылдық жалғыздыққа» дейін ең сәтті шығармам деп саналып келген «Полковникке ешкім хат жазбайды» деп аталатын хикаятым онша шынайы жазылмаған сияқты. Ондағы көтерілген мәселелер мені соншалықты толғантпайтын, бірақ толғантуға тиіс деп есептедім, өйткені өзімді бейне бір сырттан шақырылған жазушыдай сезіндім… Сол кезде өзім шын қызығып жүрген тақырыптар жайында «Үзілген жапырақтардың» тілімен де, «Жүз жылдық жалғыздықты» жазғалы жүрген тілмен де жазуға болмайтынын түсіндім. Сөйтіп сол шығарманың өзіне ғана лайықты тіл табуға тиіс болдым, «Жүз жылдық жалғыздық» романы мен басқа кітаптарымның тілдеріндегі айырмашылық – оларда көтерілген тақырыптардың айырмашылығынан туындаған. Менің пайымдауымша, әр тақырыптың өзіне лайықты тілі болады, тек соны таба білу керек.
Сондықтан алдыңғы кітаптарыммен салыстырғанда «Жүз жылдық жалғыздық» романында тіл байлығым молая түсті деп ойламаймын. Романның негізіне алынған материалды игеру үшін тілді басқаша қолдану керек болды. Ал ертең ойыма бір сюжет келе қалса, оны оқырманға ұсыну үшін де өзіне тән бейнелеу тілін табуға тырысамын.
М.В.Л. «Тіл тұрғысынан қандай қиындықтарға тап болдың?» деп сұраған себебім, өз басым тіл дегеніміз – тақырыпқа байланысты өзгеріп, байып отыратын құбылыс деп есептеймін.
Г.Г.М. Ал мен оны тақырыптың өзі соны талап еткендіктен және бұл оның алддындағы тақырыпқа ұқсамайтындықтан пайда болатын құбылыс деп санаймын. Енді мынаны білгім келіп тұр: сол кітаптар да «Жүз жылдық жалғыздықты» жазған адамның жазғанына ұқсай ма?
М.В.Л. Әрине, ұқсайды. Бірақ сенің «Үзілген жапырақтар» мен «Жүз жылдық жалғыздық» романыңның арасында жазған кітаптарыңның мазмұны мүлдем бөлек, олар басқа әлемге тән дегеніңе таңданып қалдым. Меніңше, олардың бәрі Макондоның тарихына тән алуан қырлы өмірді сипаттайтын сияқты, сен оларды синтезден өткізіп, өзіңнің соңғы романыңда аяқтаған болатынсың. Өз басым «Жүз жылдық жалғыздықпен» салыстырғанда «Полковникке ешкім хат жазбайды» деп аталатын хикаятың сырттан шақырылған автордың жазғанына көбірек ұқсайды деп есептемеймін.
Г.Г.М. Бірақ, бұл рас, әдейі солай істелген. Кітаптың кемшілігі сонда, осыған қапаланамын.
М.В.Л. Бірақ алдыңғы кітаптарыңмен салыстырғанда «Жүз жылдық жалғыздықта» Латын Америкасы жазушыларының тұрмысты сипаттайтын романдарында көтерілген тақырыптар мен әуендер әлдеқайда көбірек келтірілген. «Полковникке ешкім хат жазбайды» хикаятындағы әйгілі әтеш есіме түсіп тұр. Осындай әдебиетте жиі кездесетін кейіпкер ғой ол. Сөйтіп Латын Америкасы романдарына әдебиеттің шекпенін жамылған фольклорлық элемент қосылып кетті.
Г.Г.М. Болмысқа ондай көзқараспен қарау дұрыс емес…
М.В.Л. Мен де соны сұрамақпын: ондай әуендерден бойыңды аулақ салмайтының рас қой…
Г.Г.М. Жоқ, жоқ. Меніңше, тұрмысты сипаттаған кезде де сәл қисықтау көрініс бергенімен, өмірдің шынайы элементтері, тақырыптары, фактілері бейнеленеді. Солардың бәрі фольклордың деңгейінде қалып қоймауы үшін оларға фольклорлық тұрғыдан емес, басқаша, неғұрлым терең көзқараспен қарау керек.
М.В.Л. Қалай ойлайсың, креолистік әдебиет (Латын Америкасы елдері әдебиетінде 19-шы ғасырдың аяғы 20-шы ғасырдың басында пайда болған, сол елдердің өмірін бейнелейтін әдеби ағым – ауд.) атаулыдан бірдеңе қалды ма қазір? Мен Ромул Гальегостың, Хорхе Икасаның, Эустасио Ривераның, Сиро Алегрияның тұстастарын айтып тұрмын. Сол ұрпақты «костумбристер» деп те, «нативистер» деп те, «креолистер» деп те атауға болады. Олардан не қалды өзі, нені жоғалттық?
Г.Г.М. Әділдіктен аттамайық. Олар кейінгіге жеңіл болсын деп құнарлы топырақ дайындап кетті. Ата-бабаларымызға қиянат жасағым келмейді…
М.В.Л. Қалай ойлайсың, Латын Америкасы елдеріндегі қазіргі жазушылар формалық, техникалық тұрғыдан отандастарымен салыстырғанда европалық, Солтүстік Америкалық қаламгерлерге көбірек қарыздар болып көрінбей ме?
Г.Г.М. Менің ойымша, қазіргі Латын Америкасының жазушылары бәрінен бұрын Фолкнерге қарыздар. Бұл өзі қызық әңгіме… Маған үнемі Фолкнердің әсері тиген деп жатады, өзіме Фолкнердің ықпал еткеніне мені көндірген де сыншылар, бәлкім солай да шығар, бірақ мен соны жоққа шығаруға дайынмын. Дегенмен осы құбылыстың жалпыға ортақ сипат алғанына таңмын. Жақында ғана Латын Америкасы жазушыларының әдеби байқауға ұсынылған, бұрын жарияланбаған жетпіс бес романын оқып шықтым, Фолкнердің ықпалы сезілмейтін бірде-бірін көре алмадым. Әрине, бұл ықпал оларда айқын байқалады, өйткені олар енді жаза бастаған жастар – әлгі әсер бірден білініп тұр. Фолкнер Латын Америкасы елдерінің романистикасына дендеп еніп кеткен, схемалық тұрғыдан алсақ және сәл-пәл көпірте айтсақ, алдымыздағы ағаларымыз бен біздің арамыздағы жалғыз-ақ айырмашылық – біздің Фолкнердің шығармашылығымен таныстығымыз ғана. Екі ұрпақты тек осы ғана бөліп тұр.
М.В.Л. Фолкнердің баршамызға бірдей ықпал етуінің себебі не? Фолкнер заманымыздың ең көрнекті романисі ме әлде оның стилі тым ерекше, тым бөлек, тым терең болғандықтан еліктемеу мүмкін емес пе?
Г.Г.М. Меніңше, бар гәп әдіс-тәсілде жатыр. «Фолкнерлік» тәсіл Латын Америкасындағы болмысты бейнелеуге өте қолайлы. Әдейі іздемесек те Фолкнерден соны таптық. Басқаша айтқанда, біз осы болмысқа қарап, ол туралы айтқымыз келді, бірақ оны айтып беру үшін европалық тәсіл де, дәстүрлі испандық тәсіл де жарамайтынын біліп тұрдық. Сол кезде осы болмысты бейнелеу үшін таптырмайтын әдіс – «фолкнерлік» тәсілді көрдік. Бұған таңырқайтын ештеңе жоқ, өйткені Йокнапатофа округы да Кариб теңізімен шектеседі, сондықтан Фолкнердің өзі де карибтік жазушы яғни оны Латын Америкасының жазушысы деуге болады.
М.В.Л. Фолкнер мен «Галлиялық Амадистің» авторын қоспағанда тағы қандай жазушылар әсер етті саған? Қандай авторларды қайталап оқып тұрасың?
Г.Г.М. Өзіме ешқандай қатысы болмаса да үнемі қайталап оқып тұратын, әр жолы да таң қалдыратын бір кітап бар – Даниэль Дефо жазған «Обаға тап болған қаланың жылнамасы». Неге екенін білмеймін, әйтеуір сол кітапты оқуға құмармын.
М.В.Л. Көптеген сыншылар сенің шығармашылығыңа Рабле ықпал еткен дейді. Соған таңданамын, қызық екен! Бұл жайында өзің не ойлайсың?
Г.Г.М. Рабле менің жазуыма әсер еткен жоқ, мәселе Латын Америкасының шындығында: мұндағы болмыс түгелімен Рабленің қаламынан туғандай.
М.В.Л. Ал Макондо қайдан шықты? Көптеген әңгімелеріңнің оқиғасы Макондода емес, әлдебір «қыстақта» өтеді ғой. Өз басым әлгі «қыстақ» пен Макондоның арасынан ешқандай айырмашылық көрмеппін. Әлемде жоқ сол жер туралы жазу ойыңда қалай пайда болды?
Г.Г.М. Бұл туралы айтқанмын. Шешеммен бірге Аракатакаға қайтып барғанымда ойыма келді. Мен сол аядай ғана елді мекенде туғанмын. Мен үшін Макондо – өткеннің үлесінде қалған, өткенімді қайта жаңғырту үшін онда көшелер мен үйлер болуға тиіс, климаты мен адамдарын сипаттауым керек, сосын оны аптап ыстық, шаңға бөккен, азып-тозып, құрып бітудің алдында тұрған ағаштан салынған үйлерінің шатыры мырышпен қапталған шағын елді мекен ретінде бейнеледім, Құрама Штаттардың оңтүстігінде ондай үйлерді әлі де кездестіруге болады. Бұл мекен Фолкнердің кенттеріне ұқсайды, өйткені оны «Юнайтед фрут компани» тұрғызған. Ал оның атауы ретінде сол маңда орналасқан Макондо деп аталатын банан өсіретін ферманың атын ала салдым.
М.В.Л. Солай аталатын елді мекен шынымен бар ма?
Г.Г.М. Бар, бірақ елді мекен емес. Макондо – ферманың атауы. Ол маған ұнап қалды, сосын солай атай салдым.
М.В.Л. Соңғы романыңның ақырғы тарауында Макондоны жел көтеріп әкетеді де көзден ғайып болады. Келесі кітаптарыңда не болады енді? Макондоның ұшып кеткен жағына аттанасың ба немесе…
Г.Г.М. Рыцарлық романдар туралы айтқанымыздай болады. Оқиғаны өрбіту үшін қанша рет керек болса, рыцардың басын сонша рет кесіп алады ғой; сондықтан Макондоны жел ұшырып әкеткеніне қарамастан керек болып жатса, қайтадан қалпына келтіре салғанның еш сөкеттігі жоқ. Өйткені өз-өзімен қайшылыққа түспейтін жазушы – қасаңдыққа ұрынған қаламгер, ал қасаң қаламгер – реакцияшыл, ал мен реакцияшыл болғым келмейді. Сондықтан керек болса, Макондоны ертең-ақ қайтадан қалпына келтіремін…
М.В.Л. Енді соңғы сұрағымды қояйын. Кітаптарың отаныңда табысты болды, атың шықты, Колумбия сені мақтан тұтады, бірақ менің ойымша, іс жүзінде сенің атыңды шығарып, қысқа мерзімнің ішінде танымал қылған – «Жүз жылдық жалғыздық». Қалай ойлайсың, кенеттен жұлдызға айналып, даңқың аспандап кеткені алдағы әдеби қызметіңе қаншалықты әсерін тигізуі мүмкін?
Г.Г.М. Біраз қиындыққа тап болғаным рас. Егер «Жүз жылдық жалғыздық» романым бүйтіп нан сияқты тез сатылып, жылдам таралып кететінін алдын-ала білгенімде, оны жарияламас едім деп ойлаймын. «Патриархтың күзін» жазып, екі романды бірге жариялар едім немесе екіншісін жазып бітіргенше біріншісін жарыққа шығармай қоя тұрар едім.
М.В.Л. Латын Америкасын тастап Европаға қоныс аудару туралы шешімге келуіңе нақ осы танымалдығың мен орасан зор табысқа жетуіңнің салдарынан қауіптенуің себеп болған жоқ па?
Г.Г.М. Европада өмір сүру арзанға түседі, сондықтан сонда барып жазбақпын…
1968 ж.
Аударған Нұрлан ҚАМИ
