Екінші кітап

Соңы. Басы өткен санда

Иса Тайсоймас ауылынан кете алмай, нағашысының үйінде жатып алды. Сәлима жеңгетайлық міндетін жанын салып атқарып, қайтсем осы екеуін жақындастыра, жарастыра түсемін деп, лепілдеп, әбігерленіп-ақ жүр. «Бұл жақта Шәрбануға жететін қыз жоқ» деп, Исаның құлағына құяды. «Ерекше жаратылған, басқалардан өнері асқан» деп, Шәрбануға кездесе қалғанда Исаны мақтайды. Екеуін де уәделесуге итермелеп, «сенің теңің» деген сөзді сан қайталап, иландырумен бірінің ыстық сәлемін біріне зарықтырмай тез жеткізумен болды. Осының бәрі жан баласы сезбейтіндей жасырын, құпия түрде жүргізілді.
Үлкендер әлі құдаласқан жоқ. Қыздың жолы жіңішке. Ауыл арасында бойжеткен қыз қалаған жігітімен еркін кездесіп, қыдырып жүре алмайды. Қыз өз үйінен біреумен сөз байласып бейсауат жүрмейді. «Қызға қырық үйден тыйым» деген сөз және бар.
Ел ішінде, ауыл арасында ұзатылмаған қыз туралы сөз таситындар, өсекті өршітетіндер болады. Оң жақта отырған қыз жағымсыз әңгімелерге жол бермеуі керек. Сондықтан көңіл қосқан қызға да, жігітке де сақтанған жөн.
Мұндайда екеуінің арасын жалғайтын, кездесудің амалын табатын тілеулес жан – жеңге ғой. Әйтпесе көптің көзі қырағы екенін қыз да, жігіт те біледі. Аяқты аңдап басу керектігі ойда тұрады. Жеңге болса қыз бен жігітті келісілген күні кездестіреді. Сезімге бой алдыратын, көңіл ашып сырласатын қимас сәттердің орайын келтіріп, оңаша қалдырады. Сағынысып, сәлем жолдаса, хат жазысып, сыр бөліссе соны жеткізетін де – тағы сол жанашыр жеңге ғой. Ауылдағы той-думанда, алтыбақан басында, көл жағасындағы айлы түндерде көңіл қосқан, бір-біріне ынтыққан екі жасты сыртынан қарайлап көзге түспесе екен, сөзге қалмаса екен дейтін жеңгенің қашанда көңілі күпті, алаңдауы көп.
Осындай жағдайлардың бәрін Сәлима жеңгей басынан өткеріп, Шәрбану мен Исаның арасын жымдастырып, жақындатып, бірге ықтасын, бірде қалқан боп, мазасы кетіп жүр. Иса, «шіркін-ай жеңге болса осы Сәлимадай болсын» деп, ризалықпен бірдеңе сыйлағысы келеді. Қазақ «қызды жеңге бұзады, жеңгені теңге бұзады» демеуші ме еді.
Шәрбану ауылдан ұзап шықпаса да, Иса оның үйін төңіректемей, алыстау жүрсе де бір-біріне ынтыққан, көргісі келіп сағынысқан халге жетті. Көп қыздың ішінде жарық жұлдыздай жарқырап көрінетін Шәрбану Исаны қызықтырып, өзіне тарта түсті. Тайсоймас ауылын әсем әнге, ойын-күлкі, думанға бөлеген осы тойда Исаның Шәрбануға деген сезімі алғаш рет оянып, құмарлығы осы кезден басталған еді.
Алабұртқан көңілі байыз таппай, тыншымай, кеудесін кернеген толқыған сезім тұла бойын билеп, айтар сөзі алқымына тығылып, тілі күрмеліп, әрі-сәрі күйге түсіп, Тайсоймас ауылына жіпсіз байланды. Ішкі сырды сыртқа шығараралық қуат жүректе де, тілде де жоқ. Бұл қуат оңашаланған уақытта ғана бітеді. Ойына небір әдемі сөздер оралып, кейде өлеңге айналып жатады.
Шәрбану кемеліне келіп, өзін-өзі басқаратын қыз емес. Белсеніп шыға келерлік беті ашылмаған, бұйығылау, именшек бойжеткен. «Секеңдемей, үйде отыр» дегенді жиі естиді. Иса өзінің Сәлима жеңгесі «Шәрбануды иліктіреді, сөз байласуға жетелейді» деп, Тайсоймас ауылында үмітін үздіктіріп, торуылдап, кездесудің сәтін күтумен жүр. «Ауылда той көп деуші еді ғой, қай үйде қашан болады» деп Сәлима жеңгесінен сұрайды. Рахмет нағашысымен екеуі екі атты ерттеп мініп, Салқынкөл жаққа құс атуға барып, көңілін орнықтырды. Тайсоймасты айналшақтап, өз ауылына неге кетпей жүргенін, қалайша байланып қалғанын нағашысы сезсе керек, көзін күлімдетіп, бұның бетіне үңілетіні бар. Шәрбануға көз салғанын Сәлима оған айтпай жүр деймісің. Оны енді «Ақымның қызына құдаласқан кім бар екен? деп сезіктенеді.
Иса, «ауылға қайтамын» деп, Тайсоймастан кетпек болғанда Сәлима жолын бөгеп, «жақында пәленше үйде той болғалы жатыр. Маған «ақын қайныңды тойға алып кел» деп тапсырды. Сол тойда Шәрбанумен бас қосып, тағы да көзіне түсіп, өзіңе қаратпайсың ба?!» деп өтінді. Тілегені алдынан шығып, Иса осы ауылдағы тағы бір тойға баруға қуана келісті. Қазақ салтымен құдаласпай, әке-шешесінің рұқсатынсыз қыздың сөз бере алмайтынын білсе де Иса одан күдерін үзбей, көріп қалып, көзбен ұғысқанды, ән-жырмен сыр ашқанды көңілі қалады. Сәлима сызылып, көзін ойнақшытып:
– Қайным, бұл тойда Шәрбану да болады, – деді.
Бүгінгі қыз ұзату тойында Иса топ ішінде ерекшеленіп, домбыраны көлденең ұстап, ең сыйлы жерден орын алды. Өткендегі тойда Исаны жатырқағандай менменсіп, өздеріне жақындата қоймаған ауыл жігіттері енді оның ақындық суырып салма өнеріне тәнті боп, төменшіктеп, жалтақтап, жасқана қарайды. «Топтан озған, жалындаған жігіт» деп іштен тынып, бойларын тарта сөйледі. Өткен тойдағы әне бір үнемі шалыс және теріс сөйлейтін, сықақсыз, қалжыңсыз, ілгішсіз сөз айтпайтын, үлкенмен де, кішімен де құрбы-құрдас, мейлінше әзілкеш, ойнақы жігіттің бұл отырыста үні өшіпті. Иса өлеңімен топ алдында түйреп өте ме деп сақтанатын тәрізді. Бойына қанатты шабыт бітсе, өлең ағының қызуымен қалыпты сабасынан асып-тасып, өрлеп кететінін мұндағы жұртқа әбден аңғартыпты. Бәрі де Исаның ауылына қайтпай, осы тойға әдейілеп қалғанына қуанып, құптап-ақ отыр. Үйге сыймағандар есіктен баспалап қарап, топырлап сыртта тұр. Дабырласқан, күліскен дауыстар естіледі.
Бөлмеге сыланып, тал бойына жарасымды ақ көйлек, қызыл қамзол киіп, ырғала басып Шәрбану кіргенде ауыл жігіттері желпініп, көзге түсуге тырысып, той-думанды қыздырайын деді. Шәрбану Исаға бетін бұрып, сәлемдескенде лып еткен бетінің қызылын бәрі де көрді. Исадан сәл әріректеу орынға жайғасқан Шәрбану айырықша бір ықыласпен, жайдары жүзбен оған мойнын бұрып, көз тоқтатты. Ұзатылатын қыз бен күйеу жігіт басқа үйде, олардың күтімі де, жөн-жоралғысы да бөлек. Бұл үйде Тайсоймас ауылының қыз-жігіттері жиналып өздерінше той тойлап, көңіл көтермекші. Осы ауылдың еркесі боп, бұлғақтаған Шәрбану ашық-жарқын мінезімен қыз-жігіттерді, құдалар жағынан келген бойжеткен, бозбала атаулы жастарды үйіріп, өз әмірін жүргізді. Исаға бойы үйреніп, басқалардан гөрі батыл сөйледі. Күлімсіреп, биязы жұмсақ үнмен:
– Иса, аға, сіз бастаңыз. Өткендегі тойда өлеңіңізбен елді сүйсінттіңіз. Әлі ұмытқан жоқпыз, – деп, топтың алдында қымсынбай, көптің тілегін тап басып, әдебімен әдемілеп жеткізді. Қыздың осы бір назы Исаның сезімін қытықтап, толқытып жіберді.
Енді Шәрбанудың өзімсінген көңілі үшін аянып қалмайын деп домбыраны қолға алды. Әдетінше құлағын қаттырақ бұрап, пернелерін жоғары-төмен тездете басып, үнін өзінің дауысына үйлестірді. Бір қызса Исада тоқтау болмайды. Жиналған қыз-жігіттерді шолып өтіп, назарын Шәрбануға аударды. Тойдағы таныстығы ұзағынан болғай деген емеуірінді жырға бөлеп, оны ұнатып қалғанын осы отырыста сездіруді ойлап, неде болса ағынан жарылып, ақтарылғысы келді. Қыз қалқаның ауылында, бүгінгі қыз ұзату тойында ынтық көңілі осылайша тіленіп тұрған тәрізді. Біресе Исаға, біресе Шәрбануға көзін сүзілдіріп, екеуінің бет құбылысын бағып, қыпылдап әріректеу жерде Сәлима жеңгесі отыр.Үстіндегі шетін бүрген көкшіл дүрия көйлек, басындағы желкесінен түйіп, екі ұшын кеудесіне түсірген, шет-шеті шілтерленген шәйі ақ орамал аққұба өңіне жарасып-ақ тұр. Шырайлы жеңгесі бұл тойға сәнденіп, сайланып-ақ келіпті. Жеңгесінің өз көздегені, аңдығаны бар. Қайткенде Иса мен Шәрбануды бір-біріне жарастырып, танысуға жасау еді.
Иса енді Сәлима жеңгесінің көңілі үшін де аянбай көрініп қалуы керек. Жұрттың бәрі бір өзіне қарап отырғанын, Шәрбанудың көңілі өзіне ауғанын байқады да Иса айрықша шабыттанып, домбыраның күйін келтіріп, басын шалқайта асқақтай жөнелді. Алдымен ұзатылғалы отырған қызға ақ жол тіледі. Бастырмалатып, өлеңді түйдектетіп, небір жақсы сөздерді көптің құлағына құйып жатыр. Қыз шіркінге ғашық болған жігіттің ынтызар сезімін айналасына тебіренте жеткізіп тұр. Тынысы ашық, қоңыр үнді, шалқыған дауыс соншама түрленіп, арманға айналған, ыстық жалын боп, ерікті алған бір құпия сезімді қозғады. Осындағы қыз-жігіттердің көңіл күйімен, толғанысымен үйлесім тауып, сезімнің сөнбес шырағын жалындатып, шексіз ләззаттың рахатына батырды. Сөзі де, ырғағы да сүйсіндіріп, таңдай қақтырды. Желдірмеге ұласқан екпінді, тегеурінді үн бастапқы шалқыған төкпе өлең тасқынынан кейін кенет баяулап, сыбыр араласқан ыстық дем ақырын ғана басылды. Аздаған алқыныс байқалып, лезде қалыпты сабасына түсіп үлгерді.
Ентігін басып, кең тыныстап, қалтасынан орамалын шығарып, тершіген маңдайын сүртті де жан-жағына көз тастады. Бәрін тырп еткізбей, өлең сөзбен өзіне қаратыпты. Сәлима жеңгесі жіңішке қара қасын көтере керіп, ауызын ашып, Исаға аңқайып қарап қалыпты. Жанашыр, жақсы жеңге қайнысының осы тойда абыройы асқанын біліп-ақ отыр. Шәрбанудың жүзінен қуаныш лебі білінеді. Сезімтал қыз өзіне Исаның қадала қарағанын аңғарып, қымсынып, жүрек толқыны бетіне шығып, өзгеше қызарды. Бұған дейін біреудің өзіне соншалықты тесіле қарап, көз тоқтатқанын сезбеген еді. Иса болса бойжеткен көркем қызға өз жүрегінің сырын өлеңмен ақтарды. Жүз көрісіп, оңашада кездесіп, сөйлесуге жер тар. Бәрін бағып, танып отыратын ауылдың желауыз әйелдері бар. Намысшыл ағаларының сезігі күшті. Басқан ізді аңдып, қия бастырмайды. Сондықтан Иса той үстінде «Бір өзіңе қалқатай болдым құмар, құмарланған көңілім қашан тынар» деген сияқты ел аузындағы сырға толы шумақтарды құбылта шырқап, Шәрбанудың қытығына тиетіндей етіп, астарлы сөздермен наз айтқан еді. Шәрбану бірақ сезімін тереңде сақтап, бой алдырмай, күлгенсіп, көптің әуенінен аса алмай отыр. Қыспақта қалған тәрізді.
Иса бұдан әрі бөгелсе Шәрбанудан көз жазып қалатындай заматта қаны қызып, намысы қозды.
– Шәрбану, – деді қызды еріксіз өзіне қаратып. – Осы тойда мен саған ән арнадым. Әні халықтікі. Оның ішінде Жетісудан емес, өзіміздің Арқадан естідім. Өлеңін қазір қолма-қол өзім шығарамын.
Той үстіндегі осы бір күтпеген тосын жағдай елдің бәрін елеңдетіп, назарды Исаға аударды. Шәрбанудың қаны басына шауып, құлағына дейін қызарды. Исаның «сүйем» деген жалғыз ауыз сөзді әнмен жеткізгісі келгенін жан-тәнімен сезіп, қатты толқумен денесі діріл қақты. Серттесер сәт келген секілді.
Домбыраны қайтадан қолына алып, тәуекелге бел байлап, үздіккен үнмен бұл жақты естілмеген ескі әнге өз жанынан өлең қосып, екі иығын жұлып жеп, бар денесімен селкілдеп, кісіні тесіп өткендей өткір көзін Шәрбануға қадады.
– Баста, бөгелме енді, – деген көтермелеген сөзден бойына желік бітіп:
– Бұл әннің аты «Қалқа» – деді де екпіндетіп, жеделдетіп, қоңырлатып, әнге басты.
Бұл әннің кім біледі аты «Қалқа»
Қалқаны сағындым ғой айта-айта.
Қолға алып домбырамды шырқағанда
Тырнақтан дым қалған жоқ тарта-тарта.

Қалқаны сағынғанда салған әні,
Үзілтіп, елжіретіп толғағаны.
Сүйгенін, сүйсінгенін есіне алып
Жай таппас, ән салсам кімнің жаны.

Домбырам екі ішекті қолға алайын,
Түрленіп он екі алуан ән салайын.
Баласы жүйрік айғыр атқа ұқсайды,
Мен неғып бұл өнерден құр қалайын, – деп, домбыраның төменгі шегін дың еткізіп, кілт тоқтады.
Шәрбану бар пейілімен демін ішіне тартып, беріліп тыңдады. Бір қызарып, бір сұрланып, ажарлана түсіп, сан рет құбылды. Ән аяқталғанда көздері күлімдеп, Исаға басын иіп, жақсы көріп қалғанын тілсіз-ақ аңғартты. Өзіне ән арнаған осынау жігітке сүйіспесе де іштей ұғынысып, сенім артты.
Иса осы тойдан кейін бұл ауылда бөгелмеді. Шәрбануға оңашада айтам деген бар сөзін, көңіл сырын жеткізуді Сәлима жеңгесіне тапсырып, «көңілімде қалқам жоқ сенен өзге» дегенді айт», – деп өтінді.
Ертеңінде аға, жеңгесімен қоштасып атқа қонды. Бұл ауылдан ұзап шыққанша артына қайта-қайта қимастықпен қарай берді. Бұл ауылда жан-дүниесін баурап, өзіне қаратқан Шәрбану қалып барады. Бұл ауылда оның «Қалқа» әні қалды. Қайта айналып келгенше «қош болыңдар» деді дауыстап. Кең далада дауысы жаңғырығып қайтадан құлағына жетті. «Келемін» деген сөз көңілінде әбден бекіп, қимас сезімнің айнымас белгісіне айналды.
Қызды ауылдың қызығы таусылған ба. «Тағы бір той болғалы жатыр. Сен кетпе» деп, Сәлима жеңгесі Исаның сол тойда болғанын қалады. Ал Иса бұл ауылда жатып алса көлденең көк аттының сөзіне қалып, өсекке ілігетінін, кесірі Шәрбануға тиетіні сезіп, өз ауылына қайтқанды жөн санады. Рахмет нағашысы да: «той тойлап болған шығарсың. Аманыңда ауылыңа қайт. Байзақ жездем сенің осы ауылда көп жүріп қалғаныңды менен көреді» деді. «Исаны желіктіре бермей, тыныш отырсаңшы» деп, Сәлиманы тыйып тастады.
Ауылына келгенде бір байқағаны, әкесі бұның Тайсоймастағы жүріп-тұрғанынан хабардар екен. Дастарқан басындағы қоңыр әңгімені әрі-бері орағытып, Ақымның қызы Шәрбануға тіреді.
– Сол қызға көзім түсіп, «келін болуға лайық» деп саған айтқаным қайда. Осы барғаныңда сол қызбен жүз көрісіп, тойда бірге болған екенсіңдер. Шәрбануды ұнатсаң мен құдалық қамына кірісейін, – деп, баласын үйлендіргісі келетінін алғаш рет ашып айтты.
Әкесін ашуландырып алмайын деп, Иса басыңқы, бағынышты түрмен жайлап қана сөйледі.
– Менің оқуым керек. Орынборға кетемін, – деуі мұң екен, әкесі қызба, кіді мінезіне басып:
– Осы сенің оқуың бітпейді екен. «Оқимын» деп Семейге кеттің. Одан соң тағы да сол әніңмен «оқимын» деп Орынборға аттандың. Сондағы деймін-ау, оқып жарытқаның шамалы, – деді.
Әкесінің бұл сөзіне дау айта алмай, тұнжырап, үндемеді. «Оқымайын» деп жүрген жоқ, әттең, білімі жетімсіз. Дегеніне жетпей жүргені содан. Бұл жағынан әкесіне қояр кінәсі жоқ. Ойланып отырды да әкесін тоқтатар дәлел тапты.
– Әке, – деді сабырлы үнмен, – құдалық ешқайда қашпас. Ол күнге де, құдай қаласа, жетерміз. Мен Шәрбануға тоқтадым. Әзірге көңілімде одан басқа жан жоқ. Ендеше құда түсуге не бөгет дейсіз ғой. Қиналсам да сізге шынымды айтайын. Өзіңіз де білесіз. Жасымда басыма қотыр шығып, содан ешкім емдемеген соң ойма таз боп, басымнан қара тақия түспеді. Сондықтан қызға сөз айтпастан бұрын басымды емдетсем деймін. Әйтпесе, көре алмаған, іші тар ауылдастары Шәрбануды «таңдаған тазға жолығады» деп келемеждейді ғой. Тақияны шешпей қашанғы жүре бермекпін. Сыртымнан «таз ақын» дейтіндерін де естимін. Балаңды қинайтын – осы жағдай. Түрім келіссе, қыз қайда кетер дейсің. Әңгіме солай. Сіз де ойланыңыз.
Баласы үшін әке де қиналып, ауыр күрсініп, іштен тынды. Баласының басындағы мұңы әкесінің де жанына батты.
– Мейлің, жазылмайтын жара жоқ. Олай болса емдел, – деп, бастапқы құдалық деген ойдан тайқып, бұл жолы баласына ерік берді.
Әкелі-балалы екеуі де ауыр оймен орындарынан әрең тұрды. Екеуі де Тайсоймас ауылын, ондағы Шәрбану қызды есте сақтады.

– 11 –

Өз ауылына келген соң көңілін сергітейін деп, бала жастан бірге өскен достарының бірі – Шамкемен араласты. Шамке екеуі екі атты ерттеп мініп ауыл-ауылды аралап, үлкендерге арнайы барып, сәлем беріп, қыдырыстап көп жүрді. Бір-біріне жақын қоныстанған. Байнияз, Жандос, Тоғжан ауылдарынан он шақты жігіт екеуіне қосылып, топтанып, сал-серілерге ұқсап, ән салды, ойын-сауық құрды. Осы топтағының бәрі – жақсы әншілер, өнерлі жастар. Шалқып шығар әсем үндері, сырлы сазды әуендері бар. Оқшауланып, жеке бөлініп, іріктеліп шыққан бұл топ Исаны ортаға алып, бірге қыдырды. Ойын-сауық қызған кезде Иса домбырасын желдіртіп, артынша өзінің арынын тежеп, «көрінсін, әнге бассын» деп, қасындағы осы топтың жігіттеріне ерік беріп, көсілтіп ән салғызып келеді. Қонақшыл ауылдар бұларды қошеметпен қарсы алып, өнерлерін қызықтап, демдерін ішіне тартып, ұйып тыңдайды. Аттанарда алғыс айтқан дауыстар естіліп жатты. Өзара сөйлесіп, күбірлесіп, күлісіп, жадырай түсіп, бір жасап қалады. Көңілденіп, жақсы пейілмен шығарып салады.
Исаға ерген он шақты жігітке ат үстінде өзгеше желік бітіп, есерленіп, өздерін серілерге ұқсатты. Аз күнде көрген қызықтарын, сауық-сайранды ұмыта алмай, «осы дәурен ұзара түссе екен» деп, тым желікті. Топтанып жүріп, ел аралап сайран салған бұндай күндер бұрын болмаған еді. Жан-жақтан шақыртып, бұлардың басын қосып, топ құрған, еліктіріп, ел қыдыртқан – Исаның өзі болатын. Біреуі келесі ауылға тақалғанда Исаның иек қағуымен ән бастайды. Қалғандары іркілмей, іле көтермелеп, қосылып, бәрі бірге шырқай жөнеледі. Тыныш жатқан ауыл кенеттен қарбаласып, бұларды қуана қарсы алады. Әсіресе қыз-келіншек, бозбала дегенің бұларға қосылып, әнді бірге шырқасып, біраз жерге дейін қалыспай еріп отырады.
Ән толас алған кезде Иса суырып салма өлеңін бастап, домбырасын тыңқылдатып, ырғалып, толқып, біразға дейін шабыттанып, құбылмалы қимылмен өлеңді екпіндете айтқанда қасындағы жігіттер оған таңдана, таңырқай қарап қалыпты. Домбыраға дамыл бермей, бет тақтайын тарсылдата шертіп, ойнақшып, түрліше қимылмен тоқтаусыз безілдетті. Манадан бергі көргендерін ұйқасын келістіріп, өлеңге айналдырып, жігіттерді қызықтырып, қыздыра түсті. Өлең айтқандағы бастапқы қарқыны үдемесе бәсеңдеген жоқ. Жігіттерді өзіне қаратып алды да енді жол бойы неше түрлі өнер көрсетті.
Бір ауылдан ұзап шыққанда дала төсінде жалғыз тұрған биік мұнараға бәрі де қызыға қарады. «Қашан және не үшін салынды екен?» деген сұрақ еріксіз туындады. Ешкім де жауабын таппады. Біреу «геологтардың ісі шығар. Қойылған белгілері болуы ықтимал» деп еді, «солай-ақ болсын» деп келісті. Мұнараның жанына жақындағанда Иса астындағы атын тежеп, басқалар да аттарының басын тартып, қатарласып тұра қалды.
– Жігіттер, мына тұрған вышканың екі айдар басына кім шықса, мен сол жігітке өз қалтамнан 50 сом бәйге беремін. Егер ешбірің шыға алмай, мен шықсам сол 50 сомды сендер маған жинап бере аласыңдар ма? – деді.
– Болады, келісеміз, – деп, жігіттер қызбаланып шу ете қалды.
Биіктігі шамамен 40 метрдей болатын биік вышкаға бір жігіт тіленіп, басқышымен өрмелеп шығып барып, орта деңгейіне жетер-жетпесте «Алла, басым айналды» деп, қайыра түсті. Сонымен он шақты жігіттің 5-6-ы қанша бекінгенмен шыға алмай, жүректері айнып жерге түсті.
Сонда Иса өршеленіп, қаны қызып:
– Сендер шыға алмадыңдар ғой. Ендеше 50 сомдықтарыңды шығарып, мына менің Шамке досымның қолына ұстатыңдар. Ал мынау менің 50 сомым, – деп, өз қалтасынан 5 он сомдықты шығарып Шамкенің қолына берді.
Жігіттер де жинастырып, сондай ақшаны Шамкеге ұстатты.
Бұдан кейін Иса домбырасын бір қолына ұстап бір қолымен басқышты өрмелей, бір де бөгелместен мысықша тырмысып, көтеріле берді. Вышканың басына шықты да екі айдар арасындағы бір кісінің екі табаны әзер сиятын тақтайға түрегеп тұрып, қолына домбыраны ала салып, өлеңді құйқылдырды-ай кеп. Жердегі жігіттердің тұла бойлары шымырлап, денелері дірілдеп, берекелері қашып, оның өлең ырғағымен құбылған дене қимылына қарап, «құлап кете ме» деп, зәрелері ұшып, қорқып тұр.
Сонда Иса еш қаперсіз, үлкен залдың тақтай еденінде тұрғандай еркінсіп, жан-жағына қарайды. Көзіне түскеннің бәрін – төменде өсіп тұрған ағаштарды, үйілген мая-мая шөпті, айнала табиғатты суреттеп, өлеңді ағызды-ай кеп. Анадайда бір адам көк атты салт мініп кетіп барады. Соңына ерген қара төбет иті бар екен. Соның бәрін келістіре сипаттап, өлеңдеткенде төмендегілер шек-бауыры қатып, күлкіден өле жаздап тұр. «Енді болады, түс» деп, жабыла жалына бастады. Иса ерегіскендей сол бір жапырақ тақтайдың үстінде тік тұрып, домбыраны аспанға сермеп, бұлғай, желкесіне қойып, одан соң аяғының арасынан өткізіп, құйқылжыта тартқанда «мына байғұс сол қимылмен жаза басып, құлап өледі-ау» деп, жігіттердің зәре құты қалмады. «Жоғарыдан жерге аман түседі» деп ешкім де ойламады. Содан не керек, бір кезде төмен түсті-ау. Ойында ештеңе жоқ. Жігіттер демдерін сонда бір-ақ алып, «уф» десті. Исаның сол артистік өнерін көрген он шақты жігіт «ол дегенің ақындығымен қоса керемет артист екен» деп, кейін жүрген жерлерінде елге жайды…
Ойға алған ісін орындамай қоймайтын әдетімен Иса күзге қарай Орынборға қайтып оралды.
«Қайда барамын, не істеймін?» деп қиналған жоқ. Орынборға келсе бұрынғы таныстары азайып, қазақ зиялыларының біразы Ташкентке кетіпті. Олардың қопарыла кету себебін әдейілеп іздеп барып, екеуара әңгімелескен кезде Мурзиннен естіді. Оның да көңіл күйі келіспей жүр екен. Исаны көргенде қуанғаннан қолынан қысып ұстап, бар сырын ақтарды. Ресей кеңес үкіметі Орынбордан қазақ мекемелерін ығыстыруды ашықтан-ашық қолға алып, жүзеге асыра бастапты.
– Қазақ автономиясының астанасы енді Орынбор болмайтын шығар. Олардың соңғы кездегі әрекеттері осыған әкеле жатыр. Қазақ зиялыларының Ташкентке жылыстауының себебі де осы. Мен басқаратын қазақ халық ағарту институты да келесі оқу жылында Қызылорда қаласына ауысуы да мүмкін, – деп Мурзин бар шындықтың бетін ашып, Исаға Орынбордағы қазақ мекемелерінің қазіргі жағдайын айтып берді.
– Орынбор қазақ елінің астанасы болудан қалды, – деді қамыққан басыңқы үнмен.
Бұл әңгіме Исаға да жайсыз хабар боп естілді. Мурзин Исаға дүдәмал көңілмен:
– Сен Орынборға неге келдің? – дегенде Иса «Шынында, мен мұнда неге келдім? – деп, өзіне-өзі сұрақ қойып, лайықты жауап таппады.
Мурзин екеуі Жайықты жағалап, біразға дейін іштен тынып, сөйлеспеді. Қазақ үкіметінің де Орынбордан кететіні белгілі. Ертеңгі күні қайда орнығары әлі шешіле қоймаған тәрізді. Оренбург дейтін осы қаланың аты немістің «орен», қазақша «шеткі» деген, «бург» «қала» деген екі сөзінен құралады. Қазақ үшін де «шеткі қала» боп қала берсе қайтер еді. Бұның өзі өктемшілік пе, қалай?! Бұл алқап қазақтың ежелден жаз жайлауы емес пе еді. Мұрат ақын «Үш қиян» толғауында «Еділ-Жайық екі су. Бұл қазақтың жері еді» дегені қайда. Сол Мұрат ақын «Мен қауіп еткеннен айтамын» дейтін еді ғой. Шіркін, дүние-ай…
Иса сөз арасында бас терісін емдеткісі келетінін айтып, «Орынбордағы дәрігерлерге көрінсем бе» деген тілегін білдірді. Мурзин бірден өз ақылын айтты.
– Сен Орынборды ойыңнан шығар. Менің тілімді алсаң, мені бірдеңе біледі десең, бірден Ташкентке бар. Ташкенттегі профессор Семашко атындағы физиотерапия емдеу институтына барып емдел. Ташкентте де біздегідей қазақ халық ағарту институты бар. Сонда менің жақсы танысым сабақ береді. Мен хат жазып берейін. Сені «үйіңе жатқыз» деймін, – деп, мәселені қолма-қол шешіп берді. Исаны құптап, көңілін орнықтырып, «Орынборға келгенім жақсы болды» дегізді. Мурзиннен бұдан бұрын да жақсылық көргені есіне түсіп, бетіне үңіле қарап, ризалықпен қолын қаттырақ қысып, босатпай тұрды.
Бұдан кейін Иса Орынборда көп бөгелмеді. Ташкентке баратын поезға билет алып, Мурзинмен қош айтысып, аттанып кетті.
Ташкент үлкен қала екен. Тоқ қала екен. Көшеде самса, палау, кәуәп сатқан орындар көп-ақ. Қай мезгілде барсаң да саудасы жүріп тұр. Ақшаң болса аш қалмайсың.
Мурзиннің айтқан танысы бұны жылы қабақпен қарсы алды. Айналасы биік дуалмен қоршалған махалласының бір бөлмесін бұған беріп, «қашан келсең де есігі ашық болады» деді.
Келген бойда-ақ Иса Ташкентке тез үйреніп, адамдарымен оңай тіл табысып, бәрімен араласып кетті. Айдарбек деген орта жастағы, дембелше бойлы, таңқы мұрын, төменгі ерні салпылау үй иесі Исаға бір көргеннен ұнады. Салпылдап сөйлеп, асты-үстіне түсіп, қайта-қайта Мурзинді есіне алып, мақтады. Жолдары түйісіп, біраз күн Ташкентте бірге серуен құрып, қызық дәурен сүргендерін айтып, Мурзинге деген ықыласын Исаға аударды. Қазандық басында буын бұрқыратып, отты жалындатып палау пісіріп жатқан белі қайқы, бөксесі жұп-жұмыр, толықша денелі, ақ сары өңді әйелін таныстырып:
– Аты – Ажар. Арқаның қызы, сенің апаң, – деп, қарқылдап, рахаттана күлді.
Бұл сөзі, Исаның бауырмалдық сезімін түрткілеп. Ажарға іші жылыды.
– Жезде Арқадағы апамды Ташкентке қалай әкелгенсің. Осы жақтан алсаң қыз табылмады ма?! – деп қалжыңдады.
– Апаңды маған қимай тұрсың ба? – деп, қабақ шытты да артынша астыңғы ернін жымқырып, ауызын дүрдитті. Қайтымы тез екен. Жағдайды ұқтырмақ болды.
– Мәселе былай, көз ашқалы осында тұрып жатырмыз. Ташкентте бірталай қазақ бар. Аталарымыз неден және кімдерден қысым көргенін кім білсін, Арқадан осылай қарай ауып, ақырында осы жерге тұрақтапты. Үлкендердің айтуына қарағанда осы Ташкент шаһары екі ғасыр бойына қазақ хандығының орталығы болыпты. Ташкенттің маңында Арғын, Қыпшақ деген іргелі қазақ ауылдары бар. Алпамыс жырында «Жиделі Байсын жерінде, Қоңырат деген елінде» дейтіні қайда. Сол Жиделі Байсын жері осы Ташкенттің маңайында жатыр. Солтүстікке қарай он бес-жиырма шақырым жүрсең жусанды, бетегелі қазақ даласы басталады. Өзің ойлашы, сонда біз қайда және кімнің жерінде мекен етіп жатырмыз? Қазіргі кезде қазақтың небір зиялы, оқығандары осы қалаға жиналып, еңбек етіп жүр. Солардың біразы Орынбордан келіп осында тұрақтады.
– Жезде, – деді Иса білейін деген ниетпен қазбалап сұрап. – Солардың ішінде кімдерді білесің?
– Айтайын, сен тыңдай бер. Мен өзім халық ағарту институтында істейтіндіктен Мұхтар Әуезов мықтап есімде қалыпты. Кең маңдайлы, қою бұйра шашты, сымбатты қара торы жігіт бірден көзге түсті. 1922 жылдың күзі мен 1923 жылдың жаз айларында осындағы Орта Азия мемлекеттік университетінің тыңдаушысы болды. Сол жылдың маусым айында Ленинград университетіне оқуға кетті. Мағжан Жұмабаев деген ақынды да білемін. Мағжан 1922 жылы Ташкентке келді. «Шолпан», «Сана» журналдары мен «Ақ жол» газетінің жұмыстарына белсене араласты. Содан кейін 1924 жылы Мәскеуге ауысты. Мұхтар да «Шолпан», «Сана» журналдарының алқа мүшесі боп, бірталай қызмет атқарды. Осы басылымдарда оның «Қыр суреттері», «Қыр әңгімелері», «Кім кінәлі», «Сөніп-жану» әңгімелері жарияланды. Мағжанның 1923 жылы Ташкентте жыр жинағы жарық көрді. Мұхтардың әңгімелерін, Мағжанның өлеңдерін қызығып оқып, қолдан-қолға таратқан едік. Ташкентте шыққан қазақ басылымдарының жарық көру мерзімі қысқа боп, «әттең» деп өкінетінбіз. Мысалы, «Шолпан» журналының тұңғыш саны 1922 жылдың қазан айында жарық көрді. Небәрі 8 саны шықты да 1923 жылдың мамыр айында жабылды. Ал «Сана» журналы 1923 жылдың қаңтар айынан 1924 жылдың қараша айына дейін шығып тұрды. Бұл журнал да тарихи, этнографиялық, танымдық материалдарды жариялап, көптің қызығушылығын тудырды. 1920 жылдан шыға бастаған «Ақ жол» газетінің алғашқы редакторы – көрнекті қоғам қайраткері, ұлтжанды азамат Сұлтанбек Қожанов болды. Осы екі журнал мен бір газеттің жұмысына қазақ зиялыларының атақты тұлғалары араласып, қазақ халқының мүддесіне қатысты маңызды тақырыптарды қозғап, ұлттық ой-сананы оятуға түрткі болды. Жабыла оқитынбыз. Бас қосқан жерде қызу талқылайтынбыз. Ташкенттегі қазақтардың қоғамдық белсенділігі сондайлық күшті болғанын көзіміз көрді.
– Жезде, өзін қызмет атқарғандай-ақ, осы екі журнал мен бір газеттің қашан шығып, қашан жабылғанын қайдан білесің?
Исаның төтесінен қойылған осы сұрағына Айдарбек мырс етті де бірден жауап қатты.
– Білетінім, осы үйде «Шолпанның» да, «Сананың» да, «Ақ жол» газетінің де жарық көрген әрбір саны мұқият тігулі тұр. Ара-тұра беттерін парақтап, қайталап оқитыным бар. Мұхтармен де, Мағжанмен де талай кездесіп, жақыннан танып, жүздесіп жүрдім. Ташкентте солармен кездесу, әдеби кештер жиі өткізілетін. Қарапайым қазаққа көңілдері кең, мінездері ашық болатын. Қазақ зиялыларының кісілік қасиеттері сені бір көргеннен өзіне баурап, жақын тартатын. Солардың төбе көрсетіп, Ташкентте жүргеніне қуанып, «ешқайда кетпесе екен» деп тілейтінбіз.
– Жезде, апамның сендей көзі ашық, көкірегі ояу қазақпен тұрмыс құрғанына қуанып отырмын.
– Ә, солай ма, маған шықпаса апаң байсыз қалатын ба еді? – деп, Айдарбек қарқылдап күліп, үйеме табақ палауды әкеле жатқан әйеліне мойнын бұрды.
– Ажар, алыстан бауырың келгенде жадырап бір күлсеңші. Палауға тәбеті ашылар ма екен. Қыр қазағы өзбектің атасының асын қайтсын. Ет аспады деп өкпелеп кетпесін.
Айдарбектің сөзіне Ажар жауап қатпастан табақты дастарқанға қойды да қарасын батырды. Палауды тауысқаннан кейін Ажар қайта оралып, көк шай әкеліп, шәйнек пен кеселерді күйеуінің алдына қойып, үн-түнсіз шығып кетті.
Арқаның қазағына таңсық көрінетін жүзім, шабдал, анар, алқоры, алма, алмұрт секілді мәуелі жемістердің небір түрі дастарқанда бұрыннан тұрған еді. Иса жемістерге қызығып, қолына алып, дәмін татып, шырынына қанып, термелеп, әр жеміске табан астында өлең шығарды. Мақамын елде айтып жүретін «Бір ағашта бес алма. Мен де алмайын, сен де алма» деген өлеңге келтіріп, шайқалақтап, елпілдетіп, еркінсіп айтты.
Айдарбек дауыстап әйелін шақырды. «Отырып, тыңда» деді. Бөлмеге ас үй жақтағы бірер әйел кіріп, босағадан аспай тізелерін бүкті. Иса арқасы қозып, алма бағын аралап жүргендей әсерге бөленіп, біраз жырды аямай төкті.
Айдарбек Исадан көз айырмай, таңырқап, тамашалап отырды. Иса тоқтағанда барып бүгілген денесін жазып, дауысын шығарып:
– Сен біздер үшін іздесе таптырмайтын әйдік ақын екенсің, – деді.
Иса «талай естіген сөзім» дегендей әншейін селқос тыңдады. Айдарбек ереуілдеп қоятын емес.
– Иса, сен ешқайда кетпейсің, – деді. – Ташкентте болсаң қайтеді.
«Айта бер, кетейін деп отырған мен жоқ». Осындай оймен Иса Айдарбекті одан әрі тыңдады.
Айдарбек бұнымен тынбай, Исаға жатып тұрып жабысты.
– Уақытты бос өткізбей, біздің институттың еркін тыңдаушысы бол. Институттың жеті сайын өтетін ойын-сауық кешіне қатыстырамыз, – деп, Исаны алдағы күндердің қызығына жетеледі.
Мұндайда Исада қарсылық болмайды. Сауық десе, жиын десе көрініп қалғысы келіп, делебесі қозады, желігі басылмайды. Айдарбекке келіскенін байқатып:
– Қайда және қанша шақырсаң да баруға дайынмын, – деп құлшынды.
– Олай болса, – деді Айдарбек желпініп, – Ташкенттегі барлық шаруаңды өзім тындырып беремін. Ташкентте мен білмейтін жер жоқ. Профессор Семашко атындағы институтқа өзім ертіп апарамын. Онда да таныстарым бар. Бас теріңді емдетіп, еліңе бұйра шашты жігіт етіп аттандырамын. Концерт ұйымдастырамыз. Саған суырып салма өлеңдеріңді айтқызамыз. Билет сатып, жүріп-тұруыңа, ем-домыңа, ішіп-жеуіңе қажет ақшаны қалтаңа салып береміз.
Осылайша Айдарбек желдей есіп, қамқорсып, Исаның Ташкенттегі тұрмысын жеңілдететін боп, көңілін орнықтырды.
Айдарбекке қарайды да Иса ойға қалады. «Кейде жақын ағайыннан бұйырмайтын жақсылықты жат жердегі қандасыңнан көреді екенсің» дейді. Әйтпесе бұл үшін Айдарбек деген кім өзі? Алыс-берісі жоқ, бір көрген адамы. Сондағысы – Орынбордағы Мурзиннің танысы. Сонда Иса ойлайды, «Біз – қазақ деген» жақсыда жаттық жоқ» дейтін, бір көрген адамын қуантуға тырысатын, барымен бөлісетін, бауырмал халықпыз. Сондықтан біз қайда барсақ та, қайда жүрсек те жалғызсырамаймыз. Себебі, біз – қазақпыз. «Ер азығы, бөрі азығы жолда» дейміз. Пейіліміз тарылмайды, ырысымыз ортаймайды.
Осындай ойлар басына оралып Исаның арқасы кеңіп, көңілі сергіді. «Ташкентте Айдарбектей қазағым бар, адаспаймын. Тілегенім алдымда. Біреуге жалынып, бекерге жалтақтамаймын.» «Мен – қазақтың ақынымын» деп, қарадан-қарап ширықты. Бойына тың күш біткендей қайраттанып, өзіне деген сенім кеудесін кернеді. Туып-өскен ауылынан алыс кетіп, шалғай жақта жүрсе де өз қазағы еш жерде жекелетпейді. «Әр қазақ менің жалғызым» деп, бауырына басады.
Иса үндемегенге Айдарбек «жақпай қалдым ба» деген күдікпен сыпайылап:
– Не ойладың? – деп сұрады.
Иса да шынын айтып:
– Дүниеде Айдарбектей қазақтың барына қуанып отырмын, – деді.
– Сен де қайдағы жоқты айтады екенсің, – деп, Айдарбек қарқылдап күлді де қасында отырған әйеліне:
– Барып шаруаңды істей бер, – деп рұқсат етті.
Исаның Ташкенттегі өмірі қыза түсті.
Айдарбек оны барамын деген жеріне апарып, кездескісі келген адамдармен жолықтырып, бірге ертіп жүрді. Алдымен профессор Семашко атындағы физиотерапия институтына бірге барып, таныс дәрігеріне басын қаратты. Көз шарасы үлкен, желкесі құдірейген, қоңқақ мұрын, аласа бойлы еврей дәрігер қара тақияны шешкізіп, шашы түскен, жалтыр боп, дөңгеленген жараның орнын қарады да басын шайқады.
– Асқындырып алыпсың. Құнттағанда тез жазылып, шаш шығатын еді. Токқа саламыз. Басқадай емі жоқ. Басының қалған шашын қырып тастап, терісіне ем-дом жасаймыз. Емдеу біразға созылады. Келіссең ертеңнен бастап кірісеміз, – дегенде Иса басын изеп, айтқанына көнді.
Енді тақияны тастап, басына жасыл масатымен тысталған, алдыңғы жағы түрулі пұшпақ бөркін киіп жүретін болды. Қайда барса да бөркін тастамайды. Үстіне қайырма жағалы қаптал шапан киді. Аяғында қазақы етік. Ташкенттің ыстығына пысынап, терлеп-тепшісе де осы киімді тастамай, бір ем үшін бәріне де шыдады.
Ташкенттегі қазақтың халық ағарту институтына Айдарбекке еріп жиі баратын болды. Апта сайын өтіп тұратын сауық кешіне шақырусыз келіп, көптің арасында бөркін шешпестен шеттеу отырды.
Институт залының сахнасында институт оқушысы, марқұм Жиенбаевтың өзі жазған «Қойшы» деген пьесасы қойылмақ екен. Бұл кешке институттың оқытушылары, оқушылары тегіс жиналыпты. Зал адамдарға лық толы. Сахнада ойын жүріп жатқанда залдың ішінде біреу ойнаушылардың кемшіліктерін атап, оқта-текте әзілге айналдырып, шақпа тілмен түйреп, жұртты күлдірумен болды. Шағын пьеса тез ойналып бітті де артынша концерт басталды. Алғашқы әндердің айтылғаны сол еді, манағы жұртты күлдіріп отырған бөрікті жігіт орнынан ұшып түрегеліп, шапанын шешіп тастап, ойын басқарып жүрген жігітке:
– Әй, жолдас, концертке біздің де қатысуымызға болар ма екен? – деп дауыстады.
Ойын басқарып жүрген жігіт табан астында қойылған сұрақты лайық көрмей:
– Сен кімсің өзі? – деді.
Бөрікті жігіт табанда жауап беріп:
– Иса Байзақов деген ақын мен боламын, – деді.
Ойын басқарушы босаңсымай:
– Ондай өнерің болса ертерек қамданып, ойын басталмай тұрып айтуың керек еді, – деді.
Бірақ залдағы қалың жұрт қызық көріп, «қатыссын, қатыссын!» деп дүрсе қоя берді. Көпшіліктің тілегі орындалып, Иса тездете басып сахнаға шықты. Шыққан бойда біреудің қолындағы домбыраны сұрап алып, «қазақ жастарына» деген тақырыпты тақпақтата жөнелді. Екпінді ырғақпен, тоқтамастан жыр шумағын жеделдете төкті. Сахнада әрлі-берлі ойқастап, домбыраны сабаламай, бет тақтайын ақырын ғана шертіп, баяу үн шығарды. Артынша өлеңді термелетіп, дауысын көтеріп, шабытын үдетті. Жұрт ду қол шапалақтап, концерт аяқталғанша, қайта-қайта шақырып сахнадан жібермеді.
Үйге қайтар жолда Айдарбек қуанғанын жасырмай:
– Келмей жатып Ташкенттің қазақтарын аузыңа қараттың ғой, – деді. Сүйсініп айтты.
Иса бұдан кейін кеш болса үйде отыруды қойды. Шақыру көбейді. Өзінің де барғысы келіп, «бүгін қай жер шақырар екен» деп, елеңдеп, үйге сыймай, тықыршып, Айдарбектен хабар күтеді. Институттың әдебиет сабағына барып, лекциялар тыңдап жүрді.
Бірде Ташкенттегі қазақ жастары клубында Абайдың ақындығына арналған үлкен жиында Иса таласқа араласып, өлеңмен сөйлеп, қатты ашуланды. Баяндамашы Абайды «байшыл, феодал ақын» деп қорытынды жасағанда айтыс басталды. Жұрттың көбі баяндамашыны сынады. Баяндамашыны жақтап сөйлеушілер де табылды. Соның бірі – өлеңдері күйректеу келетін, кеңестік тақырыпқа ғана жазатын Ғұбайдолла Балақадыров деген ақын еді. Денесі арық, түрі қарасұр, көз қарасы өткір, шашын иығына түсіре жалбыратып жүретін, шешіліп сөйлеспейтін осы ақынды Иса бұрын көрмеген еді. Ол сөйлегенде Абайды «байдың, феодалдың ақыны» деумен айтысты өршітті.
Балақадыров сөзін бітіргенде Иса орнынан атып тұрып, жиналысты басқарып отырғандардан сөз сұрады. «Сөз берілді» дегенде Иса ашумен булығып, бірден Балақадыровқа өлеңмен тиісті.
Жаңада айтып кетті Балақадыр,
Сөзіне мен отырмын етпей сабыр.
Халқы сүйген Абайды феодал дейді,
Сөз бар ма ұлы ақынға бұдан жәбір.
Алтын мен мысты байқап айырмайтын
Санасыз Балақадыр неткен пақыр! –
деп, шұбыртып ала жөнелді.
Жұрт қыран-күлкі, мәз болып жатыр. Исаны тоқтата қою қиын. Одан сайын қыза түсіп, тіпті Балақадыровқа тура ұмтылып, ұруға оқталғанда жұрт әрең қойдырды.
Күйгелектеніп, шашы жалбырап Балақадыров залдан сытылып шығып, Исадан зорға дегенде қашып құтылды.
Ташкентте жарты жылдай боп Иса мамыр айында елге қайтуға қамданды. Ем қонып, қотырдан жалтыр боп қалған басына үрпиген, селдірлеу, бұйралау қалың шаш шықты. Айдарбектің көңілін қимай, соңғы рет институттың апта сайын өтетін сауық кешіне қатысып, «Қызыл бидай», «Екі жирен» әндерін домбыраға қосып, қоңырлатып, ырғағына келтіріп, баппен айтып берді. Көпшіліктің сұрауымен табан астында ойнақы қимылмен, тапқыр сөздермен суырып салма өлеңге көшті. Сахнаға бөркін тастап, жалаңбас шыққан еді. Жұрттың алдында бұйра шашты, екі көзінен шоқ шашыраған, енді ұшуға қомданған қаршығадай қызу қанды, өткір тілді Иса тұрды…

– 12 –

Ташкенттен Павлодар уезіндегі сонау Ресеймен шекаралас Қызылағаш болысындағы туған ауылына жетудегі ұзақ жол Исаны әбден шаршатты. Ташкенттен поезбен Орынборға барды. Ол жақты бір-екі күн аялдап, Мурзинге жолығып, қаладағы жағдайды сұрап білді. Оқу деген жайына қалды.
Орынбордан баяғыда өзі жүріп өткен жолмен Қорған, Челябы қалаларын басып өтіп, тағы да поезбен Омбыға жетті. Бұл жақта бөгелместен пароходпен Ертіс селосына келіп, пароходтан түсіп, ат-арбамен Төретұмсыққа жақын жердегі әкесінің ауылына келді. Исаның келгенін көргенде Байзақ қуанғаннан аузына сөз түспей, жалтақтап бетіне қарай берді. Жарқылдап, күліп сөйлеп Қатира жеңгесі бас салып бетінен сүйді. Шаруа басты боп жүретін Мұса ағасы бұл жолы да үйде жоқ екен.
Өз үйіне келгендегі Исаның көңіл-күйін жалғыз жеңгесі Қатира бірден танып:
– Енді біз сені ешқайда жібермейміз. Қашанғы сағындыра бересің. Жиі-жиі атамның түсіне еніп, үйде жүргендей болатынсың, – деп, ауыл үйдің әңгімесін үйіп-төгіп, Исаның көңілін босатты.
Өз үйінде отырғанын Иса енді ғана сезініп, әкесін де, Қатира жеңгесін де сондайлық жақсы көріп, көзіне жас тірелді. Бұған дейін алыс жақта, елден жырақ жүргенде жетіспейтіні – осы бауырмалдық сезім екенін, жалғызсырап, жүдеген сәттерде ағайын-туыстың бір ауыз жылы сөзі жанды жылытатынын, естуге зар болатынын білетін еді.
Қатира сасқалақтап, көйлегінің етегін басып, сүрініп-қабынып, сыртта самауыр қойып, қазан көтерді. Қайнысымен әуелден тату-тәтті боп, қалжыңдасып, ойнап-күліп жүретін Қатира оның ауылға келгеніне қуанып, сол бір өткен күндерін есіне түсіріп, жайраң қағып, күлімсіреп қояды.
Көп сөзге жоқ, тез ашуланып, тез басылатын Байзақ жаюлы дастарқанға тақалып, жайланып отырды да, қалтасынан таспихын шығарып, еріндері жыбырлап, санамалай бастады. Исаға бір әңгіменің боларын аңғартып, дастарқанға жақын отыр дегендей ишарат жасады. Көңілінде дәл бүгін айтылуға тиіс өзгеше сыр бар секілді.
Иса жеңгесін дауыстап шақырып, Ташкенттен әкелген бүйірлі қара чемоданды ашып, ішіндегісін шығарып көруін өтінді. Бірталай зат дастарқанның шетіне қойылғанда Қатира:
– Қайным-ау, осының бәрін бізге әкелгенсің бе? – деп таңырқап, чемоданның ішін ақтарып, түгел босатты. Иса әдетінше Қатирамен әзілдесіп:
– Көтергенім осы болды. Шамамның жеткенінше сендерге көп сый әкелуге тырыстым, – деді.
– Аз жүк емес. Бірақ біз көпсінбейміз. Осындағы жақын ағайынға «Исаның әкелгені» деп, таратып береміз, – деп, Қатира ағайынмен бөлісуге дайын екенін білдірді.
Байзақ көз астымен келінінің қимылын бағып, чемоданнан шыққан бұйымдардың құны қанша болатынын өзінше екшеп, іштей саралап, санап отыр.
Әкесі мен жеңгесінің бұның әкелген тартуына қуанғанын көргенде Исаның да көңілі көтерілді. Өзбектің өрік-мейізіне, қант-шайына қырдағы қазақ қашанда құмар әрі қолға түсе бермейтін қымбат дүние саналады. Анасы марқұм осыны көрмей кетті-ау. Бір қайнатым шай сұратып, көрші үйлерге Исаны жүгіртіп жіберетіні қайда. Көршілері де болып-толып отырмаса да келген баланың меселін қайтармай, алақанына салып беріп, «шашып алма» деп қатаң тапсырып, барымен бөлісетін. Көңілі кең қазағым-ай. Дүние-мүліктің кемдігін, заманның тарлығын білдіртпей, ойыны-ойын, күлкісі – күлкі, барымен базар боп, мың жылқы айдап жүргендей «таңғы тамақ тәңірден» деп тәубе ететін.
Қазір ағасы Мұса кіріп келсе бұны көргенде қайтер еді. Әрине, бірден құшақтап бауырына басып, қатты қысып, үндемей, жүрегінің соққанын тыңдап, босатпай тұратын болар. Бұған деген сағынышын жасаураған көзімен-ақ жеткізеді. Өзіне серік бола алмай, анда-санда келіп-кеткенін қаламайтын да шығар. Бірақ ауылда қамалып қалғысы келмей, елден кетуге бел байлаған кезде талабын құптаған да, әкесін де көндірген Мұса ағасы емес пе. Иса оны қалай ұмытады. Иса бұлардың сенімін ақтап, қалың елге танылса, еліне аракідік бір айналып соғып тұрса, осының өзі көңілдеріне медеу, өздері үшін мақтаныш емес пе?!
Қаумалаған осындай ойлардан табан астында арылып, келген сәтінен бастап бұлардың бүгінгі тірлігіне бірден араласты. Шіркін, кең дүниеде өз үйім, өз ағайын-туысым дегенге не жетсін!
Дастарқан басында Байзақ әр сөзін шегелеп айтып, Ақым мен өзінің арасындағы құдалықтың жай-жапсарын Исаға баяндап берді.
– Биыл біз Салқынкөлдің маңындағы өзімізге үйреншікті Қазыбек жайлауына шыққан жоқпыз. Қолдағы малдың саны азайған. Қарасудың тоғайына жаямыз. Өзің Орынбор, одан Ташкентке кеткеннен кейін Тайсоймас ауылындағы Ақым құдаға барып барлық мәселені шешіп қайттым. «Екі жастың көңілдері жарасқан екен. Ендігісі – біз құдаласып, құйрық-бауыр жегізіп, төс қағыстырып, сөз байласуымыз керек», – дедім. Өзім Ақымның ауылына біраз адаммен барып, бір-екі күн болдық. Ақымның ауылы біздерді жақсылап күтті. Құда болуға келісті. Ақым қызын біздің елге ұзататын, біз ұлымызды үйлендіретін боп, бәтуаласып, құдандалы боп қайттық. Біздің сен жоқта бітірген үлкен шаруамыз осы еді. Сенің келуіңді күтіп отырдық. Мұса сенің үйлену тойыңа керек заттарды әкелу үшін Омбы қаласына жол жүріп кетті. Бірер күнде келіп қалатын шығар. Қолдағы біраз малды сол үшін саттық. Тойдың жабдығына кірісіп жатырмыз.
Байзақ ұлының үйлену тойына барын шашып, аянатын түрі жоқ.
– Біздің үйде көптен бері той болмады, – деп, ауыр күрсініп, әрнені ойға алып, қамығып, үнсіз отырды. Исаның анасы – Қазизаны ойлады ма, өзінің жалғыздығы жанына батты ма, әйтеуір, біразға дейін қабағы ашылмады.
Үнсіз томсарған отырысты Қатира бұзып, өзінің жарқылдаған ашық мінезімен үйге қуанышты леп әкеліп, еңсені көтертті.
– Қайным-ау, – деді Исаға қарата сөйлеп. – Ақым құданың ауылына сенің келгеніңді білдіріп хабар жібердік. Ол жақ та қыздың ұзату тойын өткізуге дайын отыр. Көп ұзамай біз де буынып-түйініп, қазақтың салтымен жоралғысын жасап, қызды алып қайтуға баратын боламыз. Өзіңе күйеу жолдас таңдап, қалыңдығыңды алып қайтуға дайындал. Естуімізше, Шәрбану он алты жаста көрінеді. Ал менің енем – сенің анаң менің қайын атама – сенің әкеңе он алты жасында тұрмысқа шығыпты.
Қатира жеңгесі қызды ұзату тойының жөн-жосығын, қалай бару керектігін, әдет-ғұрпын білетіндерден сұрап алыпты. Өзінің де көргені, бастан кешіргені бар жанашыр жеңге Исаның құлағына білгенін-естігенін құйып-ақ берді.
– Сенің осы қызығыңды енем марқұм көрмеді ғой, – деп, жеңгесі де өкінді. Күрсініп көзіне жас алды.
Бірер күнде құдалар жақтан, қыздың ауылынан «келсін» деген хабар жетті. Бұл уақытта артынып-тартынып Омбыдан Мұса да оралды.
Тойға кімдердің баратыны келісіліп, Байқожа атаның баласы Хамза Исаға еріп күйеу жолдас болады. Әйелдер тобын Қатираның өзі бастайды. Байзақ Ақымның ауылындағы ұзату тойына баратындарға батасын беріп, ақ жол тілеп, үйде Мұсаның жас балаларымен жалғыз өзі қалды. Осының алдында ғана жолға шығарда әкелі-балалы екеуі егесіп, жанжал әрең басылған болатын. Тайсоймас ауылына жүрейін деп тұрғанда Байзақ Исаға «қызыл шапанды киіп барасың» деп еді. Иса «кимеймін» деп көнбеді. Байзақ талап етіп, жолына тұрып алғанда Иса ашуланып «ендеше бармаймын» деп әкесінің зәресін ұшырды. Әкелі-балалы екеуі таласып болмаған соң күйеу жолдас Хамза екеуін бітістіріп, «әкелші бермен» деп, Байзақтың қолындағы қызыл шапанды арбадағы қоржынына салып алғанда Иса үндемеді. Жанжал басылды. Осыны көріп, «немен тынар екен» деп бақылап тұрған жұрт күлісіп, жолға түсіп, жүріп кетті. Жолда Хамза оларға «жігіт қалыңдығын алып қайтуға барғанда қызыл шапан киеді. Бұл – алтай руының бұрыннан келе жатқан салты» деп түсіндірді.
Ауылға жете бергенде бір топ қыз-келіншек қызыл түсті шәйі шымылдық ұстап, қарсы жүріп, жақындай түсті. Хамза «тез қызыл шапанды киіп ал» дегенде Иса көне қоймады. Қасындағы қыз-жігіттері, жеңгесі Қатира қосылып, «қасарыспай шапанды кие сал, нең кетеді. Біраз жылдан кейін бұл салт ұмытылатын болады» деді. Иса қипақтап, «қап, қап» деп, шапанды лезде киіп алды. Жаңағы қызыл шәйі шымылдықпен күйеу жігіттің бетін көлегейлеп, әдейілеп Исаға деп тігілген киіз үйге жаяулатып әкеліп, кіргізіп жіберді. Ол кезде күйеу жігіт пен күйеу жолдас шымылдық ішінде отыратын болған.
Бұл қыз ұзату тойына Салқынкөл маңындағы ел түгел жиналып, үлкен-кіші дегендерін үй-үйге бөлініп, әлденеше жер ошақ қазылып, тай қазандарда ет асылып, самуырлар қойылып жатты.
Жастар жағы жеке киіз үйде күйеу баламен бірге бас қосты. Шәрбану өз ауылының қыз-келіншектерімен көрші киіз үйде отырды.
Ақым қызының ұзату тойында қазақтың сән-салтанатына қатты көңіл бөліп, барынша көрсетуге мықтап дайындалыпты. Тойда күрес, ат жарыс, қыз қуу, жамбы ату секілді ұлттық ойындар өткізіліп, озып шыққандарға берілетін сыйлықтар да қомақты болды. Бірақ бағалы тарту-таралғылар да таратылып жатты. Ақым осы тойда бұған дейін жиған байлығын, малын аямай төккен тәрізді. Он алты жасқа енді ғана толған, бетінен қақпай мәпелеп өсірген осы бір қызына деген сүйіспеншілігін, қимастығын осылайша білдіріп, көрініп қалғысы келгені байқалып-ақ тұр. «Бір қызға бола осынша шашылап, жалпақ елді жинап той өткізудің керегі не?» – деп, абысын-ажын, ағайын-туыс жақтырмай, іш тарлық жасап күңкілдесіп, сөз таратып жатты. Әдетте асып, таспайтын, жан бағып, тыныш жүретін Ақымның ағыл-тегіл той жасап, осыншама шабылған жомарттығын түсінбегендер де бар. Шәрбану көп ұлдың ішіндегі жалғыз қыз болса бір сәрі. Басқа қыздары да бар емес пе?! Мейлі, тойға әркім әртүрлі оймен келеді. Сынайтындар да, күндейтіндер де бар. Ақым бүгін солардың бәрінің ауыздарына құм құйып, тойдың сәнін келтіріп, өзінің атын шығарды. Күйеу баласының да тегін адам еместігін іші сезеді, естіп-білген. Қызының қандай адамға жар болғалы тұрғанын танып-түсінген. Ақымның да ішкі есебі бар. Түйсігі алдамауға тиіс деп ойлайды.
Бұл тойда ән айтпаған жан болмады. Жастар арасында қыздарды аралас отырғызып, «көрші», «орамал тастау» тәрізді ойындар ойналып, қыз бен жігіттер өлеңмен айтысты. Бұл айтыста өз жанынан шығарып айтудан гөрі сол кездегі ел арасындағы өлеңдерді пайдаланып, ән тілінде сөйлесіп, сырласып, көңілдерін білдіріп, сезімдерін қытықтайды, құмарлық пен құштарлықтың қызуымен өрекпіп, ынтыға түседі.
Ойын-сауық қызып, кезектесіп ән салу өршіген кезде шымылдық ішіндегі Иса бұдан әрі шыдамай домбыра сұратты. Домбыра қолына тиісімен шертіп тартып, артынша жұлқынып, безілдете жөнелді. Жанындағы күйеу жолдас тізесін саусақтарымен батыра қысып, «күйеу әдеп сақтап, тыныш отыруы керек» деп, ескертіп әрең қойғызды. Соның өзінде біреулер ән салғанда қозғалақтап, қосылып кеткісі келіп, айтуға ақталғанда Хамза қабағымен жасқап, тоқтау салып, аптығын басып, одан көз айырмады. Жыны қозған бақсыдай қақырынып, жөтеліп, екі иығын селкілдетіп, тыным таппаған соң Хамза шымылдықтан шықты да ауылдың үлкендерінен рұқсат сұрап, Исаға өлең айтқызатын боп келісті. Сол-ақ екен Иса тордан құтылған қырандай қомданып, бәйге атындай бауырын жазып, көздері ойнақшып, өлеңді ағылтып, арқасы қозды. Осы тойдың қуаныш-қызығын өлеңмен жеткізіп, ата салтын ауызға алды. Махаббатты, елдікті дәріптеді. Қызды-қыздымен шабыты шалқып, өлең шумақтарын үсті-үстіне төкті. Кенет «күйеу жігіт әдеп сақтап тыныш отыруы керек» деген сөз есіне түсіп, дәуірлеп барып тоқтады. Кірерге орын таппай киіз үйдің сыртында тұрған жұрт «тағы, тағы» деп дүрлікті. Күйеу жігіттің мерейі тасыды. Ауылдың адамдары «Арман жоқ, күйеу жігіт қызымызға лайық екен, тәубе» – десті.
Қатира жеңгесі жұлқынып, Исаға келді де «Тым әуейленіп барасың. Осы ауылға күйеу екеніңді ұмытпа» деді. Ақырын ғана Исаның құлағына сыбырлап «көп ұзатпай келінді өз ауылымызға әкетеміз. Дайын тұр» деп, әрі қарай не істеу керектігін есіне салды.
Той өзінің шырқау шегіне жетіп, Шәрбануды қайын жұртына аттандыру рәсімі басталды. Үстінде ақ торғын көйлек, жасыл барқыт қамзол, қою қара шашы тілерсегіне түскен аққұба өңді, сұңғақ бойлы қалыңдық мұңлы әуенмен сыңсып, ел-жұртымен қоштасып, талай адамдардың көңілдерін босатып, көздеріне жас алғызып, күрсінтті, тебірентті. Қызының қоштасқандағы зарлы дауысы Ақымның тұла бойын қалтыратып, жүрегін қозғады. Жеңгелерінің ортасында ұзап бара жатқан қызының қарасына көз салғанда көзіне жас үйіріліп, бетін бұрып, басын төмен салды. Әлдебір буыны үзілгендей болды. Қыз беру дегенің қиын екенін бар жанымен сезініп, қимай-ақ тұр.
Төселген ақ жол матаны басып, босағаға тақалғанда қарсы алдында күтіп тұрған Қатира абысыны күлімдеп, Шәрбанудың басына сәукеле кигізді. Бір жеңгесі құлағына сырға тақты. Екі жеңге екі жағынан қолтықтап алды. Ауылдағы жасы үлкен, ақ жаулықты бәйбіше қол жайып, батасын берді. Ақ жол тілеп, «барған жеріңе судай сыңып, тастай бат» дегенде жиналған ел «әмин» деп беттерін сипады. Жан-жағынан қаумалап, Шәрбануды Исаның Қарасудың жағасындағы шағын ауылына аттандырғанда артта қалған Тайсоймас ауылының адамдары Шәрбанудай сұлу қызға дүниенің бар жақсылығын тіледі. Біраз жерге дейін жаяу-жалпылы шығарып салып, қол бұлғап, «қош, қош» деп, кейін қала берді.
Екі ауылдың арасы алыс емес, небәрі отыз шақырымдай. Қалыңдыққа еріп келгендері бар, Байзақ ауылының қарсы алғандары бар – бір қауым ел жас келінді арнайы тігілген киіз үйге әкеліп, шымылдықтың ішіне кіргізді. Отқа май құю сияқты ырым-жырымдар жасалып, шашу шашылып, әгугәй-й әндер, жар-жар айтылып, Исаның үйлену тойы басталды…
Той тарқады. Қызық-думан басылды. Алыстан келгендер құдалық жолымен киіт киіп, тарту-таралғысын алып, риза боп ауылдарына қайтты. Жақын жерде, осы ауылда тұратындар үйді-үйлеріне тарасты. Байзақ бес уақыт намазын оқып, дастарқан басында қол жайып, бата жасаған сайын, құдайға құлшылық етіп, «тәубе, тәубе» деп бетін сипайды. Бұл үйдің тірлігіне жас келін жарастық беріп, құлпыртып жіберді. «Ашық мінезді, ибалы, тәрбиелі, көргенді келін»» деген жақсы аты ауыл арасына тез тарады. Байзақтың екі келіні – Қатира мен Шәрбану тату-тәтті абысындар боп, тез тіл табысып, бұл үйдің шаруасын дөңгелетіп, ауыл үйдің арасында «шіркін, Байзақтың келіндері-ай» дегізіп, үлгіге айналды. «Иса үйленіп, қол-аяғы байланды. Енді ауылдан ешқайда кетпейтін шығар» деп, Байзақ көңілін орнықтырып, тілегі болғанына іштей қуанып жүр. «Исаға қандай шаруа тапсырып, ауылда не істетсем екен» деп, өзінше жобалап, бас қатырып, әрнені ойлайды. Бұл үйдің тірлігі бір қалыпқа түскеніне қуанып, көңілі өсіп, іштей риза боп жүр. Тек «көз тимесе екен, тіл-сұқтан сақта, ұзағынан бер, көпсінбе» деп, еріндерін жыбырлатып, құдайға сыйынып, «тәубе, тәубе» деп, күбірлеп сөйлеп, «жасаған ием, бір өзің жар бол» қайталап айта береді.

– 13 –

Келін түсіріп, ұлын аяқтандырған соң Байзақ жатса да, тұрса да шүкіршілік етіп, намазды да, дастарқан басындағы батаны да созып, ұзақ отырып тілеу тілейді. Ауылдың ақсақалдарымен бас қосулары да жиіледі. Мұса Омбыдан қайтқан соң ауылдың үлкен-кішісін шақырып, құдай қаласа, аруақтарға арнап мал сойып, ас беруді де ойластырып қойды. Оңаша отырғанда Меккеге қажылық сапармен барып-қайтуды да армандайды. Не керек, Байзақтың көңілі көш жерде. «Тек осы қызықтың бәрін бәйбішесі Қазиза байғұс көрмей кетті-ау» – деп уайымдап, ауыр күрсініп, ойға шомады.
Байзақтың жайбарақат жүрген тоқмейілсіген қалпын ойламаған жерден Иса бұзды.
Түсте дастарқан басына жиналып, шай ішіп отырғанда Иса әншейін, қаперсіз көңілмен:
– Әке, мен осы бір-екі күнде жол жүретін шығармын – деп еді, Байзақ шошығандай иығын селк еткізіп:
– Тағы не боп қалды? Қайда барасың? – деп, баласын көзімен атып, бұл сөзін жақтырмады.
– Мен сені ауылда қалып, Мұсаға серік бола ма деп жүрсем, бұл сөзді қайдан шығардың. Ел қатарлы ауылда жүрмеймісің, – деп, ашу шақырып, аяқ астынан бүлінді.
Ашуы тарқап, сабасына түссін деп, Иса әкесінің қас-қабағын бағып, сұрағына қолма-қол жауап бермей, шайды сораптап ішіп, үндемей отырды. Әкесінің қайтуы тез екенін біледі. Байзақ әлсіз үнмен, естілер-естілмес дауыспен:
– Айтсаңшы зарықтырмай. Баратын жеріңде сені кім күтіп тұр? – деді.
Иса қалтасынан төрт бүктеулі қағазды шығарып әкесіне көрсетіп, мән-жайды жайлап қана түсіндірді. Шай құйып отырған Шәрбану басын бұрып, сөзге құлақ тосып, мазасызданып, Исаға қарай берді. Әлі естімеген тосын әңгімені бар зейінмен тыңдады.
Шәрбану абысынынан сәл жоғарылау жайғасып, қайын атасының кесесін әперіп отырған Қатира да қыбыр етпей сөзге құлақ түрді. Сондағы бұлардың білгені – Семей губерниялық атқару комитетінен Исаға шақырту қағазы келіпті де ол қағазды Қызылағаш болыстық атқару комитеті Исаның қолына тапсырыпты. Биылғы 1925 жылдың маусым айында атақты Қоянды жәрмеңкесінің қайтадан ашылу тойына Исаны арнайы шақырыпты. Омбы қаласында жүрген Қажымұқан палуанға да, Павлодардағы әнші Майраға да шақырту жіберілген көрінеді.
Байзақ қуанғанын жасырмай:
– Қоянды жәрмеңкесінің атақ-даңқы бүкіл елге тарап, оған барған да, бармаған да арманда болатын. Қоянды жәрмеңкесіне бару бізге бұйырмады. Саған шақырту келген екен, қалып қоймай баруың керек, – деп қол жайып баласына батасын берді.
Қатира қайнысына наз қылып:
– Жәрмеңкеден маған көйлектік әдемі жібек мата әкелуді ұмытпа, – деп тапсырды.
Қатирадан қалыспай, Шәрбану қиыла өтініп:
– Маған маржан моншақ әкелсең жетіп жатыр, – деді.
Дастарқан басындағы осындай әңгімеде келіндерінің Исаға берген тапсырмасын Байзақ та мақұлдады.
– Баяғыда біздің елде Қоянды жәрмеңкесіне баратындарға «ананы әкел, мынаны әкел» деп, ақша қосып, тілектерін үйіп-төгетін еді, – деп, сондағы көрген-білгенін орнынан қозғалмай еске түсіріп, біраз әңгімеледі.
Жәрмеңкенің атағы екі келінді де еліктіріп, екеуі қызара бөртіп, қызығып, Исаға қарай берді.
Қазақтар «жәрмеңке» дегеннен гөрі тілге жеңіл, айтуға ыңғайлы «базар» деген сөзді көбірек қолданып, «Қоянды базары» дегенді ұнатады. Ауыл арасындағылар «Қоянды базарына барамыз» дегенді жиі айтады. Исаға бірақ «жәрмеңке» деген сөз Қояндының кең ауқымына дәл келетін тәрізді. Құлаққа сіңісті болумен қатар, алып жатқан аумағы, сауда-саттық, жиналған халықтың саны осы атауды лайықты көтеріп тұр.
«Жәрмеңкеге Қажымұқан да, Майра да келеді» деген хабарды естігенде Исаның көңілі алып-ұшып, Қояндыға жетуге, бұлармен жүздесіп, қатар жүруге, бірге болуға асықты. Қажымұқан палуанды Семейде көргені бар. Ал Майра әншінің Павлодарда үйінде боп, әнін тыңдады. Әйел затында мұндай құбылмалы, құдіретті әншіні кім көрген. Әнімен, сұлу көркімен бір қаланы бір өзіне табындырған Майра доғаша иілген қара қасын көтеріп, ырғақты әсем үнмен:
– Иса ақын сен боларсың, бауырым, – дегенін қалайша ұмытады. Бұл екеуінің Қоянды жәрмеңкесіне қашан және қалай баратынын сұрастырып көріп еді, ешкім де білмейтін боп шықты. Екеуіне ілесіп, Қояндыға бірге барсам ба деп ойлағанмен жолдары түйіспеді.
Иса жалғыз өзі жолға шыққанда «Қояндыға қалай жетем» деп қиналмады. Тіпті Павлодарға соқпастан Қояндыға апаратын тура жолды таңдап, өзі талай болған, таныстары көп елді мекендерді бетке алып, Ақкөл-Жайылманы басып өтіп, Екібастұзда аялдап, әрі қарай Майқайын арқылы Баянауылға жетіп, бір тоқтап, көп бөгелмей, Қарасор көліне қарай жүрді. Көк майсалы, шалғыны жайқалған Талды өзені бойындағы көз жеткісіз кеңістікте дала төсін сызғылаған сан тарап жолдар бір-біріне қосылып, осынау атырапта тоғысып, тұйықталғанда Иса өзінің Қоянды жәрмеңкесіне жеткенін білді. Осы ұзақ жолда көлік жағынан тапшылық көрмеді. Бір ауылдан екінші ауылға ат-арбамен жеткізіп тастап отырды. Кейде ауыл азаматтары үлкендердің айтуымен салт атпен барар жеріне апарып, ендігі жолды екінші біреулерге тапсырады. Баянауылдан шыққан бойда жәрмеңкеге баратындардың тобына қосылып, сапарын одан әрі жалғастырды.
Қоянды жәрмеңкесінің алыстан шалынған ғаламат көрінісіне арба үстінде үнсіз таңырқап, демін ішіне тартып, қызықтаумен, сенер-сенбесін білмей, аң-таң боп, жан-жағына көз сүзіп келеді. Беті тегіс арбада қатар отырған шоқша сақалды, шүңірек көзді, жалпақ бет, сарғылт өңді. Жұман қария Исаның Қояндыда бұрын болмағанын байқап, жер жағдайымен таныстырайын деді.
– Қарағым, алдыңдағы Қоянды жәрмеңкесі өтіп жатқан алқаптың жер атаулары жадымызда бала кезден жатталып қалыпты. Бұл жаққа талай келіп, талай кеткенбіз. Қояндының батысы – Қарасор көлі, шығысы – Талды өзені, оңтүстігінде – Тоқпан тауы, солтүстігінде – Жаңбырлы төбе. Оның арғы жағы – Баянауыл. Айналасы – кең жазық. Атырауы – мал жайылымы. Қоянды – Семейден 400 шақырым, Қарқаралының солтүстігіне қарай 45 шақырым жердегі атырапта жатыр. Талды өзені Қарасор көліне құяды. Қарасор көлінің ұзындығы – 40 шақырым, ені – 7 шақырымдай. Қарасор көлінің түбі – лай, шөгінділі келеді. Суының құрамында небір химиялық заттар бар көрінеді. Ақшыл сұр шипалы балшығы жүйке, бүйрек, асқазан ауруларын емдеуге жарамдылығын жергілікті халық атамзаманнан білген. Тері, құян ауруларына таптырмайтын ем. Сүйектеріміз сырқырап, буындарымыз сыздаса осы көлге келіп, жағасында балшығына оранып, күнге қыздырынып, рахаттанып, бусанып жатамыз.
Кішкене қоңырқай көзі жайнап, әңгімеге беріліп қария Қарасор көлінің суы мен балшығының емдік қасиетін айтып тауыса алатын емес.
– Ауру-сырқауы бар алыс-жақын ағайындарың болса айта жүр, Қарасорға келіп емделсін. – Жататын үйлері табылады, – дейді бауырмалсып.
Аяғы жеткен, жағдайы бар қазақ Қоянды жәрмеңкесіне баруды, сауда-саттықты, мал базарларын өз көзімен көруді мақсат көреді. Кейін өз ауылына қайтқанда сондағы көргендерін жыр қылып айтып, келесі жылғы жәрмеңкеге жолы түскенде өзімен бірге біраз адамды ертіп апарады. Жәрмеңкенің атағы бүкіл қазақ даласына тарап, жан-жақтан осылай қарай ағылған халықтың саны он мыңдап саналатын болған. Қанша адам келіп, қанша адам кеткенін кім санап, есепке алып жатты дейсің. Әйтеуір, дала төсін шимайлаған тарам-тарам жолдар Қояндыда түйісіп, осы жерден жан-жаққа тарайды.
Жұман қария бала жасынан күні бүгінгі қартайған шағына дейін Қоянды жәрмеңкесінің өзі үшін жан сүйер ермегі, қызықтар көрмегі де болғанын көтеріңкі көңілмен тізбелеп айтып отырды. Жәрмеңкенің шетіне іліккенде:
– Әрі қарай жаяу барамын, – деп, арбадан секіріп түсіп, Исаға «сәт сапар» тілеп, басын изеді.
Жәрмеңке даласының көз жетер атырабы Тоқпан тауының Талды жағындағы ойпатынан батысқа қарай сонау жиырма шақырымды қусыратын қоңыр белдерге дейін қарақұрым халықтың қисапсыз шоғырына айналған. Жан-жақтағы ауылдардан ағылған жаяулар, салт аттылар, шалғайдан шеру тартқан керуендер шұбап, осы шоғырларға қосылып жатыр. Толас жоқ, бәрі де қозғалыста. Келіп жатыр, кетіп жатыр. Кей тұстан табындап айдаған қара мал, үйір-үйір жылқы және алыстағы өрісте бытырай жайылған отар-отар қой байқалады. Сендей соғылысқан адамдар толқыны оқшау-оқшау орналасқан түрлі мал базарларымен, алыс-беріс ашық сауда жүйелерімен қым-қуыт араласып кеткен. Жәрмеңкенің солтүстік іргесінен жанап аққан Талды өзенінің екі қапталына, сондай-ақ осы Тоқпан, Саржал, Белқұдық қоныстарының құдықтары мен бұлақтарының бойына ошарыла қонған көп-көп ауылдар көзге шалынады. Баяғы жиырма екі болыс Қарқаралы елі Талды өзенінің бүкіл шығыс және оңтүстік қапталын иемденіп, емін-еркін жайлайды. Шалғыны көкмайса, бетегесі бітік қалың қорық – жалпақ елдің құтты қонысы. Осыларды әлгінде осы жердің тумасы, қаракесек руынан тарайтын Жұман қариядан естіген еді.
Азамат соғысы, Кольчак билігі кезіндегі уақытша үзілісті қоспағанда сексен жылдай өмір сүрген Қоянды жәрмеңкесінің сол дағдылы қоныс тәртібі қазір де өзгермеген. Өскемен, Семей, Павлодар, Ақмола, Көкшетау сияқты қалалардың пайдакүнем саудагерлері және жәрмеңке сайын Әулие-Ата, Қызылорда, Жетісу, Орта Азия, ішкі Ресейден келетіндер әр ауылдың ара-арасына сыналап кіріп, сіңіп кеткен. Қай жерден болсын көзге шалынатын жүздеген шатыр, жаппа, қос, күркеленген көп арбалар – алыстан келгендердің баспана тұрағы. Қытай, Ауған, Иран елдерінің саудагерлері ақшадан гөрі айырбасқа икем.
1845 жылдың жазында алғаш рет дүкен ашып, әкелі-балалы Серафим және Варнава Ботовтар Қоянды жәрмеңкесінің негізін қалады. Сауда жасап, алғашқы жиынға түрткі болған бұлар кәдімгі бақалшылық кәсібін жасады. Әкелген әтір, айна-тарақ, иіс сабын, ине-жіп, аздаған мата, құрым былғары сияқты өтімді заттарын айырбасқа салды. Малдың арзанға түскен жүні мен терісінен кірген кірістің өзі Ботовтың тасын өрге домалапты. Түскен олжасын жас көпес Варнава Ботов Тобол губерниясындағы үйіне артынып-тартынып әрең жеткізеді. Келесі жылы Қоянды жеріне тағы да оралады. Бұны көрген жергілікті байлар қарап отырсын ба?! Бәсеке тайталасына түсіп, Қарқаралыдағы атышулы Рязанцев, Кошелов, Бекметевтер де Қояндыда сәнді дүкендер орнатып, темір қақпаларын айқара ашады. Әуелі «Ботов жәрмеңкесі», одан соң «Қоянды жәрмеңкесі» аталған бұл жерге ойдан-қырдан ағылушылар көбейді. Сауда-саттық, алыс-беріс қатынас қызу өрбіді. Ішімі болса, киімі жоқ, малы болса ақшасы жоқ ел көп нәрсе зәру еді. Міне, осындай ұйқылы-ояу шақта қазақ даласында Қоянды жәрмеңкесі елдің көптеп баратын қызулы, думанды орнына айналды.
Әр жыл сайын жаздың ай жарым уақытына созылып, сауда-саттық жасайтын Қоянды жәрмеңкесі бүкіл Азия құрылығындағы ең ірі жәрмеңкелердің бірі болыпты. Оған Қазақстанның өз ішіндегі Ойыл, Ырғыз, Көкшетау, Атбасар немесе Семей, Жетісу жәрмеңкелері көлем, товар айналымы жағынан ешбір тең келе қоймапты. Біраз уақыт жабылып қалған жойқын сауда, қызық думан ортасы, міне, 1925 жылдың маусым айында ашылып, қайта жалғасты. Елдің ақшалай, заттай қажетін өтеп, басы артық малын, шикізатын сауда айналымына түсірді. Батыс-Сібір губернаторы 55 шаршы километр жайылымды Қоянды жәрмеңкесінің қажетіне бөліп берді. Жәрмеңкенің пайда болуы делдалдарды дүниеге әкелді. Қоянды жәрмеңкесінің саудасы, негізінен, мал және мал өнімдері болатын. Бастапқы кезде қазақтар малды ақшаға сатқаннан гөрі астыққа, мануфактураға, тұрмысқа қажетті темір-терсекке айырбастағанды жөн санады. Айырбас әділ болды деуге келмейді. Алатын затының нақтылы бағасын жетік білмегендіктен қазақтар көп алданып, көпестер олардың ақысын көресе көзге аямай жеді.
Келушілер көбейіп, алыс-беріс ұлғайып, сауданың көлемі артқан кезде жәрмеңкеде ұзыннан-ұзақ сауда қатарлары салына бастады. Бертін келе жәрмеңкедегі сауда орындары ұзын төрт қатарға орналасты. Екі орталық қатарда Ресейдің және Сібірдің бай көпестері мануфактура өнімдерін, ауылға қажет өндіріс товарларын, түрлі тұрмыстық жабдықтарды саудалады. Көрші екі қатарда орта азиялық саудагерлер мен қытай көпестері орнығып, жібек маталар, кілемдер, шығыстың тәттілері, өрік, мейіз секілді жемістердің небір түрі, шай, қант сатылып жатты. Дүкендердің саны артып, саудаға бейімделген киіз үйлердің өзі екі жүзден асты.
Сауда қатарларынан аулақтау жердегі арнаулы кварталда мешіт, христиандардың шағын шіркеуі болды. Мемлекеттік банктің бөлімшесі ақша айналымын жүргізді. Пошта-телеграф кеңсесі, сот, полиция мекемесі, дәрігерлік пункті, әкімшілік басқарманың, алыстан келгендердің қонақ үйлері, қымызхана, шайхана, трактир, ойын-сауыққа арналған қызыл киіз үй, үгіт пункті сияқты көпшілік жиналатын орындар қатар түзеді.
Мал сатумен айналысатын қазақ байлары да Қоянды жәрмеңкесінен ойып, өз орындарын алды. Қарқаралық қазақ көпестері өздеріне жақын жердегі Қоянды жәрмеңкесіне жиі қатынап, сауданың жолына түсті. Өздерінің дүкендерін ашып, қалталарын қалыңдатып, ақшаларын молайтты. Олар орыс, қытай, өзбек саудагерлерінен матаның небір түрін, қазан-ошақ, самауыр, шәйнек, ыдыстар сатып алып, ауылдарға апарып сатты, малға айырбастады. Ұн саудасы жақсы жүрді. Жәрмеңкеге қап-қап ұн Ақмола, Павлодардан, сонау Жетісудан тасылып, ауыл-ауылға көліктермен тез тарады. Саудадан түскен мол пайда, бума-бума ақша Қарқаралының қазақ көпестерін желіктіріп, бәсекемен Қарқаралының орталығында үлкен ағаш үйлер салуға кіріседі. Құрылысқа орыс балташыларын жалдады. Үлкен ағаш үйлер Қарқаралының әр тұсынан оқшауланып, қалтасы көтеріп, қолы жеткендердің мекеніне айналып, тұрмысын түзеді. Бұл үйлер Қарқаралы көшесінде қатар түзеп, сырттан қараған адамға «мынау кімнің үйі» дегізіп, көздерін қызықтырды.
Қоянды жәрмеңкесі әр тараптан ағылған сан қилы адамдардың кең жазықта бастарын қосып, саудаға беріліп, ақшаға құныққан, ойын-сауықты аңсаған дүйім жұрттың дүркіреген думанды аймағына айналды. Бір ай бойына тасқынды судай кемерінен асып, шалқып тасыған, дүрліккен қалың қауымның арлы-берлі сапырылысқан жүрісі көбеймесе еш бәсеңсімеді. Бәрі де «кім қайда, қызық қайда?! Не көрдің, не білдің?!» деп, елеңдесіп, алып-ұшпа әңгімелерді сан саққа жүгіртеді. Дабырласқан, күліскен, қуанысқан, талайды табыстырып, таныстырған шат-шадыман дауыстар естіледі. Еліктіре тамсантқан асқақ әндер әр жақтан шырқалып, әсем әуен аспанда қалықтады.
Қазақ даласының өз заманындағы атақты тұлғалары жәрмеңкеде төбе көрсетіп, көпшіліктің қошеметіне бөленетін. Қоянды жәрмеңкесін ұлы Абай өз көзімен көріп, кейбір ел арасындағы даулы мәселелерге төрелік етті. Қоянды десе бір баруды мақсат еткен, аңсары ауған қалың ел саудамен шектелмей, ән-жырды аңсады. Олардың сағына күткені – ойын-сауық, тамаша болатын. «Қандай атақтылар келді?» деп, сұрастырып, бір көруге құмартып, елдің алдына шығуын асыға күтті. Қоянды жеріне ат арылтып, алыстан жеткен өнерпаздар – елінің ардағына айналған, есімдері шартарапқа тараған атақты Әсет, Ғаббас. Жаяу Мұса, Кемпірбай, Мәди, Тәттімбет, Балуан Шолақ, Ақан сері, Біржан Сал, Үкілі Ыбырай сияқты өнер дүлдүлдері әр жылдары келіп-кетіп жүріп, Қояндыны өнер жәрмеңкесіне айналдырды. Олардың айтқан әндері кейін елге тарады. «Бұл да бір қайталанбас думан, бұрын көрмеген қызық, солардың жаратылыс, бітімі қандай еді» деп, әр кез есте сақтап, ұмытылмас өнер сайысы болғанын тебірене айтып жүретін еді. «Сауықшыл, сайран күндер-ай» деп күрсінетін.
Қояндыға келгелі бері Иса осындай әңгімелердің талайын әркімдерден естіді. Қояндыға келген күннен бастап жәрмеңкенің қызығына, думанды оқиғаларына өзі де араласып кетті.
Иса алдымен жәрмеңке комитетінің басшысымен танысқалы кеңсесіне іздеп барды. Басшы адам отыздар шамасындағы Жәнібек деген аққұба өңді, арық денелі, кең маңдайлы, қой көзді жігіт екен. Үстінде сәнді қоңыр костюм. Асықпай жайлап қана сөйлейді. Баянауылдың тумасы көрінеді. Мәскеу сауда-коммерциялық институтын бітіріп, Қарқаралыдағы сауда орындарының бірінде қызметке тұрыпты. Семей губкомы бір ай мерзімге Қоянды жәрмеңкесіне жіберіпті. Иса екеуі бір көргеннен тіл табысып, «сіз-біз» деп сыпайысымай ашық әңгімеге көшті. Иса оған Семей губкомының шақырту қағазын көрсетіп, «не істеуім керек?» деген сұрағына күле жауап берді.
– Жәрмеңкені аралап, қыдырыңыз. Жәрмеңкеге арнайы шақырылған құрметті қонақтар әр жақтан келіп, жайғасып жатыр. Омбыдағы циркте өнер көрсетіп жүрген атақты Қажымұқан палуан хабар жетісімен бөгелмей жолға шығыпты. Майра әншіні Қояндыға ала баруды ойлап, Павлодарға соғып, кеше екеуі жәрмеңкеге бірге келді. Қажымұқанға да, Майраға да жеке-жеке үй тіктік. Басқа да атақты өнер адамдары өздерінің қалауымен жайлы орындарын тапты. Араларында әнші Әміре ғана жоқ. Әміре жақында ғана жержүзілік көрменің этнографиялық концертіне шақырылып, Парижге аттанып кеткен. Сен де таңдап жүріп, киіз үйлердің бірінен өзіңе орын табарсың. Қажымұқан мен Майраның төңірегінен табылғаның жөн болар. Осындай өнерлі топқа қосылып, жәрмеңкенің сән-салтанатын асқақтатып, өлеңіңмен шашу шашарсың. Топтың алдына шығып, елдің бәріне «жәрмеңке құтты болсын, ардақты елім» деп айтарсың. Көшелерде қашан, қайда сауық болатынын, кімдер өнер көрсететінін хабарлаған жарнамалар тұрады. Сенің де «Иса ақын өлең оқиды» деген жарнамаңды көшеге шығарып, келіп, қызықтауға шақырамыз.
Жәрмеңке комитетінің аңқылдаған ақ көңіл басшысы бар сырды Исаға жайып салып, еліктіріп, шабытын қоздырды. «Ойын-сауыққа да, саудаға да құштар қауымның алдына шыққанда Иса тоқтамастан өлеңдетіп, жұртты ауызына қаратып, өз маңына жинауы керек. Қояндыда көргендерін, жәрмеңкенің тамашасын өлеңіне қосып жария етсін» делінді.
Бұдан кейін екеуі сыртқа шығып, қалың лекке ілесті. Жәнібек сәл кідіріп, Исаны бөгеп:
– Палуан ағамыз бен әнші апамыз қалай орналасқанын көріп, сәлем беріп шығайық, – деп, солай қарай бет бұрды.
Алдымен әнші Майраның киіз үйінің табалдырығын аттады. Майра Исаны көргенде қошемет көрсетіп, қуана қарсы алып:
– Сен де келдің бе? – деп, бауырына басты.
Жанындағы жәрмеңке комитетінің басшысына бұрылып, кербез қимылмен сәндене сөйлеп:
– Исаны Павлодарда көргенмін. Мені үйіме іздеп келіп, әнімді тыңдаған, – деді.
Күтуші әйел дастарқан жасауға пейіл білдіргенде Жәнібек асығыстық танытып:
– Көрші үйдегі палуан ағамызға кіріп шығамыз, – деді.
Төрде отырған алпамса денелі Қажымұқан орнынан қозғалмады. Исаны өзіне шақырып маңдайынан иіскеп, жанына отырғызды. Семейге келгенде Исаны көргені бар. Өлеңін тыңдап, ұнатқанын айтқан еді. Содан бері ұмытпапты. Жалпақ алақанын Исаның иығына артып, салмағын сездіргісі келгендей қаттырақ басып:
– Сен бала ешқайда кетпе. Осы үйде екеуіміз бірге тұрамыз. Мен ортаға шығып, күш өнерін көрсеткенде сен елге өлеңмен түсіндіріп айтасың, – деді.
Иса қуанып кетті. Палуанмен жақындасып, онымен бірге боламын деп кім ойлаған. Көздері жайнап, табанда бірер шумақ өлеңді қиыстырып, палуанға алғысты жаудырып жіберді.
Жанында тұрған жәрмеңке комитетінің бастығы Исаны арқадан қағып:
– Жатар орның табылды, – деп қуанды.
Қояндыда бұл күндері ел арасындағы ақын, әнші, сықақшы дегендердің басы бір жерде түйісіп, таныс, сырлас, әзілкеш дос-жарандар жан-жақтан жиналды. Ашық машинаның үстінде түрлі тақырыптарға баяндамалар жасалып, соңы ойын-сауықпен аяқталады. Оған Қалибек, жынды Омар Зәрубай сияқты өнерпаздар күлдіргі ойын қояды. Олар алуан түрлі әзілдерімен жұртты күлкіге батырады. Кезек Қали әншіге келгенде ол бойына қанатты шабыт бітіп, зор дауысымен халық әндерін айтады. Жәрмеңке еліне аңыз болған Қажымұқан палуанды, Майра әншіні, Иса ақынды жұрт өз көзімен көрді. Ойын-сауық мұнымен толастамайды. Кешке әзіл-қалжыңы жарасқан, ғашық жандар сырласқан жастардың алтыбақанына ұласты.

– 14 –

Сәске көтерілгенде жәрмеңкенің қан базары қыза түсті. Сатушы мен сатып алушының арасындағы сауда бағаны аспандатып жіберді. Жәрмеңкенің дүкендерге толы қатарлары арасында сеңдей соғылысқан, әрлі-берлі сабылған қалың көпшілік көрсе қызар көңілмен керегін іздеп, қалталарын қағады. Әркімнің өз есебі ішінде. Жәрмеңкеге әркім де барады. Жан-жағына көз салып, еркін аралап, иін тіресіп жүр. Іздегені жәрмеңкеден табылып, қолдан қолға ауысып, бұйым болса арқалап, мал болса айдап әкетіп жатыр. Толас жоқ. Қилы-қилы құбылыстар, таң қаларлық көріністер естен кетпестей әсер қалдырады.
Түс ауған шақта сауданың бастапқы қарқыны басылып, елдің ендігі құмарлығы дүние-мүліктен гөрі енді ойын-сауыққа аңсары ауып, «қай өнерпаз қай жерде және қашан ел алдына шығады» деп сұрастырып, даурығысып, солай қарай ағыла бастайды. Сауда қатарлары жақтан, гуілдескен, даңғазалы ортадан алыстап, дөнестеу кең жазыққа жиналады. Жұртқа түгел көріну үшін ашық машинаның үстін, биік арбаны сахна етеді.
Иса жалғыз өзі жәрмеңкенің сауда қатарларын, жаймаларын аралап ұзақ жүрді. Алатын да, сататын да ештеңесі жоқ, құр қол болса да жәрмеңкенің шулы, абыр-сабырлы қайнаған өмірі көзін қызықтырып, алға жетеледі. Қазақ даласының небір ерекшеліктері, әр жұрттың түрі-түсі бөлек өкілдері, өздеріне тән киім үлгілері көзден бір-бір ұшады. Сөздеріне құлақ тосып, сыпайы да, дөрекі де дауыстарды, тың теңеулер мен тіркестердің небір түрін естиді. Сөздеріне, сөйлеу мәнеріне қарап қай жақтың қазағы екенін аңғарады. Жәрмеңкеге тіл бітіп, сөйлеп жатыр. Сөздік қордың байлығын жарқыратып, үйіп-төгіп, шайқап, «неткен сөзуар, шешен халықпыз» дегізеді. Саудада әркім аузы-аузына жұқпай сататын затын бұлдайды. Сатып алушы құнын түсіргісі келіп, саудаласып, сөздің майын тамызады. Сырттан қараған адамға «Қайтсем айламды асырамын» деген қып-қызыл талас, қызық көрініс. «Өмірде бір көрген тамашамыз» деуге болады.
Иса осындайда өзінің не іздеп жүргенін де білмейді. Бірақ айналасында болып жатқан құбылыстарды боямасыз, қаз-қалпында көру, қызықтау, жадында сақтап, құлағына сіңіру, әсерлену керек-ақ секілді. Тойымсыз көңіл осыны тілейді.
Мал базары жәрмеңкенің батысындағы Қарасор көлі жағында екен. Оның өзінде жылқы базары, қой базары, түйе базары боп, жекеленіп, талай жерге созылып жатады. Атпен болмаса жаяу-жалпы аралау күшке түседі, шаршайсың.
Жәрмеңкені аралаған кезінде Иса қымыз саудасының қызып тұрғанын көзімен көріп, қазаққа қымыздың қаншалықты қадырлы екенін әбден сезінді. Күн көтеріліп, ысыған кезде жұрттың бәрі қымызханаға беттеп, шөліркеп келіп, қымызды өлердей сіміреді. Қымыз сататын келіншектер де шетінен сылаң, иіліп тағзым етіп, жайраңдап, күлімдеп есіңді шығарады. Олардың ішінде қымызы балдай, өзі сылқым сұлу, үкілі тақия, оқалы қамзол киген Ажар сияқты қымызшы келіншектің бүкіл жәрмеңкеге аты белгілі, атағы шыққан. Қырда желі толы құлын байлап, бие саудырады. Киіз үй тігіп, күндіз-түні қымыз саудасын жүргізеді. Сусап, қымызды аңсаған жұрт қымызшылардың үйлеріне лық тола жиналып, әлденеше саба қымыз ішетін. Бұндай тойға бергісіз көңілді отырыстарға өнер саңлақтары бәсекемен үйлеріне шақырылып, қымыздың буымен, көңілдің қалауымен ән шырқалып, күй шертіліп, әзіл-қалжыңға кенелген думанды орта түннің бір уағына дейін тарқамай, әбден қымызға қанып, рахатқа батып отыратын. Осындай отырыстарға Иса да шақырылатын. Сонда ол қымызға қанған соң денесі бусанып, шабыттанып, қарап отыра алмай қызынып, көмейінен жыр төгетін. Сол бір сайранды күндерді қалай ұмытарсың.
Айналадағы түрлі көріністерге көзін суарып, қызыға қарап, қолын артына ұстап, жай басып келе жатқан Исаны қара торы, тақырбас бір бозбала жеңінен тартып тоқтатты.
– Аға, жәрмеңком бастығы сізді кеңсеге шақырып жатыр, – деді демігіп.
Осылай деді де жүгіре басып, жоқ болды. «Неге шақырды екен?» деп Иса келген ізімен кері қайтып кеңсеге келді. Дегбірі қашып, алақтап отырған Жәнібек Исаны көрген бетте-ақ орнынан тез тұрып:
– Мен сені жәрмеңкенің қай бұрышынан таптырамын деп алаңдап отыр едім, тез келе қалдың, – деді.
Кеңседегі орындықта аяғын көсіліп жіберіп, шалқайып отырған ашаң жүзді, көзілдірікті сары орысты бірден танып:
– Николай Иванович, сізді көргеніме қуаныштымын, – деп, қол беріп амандасты.
Сары орыс жылы жүзбен езу тартып:
– Иса, сен де келіпсің ғой. Осылай қарай жолымыз түсіп, газеттің тапсырмасымен біз де келіп қалдық, – деп, қасындағы жас жігітті «баспахананың әріп терушісі Федя Грибов» деп атады.
Күтпеген кездесудің куәсі болған Жәнібек қалбалақтап:
– Таныстырамын ба десем бір-біріңізді біледі екенсіздер ғой, – деп жалпаң қақты.
– Білгенде қандай! – деп, Николай Иванович таныстықтың сырын ашты.
– Исаны алғаш рет Семейдегі кітапхананың оқу залында кездестіріп, содан кейін танысып, біліскенбіз. Иса Бике деген кітапханашы көркем қызға көз салып, бір бұрышта кітапхананың жабылуын күтіп отыратын. Мен – осындай махаббаттың куәсі болған адаммын, – деп, қулана жымиды.
Бикенің аты аталғанда Исаның осал буыны сыр беріп, терең күрсініп, қабағы түксигенін байқады да Николай Иванович әңгіменің тақырыбын өзгертіп, Исаға қатысты жағымды оқиғаны есіне алды. Исаға қарап қойып:
– Семейдегі кітапханада Бикемен келісіп, аптасына бір рет жас ақындардың басын қосып, өлеңдерін талдайтынбыз, – деп, сөзін одан әрі өрбітті. – Кезінде Петербургтегі «Звезда» әдеби журналында өлеңдері басылған Илья Модзалевский деген танымал ақын жастардың өлеңдерін өздеріне оқытып, артынша талқылауды бастайтын. Кемшіліктерін көрсетіп, өлеңді қалай жазу керектігін ұқтырмақ болады. Бикенің қайтуын күтіп, бір бұрышта талқылауды тыңдап қана отырған Иса кенет сөз сұрап орнынан тұрды.
– Өлеңді қалай жазу керектігін үйрету мүмкін емес. Біреудің ақыл-кеңесімен өлең жазылмайды. Адамның бойында туа біткен ақындық қабілет болуы керек. Әйтпегенде, олай болмаған күнде «ақынмын» деу бос әурешілік, – деп тура бетке айтты. Модзалевский отымен таласпады. Ұшқын атқан көзінен жасқанып, күмілжіп, тез тұрып кетті.
Николай Иванович сол жиынның елесін көз алдына келтіріп, тағы бір сырдың шетін шығарды.
– Исаны сонда алғаш рет таныдым. Жиыннан кейін мен оны әңгімеге тартуды ойлап, «Ертістің жағасында оңаша серуендеп қайтайық» дедім. Менің тоғыз жас үлкендігім бар екен. Омбыда әдеби ортамен араласып, біраз ақын-жазушылармен кездесіп жүрдім. Осыларды Исаға айтып, «сен кімдерді білесің?» дегенімде ол үндей қоймады. «Ақынсың ба?» дегенімде басын изеді. «Не жазып жүрсің?» деп қазбалап сұрағанымда ол қиналып барып, «Сізге ғана айтайын, «Құралай сұлу» деген поэманы жазуға кірістім» деген едің. Сол әңгімеден кейін екеуіміз екі жаққа кеттік. Арада біраз уақыт өткен соң, енді міне Қоянды жәрмеңкесінде тағы кездесіп, дастарқандас боп отырмыз, – деп, Николай Иванович Исаға көз тігіп, көкейінде бір сұрақ барын сездірді. Жайлап қана, басыңқы үнмен:
– Поэмаңды бітірдің бе? – деп сұрады.
Жиын топтың алдында есеп бергендей боп, қозғалақтап, кібіртіктеп, орыс досының сұрағына орай поэма жайын баян етті.
– Николай Иванович, – деді ашылып сөйлеп, – Өткен жылдың аяғында Орынбордан кетіп Ташкентке бардым. Ол жақта бірер ай бөгеліп, ақырында Павлодардың Омбымен шекаралас аймағындағы туған ауылыма қайттым. Қолым бос, ауыл-ауылды қыдырыстап, ойын-тойға барамын. Бәрі де «өлең айт» деп қолқалайды. Біраздан кейін желігім басылайын деді. Оған себеп – қайда жүрсем де Құралай сұлу оқиғасы ойымнан шықпай қойды. Мазам болмай, ауылға сыймай кей-кейде атқа мініп, жалғыз өзім қырға шығып, даланы кезіп қайтамын. Поэманың өлең шумақтары ойға оралып, жазбауға болмайтындай жағдайға келдім.
Ойласаң өткен күнді айтады жыр,
Тыңдасаң естіледі бір терең сыр.
Ой өліп, өмір сөніп, көп соғылған,
Суреті өткендердің алдымда тұр,
– деген шумақ поэманың бастауы боп, еріксіз жазуға отырғызды. Ауылдағы әкем, аға, жеңгем бар жағдайымды жасап, ешнәрсеге мойын бұрғызбады. Ақыры не керек, жаныма тыныштық, жазуыма ерік берді. Сөйтіп, оңашада күн отырып, түн отырып, «Құралай сұлу» поэмасын жазып бітірдім, – деп, арқасынан ауыр жүк түскенін сездіріп, көңілденіп, еңсесін көтерді. Кеңседе отырғандар да Исаның тілеуін тілегендей боп сүйсіне қарады.
Орысшаға жүйріктігін байқатып Жәнібек қасындағы Николай Ивановичке Исаның сөздерін қолма-қол аударып, жеткізіп отырды. Мазасызданып:
– Сол поэмаң қайда? – деп сұрады.
Иса бөгелместен бірден жауап беріп:
– «Құралай сұлу» поэмасын аяқтаған бойда Орынборда шығатын «Қызыл Қазақстан» журналына поштамен салып жібердім. Ол жақтан әзірге хабар алған жоқпын – деді.
Жәнібек Мәскеуде институт бітірген, көзі ашық, көргенді азамат екенін осы жерде танытып:
– Жәрмеңкеде пошта, телеграф бар. Орынбордағы журналдың редак­циясымен хабарласып, поэманың мәселесін күні ертең біліп берейін, – деді.
Жәнібектің іскерлігіне шек келтірмей Николай Иванович қуанып:
– Бұның дұрыс екен, – деді.
Иса сенер-сенбес бей-жай кейіппен:
– Не боларын кезінде көрерміз, – деді де Жәнібекке бетін бұрып, ризалықпен езу тартты.
Бұдан «Қайдан келдің, өзің кімсің?» дегендей бәрінің назары енді Николай Ивановичтің өзіне ауды. Қасына әріп теруші Федяны ертіп, сонау төрт жүз шақырым жердегі Семейден жәрмеңкеге не мақсатпен келді екен? Қазақша білмейтіні және бар. Исаның ойындағы осы тәріздес сұрақтарды оның қадала қараған өткір көзінен танығандай боп Николай Иванович өзін таныстыруды жөн көрді.
– Менің шын фамилиям – Иванов болатын. Қазір осы фамилияның бастапқы екі әрпін алып тастап, Анов деген бүркеншік атты иеленіп жүрмін. Сонау Петербургте туып-өскен мені 1917 жылғы революция Нева өзені жағасынан Ертіс өзені жағасына әкелді. Содан кейін Сібірдің біраз жерін аралап, ақырында Омбы қаласына тұрақтадым. Қайда барсам да әдеби ортаға тартылып, бірталай ақын-жазушылармен жақын танысып, жиналыстарына жиі қатынасып тұрдым. Омбыда Павлодар уезінің Лебяжье селосында туған Всеволод Иванов деген өзім құралыптас жас жазушымен достасып, сыралғы боп, бір пәтерде тұрып жаттық. Екеуіміз де баспаханада істейміз. Ол – әріп теруші, ал мен – корректормын. Әдебиетке құмармыз. Жарыса әңгіме жазамыз. Менің әдебиетке келуіме Максим Горькийдің ықпалы күшті болды. Атақты жазушымен кездескенімде ол менің қолжазбамды қарап шығып:
– Әдебиетке қалай келдің? Қашаннан бері жазып жүрсің – деп сұрады.
– Мақтанарлық ештеңем жоқ. Алғашқы әңгімем пролетариат жазушы­ларының алғашқы жинағында жарияланды – дедім.
Максим Горький менің қолжазбамды парақтап, кей жерін оқып, кемшілігін көрсетті.
Анов деген бүркеншек атты алуымның бір себебі – әдеби ізденістерде қатар жүрген жақсы досым Всеволод Ивановпен бір фамилияны қайталағым келмеді. Омбыдағы әдеби орта ерекше қызық әрі даулы, тартысқа, талқылауларға толы болатын. Омбыда Павлодарлық Антон Сорокин деген отыз бес-қырық жас шамасындағы жазушының шатақ қылықтары туралы әңгімелер көп тарады. Шалыс басып, әркімге ұрынып, қилы оқиғаларға килігіп жүретін Антонды «Сібір әдебиетінің Дон-Кихоты» дейтін. Ал ол болса өзін-өзі «Сібір жазушыларының королімін» деп атады. Мінезінің шәлкестігіне, «ұр да жық» екеніне қарамастан жазғандары бағаланды. Әңгіме, романдарды көп жазып, көп кітаптар шығарды. Павлодардың екінші бір желікпе мінезді тентек ақыны – 1910 жылы Зайсан қаласында туып, Павлодар қаласында жастық шағын өткізген Павел Васильев еді. Максим Горький Мәскеуге қоныс аударып, сол жақта ақындығымен көзге түскен Павел Васильевті жақсы танып, «оның тентектік қылықтары Сергей Есениннен аспаса кем түспейді» депті. Не керек, Всеволод Ивановтың, Антон Сорокиннің, Павел Васильевтің атақ-даңқтары, қалам қарымдары сол кездегі Омбы қаласының шеңберіне сыймады. Кең өріс іздеп, үшеуі де әркім өз жолымен Мәскеуге кетіп, әдеби ортаның алдыңғы қатарынан көрінді.
Осыдан кейін Николай Иванович аз-кем тыныстап алды да:
– Міне, солай, Иса! Қазағы бар, орысы бар, Павлодардан шыққан ақын-жазушылар қай жерде жүрсе де ешкімнен кем түспейтін, – деді сөзіне ерекше екпін беріп.
«Сен қалайсың?» дегендей Исаның бет-жүзін барлап, әлгі сөзінің әсерін аңғарғысы келді.
Иса не десін. «Кімнің қандай екенін уақыт көрсетеді» деген оймен үндемеді.
Николай Иванович өзінің жәрмеңкеге не мақсатпен келгенін қысқаша ғана айтып, өзінің ойымен бөлісті.
– Өткен жылдан бастап Семейдегі губерниялық «Степная правда» газетінде жауапты хатшы қызметін атқарып жүрмін. Өзіміздің редакцияда «жәрмеңкеге қатысайық» деген ой туып, «Жәрмеңке хабаршысы» деген газет шығаруға ұйғардық. Маған осы газетті шығаруды тапсырып, Қоянды жәрмеңкесіне жіберді. Жаныма әріп теруші Федяны қосып беріп, «жәрмеңкенің өз баспаханасы бар» дегенді айтты. «Жәрмеңке хабаршысының» алғашқы бетін түрлі жарнамалармен, хабарлармен толтырып, жүз данасын Семейде бастырып қойғанбыз. «Басқа беттерді жәрмеңкенің өзінде әзірлеу керек» деп жобаладық та әзірге ашық қалдырдық. Осында келгенде бізді ойландырған нәрсе – «орыс тіліндегі біздің газетіміз жан-жақтан жиналған ондаған мың қазаққа қажет пе?» деген сұрақ еді. Орыс көпестерінің жарнамаларын жариялап, жүз данасын таратудан не ұтамыз. Шығынын да ақтамайды. «Қызыл отауда» отырған кісілер де осындай ойда боп, мені қостай қоймағаны байқалды. Тығырыққа тірелгендей боп, еңсесі түсіп, селқос отырғанда Иса көздері ойнақшып, қозғалақтап, күтпеген жерден жол тауып кетті.
– Біз «Жәрмеңке хабаршысын» жанды газет түрінде шығарайық. Мен «Жәрмеңке хабаршысының» әрбір санын қазақша аударып, домбырамен тыңдаушыларға өлеңдетіп жеткізейін, – деді.
– Табылған ақыл, – деп Анов қуана келісіп, тіпті қол соқты.
Содан соң бұлар жиналған топтың алдына барды.
Иса алға шығып:
– Біз қазір жанды газеттің алғашқы санында Қоянды жәрмеңкесі туралы өлеңмен айтатын боламыз, – деп, домбырасын күмбірлетіп, өлеңдете жөнелді.
Жирен аттың үстінде отырған құндыз жиекті бөрік киген қазақ айқайлап:
– Әй, мынау біздің Иса ғой, – деп даланы басына көтерді. Жан-жақтан:
– Иса, Иса, – деген дауыстар естіліп жатты.
Өзінің Павлодарлық жерлестері екенін бірден біліп, Иса соларға қарай бар денесімен бұрылып, домбырасын сабалап, қызара бөртіп:
Жәрмеңке құтты болсын советский,
Сіздермен кез боп қалдым өң мен түстей.
Жынды Омар, Зәрубай мен Қалибекті,
Ұмытпан мен де, сірә, жанар өшпей.
Қоянды қызыл тулы тұрған жайнап,
Неткен тіл, әдемі әзіл, сән-салтанат.
Ащы тіл, әжуалы сауықпенен,
Шаттықта гүлдей жайнап отыр ойнап, –
деп ағыза жөнелді. Екпіндетіп, сөзді түйдек-түйдек төгіп жатыр. Термелеп, ұйқастарын әдемі үйлестіріп, тездете көсіліп, Қоянды жәрмеңкесінің маңызын әспеттеп, аспандатып әкетті. Жағалай көгалда аяқтарын көсілтіп, иық тіресіп отырған қалың жұрт, ат, түйе мініп, қатар түзеп, бұларды сыртынан қоршап, Исаны тыңдай қалыпты.
Иса домбырасын әдетінше қаттырақ дың еткізіп, екпінін басып тоқтағанда отырған жұрт түрегеліп кетті. Даурыға сөйлеп, тарқамай, «тағы да айтса екен» деп тіленіп тұр. Бұндай көрініске Исаның бойы үйренген. Өлеңді қанша айтса да, азырқанып, кетпей, гуілдесіп тұрып алатынын біледі. Сондықтан арынын тежеп, көңілдерін қимай жапақтап қарай береді.
Осы сәтте жәрмеңке комитетінің бастығы Жәнібек жиылған жұртты киіп-жарып, суырылып ортаға шықты да жеделдете басып Исаның қасына келіп, екеуі сыбырласып сөйлесіп әлденеге келіскендей болды. Бұдан соң Жәнібек алдындағы қошаған қалың топты көзімен шолып өтіп, дауысын айырықша көтеріп:
– Тыңдаңыздар, тыңдаңыздар, – деп жария салды. – Қазір алдарыңызға Қажымұқан палуан шығып, күш ойындарын көрсетеді.
Сол-ақ екен, әлгінде тарқамақ боп, шет жағы сөгіле бастаған жұрт қайтадан біріне-бірі сығылыса топтанып, алға қарай ентелей түсті.
Жәнібек «тынышталыңдар» деп қолын көтергенде жұрттың дабырлағаны, гулеген сөздер тыйыла қалды. Жәнібек бәріне естірте дауыстап:
– Палуан киімін ауыстырып ортаға шыққанға дейін мына тұрған Иса ақын Қажымұқанның күш-құдыретін сіздерге өлеңмен сипаттап береді, – деді.
Иса бір басып, екі басып ілгеріледі де домбырасын қағып-қағып жіберіп, өлеңді төгілте жөнелді.
Әлеумет, хабарың бар Ер Тарғыннан,
Ер Қобылан, Алпамыстан, Тайбурылдан.
Ер Көкше, Ер Сайынды, Ер Қосайды
Бәріңнің естуің бар қиссалардан.
Солардың бәрін де біздің халық туған,
Қажымұқан да перзентің мына тұрған.
Олар – жорық батырлары, найзагерлер,
Ал, Қажымұқан – теңдесі жоқ зор палуан.
Ерен күш болады екен адамда да,
Қажымұқан туған адам соған бола.
Піл күші, піл денесі бір өзінде
Жаралған жан біткеннен жеке дара.
Қазір ол көрсетпек күш алуанын,
Жауырыны жерге тимеген палуаның…
Жұрт ақынның Қажымұқанның күш-құдіретін сипаттауын ұйып тыңдап, таңдай қағып тұрғанда:
– Қажымұқан, Қажымұқан, – деп дуылдасқан дауыстар бұдан әрі Исаның өлеңін естіртпей, бөліп жіберді.
Жұрттың назары бірден жәрмеңке жақтан мамырлай басып келе жатқан Қажымұқанға ауды. Екі жаққа сөгіле жарылып, Қажымұқанға жол беріп, таңырқай қарап, әр қимылын бағып, көз айырмады. Топ-топ адамдар жан-жақтан шұбырып келе жатты. Қажымұқан күш ойындарын көрсететін дөнестеу алаңды қоршап алып палуанды қызықтауға жиналды.
Қажымұқан ортадағы алаңға келіп тоқтады да керіле есінеп, екі иығын қозғады. Үстіндегі мауыты шапанын шешіп, жақындау тұрған біреуге ұстатты. Исаға көз тоқтатып қарады да:
– Сен кетпе, осылай тұра бер. Менімен бірге боласың, – деген гүжілдеген жуан дауысы жұрттың бәріне естілді. Исаны бірталайдан бері білетіні жұртқа сол жерде-ақ мәлім болды.
Қажымұқан жалаңаштанып, циркте өнер көрсеткенде киетін ықшам қара трусиімен жұрттың алдында құрыштан құйылған алып мүсіндей тұра қалды. Иса да қарап тұрмай, табан астында палуанға арнаған өлеңін құлаққа жағымды әуенмен дауылдатып айтып берді.

– 15 –

Палуан мен ақын қалың қауымның алдында бір-бірін қапсыра құшақтасты. Қажымұқанның бар мүшесі зор денесіне сәйкес мол біткен. Ал Иса оның жанында атан түйе қасындағы тайлақтай екен.
Осы бір толғанысқа толы ғажап көрініс талайдың көңілін босатып, еріксіз көз жас алдырды. Иса палуанның темір құрсаудай кең құшағынан босап, шетке қарай ығысты да жұртқа естірте:
– Қажеке, бастаңыз, – деді.
Алаңның ортасында жан-жағындағы қаумалаған қалың топқа көз жіберіп Қажымұқанның жалғыз өзі ғана тұрды. Соншалық алып денелі, жойқын күшті адамды бұрын кім көрген. Жиналған жұрт сілтідей тынды. Мың сан көз палуанның бітіміне қыбырсыз қадалды. Дененің әр мүшесіне көз тоқтатып, қайран қалды. Бұлшық еттері бөлек-бөлек, жұмырлана біткен. Мойыны тым жуан болғандықтан арқа етімен тұтасып кеткен. Қырықты орталаса да денесіне май бітпей, түйін-түйін еттері тастай қатты екені білініп-ақ тұр.
Шашын тықырлап алғызыпты. Басы үлкен, маңдайы жалпақ. Үлкен қой көзді. Кескіні қараторы. Еріндері етті әрі қалың. Жапонның Саракики палуанымен ажал күресіне түскенде еріні жырылып, еті қалың болғандықтан ортасы бітпей тыртық боп қалса керек. Екі құлағы да күресте мыж-мыж боп езіліп кеткен. Құлақтың орнында екі-үш елі боп біткен беріш қана бар. Бір көрген адам оны шұнақ екен деп ойлайды.
Көрген жанның бәрі де оның осыншалық дене бітімін тамашалап, таңырқап:
– Адамның алыбы ғой, – деп, қазақ болғанын мақтаныш етеді.
Жан-жағынан қадалған көздер өзінің бет-пішінін бажайлап қарағанын сезіп, қозғалмай тұрған Қажымұқан енді таңқаларлық қимыл жасады. Әуелі кеудесін кере «әуп» деп терең дем алып, ішін тартқанда қампиған қарыны қабысып, тегістеле қалды. Кеудесі көріктей күмпиіп, көрер көзге апай төстеніп сала берді. Мықыны жіңішкеріп, балтыр еттері дөңгелене бұлтиды. Жіліншігі сымдай созылды. Тұла бойы бәйге атындай жарады.
Қажымұқан бұдан соң қолдарын созып, бұлшық еттерін билетті. Бүкіл денесін қозғалтып, алқымнан мықынға, желкеден жуан белге дейін, тұтас жон арқа түгелімен шымырлады. Әсіресе, төстің етегі ерекше жиырылып, буылтық-буылтық болды. Мойны күжірейіп, жуандап, ісініп, алқымның сіңірлері мен желке еттері болатша сіресті. Жон арқа тегіс жыбырлап, белдеу, белдеу боп бөлінді. Адам денесіндегі күллі бұлшық ет қимылдады. Осының бәрі көзді ашып-жұмғанша атойлап, бұлқынып өте шықты.
Қажымұқан осылайша бүкіл денесін қозғалысқа келтіріп, артынша тына қалғанда жұрт ішегін тартып, қиналғандай боп ауыр күрсінді. Кенеттен толқып кетіп, дабырласып, гуілдесті.
Жұрттың айқай-шуы басыла бергенде Қажымұқан бұнымен тоқтамай, дағдылы күш ойынын көрсетуге кірісті. Алдын ала дайындап қойған құралдарды бірінен соң бірін пайдаланып, жойқын күштің қандай болатынын жұртқа көрсетті.
Анадайда ауызы аңқайып, әр қимылын қалт жібермей бағып тұрған Исаны өзіне шақырып:
– Менің не істейтінімді жұртқа хабарлайсың, ұқтың ба? – деп гуж етті.
Қуанғаны ма, қорыққаны ма, Иса сөзге келместен айтқанға көніп, палуанның қасына тақалып, не айту керектігін ойлап, оның не істейтінін бақылады.
Қажымұқан жұртты көп күттірмей күш ойынын көрсетуге кірісті. Үйіліп жатқан білеу-тілеу темірлердің біреуін алып, сол қолымен шынтақ тұсынан ұстап тұрды да оң қолымен білегіне орап-орап, артынша орауын жазып лақтырып тастады. Жас баланың білегіндей әлгі темірлердің біреуін алып, мойынға салып иіп тұрып, алқымға таяу тұсынан галстукше байлап, қайта жазып, оны да лақтырды. Солқылдаған қара темірдің талайы қамырша иленіп, майысып жатты. Ендігі кезекте қалыңдығы бір елі, жалпақтығы алақандай ұзын темірді жауырынына көлденең соза ұстады да жиырма жігітті ортаға шақырды. Олар он-оннан бөлініп, палуанның қос қапталына тұра-тұра қалысты.
– Екі жақтап мені алға қарай итеріңдер, – деді.
Осынша адам жабыла итергенде палуан бастапқыда жарты қадам ілгері басты. Содан соң шіреніп тұра қалды. Соқталдай жігіттер артқа қарай ұшып кетті.
Жұрт қыран-топан болып, ұшып түскен жігіттерге күліп қарады. Біреу жағасын ұстады. Бұл жігіт ең осал дегенде жылқының ортан жілігін опыратындай еді. Шарасыздықтан бір-біріне ыржия қарап, бүкшеңдеп орындарына барып тұрды. Темірмен алысқан палуанға қарап, таңдай қағысты.
Қажымұқан бұнымен тоқтамады. Ортада жатқан диірменнің тасына қарап, жанындағы Исаға әлдене деді. Сөйтті де өзі шалқасынан жатты. Қарулы, қолының әлі бар жігіттер Исаның айтуымен жабыла көтеріп, диірмен тасты палуанның төсіне қойды. Қажымұқан екі шынтағын жерге тіреп, диірменді демеді. Сол сәтте ортаға еңгезердей сом білекті жігіт шықты да бір пұттық темір сапты балғаны қолына алды.
– Дәлдеп ұрғайсың, – деді Қажымұқан.
Әлгі жігіт балғаны басынан асыра айналдыра көтеріп, дем алмастан диірмен тасын соққылады. Әр соққан сайын Қажымұқан былқ етпейді. Жұрт дүрлігіп, палуанға жандары ашып, «ойпырмай, обал болды-ау», «қойыңдар, жетті ғой соққылағаны» дегендер де болды. Біреулер «он рет ұрды», біреулер «жиырма рет ұрды» десті. Біреулер балғамен соққылаған, қара терге түскен ұста жігітке «палуанда өшің бар ма еді» деп айқайлады. Түк шығара алмасын біліп, әлгі жігіт балғаны тастай салып кете барды. Асықпай, ештеңе болмағандай Қажымұқан жатқан орнынан көтеріліп, үсті-басын қақты. Диірмен тасы әрең дегенде уатылғанын жұрт көзімен көрді.
Қасындағы Исаға иегін қақты да келесі күш өнерінің құдіретін көрсететін келесі ойынға әзірленді. Иса жүгіріп кетіп, заматта екі атан түйені біреулерге жетектеткізіп, алаңға әкелтті. Мойынына, кеудесінен қамытша етіп екі арқан байлаған қос өркешті екі атанды адамдар алаңға шығарды. Қажымұқан арқанның түбінен ұстады. Иса белгі бергенде екі жігіт екі атанды дойыр қамшымен шықпырта ұрды. Түйелер қанша жанұшыра екі жаққа тартқанмен Қажымұқанды орнынан қозғалта алмады.
– Ендеше ендігі кезек менікі, – деп, арқанның түбін беліне орап жіберіп, екі қолымен түйелердің кеудесіндегі арқанды түрегеп тұрған қалпында шірене тартқанда екі атанның басы бір-біріне соқтығысты.
Жұрт ду күлді. Қажымұқанның көрсетіп жатқан күш ойыны бұнымен бітпеді.
Исаның құлағына сыбырлап, тағы бір жаққа жұмсады. Исаның баруынан қайтуы тез боп, қасына еріп келген біреулерге уәделескен үлкен көк арбаны ортаға шығартты. Көпшілікке қарап:
– Кәне, осы арбаға сыйғанша, сығылысып отырып алыңдар, – деп бұйырды.
Бірін-бірі киіп-жарып, итерісіп, тырмысып, отыз шақты жігіт арбаға мініп, ыржалақтап, мәз болды. Қажымұқан олардың шуылдағанын елемей, арбаның жетегіне байлаған арқанды кеудесін айналдыра тартып, сүйрей жөнелді де алаңнан шығып, жиналған топты сыртынан үш айналып, қайтадан арбаны алаңға әкеліп, үстіндегі адамдарды жерге түсірді. Жұрт қайран қалып, Қажымұқанға көз айырмай қарады да тұрды. Иса арбадан түскен жігіттерді бөгеп:
– Келесі күш көрсетуге қатысасыңдар, – деді.
Қажымұқан енді бел ағаштай жұмыр темірді иығына салып, оның екі жағына төрт-төрттен сегіз жігітті мінгізіп, алаңды екі айналып шықты. Жігіттерді түсірді де әлгі жуандау жұмыр темірді қайтадан иығына салды да «әуп» деп екі қолының қарының астымен мойын ағаш етіп иіп, екі ұшын жерге тигізді.
Біреулер дауыстап жіберді де:
– Мұндай күш адамға біте береді екен-ау, – деді .
Тағы басқа мақтау сөздер естіліп жатты.
Қажымұқан Исаны қасына шақырып:
– Палуан қазір қорабы кісіге толы бір жарым тонналық жүк машинасын үстінен өткізеді деп хабарла, – дегенде естіген жұрт сенер-сенбесін білмей, бұның арты не боларын ойларына сыйғыза алмай, аң-таң қалды.
Сондағы айтқандары «бұндайды кім көрген, кім естіген» десті. «Апырай» деп жағасын ұстады.
Алдын-ала келісілген жүк машинасы алаңның шетіне келіп тоқтады. Екі-үш жігіт машинаның қорабына тиелген қалың тақтайларды түсіріп, алаңның ортасына көтеріп әкеліп, қолма-қол тақтайларды бір-біріне қиюластыра тақап, шегелеп, бекітіп тастады. Есіктің қақпағы тәрізді кең құлаш тақта боп шықты. Қажымұқан жердегі төсеніштің үстіне серейіп жатты да әлгі дайын болған тақтаны үстіне көлденең қойғызды. Осы тақтай көпірмен қорабы кісіге лық толы жүк машинасы жүрісін бәсеңдетпей, тоқтамай өтуі керек. Он шақты адам машинаның қорабына мініп, бір-бірінің белінен мықтап ұстады. Иса кабинада шофермен қатар отырды. Палуанның тұлғасы болаттан да берік десе де Иса оның өмірінен қауіптеніп, «машина мыжып тастамаса екен» деп алаңдап, мазасы кетті.
Шофер жігіт те қорқайын деді. Айтқанды орындамасқа шарасы жоқ. Маңдайынан суық тер шықты. Палуанды басып кетіп, өлтіріп алса өзінің оңбасын сезеді. «Не болса да тәуекел» деп, машинасын заулатып, жәрмеңке жақтағы жазықты бір айналып өтіп Қажымұқан жатқан жерге тұра беттеді. Қораптағы адамдар тәубелерін есіне алып, бір-біріне жабыса түсті. Олар да палуан «қайтер екен» деп, зәрелері ұшып отыр.
Жұрт екіге жарылып, тақалып қалған машинаға жол ашты. Бәрі демдерін іштеріне тартып, көздері бақырайып, жерде жатқан Қажымұқанға қарай қалыпты. Машина әп-сәтте көпір тақтайдан зу етіп өте шықты да әрірек барып тоқтады.
Біреулер бетін басып, көзін жұмды. Үлкендер «о, жасаған, өзің жар бол» деп сыйынды. Иса кабинадан секіріп түсіп әрі шын, әрі әзіл етіп, «палуан, тірмісің?» деп дауыстады. Тына қалған жұрт та не боларын күтті. Палуан үстіндегі тақтаны қозғады. Жұрт сонда ғана «тірі екен» деп, қауіптерін сейілтіп, таң-тамаша боп, таңдай қағып, бас шайқады. Палуан жүк машинасының салмағынан мыңқ еткен жоқ.
Ондаған жігіт тақтаны абайлап, еппен көтеріп, әрірек апарып қойды. Палуан лып етіп орнынан жеңіл көтерілді де тілеуін тілеп, айнала қоршап тұрған қалың жұртқа басын иіп, тағзым етті.
– Жаса, Қажымұқан, бар бол, – деген құрметте, қошеметтеген дауыстар жәрмеңкенің кең даласын жаңғырықтырды.
Жәрмеңке комитетінің бастығы Жәнібектің қабағы түсіп, өңі қашып, бұл хабарды Қажымұқанға қалай жеткізсем деп көп ойланды. Палуанның қасында төңіректеп жүрген Исаны қол бұлғап өзіне шақырып, көңілдегі күдігін айтып ақылдасып көрді. Иса оны жігерлендіріп:
– Несі бар, қасына жақында да ұсынысыңды именбей жұртқа естірте айт, – деді.
Жәнібек Исаның сөзінен кейін аптығын басып, өзіне-өзі келіп, палуанның бетіне тіке қарады.
– Қажеке, осы жәрмеңкеде Қытайдан келген біраз саудагерлер өзара ақылдасып, сізбен белдесуге өз палуанын шығаруды ұйғарыпты. Солар сізбен келісуді маған тапсырып, жауабын күтіп отыр. Қытай палуаны жас болғанымен өз елінде, тіпті бүкіл Азияда ешкімнен жеңіліп көрмепті. Сіздің атақ-даңқыңызға әбден қанық екен. Сол Мео Дзи-фу деген палуан сонау Қытайдан Сіздің Қоянды жәрмеңкесінде жүргеніңізді естіп, асығыс жетіп, күрескелі келіпті.
Бұл сөздерді әлі де үйіріліп, Қажымұқанды қоршап алған жұрт тегіс естіді. Олар да Қажымұқан не дер екен деп, тағы бір қызықтың куәсі болуды армандап, жауап күтіп, ентелеп тұр. Қажымұқанның қытай палуанын жеңетініне еш күмәні жоқ. Соны өз көздерімен көргілері келеді. Қытай палуаны сонау жақтан әдейі іздеп келіп, белдесе алмаса, әрине, үлкен өкініш. Ал Қажымұқан күресуге келісім бермесе мына жиналып, жеңістен үміт еткен жұрт не ойлайды? «Жас палуаннан жығылып қалудан қауіптенді, сескенді» дей ме? Осындай ойлар Қажымұқанның намысына тиіп, еріксіз топтың алдында сөйлеуге итермеледі.
– Құрметті әлеумет, мен күреспегелі қашан. 1917 жылдан бастап атаулы жарыстарда күреске шындап шықпаған соң ел арасында, жиындарда күшімді көрсетіп, небір ойын түрлерін жасап жүремін. Күш өнерінің біразын осында өздеріңіз де көрдіңіздер. Бүгін маған «Қытай палуанымен күресесіз бе» деп қолқа салып, ұсыныс жасап отыр. Ерді намыс өлтіреді деген. Егер күреспесем біреулер «палуанымыз жеңіліп қалудан сақтанды» деген әңгіме-өсек таратар. Сондықтан мен Қытайдың палуанымен жасымның ұлғайғанына қарамастан белдесуге шығамын, – дегенде жұрт қуанғаннан сандарын шапалақтап, бөріктерін аспанға лақтырды.
Жәнібекте, Исада ес жоқ. Бірін-бірі құттықтап, қалжыңдасып, күлісіп жатыр. Жұрттың бәрі «алақай» деп қуанысып, қызу әңгімеге кірісті.
Жұрт күрестің басталуын асыға күтті. Күресте киетін киімімен Қажымұқан көрінгенде жан-жақтан «келе жатыр, келе жатыр» деп айғайлап жіберді. Жұрт өз палуанына жеңіс тілеп, иіліп қошемет көрсетіп жатыр. Қажымұқан барлық жаққа бас иді. Қытай палуаны басын көтере ұстап, тәкаппарланып тұр. Оған жан-тәнімен тілеулес боп, сәт тілеп тұрған тек Шынжаннан келген аздаған қытай саудагерлері ғана. Қара шапандары көзге ұрып, олар құрметті қонақтардың ортасында маңғазсып отыр. Кеңес елшілігінен жәрмеңкеде қазақ палуанымен кездесуге шақыру алған Мео Дзи-фу да Қояндыға солармен бірге келген еді. Тез ғана когалдың үстіне ұзыннан-ұзақ төселген тықыр кілемнің үстінен Қытайдан және қазақтар жағынан бір-бір төреші өз орындарын алды. Қытай палуанының дене бітімі зор әрі бойшаң көрінді. Бұлшықты білектері жуан, бура сан, ауыр денелі, кеудесі жалпақ, шомбал, сом денелі екен. Қытай саудагерлері оны «әлі ешкімнен жеңіліп көрген емес» деп мақтайды. Оған қарағанда Қажымұқан ірілеу тәрізді. Өзінің талай жарыстарға қатысып, күш сынасқанда, өлшенгенде бойы 192 сантиметр, салмағы 215 килограмм, басқаша айтқанда, 13 пұт екенін біледі.
Иса күрестің басталғанын жар салып, дауысы жеткенше айғайлап, хабарлап тұр.
– Әлем чемпионы, қазақ палуаны Қажымұқан мен Қытайдың чемпионы Мео Дзи-фу күреске түседі, – деді.
Палуандар цирк аренасында қалыптасқан кәсіби әккі қимылмен көзбен арбасып, бір-біріне қарсы жүрді.
– Қажымұқан, Қажымұқан, – деген дауыстар жан-жақтан жауып кетті. Жұрттың қандары қызды. «Аруақ, аруақ» деп айқайлады. Ысқырық берілді.
Күрестің алғашқы сәттері сылбыр өтті. Екі палуан да аңдысып, сақтанып жүр. Бірінің қолына бірі жармасып, маңдайлары тақасып, шарпысып, қарыса ұстасады. Қытай палуаны жойқын шабуыл жасап, қарсыласын ықтырып алмақ боп, жанталаса күресті. Бірақ Қажымұқанның айла-тәсілі алдырмады. Қазақ палуаны оңайға түспейтініне көзі жетті. Белдесу созылған сайын Қажымұқанның артықшылығы, тынысының кеңдігі, күші де, салмағы да басым екені байқалады. Қытай палуаны тәсілге бай, қимылдары шапшаң, қасарысып боймайды екен. Енді қашқақтап айқасты. Ептілігі, жылпың қаққан жеңіл қозғалысы, қарғып түсіп, ұршықтай айналып, кесірткедей жорғалауы Қажымұқанның қапсыра ұстап, темір құрсауына алуына ырық бермей жүр. Бұл қатерлі қарсылас болды. Күреске дейін ойлағанынан әлдеқайда асып түсті. Оның үстіне жас айырмашылығы және бар.
Күрес шиеленісе түсті. Палуандар бірін-бірі құрсауға алып, тағы да күтпеген тәсілдермен титықтатуға тырысты. Сөйткенше болған жоқ, қытай палуаны жалт ете қалып, қазақ палуанын көтеріп алды да диірмендей үйіре жөнелді. Жиналғандар үрейленіп, Қажымұқанның алып денесімен бірге қозғалғандай теңселді. Қытай палуаны кенеттен шұғыл қозғалып Қажымұқанды жерге атып ұрды. Мың сан адам «аһ» деп уһілеп, селк-селк етті. Иса көзін жұмды. Қажымұқанның жеңілгенін көруден қорықты. Көзін ашқанда Қажымұқанның көпір жасап қайқая қалғанын көрді. Дала дабыра-шуға толды. Дүниеде Қажымұқаннан да мықты палуанның болғаны ма? Қытай палуаны оның жауырынын жерге тигіземін деп сонша әуреленіп жатыр. Кілем мен Қажымұқанның жауырыны арасында көзге әрең шалынатындай ғана саңылау бар. Екі төреші екі жақтан жата қалып сол саңылауды аңдауда. Демдерін іштеріне тартып, «иә, аруақ, жар бол» деп шуласып қазақтар тұр.
Қажымұқан шарт қимыл жасап, қытай палуанын тік көтіріп алды да болат серіппедей созылып, қытай палуанын жерге атып ұрды. Оны үстінен бүре түсіп, бар салмағымен жерге жанышты. Мео Дзи-фу босанып шығуға дәрмені, жетпей тыпырлады да қалды. Мың сан адам Қажымұқанның әлгіндегі көз ілеспес шапшаң қимылына қайран қалып, қытай палуанының жауырыны жерге тигенін көріп, шат-шадыман боп, жәрмеңкенің кең даласын айғайлап, бастарына көтерді. Қуанысып, бірін-бірі құшақтап, сүйінші сұрасып жатыр.
Қажымұқан тұла бойы салдырап, қатты шаршағанын байқап, тыныққысы келді. Осы ғұмырында ешкіммен бұлай ұзақ ұстасқан жоқ еді. Бұл жолғы белдесу елу төртінші минутта әрең аяқталды.
Сол кезде күрес алаңын айнала отырған қалың жұрттың бір шеті сөгіле жарылып:
– Майра келе жатыр, – деген дауыстар жамыраса шықты.
Бәрі жәрмеңкенің батыс жағына қарай жалт қарасты. Майра жалғыз емес екен. Әсем жүріспен соңына ерген қыз-келіншектерді шұбатып келеді. Үстіндегі көк пұлыш қамзолының омырауындағы алтын оқалары жарқ-жұрқ етеді. Жібек шәлі жамылған қос иығы ырғалып, ақ көйлегінің етегі жерге тиер-тимес толқиды. Жазық маңдайлы ақша жүзі, қиылған қара қасы, мөлдіреген қарақат көзі, күміс күлкісі бір көргеннен-ақ адамды өзіне баурайтындай ұнамды-ақ. Құлағындағы ұзын алтын сырға басын қозғаған сайын діріл қағады. Омырауындағы бірнеше қабат моншақтап тізген алқа оның сұлулығын көркейте түседі. Аяғында қызыл сапианмен оюланған қара хром етік. Нәзік қыпша белі сұлулық сипатына сай келіп тұр. Ең жақсы үлгіде мейлінше сәнді киінеді екен. Келісімді келбетіне тым-ақ жарасады.
Еркін басып, күрес алаңына жақындай беріп, Қажымұқан отырған жаққа қарай жүрді. Майраны көрген бойда Қажымұқан өңі жадырап, орнынан көтерілді. Жырым-жырым қалың ерні түріле күлімсіреп, Майраны қарсы алды. Еркелете аялап, ақ білегінен ұстады. Жәрмеңкенің әні де, сәні де болған Майра сұлу тотыдай түрленіп, сыңғырлаған үнімен:
– Палуан аға, жеңісіңмен құттықтаймын. Өзің әбден шаршапсың ғой, – деді бойды балқытар тәтті әуезбен сызылта сөйлеп.
Жымиғанда бетінің шұңқырына сүйкімді қызыл шырай үйірілді.
Екеуіне сүйсіне қарап қалған жұрт сол сәтте:
– Бірін-бірі соншама құрметтейтін ерекше жандар осындай-ақ болар, – деп, гуілдесіп ортаға қаумалады.
Алып тұлғалы палуан мен сұлу мүсінді әнші бір-біріне бар ықыласымен қиыла, беріле қарағаны жұртты шын тебірентіп, көңіл қошеметіне қайран қалысты. Қажымұқан Майраның нәзік те толқымалы үніне, құлпырып тұрған көркіне, нұрлы жүзіне елтігендей боп, одан көз айырмай сүйінішпен қарады.
Майра топтың арасынан туысқанын көргендей бауырмалсып:
– Мынау тұрған Иса ақын, – деді, біреулерге айтып домбыра алғызды.
Сол-ақ екен, домбыра қолына тиісімен Иса дауысын көтере айқайға басып:
Домбыра екі ішекті іші қуыс,
Ызботтан сөзім шықсын уыс-уыс.
Майра апам домбыраны алып берді,
Исада бұдан әрі болмас тыныс, –
деп ағыза жөнелді.
Бір жерде тұра алмай, ойнақтап, алаңды айналып жүріп, өлеңін екпіндетіп, сөзді түйдек-түйдегімен тастап жатыр. Содан соң қатар тұрған Қажымұқан мен Майраның қасына тақалып келіп, ендігі сөзін екеуіне кезек-кезек арнады. Ауаны жаңғырта өлең сөзді төкпелеп, теңеуін келістіріп, манадан бергі осы жерде болған көріністерді қайтадан жұрттың көз алдына келтірді.
Қажымұқанның күш өнері – осындағы жұрттың бұрын көрмеген, естімеген тамашасы. Өзі ұзыннан жатып, жалпақ тақтаны төсіне қойдырып үстінен қорабы кісілерге лық толы жүк машинасын өткізгенде жұрттың «палуан жазым болмаса екен» деп үрейленгенін, құдайға сыйынғанын шабыттана шырқап, жиналған елдің тынысы тарылып, қарауға қорқып, көздерін жұмғанын дауысын сұңқылдатып жырлағаны жұрттың төбе құйқасын шымырлатып, «солай болғаны рас» дегізді. Қытай палуанымен күрескен кезде Қажымұқанды көтеріп алып диірмендей үйіре жөнелгенде жиналғандар үрейден селк етіп, аһілеп-уһілеп тұрғанын өлеңімен, қимыл-қозғалыспен қайтадан көз алдарына келтіріп, тағы бір күрсіндірді. Қытай палуаны ойламаған жерден Қажымұқанды жерге атып ұрғанда дала дабыра шуға толып, бәрі «болды, бітті, біздің нар тұлғалы палуанымыз жеңілді» деп, өкініштері өзектерін өртеп әрі қарай қараудан қорқып, көздерін жұмғанын естеріне түсірді. Көздерін ашқанда көпір жасап қайқая қалған Қажымұқанды көрді. Жауырыны жерге тиюге үш-төрт елі ғана саңылау бар. «Қажымұқан шарт қимыл жасап, қытайды кенет тік көтеріп жерге атып ұрды» дегенде өздері көрген осы бір көріністі әдемі сипаттап, айнытпай келтіргені жұртты риза етіп, сол сәттегі кеудені кернеген мақтаныш сезімін қайтадан оятты. Исаның Қажымұқанның күш-құдіретін сипаттауы одан сайын шымырлай түсті. Қажымұқан Исаның ақындығына риза боп, өзін сипаттауына сүйсініп:
– Киіктің асығындай бойыңа осынша өлең қалай сыйған,– дегенде Иса табан астында қалжыңмен жауап беріп:
– Барлық күш-қуатты өз бойыңа жиып алғанда өлеңді маған көп көресің бе?! – деді.
Қажымұқан Исаға күлімсірей қарады да:
– Желдей ескен суырып салма ақыным-ай. Тауып айттың, – деп, ұнатқан түрмен мықынынан ауырта мытыды.
Исаның айтқыштығын аңғарған Майра да бұл сөзбен келісетінін білдіріп, мейірлі, жарқын жүзбен күлім қақты. Исаның бетіне тіке қарады. Бір көргеннен адамды баурайтын ұнамды, сүйкімді күлкісімен көңіл қошын қытықтай түсті. Сәні мен салтанасы асқан сұлу жанның бітіміне қараса көз тоймайды. Қарай бергісі келеді. Бәрі өзгеше. Иса Майраның бітімін тағы бір шолып шықты да домбыраны қағып-қағып, өлеңдетіп, әнші апасының ендігі кезекте әншілігін, ажарлы көркін мадақтап, шабыттана шырқады.
Сол бір сәтте топ арасынан біреу айқайлап:
– Майраның мақтауын келістірдің. Енді әнші апаңды тыңдап көрейік, – деп өтінді.
– Майра, Майра, – деген дауыстар тұс-тұстан естіліп жатты.
Майра көптің тілегін қимай, іркілмей ортаға шықты. Соңына ерген келіншектің иығындағы өзінің он екі баспалы гармонын қолына алып, нәзік саусақтарын жоғары-төмен жылжытып, бұрын естілмеген жаңа бір әнді шырқады. Осы жәрмеңкеде Майра өзі шығарған «Даланың әнін» алғаш рет қалың топтың алдында кеудесін көтере екпіндетіп, әсерлетіп, келістіре айтып берді. Сызылған гармон дауысына өзінің әсем үнін қосқанда жұрттың ауызының суы құрып, ұйып тыңдады.
«Майра біздің жаққа қарап отырып айтсын» деген тілек жан-жақтан өктем естіліп, айғай-шу көбейді. Ақырында көпшілік ұрыс-керісті тоқтатпақ боп, «Майра төрт жаққа кезек қарап отырып, төрт түрлі ән айтсын» деген тоқтамға келді.
Жұрттың бәрі Майраны көруге, әнін тыңдауға құмар. Жиынның барлық назары енді Майрада болды.
Күреске дейінгі киімін киіп үлгерген Қажымұқан өзіне әдейілеп қойылған жуан дөңбекке жайғасты да Исаны шақырып, сәл жылжып, жанынан орын берді. Жалпақ алақанымен иығынан басып:
– Елеңдемей, тыныш отыр. Майраның әнін тыңдаймыз, – деді.
Қажымұқанның қасында талдырмаш денелі Иса тіпті аласарып, түйеге жанасқан ботадай болды. Сол отырған қалпынан бір қозғалмады.
Майраның құлаққа жағымды, көңілге қонымды сыңғырлаған сұлу үнімен сызылта салған әсем сазды әндері көңілге түрлі ой салып, өзіне тандандыра қаратады. Жан сүйсінерлік бір қасиеті – әнді жай ғана орындап қоймай, өзінің бет құбылысымен, дене қимылымен тыңдаушыны еріксіз өзіне тартады, тотыдай түрленеді.
«Майра келіпті» деген хабар жәрмеңкеге тез тарап, оны көруге ынтыққан жұрт көпке дейін жүрген ізін аңдып, соңынан ерді. Қазір де аттылы, жаяулы көпшілік Майра ән салып тұрған алаңды қоршап алыпты. Бірін-бірі кимелеп, сығылысып, иін тіресіп, тарқамай тұр. Сырттай әнін естіп, аңсап жүрген жұрт енді Майраның өзін көріп, мәз болды.
«Толқыма» деген әнінде өзінің жүрген жері күнде базар екенін айтады. Жұрттың кәрісі болсын, жасы болсын Майраны жер-көкке сыйғызбай мақтап, «Адамның сайрап тұрған бұлбұлы екен», «Тау суындай сыңғырлаған дауысы неткен сұлу еді» дейді. Оның тамаша сұлу көркіне де таңдана көз тігеді. Кең маңдайлы ақша жүзі, қиылған қара қасы мен мөддіреген қарақат көзі, күміс күлкісі мен балдай тәтті сөздері еріксіз сүйсінтеді. Ерекше бір шаттық сезімге бөлейді. Оны қошеметтей түсіп, тұс-тұстан дуылдаса қол соғады. Ән салғанда дауысы әр алуан құлпырып, әуен-саз, ырғақ-қимыл тұтаса үйлесім тапқандай әсер етеді. Жұрттың ризашылығында шек жоқ.
Адамның алыбы, жер жүзінің 24 елінің Париж, Рим, Берлин, Буэнес-Айрес, Харбин сияқты ірі қалаларында өткен халықаралық жарыстарына қатысып, небір атақты палуандарды жеңіп, әлемнің неше дүркін чемпионы атанған, алтыны бар, күмісі бар 56 медальді иеленген Қажымұқан, сиқырлы, сырлы үнімен, әдемі әуезімен таңырқатқан әнші Майра, жырдың селін тасқындатып, желдірмесін жүз құбылтып, шумақтарын тоқтаусыз төгілткен суырып салма ақын Иса Қоянды жәрмеңкесінде бастары қосылып, бірге жүріп, көпшіліктің алдында көрсеткен өнерлері ел ішіне аңыз боп тарады. Әр тараптан аяқтары жетіп жәрмеңкеге келген мың сан халық сондағы көрген қызықтарын ұмыта алмай, әсері басылмай, елдеріне қайтқанда таңданып, тамсанып, ауыл-ауылда біреуден біреуге айтып жүрді. Сонда көрген де, естіген де мәз болды.

– 16 –

1925 жылдың маусым айында басталған Қоянды жәрмеңкесі бір ай бойына қазақ сахарасының сәнін келтіріп, алыс-беріс, сауда-саттықтың көрігін қыздырып, ойын-сауықтың салтанатын құрды. Жан-жақтан жиналған небір өнерпаздар жәрмеңкені ән базары етті. Сахара жұрты естен кетпес өнер жарысының куәсі боп, бұрын-соңды көрмеген, естімеген қызыққа, той-думанға кенелді.
Иса мынау қызық тамашаны көруге шақырып, биік арбаны сахна етіп, ауаны жаңғырта өлеңдетіп, жыр шумақтарын төкпелетіп еді. Ел-жұртты жәрмеңкемен құттықтап, өмірдің шаттығын жырлап, сол той думанына өнер сыбағасын тарту ететінін айтып, қатысатындарды тағы да дәріптеп өткен еді. Өзінің әнін төгілтіп, орайластыра сөз қосты.
Домбырам екі шекті қолымда отыр,
Ашуға жәрмеңкені сеніп отыр.
Алдымда тыңдаушылар отырған соң,
Иса ақын өлеңді енді төгіп отыр, –
деп, сайранды, думанды ортаны сілкіндіріп, желіктіріп әкетті.
Бір айға созылған Қоянды жәрмеңкесінің қызығы, ойын-сауығы, сауда-саттығы енді аяқталды. Иса тағы да желдірмелетіп, өлеңдетіп жәрмеңкенің жабылғанын хабарлады. Осылайша жәрмеңке тарқады. Бұл Исаның Қоянды жәрмеңкесіне алғаш рет және соңғы рет келуі еді. Осында болған күндерде оны құрметтеп шақырушылар да көбейді. Бірінен бірі асыра берген сыйлықтар да аз болмады. Жәрмеңке тарқар кезде Талды өзенінің бойына жағалай тізілген киіз үйлердің шаңырағы түсіріліп, кереге-уық жиылып, бірінен соң бірі жығылды. Ұзыннан-ұзақ төрт қатарға созылған сауда дүкендері жабылып, саудагерлер өтпеген дүниелерін жинастырды. Жан-жаққа тараған ұзын сонар көш қимас сезіммен «қош» дегендей артына қарай-қарай кете барды. Соңдарында кешегі дүркіреген атақты жәрмеңкенің шаңы шығып, жұрты ғана қалды.
Майра, Қажымұқан, Қалибек, Иса, Зәрубай, Қали сынды өнерпаздар Қоянды жәрмеңкесінде бастары қосылып, әзіл жарастырып, бір-біріне кезек беріп, қалың топтың алдына шығып, өнерлерін жарыстырып, естен кетпес сауық жасап еді. Енді олар жәрмеңкеден үлкен сый-құрметпен аттанды. Бір-бірімен, халықпен қоштасып, қимай ажырасты. Бұлардың өздері шығарған, өздері шырқаған әндері жәрмеңкеге келген ән сүйер қауым арқылы қалың елге тарады. Бір айға созылған Қоянды жәрмеңкесінің небір әңгімелері жылдар бойына ұмытылмай, еселеніп еске түсіп отырды. «Сол бір күндер-ай» деп, тамсандыратын еді.
Жәрмеңке комитетінің бастығы Жәнібек Исаны әдейілеп іздеп келіп, қолына қомақты ақша ұстатты.
– Бұл ненің ақысы? – деп, Иса ақшаны алғысы келмеп еді, Жәнібек қоярда-қоймай тықпалап:
– Жәрмеңкенің ойын-сауығын қыздырып, елді аузыңа қараттың. Келушілерді көбейттің. Сенің сіңірген еңбегің аз емес. Оның бағасын ақшамен өлшеуге келмейді. Мына ақшаға еліңдегі ағайын-жұртына базарлық сатып апар, – деп, ақшаны алмасына қоймады.
– Ендеше, жәрмеңкенің базарына менімен бірге барып, базарлықты өзің таңдайсың. Менің саудаласуға еш қырым жоқ, – деп еді, аңқылдаған ақ көңіл Жәнібек айтқанға бірден көнді.
Жәнібекпен базар аралап, оның ақылымен керек заттарды сатып алып, екі үлкен дорбаны толтырып, екі иығына артып, әрең көтеріп қайтты.
Баянауылға дейін Жәнібектің өзі ат-арбамен жеткізіп салатын болды.
– Әрі қарай ел іші ғой, лау жалдап, жолыңды ауылыңа дейін бірден бірге жалғастырып отырасың, – деді.
Баянауылға жақындағанда алыстан мұнартып, Баянауыл тауының ең биігі – Ақбет көрінеді. Батыстан шығысқа қарай көлбей түскен осы тау ерекшеленіп, төменнен жоғары өрлеген қалың қарағайлы орманмен көмкеріліп тұр. Кейде Ақбет басына бұлт оранып, биіктігін байқатпайды. Жәнібек тауға қарап, тебіреніп, өзгеше бір сағыныш әуенмен әнге басты.
«Баянауыл басынан бұлт келспес», – деп, дауысын шығара әннің екі шумағын айтты да көп тарай қоймаған үшінші шумақты жанын салып шырқады.
Баянауыл басында ойнайды арқар,
Жоғарыдан аққан су төмен сарқар.
Сен есіме түскенде, беу қарағым,
Қатып қалған қайғы-шер қашан тарқар, –
деп, үздіккен көңілмен сыр шертіп, арбаның жүрісімен ырғала түсті. Отырысы ұстамды, жүріс-тұрысы маңғаз секілді еді, Ақбетті көргенде арқасы қозып, әнге беріліп, желігіп, желпінгендей болды.
– Маған дүниеде Баянауылдан сұлу жер, Ақбеттен биік тау жоқ секілді. Әр көрген сайын таңырқап, кеудемді әлгі бір ән қысады, – деп, Жәнібек көңілінің аланын жасырмады.
Сабындыкөлдің шығыс жағымен Баянауылдың оңтүстігіндегі көшелердің бірімен жүріп отырып үйдей тастың іргесіндегі жатаған ағаш үйге тірелді.
– Бұл менің әке-шешемнің үйі, – деді Жәнібек арбадан түсіп жатып. – Бүгін осында қонамыз, Арқаны кеңге салып жақсылап тынығатын бол. Барар жерің әлі алыс.
Иса күтпеген жағдайға кез болғанын сездіріп, Жәнібекке:
– Әке-шешем Баянауылда тұрады деп айтпап едің ғой, – деді.
Түс ауғанда Баянауылға жетіп жығылғанда Иса Жәнібектің артық сөзге жоқ екенін байқап, сыр сақтағанына қайран қалды. Бұның өзі болса, баяғыда-ақ айтып қояр еді. Өзінің шыдамсыздығын білгендіктен сыр сақтайтын адамға қызыға қарайтыны бар.
Жәнібек үйге кірген соң жарқылдап сөйлеп, аласа бойлы, аққұба өңді, шоқша сақалды әкесіне, оның жанындағы қоңырқай жүзді, қой көзді, ақ көйлектің сыртынан қызыл қамзол киген сұңғақтау кескінді анасына Исаны таныстырып:
– Қазақтың арқалы ақыны. Қоянды жәрмеңкесінде өлеңді үсті-үстіне төгіп, суырып салма өнерімен елді таңқалдырған адам. Бүгін біздің қонағымыз болады, – деді.
Баласының сөзінен кейін ата-ана құрақ ұшып, шүйіркелесе сөйлесіп, Исаны бауырға тартты. Малдың ішінен семіз марқаны алдырып, Исадан бата тіледі.
– Естімеген батамыз. Өзіңе де ұзақ ғұмыр тілейміз. Жүрген жеріңде алдыңда ақ дастарқан жаюлы болсын, – деп, ата-ана да тілек қосты.
Бұл үйдегі жайдары жандар Исаны көптен күткен жақынындай қарсы алып, шаршағанын, жол соқты болғанын ұмыттырып жіберді. Дорба арқалатпай, жәрмеңкеде алған базарлығын екі чемоданға салып берді. Қапқа бергісіз үлкен дорбаны қозғаған жоқ.
Иса Баянауылда бұрын да болған. Осындағы игі жақсылармен танысып, араласып, әңгіме-дүкен құрып, тау-тасты, көлдерін аралаған. Сондықтан бұл жолы жақсылап тыныққанды жөн көрді.
Жәнібек өзіне ұқсаған жиырма бестер шамалас қапсағай денелі, бойшаң жігітті:
– Менің Әлібек деген інім – деп таныстырды.
Әңгіме үстінде кешегі бір айтқан сөзін еске түсіріп:
– Мен саған Баянауылдан әрі қарай ауылыңа дейін лау жалдайсың деген едім. Ол сөзім бекер бопты. Енді ағалы-інілі екеуіміз ақылдасып, бүгінгі келген ат-арбамен Әлібектің өзі еліңе жеткізіп салады, – деді.
Иса үшін бұл да бір күтпеген тосын жағдай болды. Бұларға неге сонша қадірі өткенін, ненің құрметі екенін Исаның өзі де білмейді. Әйтеуір, бәйек боп, бәрін дайын етіп жатыр.
Баянауылдан аттанарда чемодандағы базарлық бұйымдардан Жәнібектің әкесіне құндыз жиекті, төрт сайлы бөрік, анасына белі қыналып, өңірі мен етегі түрлі өрнектермен оқаланған қамзол, Әлібектің әйеліне көйлектік түрлі-түсті жібек кездеме ұсынды. «Бір күндік қонақтың бір жылдық сыйластығы болсын. Шын көңілмен қабылдаңыздар» дегенді айтты.
Әлібек жолға жетік, жер жағдайына әбден төселген екен. Арбаға жегілген торы ат та жарау, қанша жүрсе де бөкен желістен жаңылмайды, қамшы бастырмайды. Бұл Әлібектің талай жүріп өткен, ерсілі-қарсылы шиырлаған жол екені білініп-ақ тұр. Қай ауылға тоқтап, қай үйде түстену керектігін, қайда түнеп шығатынын жобалап, бағытынан адаспай, қиындық туғызбай, ирелеңдеген жолдардың сорабынан көз жазбай, жіті аңғарып келеді. Көзді талдыратын жап-жалпақ, теп-тегіс кең даланың ұшы-қиыры жеткізетін емес. Қалың бетегелі, ақ селеулі, жусанды далада ауылдардың арасы бір-бірінен алшақ жатыр. Өрістегі малдың да қарасы көп емес.
Құдай тілеуін беріп, Қоянды жәрмеңкесінен шыққаннан бастап, жол бойы аспан ашық, жаңбыр бір тамған жоқ. Шілденің ыстығы қыздырып, бойды тершітіп, еріксіз көзге ұйқы ұялатып, маужырата түседі. Соншалықты ұзақ жол жалықтырайын деді. Әлібек тербеліп, ыңылдап ән айтады. Иса өлең жолдарын құрастырып, көзіне іліккен әлдебір көріністерді жырға қосып, дауыстап айтып келеді.
– Сен ақын екенсің ғой, – дейді Әлібек оның табан астында өлең шығарғанын ұнатып.
Екеуіне басқа қандай ермек бар. Пысынап, күн ыстықта арқалары тершіген екеуінің әңгіме айтуға зауқы соқпай, шөліркеп, кезерген еріндерін жалайды. Біраздан кейін Иса үндемей отырған Әлібектің назарын өзіне аударып:
– Биылғы 1925 жылдың сәуір айынан бастап Орынбор қаласы Ресейдің қарауында қалып, Қазақстанның астанасы Ақмешітке көшірілді, – деді.
Әдібек селқос тыңдап:
– Естігенмін, – деді.
Сәлден соң Әлібектің өзі білетінін байқатып:
– Қазақстан республикасы Кеңесінің сәуірдің аяғына таман өткен бесінші съезінің қаулысымен Ақмешіт енді Қызылорда қаласы атанып, астана болды, – деді.
– Сенің білмейтінің жоқ қой, – деп, Иса оны қолпаштап еді, Әлібек жаратпай бетін тыжыртты.
– Біз де газет оқимыз, жаңалыққа құлақ түреміз, – деді.
Иса сөзден тосылып, артынша бұл әңгімені неге қозғағанын түсіндірмек боп, өзінің жағдайына көшті.
– Орынбор астана болғанда Павлодардан, Семейден жетудің өзі қиын еді. Жері шалғай, Ресей арқылы өтетін темір жолмен талай күн иректейтінбіз.
Әлібек келіспеген сыңаймен:
– Ақмешіт яғни Қызылорда да Павлодарға, Баянауылға тиіп тұрғаны, жақындағаны шамалы. Әлі де астанадан шеткері жатыр. Қатынау әлі де қиын, – деді.
Иса Әлібектің бұл сөзіне жауап таппай:
– Мына жалпақ, кең дала секілді Қазақстанның жері байтақ қой. Астана қай жерде болса да бәрібір, біреулерге жақын, біреулерге алыс болады. Жеріміздің кеңдігін осыдан-ақ білуге болады. Бұдан былай тарам-тарам жолдар Ресейдегі Орынбор қаласына емес, өз жеріміздегі астанамыз – Қызылордаға бастайды, – дегенде Әлібектің көзі жайнап, көтеріңкі леппен шаттана сөйлеп:
– Жаратқан ием қазаққа жердің де, көңілдің де кеңдігін берген ғой, – деді.
– Бауырым, дұрыс айтасың. Мына кең көсілген дархан дала қараған сайын көңіліңді өсіреді. Мен өле-өлгенше қазақтың жерін де, елін де жырлап өткім келеді. Сен қаны бар қазақ екенсің, – деп, көтеріліп, Әлібектің жалпақ бетінен құшырлана сүйіп-сүйіп алды.
Торы ат әлі сол бөкен желіспен жүрісінен жаңылмай-ақ келеді. Иса мен Әлібек әлгіндегі өлерпудің әсерінен арыла алмай, томсырайып, қиялға батып, өз-өзімен оңашаланып отыр.
Баянауылдан ертелете шыққан еді. Түс болмай алтын шығатын Майқайын кен орынын орап өтіп, аласа жоталарды артқа тастап, солтүстікке бет алғанда көктемде қар суымен толығатын Қарабидайық көлінің ойпаны анадайдан көрініп, кең көсіліп жатты. Тұщы көлдің маңайы қалың шабындық. Жағалай қонған ауылдар мая-мая шөпті үйіп тастапты. Әріректегі Қара шахта деген жердегі көмір қазған шахталар бүгіндері жабылып қалған. Көмір жоқ емес, жұмсалатын қаржының жоқтығы бір кездегі үлкен өндірістің тоқтауына әкеліп соғыпты. Әлібек осы екі өндіріс орнының жағдайын тәп-тәуір білетін боп шықты.
– Біздің Баянауылдың қазақтары осы Майқайын мен Екібастұзға көптеп келіп, жер төледе, шым үйлерде тұрып, алтын іздеді, шахтада көмір қазды. Әсіресе, 1916 жылғы патша жарлығымен 19 бен 31-дің арасындағыларды майданның қара жұмысына алатын болғанда Баянауылдың қазақтары Екібастұздың көмір шахталарында істеп, әскерден босатылыпты. Солардың бірі – біздің әкей еді. «Сәбит Дөнентаев деген ақын шахтада бізбен бірге қара жұмысқа жегілді» деп, әкей сол жылдардың қиындығын еске алып отыратын. Қазан төңкерісіне дейінгі уақытта Қазақстандағы ең үлкен өндіріс орыны – осы Екібастұз болыпты, – дейтін. Геологтардың айтуына сенсек, анау Қарабидайық ойпаңынан бастап, сонау солтүстік-шығыстағы кеңістікке дейін жер бетіне жақын жатқан қалың көмір қабаттары бар екен. Қаншама қазына байлық тұнып жатыр десеңші. Ел-жұрт аман болса бұл байлықты игеретін кез де келер.
Осыларды айтқанда Әлібектің қиялы алысты шарлайды. Көңілі көш жерде. Осы ойларымен Исаның да қиялын қозғап, өндірісті орнатып, қала тұрғызып, сол көріністерді көз алдына келтірді.
– Әлібек, сен арманшыл екенсің, – деді сөздерін қуаттап.
– Несі бар, ол күндерге де жетерміз. «Құт дарысын» деп тілейік.
Екеуі де осы сәтте күнделікті тіршілік күйбенін ұмытып, ертеңгі өмірдің салтанатына бой алдырып, тәтті қиялдың құшағына берілгендей болды.
Ақкөл – Жайылманың кең жазығына іліккенде Әлібек:
– Ат шалдырып, өзіміз де сусындап алайық, – деді.
Торыны тынықтырып, тойындырып алмақшы боп, доғарып, аяғын тұсап, басын бос жіберді. Әлібек көк шөптің үстіне дастарқан жайып, арбадағы қымыз толы торсықты, үйден алып шыққан тағамдарды әкеліп, екеуі малдас құрып түскі асқа отырды.
Алдағы барар жол Исаның көкейінде сайрап тұр. Бір кездері Қызылағаш болысына қарасты осы жерлермен талай рет жүріп өткен. «Бала ақын» атанған, айтысқа түскен, бәйгеге қатысқан күндер ойына оралып, көңілін өрекпітіп, басылар емес. Ас ішкеннен кейін бойын сергітіп, желпініп, шалқасынан түсіп, аяқ-қолын созып, құшағын жазды. Жусанның қышқылтым иісі мұрынды жарды. Көгілдір аспан, самал жел бойды рахат сезімге батырып, туған жердің келбетін ажарландыра түсті.
– Әлібек, мен «Құралай сұлу» деген поэма жазып, Орынбордағы «Қызыл Қазақстан» деген журналға жіберген едім. Біреулер «поэмаң журналда жарияланыпты» дейді. Журнал қолыма әлі тиген жоқ. Айналаңа қарашы, осы тамаша көріністер жыр туғызбай тұрмайды екен. Көрген жерлерім, елден естіген ертегі, аңыз әңгімелер ойымда өзекті өлең болып таралғандай, үнемі «Құралай сұлу» сияқты бір үлкен шығармаға жетелейді. Тіпті, кейде бас қосқан мәжілістерде өлең, поэмаларды жүгіртпелетіп, айтып та жіберетін едім. «Бүгін жазам, ертең жазам» деп жүрген талай тақырыбым бар. Шіркін-ай, елге барып, Салқынкөлдің жағасында киіз үй тігіп, жаныма Шәрбануды алып, алаңсыз болсам, сонда өлеңді өзен етіп ағытар едім деп те ойлаймын. Өлең деген тұлабойды қысып, қашан сыртқа шыққанша еркіңді билеп, шыдатпайды. Суырып салма ақындық мұндайда жыр тасқынын төгіп тастайды. Қайдан келіп, қалайша құйылып жататынын өзім де түсінбеймін. Бұл да құдайдың маған берген қасиеті шығар.
Әлібек Исаның бет құбылысынан асқақтап кеткенін байқап, ақын дегеннің бәрі осындай шалқыма келеді екен-ау деп ойлады. Өлеңдетіп жібергелі тұрған Исадан үндемей құтылды.
– Әлібек, – деді Иса аптығын басқандай боп, жуасып,– мақтанды деме.Сен аз күндік серігім болдың. Біраз жерді бірге шарлап келеміз. Ақынға тыңдайтын құлақ, ұғатын сана керек. Сенен осыны аңғардым да аздап сыр ашып, ішімді босаттым. Мынау созылып жатқан кең дала тарам-тарам жолдары секілді түрлі-түрлі ойларға жетелейді, – деп, әлгіндегі әңгімесін доғарды.
Ұзақ Күн талтүстен ауып, көкжиекке қарай жылжыған кезде Ертістің арналы, ағынды саласы – Қарасудың жиегіндегі туған ауылына да келіп жетті. Ат басын әкесінің үйіне тірегенде алдарынан бұлардың келуін күтіп тұрғандай-ақ Қатира жеңгесі жүгіріп шықты да арбадан енді ғана түскен Исаны бас салып құшақтады да дауыстап:
– Келді, – деп, үй-ішіне хабар берді.
Үйден аяғын санап басып Шәрбану шықты да ұяң үнмен ұяла сәлемдесті.
– Неғып жуасып тұрсың. «Сағындым» деп, құшақтап, бауырына кіріп, бетінен сүймейсің бе? – деп, Қатира бастырмалата сөйлеп, абысынын Исаға қарай итермеледі.
Әкесі бар, Мұса ағасы бар, көрші үйлердің біраз адамы жан-жақтан қаумалап, Исаны қоршап алып, жапа-тармағай сәлемдесіп, үйге қарай бірге беттеді. Арбадағы екі чемоданды, үлкен дорбаны Мұса ағасы ауырсына көтеріп, үйге кіргізді.
Амандық-саулық сұрасып болған соң Байзақ ақсақал Әлібекпен ат-арбаның жайын сөйлесіп:
– Қайтуға асықпа. Бір-екі күн біздің ауылда аунап-қунап, бой жазып, дем алып қайтасың, – деп, қонақжай пейіліні білдірді.
Иса да Әлібекке жалынған түрмен көзін сүзіп:
– Шаршадың ғой, кетпеші, – деп өтінді.
Кешкісін ағайын-туыс, көршілер Байзақтың үйінде бас қосып, ұзақ отырды. Әңгіме жәрмеңке төңірегінде өрбігенмен бұл ауылдан ешкім де Қояндыға барып көрмепті. Сонда да бұрын-соңды естігендерін көргендей етіп, долбармен өтірік-шын демей айтып-ақ жатыр. Бүгін ғана Қоянды жәрмеңкесінен келген Иса олардың сөздерін тыңдады да қазақтың сөз құрауға шеберлігіне еріксіз сүйінді.
Келгендердің көздері бірден бүйірі тырсиған екі чемоданға түсіп, әлдене дәметкендей қарағыштай берді. Төрге озбай, кіреберісте қақиып тұрып қалған ақ жаулықты әйел бәріне естірте тепсіне сөйлеп:
– Әй, Қатира, бүгжеңдемей шаруаңды абысының Шәрбануға тапсыр да бермен кел. Анау тұрған чемоданды аш. Жәрмеңкеден қайның не әкелді екен? Біз де көрейік, – деді.
– Қызық енді басталады, – деп, Иса қасына тақалған Шәрбануға ақырын ғана сыбырлады.
Қатира жиналған әйелдердің ырқына көнбесе ертеңгі күні сөзге қалатынын біліп, чемоданды ортаға тартып, тізесін бүгіп, бір жамбастап отырды. «Кәне, көріңдер» дегендей бір чемоданды ашып тастады. Әйелдер мойындарын созып, көздерін тігіп, шуылдасып, жарыса сөйлеп жатты. Қатира да асықпай чемодандағы бұйымдарды бір-бірлеп шығарып, көзді қызықтырып, бірінің үстіне бірін үйіп-ақ тастады. Әйелдер ұстап көруге батпай, қызықтаған күйде сыпсың-сыпсың сөзге көшті. Бұл – әкелген заттарды бөліске салатын құдалық емес. Кейін осыдан кімге не тиетіні Қатираның қолының ашықтығына байланысты екенін білсе де пендешілікпен тәбәрік күтеді. Олай болмаса аяғы өкпеге айналады.
Қалай десе де Иса жәрмеңкеден көз көрмеген, көрсе де қолға түспейтін талай бағалы, қымбат бұйымдарды теңдеп әкеліпті. Ақшасы қалай жеткен? Ендігі әңгіме «кімге не әкелді?» дегенге көшті. Иса үндемеді, Қатира ашып айтпайды. Базарлық бәріне бірдей жетпейді. Бұл үйге кім қаншалықты жақын, жоралғы солай қарай жасалмақ.
Қатираның чемоданнан шығарған иыққа ілетін, үстіге киетін су жаңа киімдерге, алуан түсті кездемелерге әйелдер аңтарыла қарап қалыпты. Әйелдердің шыдамын тауыспайын дегендей Қатира билікті Исаға беріп:
– Қайсысы кімге екенін атап, өз қолыңмен тарат. Еңбек сенікі, – деді.
Иса көп күттірмей, екі чемоданмен бірге сонау жақтан әкелген көлемі қапқа бергісіз үлкен дорбаны ортаға қойып, ауызын шешіп, ішіндегілерін шығара бастады. Әдемілігі көздің жауын алады екен.
Әкесіне әкелгені – мәуітімен тысталып, астарлап тігілген, екі өңірі мен жеңіне зер ұсталып, оқалы жіппен өрнектелген қаусырмалы жеңіл шапан, басына – жиегі құндыз терісімен көмкерілген, қара барқытпен тысталған төрт сайлы бағалы бөрік.
Осыларды әкесіне өз қолымен киіндіріп, қапсыра құшақтап:
– Сән-салтанатқа, тойға киіп баратын бол, – дегенде Байзақ баласының бетінен сүйіп, көзіне жас алды.
– Сен аман жүрші, – деді көңілі босап, дірілдеген дауыспен.
Өз кезегінде Мұсаға қоңырқай кеңірдек барқытпен тысталған, жағасы қайырмалы, белі қыналып пішілген, жағасы, жеңі, екі өңірі оқалы, жеңіл жаздық бешпентті, дөңгелек төбелі, жиектері зерлі, ирек өрнектермен сырылған тақияны кигізді.
Жұрттың ендігі күткені – «жеңгесі Қатира мен әйелі Шәрбануға қандай сый жасайды екен» десті. Қатираға жасыл барқыттан тігілген, өңірі, жаға-жиегі, омырауы түрлі-түсті зер жіптермен кестеленген, ою-өрнек салынған, денесіне қонымды қамзол сыйлады.
Шәрбануға жасыл масатыдан тігілген, алтындатқан, күмістеткен жіппен зерделеген, жеңіне құндыз жапсырған, әшекейі мол, оқаланған, қызыл түсті қамзол әкеліпті. Мойнына ақ маржан моншақ тақты.Екі абысынның иықтарына шәйі орамал жапты.
Ендігі жерде маталарға Қатираның өзі иелік жасап, қатпарын жазып, алдарына жайып салып, шетінен көрсетіп жатты.
Бұл ауылдың үй арасында киетіндері – шыт, бөз, сиса, сәтен сияқты маталардан тігілген көйлек-көншектер. Жібекті той-томалаққа сақтайды. Ал мына жатқан торқа, торғын, баршын, қамқа, шағи, дүрия, қыжым, мақпал кездемелерді көп көре бермейді. Бұндай сәнді кездемелерге әркімнің қолы да жетпейді.
– Иса-ау, – деді маталардың біразын алақанымен сипап, саусақтарымен шымшып көрген кекселеу әйел, – еркек басыңмен осы маталардың түр-түсін танып, бір-бірінен қалай айыра білдің. Атауларынан да жаңылмапсың. Біздің қазақ мата-кездеме дегендерінің небір атауларын қалайша көп білген, тауып қойған?!
– Апа, – деді Иса, – Қоянды жәрмеңкесінің сауда қатарларын ерінбей-жалықпай аралап, саудагерлермен көп сөйлестім. Содан жадымда жатталып қалыпты. Қазақтардың маталарға ат тауып, түр-түрге бөле білгеніне қайран қаламын. Киіне де, сәнін көрсете де білген ғой.
«Исаның жәрмеңкеден әкелгенін әлі де болса көрсетейін. Жасырып қалды демесін» деген оймен Қатира екінші чемоданды да ашты. Іші толған өрік-мейіз, құрма, қант пен шай, тәттілер екен. «Дәмін татыңыздар» деп, әйелдердің бәріне өрік-мейізден, екі-үш қайнатым шайдан аз-аздап үлестірді. Содан соң атлас пен бәтес кездемені бөлек шығарып, шетінен ұстады да қос қолдап екі айыра жыртып, бір-бірлеп әйелдерге «жыртыс» деп таратты. Жетпей таласып, өкпе айтатындай жағдай болмаған соң әйелдер Қатираның бергеніне риза боп қалды. Алғыстарын Исаға арнап, шіркін, Қазиза қандай еді. Келіндері де жақсыдан жолықты» деп, анасын естеріне түсіріп, шер тарқатып, іштерін босатты.

– 17 –

Туған ауылына келген соң Иса арқаны кеңге салып, көңілі тағат тауып, ешқайда асықпады. Ауылдағы аз ағайын Исаны құрметтеп, үйлеріне шақырып, дастарқан жайып, әңгімесін қызыға тыңдады. Ауылға келгеннен бері әкесінің қабағын бағып, қасынан көп ұзай қоймады. Шашының қарасынан ағы көп, сақал-мұрты селдір тартқан, бетін, көзінің айналасын әжім торлаған әкесінің кескініне ұрлана көз салып, «жетпіс бестен асқан осы күнгі жасында қартайып-ақ қалыпты-ау» деп күрсініп, одан көз жазып қалудан қорқады. Екеуі оңаша отырғанда жәрмеңке де көргендерін әңгімелеп, көңілін аулаған болды. Әкесі көп ашыла қоймады. Қазизадай әйелін жоғалтып, жалғызсырайтыны, күйі келіспей, іштен тынып жүргені сезіліп-ақ тұр. Намазын оқып болғанда орнынан қозғала қоймай, жаюлы жайнамазын жинамай, күбірлеп, таспихын тартып ұзақ отырады. Беймаза тірліктің тауқыметіне мойынсынбай, тыныш өмірдің баянын қалайтын тәрізді. Соңғы кездері әкесі тым тақуа боп барады. Алдамшы өмірден алданыш таппағандай оңашалана береді. «Мінезі шапшаң, ашуы тез, жүрісі ширақ әкесіне сабыр мен салмақ бойына қарттыққа ойысқан соң бойына бітті ме әлде оңашадағы ұзақ ойлардың жетелеуі ме, қалай? Өзіне тоқтау салғаны ма? Көп жасағандағы өмірден түйгені осы шығар» деп, әкесіне ұзақ ғұмыр тілеп, ернін жыбырлатты.
Исаның тосын қимылын байқап қалған әкесі:
– Сен, немене, ішіңнен дұға оқып отырсың бар, ернің жыбырлады ғой, – деді.
– Әншейін адамның кейбір кездері ойға оралып, тыншу бермейді, – деп, екіұштылау сөйлеп, шын айтар сөзін ішке бүкті.
– Сен осы «әкем қартайып кетіпті» деп, мені аяп отырған шығарсың. «Жаның ашыса, жанымда бол» десем, айтқанға көнбейсің. «Сенің қарайып, көз алдымда жүргеніңді қашан көремін» деп, күтумен күн өткізе алмай, сағынумен сарылып жүремін. Сонда қалайша қартаймайсың?!
Әкесінің жүзіне ұзағырақ қарап, көңіліндегі уайымын енді ғана түсініп, қанша қиналса да ақталғысы, уәж айтқысы келмеді. Әке сөзі жүрегін ауыртып, іштей «мен қайтейін. Ауылда қала алмаймын» дегізді.
Әкелі-балалы екеуі томсырайып, бір-бірін қас-қабақтан түсінгендей болды. Ендігі әңгімені әкесі бастады.
– Сен ауылды айналшақтамай, мені қарауылдамай Тайсоймастағы Рахмет нағашыңа барып қайт. Оның сен дегенде жаны басқа. Сені Қазиза апасының көзі деп білетін шығар, – деп, әкесі көңілге жағатын бәтуәлі байламды сөз айтты. Рахметтің аты аталғанда Исаның солай қарай аңсары ауатын әдеті. Бұл үшін Рахметтің орыны бөлек. Көп нәрсеге көзін ашып, өнерге, әншілікке баулып, жасынан жақсылыққа жетелеген, жанына серік еткен сүйікті нағашысы. Бірден нағашысының ауылына аттанып кетуге әкесінен қаймықты. Енді Тайсоймас ауылына баруға әкесі себепші боп, асықтырып отыр. Тайсоймас – Шәрбанудың төркіні, бұның қайын жұрты. Бірталай қызық көріп, дәурен сүрген, шалқыған мекен – осы Тайсоймас ауылы. Қайын атасы Ақымға барып, сәлем берудің жөні бар.
Шәрбану ұзатылғаннан бері төркініне бармапты. Иса әкесінің рұқсатын алып, жеңгесі Қатирамен келісіп, өзімен бірге Тайсоймас ауылына Шәрбануды апаратын боп, «жолға дайындал» дегенде әйелінің екі беті қызарып, қуанғаннан жүрегі аттай тулады. «Тайсоймасқа қалай жетеміз?» деп, дегбірі қашып, бір тұрып, бір отырып, үйге бір кіріп, бір шығып, Исаның қозғалуын асыға күтті. Үстіне Иса әкелген әшекейлі қызыл қамзолды киіп, басына шәйі орамалды жамылды.
Байзақ ат-арбаны дайындап, баласы мен келінін жолға шығарып салып, қоштасарда:
– Ақым құдама сәлем айтыңдар. Рахметті де көрмегелі көп болды. Есен-аман жүрген шығар, – деп, жабырқаңқы түрмен бұлар қырға қарай ұзағанша жалғыз өзі арттарынан қарады да тұрды.
Қарасудың жағасындағы өз ауылы мен батыс жақтағы Тайсоймас ауылының арасы отыз шақырымдай ғана. Тақтайдай жазық далада көкжиек алыстап кеткен тәрізді, жеткізбейді. Шәрбану Исаға жанасып, арба шайқаған сайын иығымен соқтығысып, күле қарайды.
Тамыз айының Күні тас төбеден төніп, шекені қыздырды. Қарсы беттен самал жел есіп, бетке жылы тиіп, бойды сергітеді. Шәрбану білегін Исаның мойнына артып:
– Ән айтшы, – деді назданып, қиыла қарап.
– Екеуіміз қосылып «Қалқаны» айтайық, – деп, Иса бар дауысымен кеудесін керіп, әнді шырқағанда Шәрбану беті бал-бұл жанып, буындары босап, тыңдады да отырды. «Қалқа» Исаның Шәрбануға арнап шығарған өз әні екенін ел біледі. Ойын – тойда бұл жақта жиі айтылып, бәрі де жаттап алған. Исаға айтқызып, Шәрбанудың өзі рахаттана тыңдап, алғаш естігендегі сезім арпалысын есіне алып, тәтті күй кешіп отыр. Бір өзіне арналған осы бір әнді тыңдаудан жалықпайды. Қазір де ән аспанда қалықтап, алысқа ұзап, мына жазық даланы ғашықтық әуеннің қимас сезімінің, асыл жарға деген алып-ұшпа құштарлықтың куәсі ететін тәрізді. Шәрбану өз көңілінде жол ұзара түссе екен деп тіледі. «Сағындырған күндер-ай» дегізеді. Тайсоймас ауылына жеткенде Иса Шәрбануды зарығып көргендей соншалықты ықыластана қарап, қатты құшып, бауырына басты. Демдері бетті күйдіріп, бірге тыныстап, жүректері бірге соққаны білінді. Бұл екеуінің осы бір сәттегі сезімдерін үркітіп алмайын дегендей арбаға жегілген жирен қасқа ат аянға көшіпті. Тылсым табиғатқа тіл бітсе бұл екеуі туралы не дер еді?!
Өзінің туған ауылы, ұшқан ұясы – Тайсоймасқа келгенде Шәрбану қолды аяққа тұрмай, үй-үйге кіріп-шығып, ағайын-туыстарының бәрімен сәлемдесіп, дастарқандарынан дәм татып, мауқын басты.
Әкесі Ақым осы қызын бетінен қақпай, еркелетіп өсірді. Ертелеу дүние салған анасы Орындықты жоқтатпайтын деп, қайда барса да өзіне ертіп жүріп, жасынан атқа қондырып, бірге ауылдарды аралады. Қазір жасы алпысқа таянған сол әке қызын қатты сағыныпты. Қасынан ұзатқысы келмей, Иса екеуін өз үйіне қондырып, жүріс-тұрыстарын қадағалап, көз жазбады. Иса Рахмет нағашысының үйіне барғанда қайын атасы соңынан қалмай, біраз отырғаннан кейін «қайтайық» деп асықтырды.
Исаны нағашысының үйі көбірек тартады. Сәлима жеңгесі «біздің үйде болмадың ғой. Жаман күйеу қайыншыл деуші еді. Сен де солардың бірі болғаның ба» деп наз айтады. Қияқ мұртты, ашаң жүзді нағашысы бұның Ақымның үйінде болғанына қарсы емес. Төркіндеп келген Шәрбануға әкесінің үйі ыстық екенін білмейді емес. Араға жік салмайын, ұйымдарын бұзбайын деп, бұған да көнді. Әйтпесе, жасынан Жанбала әжесіне бауыр басып, әңгімесін тыңдап, бұлардың үйінде – осы Тайсоймас ауылында айлап жататын осы бір жиенін Рахмет те сағынады. Иса мен Шәрбануды таныстырып, жеңгетайлық міндетін мінсіз атқарған Сәлима жеңгесі де «қашан келер екен» деп, бұл екеуін күтеді. «Шақырсайшы. Екеуі Ақымның үйіне байланып қалды ма?!» деп, Рахметке тиіседі.
Тайсоймасқа келгелі бері Шәрбану балалық бал дәурен; оралғандай боп, өзін сондайлық еркін сезініп, үйдегі барлық шаруаға тез араласып кетті. Исаның да көңілін тапқысы келіп, қарайлап, қасынан шықпай, әзіл-қалжыңға, күлкіге бейімдейді. Қайын жұртында күйеу баланың әдебімен Иса да әрнеден тартынып, артық сөзге, желікпе қылыққа бармай, өзінше ұстамды болуға тырысып, оқшаулау жүрді. Егер Шәрбану қасында болмаса жалғызсырап, «қайдасың?» деп іздей бастайды.
Шәрбану мұндайда:
– Немене, адасып қалдың ба? Айына, жылына төркініме бір келгенде маған ерік берсейші. Әлі де әкеммен жөндеп сөйлесе алған жоқпын. Келімді-кетімді кісілерден қолы босамай, әкем мен жүрген жаққа көз тастап қояды, – дейді.
Иса бірде шаңқай түс кезінде:
– Шәрбану, Салқынкөл жаққа барып, көл жағалап қайтайықшы, – деді.
Ат-арба әзірлеп, Шәрбануды қасына отырғызып Салқынкөлге тартты. Ауыл мен көлдің арасы небәрі алты шақырым болса да алыс сапарға шығатындай толғаныста болды. Осы аралықпен балалық шақтан бері небір оқиғаларды бастан кешіріп, көңіліне терең ұялаған әсерлі сәттерді көз алдынан өткізді.
Салқынкөлге жақындағанда анадайдан жалпақ төбенің басындағы өзі салдырған ақ мектеп көрінді. Атты тоқтатып, төбе басына екеулеп шығып, мектепті айналып, терезелерінен сығалады. Балалар жазғы демалыста, мектеп іші бос. Төбеден төмен қарағанда әр жақтан түскен соқпақ жолдар осы мектепке бастайды. Мектепті салуға ауыл адамдарын қалай жұмылдырғаны, ата-аналардың қуанышы – бәрі көз алдында, көкейінде сайрап тұр. «Туған жерге туыңды тік» деген осы болар» деп ойлады. Шәрбану қолынан ұстап:
– Көл жаққа бармаймыз ба? – дегенде ғана әлгіндегі көңілін толқытқан ойлардан арылып, төбеден көл жаққа қарай ойысты. Салқынкөл тым жақын жатыр. Жаяу-ақ баратын жер. Ат-арбаны тоқтаған жерінде қалдырып, қалың шөптің үстіне із тастап, Шәрбануды соңынан ертіп, Салқынкөлдің жағасына келді. Айналаға көз тастап, сүйсіне қарап, алыс қиырларды шолды. Көл бетінде құс көп екен. Шабақ аулаған шағалалар қалықтаған қалпында көлге тігінен құлап, дереу суды жанамалап, тұмсығына іліккенін олжалап, қиғаштай ұшып, көзден жоғалады. Қаз, үйректер қатар жүзіп жүр.
– Иса, қарашы, – деді Шәрбану ғажап көріністі беріле тамашалап.
Қаз, үйректердің тобынан әріректеу айдында екі аққу төрт көгілдірлігін соңынан тізілтіп, айырықша сәнмен мойындарын әсем иілдіріп, қанаттарын қопсытып, пандана қалқып жүр. Бір-бірінен жұп жазбай, қошемет жасағандай бір-біріне бастарын иеді.
Рахмет нағашысы бір әңгімеде:
– Биыл Салқынкөлге аққу қонды. Арғы беттегі қалың қамыс-құрақтың арасына ұя салып, балапан өргізді. Құс патшасы кез келген айдынға тұрақтамайды. Салқынкөлдің киесі тартқан шығар, – деп еді.
Аққудың еркек, ұрғашысы бір-бірінен ажырамайды. Еркегі аналығын басқамен айырбастамайды. Тұрақты серік боп, ұзақ уақыт бірге боп, бірге көгілдірліктерін өрбітеді, – деп, Иса нағашысынан естігенін айтқанда Шәрбану:
– Неткен адалдық, – деп таңырқап, қос аққудың көркінен көз айырмады. Содан соң сәл күрсініспен:
– Осы қасиет кейбір адамдарға неге дарымады екен, – деді.
Аққулы көл екеуінің де көңілін көтеріп, қиялын қозғады. «Мына кең дүниеде мына қос аққу секілді қол ұстасып, қолтықтысып, өмір-бақи бірге жүргенге не жетсін. Тіршіліктің мәні де, сәні де осы шығар». Екеуі де бір-біріне тақала түсіп, қос аққудың қатар жүзгеніне қарап, осылайша қиялданды. Иса сәлден соң үнсіздікті бөліп:
– Сен не ойладың? – дегенде Шәрбану:
– Сен не ойласаң мен де соны ойладым, – деп әсем күлкімен үн қатты
Иса асқан толғаныспен:
– Аққуым менің, – деп, аялап, Шәрбануды бас салып құшақтап, бұлқынса да босатпады.
«Екеуін ұялтпайын, жұптары жазылмасын» дегендей қос аққу су бетінде әрі қарай жылжыды.
Сонда Иса «Әупілдек» әнінің сөзін өзінің ыңғайына келтіріп:
Қамысы Салқынкөлдің мүше-мүше,
Көп жүрдім осынау көлдің суын іше,
Қос қанат құсқа біткен маған бітсе,
Келер еп Шәрбануға әлденеше, –
деп, Салқынкөлдің жиегінде Шәрбануды құшақтап, бар дауысымен аянбай шырқады. Қос аққу мойындарын бұрып, бұл әнді тыңдап тұрған тәрізді.
– Қайтпаймыз ба? – дегенде барып Иса құшағын жазып, қос аққудың әдемі суретіне тағы бір көз салды.
Бұл күні Исаны тағы бір қуаныш алдынан күтіп тұрды. Салқынкөлден қайтқан бетінде нағашысының ауылында көп бөгелмей Қарасудың бойындағы әкесінің үйіне жетуге асықты. Көңілі алабұртып, әлдебір жақсылықтың боларын сезетін секілді.
Ауылына келіп үйіне тақалғанда зор денелі, жазық қасқа маңдайлы Жандай Тіленшиннің есік алдында әкесімен әңгімелесіп отырғанын көрді де аттың басын тежеп, таңырқай қарады. Жандайдың бұның ауылына келіп, әкесімен әңгімелескені бұл үшін тосын оқиға есепті еді. Жандай тұратын Ертіс селосы бұлардың ауылынан қырық бес шақырым жерде. «Сонда атағы зор, елге абыройлы Жандай секілді азамат бұлардың шағын ауылына не іздеп келді екен» деп ойлады. Есік алдына тоқтаған бойда арбадан секіріп түсіп, сүріне, қабына жүгіре басып Жандайға сәлем берді. Жалтақтап, інілік ізетпен кішіпейілденіп, бар ықыласын бір өзіне арнады. Жандай жылы жүзбен Исаға иек қағып:
– Әкеңді ертіп үйге кірейік. Сен келіп қалар деп күтіп тұрдым, – деді.
Талай жерді көрген, талай сыннан өткен, ел билеген Жандай «сені күтіп тұрдым» дегенде кенеттен толқып, әкесінің көз алдында мәртебесі өсіп, үлкен беделге ие болды. Шәрбану Қатира абысынымен шүйіркелесіп, үйге кірмей, сыртта тұрып қалды.
Иса төрге жайғасқан Жандай «не айтар екен» деп, тағаты қашып, оның аузына қарап, аңтарылып тұр. Жандайдың сонау жерден бұл келісі тегін емес. «Не хабар әкелді екен?!» «Бұдан әрі қинамайын, қуантайын» деген ниетпен Жандай ірілік танытып, Исаны қолпаштап, жер-көкке сыйғызбай мақтады.
– Мен – «Қызыл Қазақстан» журналын жаздыртып, әр санын үзбей оқитын қазақтың бірімін. Журналдың биылғы жылғы 2-және 3-саны қолыма тигенде үйде отыра алмай, сені көруге, құтты болсын айтуға асығып, әдейілеп келіп отырмын. Келген себебімді әлгінде мына отырған әкеңе де айттым. Журналдың екі бірдей санында сенің «Құралай сұлу» поэмаң жарияланыпты. Көзіме оттай басылып, жан дүниемді билеген осы поэмаңды сүйсініп оқыдым. Шыдамай, әсеріме ортақтастырайын деп, жақындарыма, таныстарыма оқыттым. Осы журнал үй-үйіне тарап, ақыры, қолды боп кете ме деп, өзіме қайтарып, қайта-қайта оқып, жақтап та алдым. Иса, сен өзіңнің ғана емес, Қызылағаш болысындағы біздің де абыройымызды асырдың. Нағыз ақын екеніңді мойындаттың. Бұндай поэманы қазақта бұрын-соңды кім жазды екен, айтшы, кәне?! Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар сұлу» поэмасының, әрине, жөні бөлек, жазылуы басқа. Сенің «Құралай сұлуың» ғашықтық хикаясы болған соң бір леппен оқылады. Біз бала жастан тыңдап, жаттап өскен қиссалар секілді қуантып, күрсінтіп, тебірентіп, оқиғасы жетелеп, жаныңды жеп, сезіміңді жай қоймайды.
Жандай алған әсерін айтып тауыса алатын емес. Кей тұста поэманың біраз жолдарын тоқтамастан жатқа соқты. Әңгімені, ұзағынан толғады. Исаны мақтауын біраз жерге апарып, ақырында журналды қолына ұстатып:
– Өзің көріп пе едің? – дегенде Иса қолы қалтыраған бойда журналды кеудесіне басып:
– Көргенім осы, – деп, Жандайға бас иіп, алғыс сезімін қалай жеткізерін білмей, қызарақтап, тілі күрмеліп, жан-тәнімен жақсы көріп қарады да қалшиып тұрды.
Байзақ шоқша сақалын қайта-қайта сипап, әңгіменің жай-жапсарын түсінгенмен көкейіне қондыра алмады. Иса осындай ақын болады деп кім ойлаған. Босаға жақта тыңдап қана отырған Мұса әкесінің көңіліндегі Иса туралы кемдікті толықтырып, енді жұрт назарын өзіне аударып, ашылып сөйледі.
– Жандай аға, – деді дауысын көтеріп, орнынан түрегелді. – Әр кезде әр жағдайда тектілігіңізді танытып, елдің сөзін сөйлеп, қамын жеп жүресіз. Міне, бүгін сонау жақтан ерінбей, ат басын әдейілеп біздің үйге бұрғаныңыз, мына журналды әкелгеніңіз – ұмытылмас оқиға. Менің інімнің мақтауын асырып, ақындығын асқақтаттыңыз. Осының өзі неге тұрады. Сүйіншіге мініп келген атыңыздың жетегіне бурыл байталымды байлаймын. Сөйтіп, сізге ат мінгізген болайын.
Мұсаның мұндай мәрттігін ешкім де күтпеген еді. Жандай бурыл байталдан бой тартпады. «Солай-ақ болсын» дегендей тыңдады да ештеңе демеді. Қайтатын ыңғай танытып, қозғала бергенде Мұса қызбаланып:
– Асықпаңыз. Қазір өрістегі малдан қой алдырамын. Түстеніп қайтыңыз, – деді.
Содан соң әкесіне мойнын бұрып:
– Сіз осы ауылдың үлкендерін дәмге шақырып, бастарын қосыңыз. Кешегі көз алдарында ержеткен Исаның қандай ақын екенін естіп, білсін. Журналға шыққан «Құралай сұлу» поэмасын оларға Исаның өзі оқып берсін, – деді.
Исаның ақындығын елеулі етіп, елге жайғысы келді.
«Жандай келіпті» деген хабарды естіген бойда Байзақтың шақыруын құп көріп, ауылдың үлкендері көп күттірмей, тез жиналды. Жандай әлгінде ғана айтқан әңгімесін оларға қайталап:
– Мына отырған Исаны бұдан былай «қазақтың атақты ақыны» деп біліңдер. Журнал бұл ауылға әлі жетпеген болар. «Құралай сұлу» поэмасын өзі оқып береді. Құлақ қойып тыңдаңдар, – деді.
Иса шабыттанып, құлаққа жағымды бір сарынды әуенмен «Құралай сұлуды» оқи бастағанда-ақ үйдегілер тына қалып, бастарын шұлғып, бар зейінмен тыңдады. Поэманың желісі жетелеп, шымырланып, бірден-бірге ширығып, «қалай болар екен» деп, ақырына жеткенше тыныш қоймады. Қайтар жолда қалың қопаның ішіндегі көлге шомылуға барған Құралайды «жолбарыс талап жатыр» деген жеріне келгенде үлкендердің бірі Исаны тоқтатып:
– Қарағым, Құралайды өлтірмеші, – деп жалынды.
Осы тұста бәрі де тұнжырап, дүниенің барлық кілті Исаның қолында тұрғандай-ақ Құралайдың ажалына арашашы болуын осынша қалады. Поэма оқылып біткенде күрсініспен қапаланып, енді Исадан қайран болмасын біліп, Құралайды ажалға әрең қиды.
– Пай, пай, жалған дүние-ай, екі ғашық қосылса қайтер еді, – деп, аяушылық сезімнен арыла алмай, «Жазалы кім, жазасызды күйдірген кім?» деген поэманың соңғы сөзін қайталай берді. Артынша дуылдасып, поэманың жақсы екенін мойындап, оқиғаларын талқылап, әрең басылды. Осындай поэма жазған Исаны көкке көтеріп, мақтауын жеткізді. «Біздің Исадай ақынымыз бар» деп, туған ауылы шаттанды.
«Құралай сұлу» поэмасы бұдан былай Исаны әйгілі ақындардың қатарына қосып, оның бүкіл елге танылатынына еш күмән келтірмеді. Иса десе бірден «Құралай сұлу» поэмасы еске түсетінін, поэма қазақ жеріне тез тарап кететінін бұлар күн ілгері болжады.