АШАРШЫЛЫҚ

Жаздың қамшының сабындай қысқа таңы арайланып атып келеді. Арайланып атты дегені болмаса, «Қорағаты» өзенінің жағасына қоныс тепкен ауыл тұнжыраған тыныштық құшағында. Құдды бір өлік шыққан үй сияқты. Ары-бері жүрген жүргінші жоқ, өріске мал айдаған жан көрмейсің. Атына мінген колхоз бригадирі Исағұл ғана әр үйдің терезесін қамшының сабымен қағып:
– Әй, тұрыңдар, жұмысқа шығыңдар, – деп айқайды салып тұрғаны. Күндегі әдеті сол. Бүгінгі екпіні күндегіден өзгеше: – Әй, ұйқыларыңнан ояныңдар, бүгін ауылға ауатком хатшысы Құрамысов пен ауылшаруашылық бастығы Жартыбаев келеді. Көздеріңе көкшыбын үймелетеді, – деп зілдене айқайға басты. Тіскебасар дәнкенелері жоқ, аштықтан бұралған ауыл адамдары әзер-әзер орындарынан тұрады. Исағұл желе жортып Ошақбайдың есігінің алдына тоқтады:
– Әй, Ошақбай, үйдемісің? – деп бар даусымен айқайлады.
– Үйде болмағанда қайда барады екенмін, – деп Ошақбай сықырлаған есігін әзер ашты.
– Тірісіңдер ме? – деп Исағұл Ошақбайға тесірейе қарады.
– Әзірге тіріміз, қашан өлерімізді бір құдайдың өзі біледі, – деп Ошақбай қиястана жауап берді.
– Бүгін ауданнан өкілдер келеді, ертерек жұмысқа шығыңдар, – деді Исағұл.
– Қаңырайған бұл ауылдан оларға не керек екен?
– Оны мен қайдан білейін, кешкісін жиналысқа келгенде білерсің онысын.
– Тағы да астық, ет дейтін шығар.
– Осы сенің тіліңнің шиқаны бар. Теріс сөйлеймін деп итжеккенге айдалып кетіп жүрме, – деді бригадир.
– Өзекті жанға – бір өлім, мұнда аштан өлген не, түрмеде өлген не, бәрібір емес пе? – деп Ошақбай түңіле сөйледі.
Жарытып ас ішпегелі қашан? Ауылдың біраз адамдары «қайтсек тірі қаламыз», – деп Қырғызстанға жер асып кеткен. Ауылдағы адамдардың саны саусақпен санарлықтай ғана. Соның өзінде маза жоқ. Ауданнан келген өкілдер: «Мал бер, астық бер», – деп жұртты жан алқымға алады. Байғұстар жоқ болса несін береді? Аштықтан әлсіреген олар өліп-талып егіс басына әзер жетеді. Сонда да соңғы демдерін салып тырбаңдап жатқаны. «Құрамысов, Жартыбаев келеді» деген хабар ауыл адамдарының бәріне жайсыз тиді. Сығырайған білте шамның жарығымен колхоз кеңсесінде жиналыс өтті. Құрамысов пен Жартыбаев кезек-кезек сөз алып, ауыздары тынар емес. Бар айтары – Сталин атындағы колхоз мемлекет алдындағы міндеттемелерін орындау керек. «Сендер астықты тығып отырсыңдар. Өз еріктеріңмен бермесеңдер үйлеріңе тінту жасаймыз. Кімнің үйінен тығылған астық табылса, сол түрмеге жабылады», – деп қорқыта бастады. Кеңсе іші үнсіз. Ешкім қарсы шығып сөз айта алмады. Аузыңды ашып, пікір білдірсең, халық жауы болып шыға келесің. Ошақбай орнынан қозғалақтап бірдеңе айтқысы келіп еді, қасында отырған Әміртай: «Үніңді шығарма», – деп сыбырлады. Жиналыс онша ұзаққа созылған жоқ. Құрамысов пен Жартыбаев өңештері үзілгенше айқайлап, тамақтары қарлығып бітті. Колхозшылар үн-түнсіз үйді-үйлеріне тарай бастады. Ошақбай көңілсіз күйде үйіне оралды. Әйелі Аққыз бен Тұрсынбала оны үрпиісе қарсы алды. Екеуі де не болды дегендей Ошақбайға үрейлене қарады.
– Тағы да астық сұрайды, үйді-үйлеріңе тінту жасаймыз. Тыққан астықтарың болса тартып алып, өздеріңді түрмеге тығамыз, – деп қорқытады.
– Жоқ болса немізді береміз? – деп Аққыз сұрланып кетті. Осы кезде есік сықырлай ашылып көршілері Әміртай әйелімен үйге келді.
– Ошеке, енді не істейміз? Талғажау етіп отырған аздаған астығымызды тартып алса, бәріміз аштан өлеміз ғой, – деді.
– Ие, аштан өлетініміз – ақиқат. Ел-жұрттың бәрі Қырғызстанға кетіп жатыр. Қолда бар бидайды талғажау етіп Қырғызстанға жету керек, – деді. Ошақбай. Таң атпай жүріп кетпесек, күндіз көзге түсіп қаламыз, – деп Әміртай тездетейік дегендей ескерту жасады.
– Әрине, қараңғыда «Қорағатыны» бойлай жүріп, күн жарықта тасалау жерді паналауымыз керек. Сендер үйлеріңе барып, қолда бар бидайларыңды қуырып, диірменге тартып алыңдар, – деді Ошақбай. Әмірхан әйелі екеуі үйлеріне кетті. Ошақбай мен Аққыз жолға жарайды-ау деген көрпе-жастықтарын буып-түйді. Үйде қалған азын-аулақ бидайды қуырып, қол диірменге тартып, одан талқан жасады. Тартқан талқан мен біраз ыдыс-аяқты Аққыз көтеретін болды. Тұрсынбаланың арқасына кішкентай самаурынды байлап берді. Аққыздың қолы шебер еді. Үйдің ішін бар өнерін салып өзі әрлейтін. Үйден шығарда қолынан жасаған бұйымдарын қимай жанарына жас алды. Үйге үш рет кіріп, үш рет шықты. Жанып тұрған май шамды да өшірмеді. Онысы – өз отымды өшірмейін дегені. Тіпті көршінің үйіне кетіп бара жатқандай есікке құлып та салмады. Әміртай да әйелі екеуі дайын отыр екен. Бесеуі түн қараңғысын жамылып «Қорағатыны» бетке алып жүріп кетті. Сәлден кейін өзенге келіп, бір тыныстап алды. Ошақбай артымызда аңдып келе жатқан ешкім жоқ па дегендей қайта-қайта тың тыңдайды. Өзеннің бойымен оңтүстікке қарай өрлеп келеді. Ара-тұра отырып тыныс алады. Осылайша біраз жүргеннен кейін арайлап таң атты. Жол бастап келе жатқан Ошақбай:
– Бұдан ары жүре берсек, көзге көрініп қалуымыз мүмкін. Күндіз тасалау жерді паналап, түнде ғана жүреміз. Әзірше мына жардың етегіне тыныстап, күні-бойы осында боламыз. От жақпаймыз, ерсілі-қарсылы жүрмейміз. Өйткені әктівтердің артымыздан түсуі ғажап емес. Олар арқаларына салған жүктерін жерге қойып, тұрған жерлерінде отыра кетті. Әсіресе, кішкентай Тұрсынбала әбден шаршаған. Отырған жерінде бірден ұйқыға кетті. Түсінде о дүниелік болып кеткен анасын, аяулы әкесін көрді. Соның әсері ме, өзінің еңкілдеп жылаған даусынан өзі оянып кетті. Қасында Аққыз апасы отыр:
– Тұрсынбала не болды, түс көрдің бе?
– Иә, түс көрдім, анам, әкем түсіме кірді.
– Әй, қызым-ау, әлі ұмытпаған екенсің ғой. Сенің ендігі анаң – мен, әкең Ошақбай ғой. Тағдырдың басқа салғанын көруден басқа амал жоқ, – деп ойланып қалды. Тұрсынбала Аққыз төсеп қойған құрақ көрпенің үстіне жантайды. Бірақ бірден ұйықтап кете алмады.

* * *

Өзінің туып-өскен жері Хантауының баурайын есіне алды. Атасының айтуынша, күзде, ел қыстауға көшіп келіп қонғанда, алғашқы қар жауған тышқан жылы Хантауының «Қотыртас» шоқысында дүниеге келіпті. Бұл жердің «Қотыртас» атануы тастың үстінде көктемде мамыражай мамыр айында әртүрлі шөптер шығады екен. Сондықтан «Қотыр тас» аталып кетіпті. Таудың жоғары сағасынан төмен қарай құлап сарқырай өзен ағып жатады. Осы өзеннің екі жағында бірталай шаңырақ бірге өмір сүрді. Шеттеу жағында Дормен атасының, оның қасында – әкесі Қасеннің үйі. Екі үй дегені болмаса, барлығы үлкен үйден ас ішеді. Бір қыста атасының түйе сойғаны бар. Барлығы кешкісін үлкен үйде тамақтанады. Атасының кіші баласы Төкеш Тұрсынбалаға қамыстан сыбызғы жасап беретін. Екеуі қораның төбесіне шығып алып, Төкеш сыбызғы тартып береді.
Атасы орта бойдан жоғары, арықтау, көзі көкшіл кісі болатын. Өзінің шаруасымен өзі болып, анау-мынау қақ-сұққа араласпайтын. Астында мініс аты, біраз қойлары бар-тын. Әкесі Қасен өз әкесіне тартпаған, ұзын бойлы, ашаң денелі, бұйра шашты. Әкесінің, шешесінің есімі Дәріжан, Арғын руынан екенін атасы айтып отыратын. Атасы – Дәріжан қайтыс болғаннан кейін басқа әйел алыптиы. Тұрсынбала ол кісіні «ана» дейтін. Әкесі Қасен жиі-жиі домбырасын тартып, өлеңін айтып отыратын. Тұрсынбаланы алдын алып отырса да домбырасын тарта беретін. Сондай өнері болғандықтан, той, жиын болған жерлерге алып кететін. Атасы кейде баласына ренжіп:
– Ән айтып, той тойлап жүре бергенше біраз шаруаңмен айналыспайсың ба? Елдің ұлдары сияқты еңбек ет, мал жина, – дейтін.
– Мен қарап жүр ғой дейсің бе? Домбыра тартып, ән айту, ел-жұрттың көңілін көтеру ол да, еңбек, – деп әкесіне қалжыңдай жауап беретін.
– Әй, осы сен адам болмайсың-ау, деп Дормен әкесі қолын бір-ақ сілтейтін.
Өзінің алдында әке-шешесінің қанша балалары болғанын Тұрсынбала біле бермейді. Естуінше, шешектен қайтыс бола берген сияқты. Ең болмаса, осы тірі қалсын, – деп ырымдап атын Тұрсынбала қойыпты. Қазақ қашанда ағайын-туыстарымен бірге көшіп, бірге қонып жүруді әдетке айналдырған ғой. Қандай кезде де болмасын туған-туыстарын жолға тастамайды, бауырмашыл халық. Бір-бірімен жақын отыруға тырысады. Таудан ойға түскенде де ауыл-ауыл болып, қатар қонатын.
Қасеннің басында үйі болғанмен астындағы жалғыз аттан басқа тігерге тұяғы жоқ. Ішім-жем әкесінің мойнында. Күрең атымен көкпарға түседі. Тары еккендерге атын қосып, солармен бірге жұмыс істейді. Тарыны орған кезде оны бастыруға өзі көмектеседі. Сол үшін еңбегіне, атының майына тары алады. Оны қаптап, қаз-қатар жүк құсатып үйдің бір бұрышына үйіп қояды. Осының өзі көңілге үлкен медеу еді.
Бірде анасы Сұлупан төсек тартып жатып қалды. Суық тиген болуы керек, сырылдап әзер-әзер даусы шығады. Өлерін білді ме, Тұрсынбаланы кеудесіне басып, ұзақ жатты. Жанарынан аққан жас бүкіл бетін жуып кетті. Оған қосылып Тұрсынбала жыласын. Сөйтсе, бұл анасының соңғы демі екен. Ертеңгісін біреулердің улап-шулап жылаған даусынан оянып кетті. Шешесінің қайтыс болғанын бірден түсінді. Үйдің артына барып, даусын шығармай булыға жылады. Біраз отырып үйге кірсе, оң жаққа анасын жатқызып, шымылдықпен жауып қойыпты. Біреулер Тұрсынбаланы үлкен үйге алып кетті.
Өлмектің артынан өлмек жоқ, тірі адам тіршілігін жасайды ғой. Өмір бір қалыпты өтіп жатты. Бірақ Қасеннің шаңырағы опырылып ортаға түскендей болды. Үйінде от жағылмай, қазан көтерілмей қалды. Үнемі әкесінің үйіне барып, сол үйден тамақтанатын. Қасен қызын әкесінің үйіне қалдырып, өз отауына барып жататын болды.
Дормен екі ағайынды болатын, ағасының аты – Дәрмен. Сол Дәрменнің қызы Аққыз Шу өзенінің оңтүстік бетіндегі Ошақбай деген жігітке тұрмысқа шыққан. Ауыл арасы алыстау болғандықтан оншалықты араласа бермейтін. Сұлупанның қайтыс болғанын олар да естіген. «Барғызбасын барғызбас» демекші көңіл айтып келе қоюдың реті болмады. Енді, міне, арада жыл өткенде Аққыз күйеуі Ошақбаймен көңіл айтып келіп отыр. Бір ешкінің етін пісіріп қоржынға теңдей етіп салыпты. Аққыз немере інісі Қасенді құшағына алып, ұзақ жылады. Әпкенің азынаған даусы Қасеннің көңілін одан сайын босатып жіберді. Бір бұрышта көз жасына ерік беріп Тұрсынбала отыр. Атасы Дормен біраз уақыт үнсіздіктен кейін:
– Болды енді, өлген адам қанша жыласаңдар да қайта тіріліп келмейді. Одан да ертеңгі күннің қамын ойлаңдар, – деп сабырға шақыра бастады. Осыдан кейін үй ішінде тыныштық орнады. Барлығы мүлгіген күйі үнсіз отыр. Күйеу бала Ошақбай тамағын кенеп алып:
– Тағдырдың басқа жазғаны осы шығар. «Жазмыштан озмыш жоқ» деген. Сол айтпақшы, Алланың әміріне ешкім қарсы келе алмайды. Қасен, Сұлупанның арты қайырлы болсын, – деп жүрек түбінен шыққан сөзін айтты.
Қасен үнсіз отырды. Сәлден кейін:
– Ауыл арасы жақын емес, арада жыл өтсе де көңіл айтып келгендеріңе рахмет! Өздерің көріп отырғандай, біздің жағдайымыз осы, – деп Қасен мұңая сөйледі. Қазан асылып, үй ішінде жылылық пайда болды. Қанша дегенмен, төркіні емес пе? Аққыз көсіле сөйлеп, біраз әңгіменің тиегін ағытты. Өткен күндерді, ағайын-туғандарды есіне алды. Тұрсынбаланың бетінен сүйіп, алдына алып отырғызды. Біраздан бері ана мейірімін көрмеген Тұрсынбала Аққыздың бауырына жығыла түсті. Көңілі босап, жанарына жас келді.
– Қызым, жылама, жаным аман болса, анаңды жоқтата қоймаспын. Мен де – сенің бір анаңмын, – деп Тұрсынбаланы еміне сүйді, сөз арасында:
– Қанша жылдан бері бірге тұрсақ та құрсақ көтере алмадым. Екі рет ағайыннан бала асырап алып едім, қайта алып қойды. Үйреніп қалып едім, төрт-бес күндей жылап жатып қалдым. Ағайыннан бала асырап алған қиын екен, – деп көз жасын төкті. – Мына Тұрсынбалаға анасыз қиын тиеді ғой, маған беріңдер. Қанаттыға қақтырмаспын, тұмсықтыға шоқтырмаспын, өз қызымдай өсірейін, – деді. Қасен ашылып, ештеңе айта қоймады. Әкесі Дормен:
– Бұл жолы өлгенімізге көңіл айтып келдіңдер ғой. Ойланып, бір тоқтамға келерміз. Қасен келіссе, өзіміз апарып берерміз, – деп шығарып салды. Арада екі-үш күн өткенде Дормен Қасенді қасына шақырып алды:
– Өткендегі Аққыздың айтқан сөзін ұмытпаған шығарсың. Сол сөзі көңілімнен кетер емес. Негізі, Аққыз дұрыс айтып отыр. Баланың, әсіресе қыз баланың анасыз өсуі өте қиын. Әпкесі ғой, ешкімнен кем қылмас, бауырына басып, бала етсін, жылатпайық, – деді. Қасен жер шұқылап біраз отырды:
– Менің бала берер жағдайым жоқ қой, бір үйде соқа басым сопайып қалай өмір сүрем, алдыңғы балалардың барлығы жер қойнына кетті. Ендігі қалған жалғыз перзентімді берсем, менің өмірімнің не болғаны? – деп көзіне жас алды.
– Бөтенге беріп жатқан жоқсың ғой, ертең есейіп ес білген кезінде өзіңе пана болатын осы қыз. Ананың аялы алақанын сезініп, жақсы тәрбие алсын. Өздеріңнің аналарың да ерте көз жұмды. Ешкімнен кем қылмай арша терім арша, борбай терім борша болып, өздеріңді өсірдім. Ал мынау – қыз бала, оған ананың аялы алақаны керек. Сен осыны ойладың ба?
– Әке, сіздің сөзіңіздің де жөні бар сияқты. Қанша дегенмен, әпкем емес пе? Қызымды жылата қоймас, өзім апарып, қолына табыстап келейін, – деді Қасен.
– Е, мынауың жөн сөз, – деп әкесінің көңілі орнына түскендей болды.
Аққыздың тұратын ауылы Шу өзенінің Оңтүстік беткейінде болатын. Қараңғы түспей жетіп алу үшін Қасен ауылдан ертелетіп аттанды. Тұрсынбаланы алдына салып, желе шоқытып келеді. Айнала – қалың сексеуіл, жер-ана төсі ақ көрпеге оранған. Шыңылтыр аяз бет шымшиды. Тұрсынбаланы тоңып қалмасын деп қалың киіндірген. Тезірек жету үшін күрең атын жәйлап қана қамшылап қояды. Осы жүріспен олар өзенге келіп тірелді. Мұз қатып, атты адамдардың жүруіне жарап қалған. Өзеннен абайлап өтіп, келесі бетке шықты. Қалың сексеуілді дала. Ошақбай мен Аққыздың үйлері соның тең ортасына орналасқан. Аққыз інісі Қасен мен Тұрсынбаланы қуана қарсы алды. Үй іштерінің, ауыл-аймақтың амандығын сұрап жатыр. Тұрсынбаланы аттан түсіріп алып, екі бетінен алма-кезек сүйіп жатыр.
– Қалай жеттіңдер? Тоңып қалған жоқсың ба? – деп Тұрсынбаладан сұрап қояды.
– Оншалықты тоңа қойған жоқпын. Жол-жөнекей жортқан түлкіні, қашқан қояндарды көрдім, – деп Тұрсынбала көргендерін әпкесіне айтып жатты. Қасен күрең атты мама ағашқа байлап бұлардың қасына келді.
– Ошекең қайда?
– Көршілерге кетіп еді, қазір келіп қалар. Сендер үйге кіре беріңдер, мен самаурынға шай қояйын, – деп Аққыз бәйек болуда. Қасен мен Тұрсынбала қоржынбас үйге кірді. Үй іші мұнтаздай таза әрі жылы екен. Даладан тоңып келгеннен бе, үйге кірген соң көңілдері көтеріле бастағандай. Әне-міне дегенше буы бұрқырап ақ самаурын ортаға келді. Дәл осы кезде Ошақбай да даладан үйге кіріп келе жатты:
– Ой, Қасен келіп қалыпты ғой, ел-жұрт, ауыл аймақ аман ба? – деп Қасенмен қос қолдай амандасты.
– Бәрі аман-есен, әкем сәлем айтты, – деп Қасен болған жайды айта бастады. Дастархан жайылып, жаңа пісірілген бауырсақ дастарханға шашылды. Әр-әр жерге қойылған қантты көргенде Тұрсынбаланың аузынан суы ағып кетті. Тәтті көрсе, қай баланың болсын көздері жайнап кететін әдеті емес пе? Бірден бауырсаққа қол салып, бір түйір қантты аузына тықты. Сөйтті де қомағайлана сора бастады.
– Бауырсақтан алыңдар, сендердің келетіндеріңді білгендей әлгінде ғана пісіріп едім. Мынау Тұрсынбалаға сақтап жүрген қантым еді, жей ғой, қызым, – деп Аққыз тағы бір түйір қантты Тұрсынбаланың алдына қойды. Сәлден кейін бұқтырылған тары әкелді. Жолдан ашығып келген Тұрсынбала тамақты қомағайлана жеп жатыр. Аққыз қаршадайынан жетім қалған қызға аянышпен қарады. Осы бір көрініске үнсіз ғана қарап отырған Қасеннің көңілі босап кетті. Анаң тірі болса мұндай күйге түспес едің ғой. Амал қанша? Тағдырдың басқа жазғанына көнбеске амалым жоқ. Кешір, қызым! – деп іштей қызынан кешірім сұрағандай. Тамаққа тыңқия тойған Тұрсынбаланың енді ұйқысы келе бастады. Осыны байқаған Аққыз Қасен мен қызына бірге төсек салды.
– Жолдан шаршап келдіңдер ғой. Қызыңның қасына жатып тынығып ал, – деді. Қасен қызын құшақтаған күйі ұйықтап кетті. Таң ата ерте оянды. Қызының маңдайынан сүйіп, күреңге мініп жүріп кетті. Өйткені қызының өзін қимай жылағанын көргісі келмеді. Тұрсынбала ұйқыдан оянғанда қасында әкесінің жоқ екенін байқады. Үй ішінде күйбеңдеп жүрген Аққызға:
– Көкем қайда? – деп сұрады.
– Ерте тұрып кетіп қалды, – деп жауап берді Аққыз. Тұрсынбаланың көңілі құлазып, жылағысы келді. Бірақ әпкесі Аққыздан ұялды.
– Тұрсынбала енді сен менің қызым боласың. Мені апа, Ошақбайды әке дейсің. Көзім тірі болса сені қанаттыға қақтырмаймын, тұмсықтыға шоқтырмаймын. Сенің табаныңа кірген тікен менің маңдайыма кірсін, сен үшін өмір сүремін. Шешем жоқ деп жасыма. Әрдайым көңіліңді мұң шалмасын. Далаға шығып, мына көршілердің қыздарымен таныс, – деді. Аққыз апасының айтқан сөзі Тұрсынбаланың көңіліне біраз медеу болды. Анасы қайтыс болғалы мұндай жылы сөзді ешкімнен естіген емес.
Тұрсынбала Аққыз апасына тез-ақ сіңісіп кетті. Ошақбай да жік жапар болып, Тұрсынбаланың көңілінен шығуға тырысады. Барлық жылы жұмсақтарын асырап алған қыздарының аузына тосады. Осылайша оның жаңа өмірі сәтті басталып кетті.
1920 жылдардың соңы халыққа оңай тиген жоқ. Колхоздастыру кезеңі басталып, байлардың бар малдарын Кеңес өкіметі тартып алды. Ол аз дегендей – одан кейінгі кезек орта шаруаларға келді. Ай-шайға қарамай олардың мал-жандарын тағы да колхоз қорасына тықты. Кеңес өкіметі кедейге теңдік берді, «сіңірі шыққан кедеймін, заман менікі» деп кеуде қаққан белсенділер көбейді. Мал-жандарын тартып алғанмен қоймай байларды шетінен соттап, кейбіреулерін итжекенге жер аударды. Не маңдыртқан білімі жоқ, не шаруаның жайын білмейтін әктівтер елдің жағдайын тығырыққа тіреді. Ендігі жерде байларды былай қойғанда бірлі-жарым қой-ешкілері бар кедейлердің өзіне ауыз салды. Тұяқ салығы, сүйек салығы, жүн салығы дегендерді шығарып, әр шаңыраққа социалистік міндеттеме қойды. Ол міндетті орындамасаң, «халық жауы» атанасың. Әбден сарсаңға түскен шаруалар соңғы малдарын сойып, сүйегін мемлекетке өткізді. Қыстың көзі қырауда қойларының жүнін қырқып, колхозға тапсырды. Жүндері қырқылған қой-ешкілер қыстың суығына шыдамай қырыла бастады. Белсенділер үкіметке ет керек, – деп әр-әр үйден мал жинады. Оны апарып станцияның маңына үйіп-төкті. Айналасын қоршап, күзетке қарулы әскер қойды. Әбден ашыққан жұрт сол маңайды торуылдай бастады. Мылтық кезенген әскерлер жақындап барсаң атып түсіреді. Ашыққан жұрт тау-тау болып үйілген етке жақындай алмады. Қыстай күннің суығына қатып қалған етті үкіметтің алып кетуге мүмкіндігі болмады. Көктемге қарай үйілген еттер күннің жылуынан сасып кетті. Мүңкіген иістен айланып жүрудің өзі мүмкін емес. Соның өзінде бұзылған етті ашыққан халыққа бергізбеді. «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын», – деген қазақтың сөзі осы кезден қалған. Бұл қандықол Голошекиннің қолдан жасаған қастандығы болатын.
1930 жылдардан бастап халық жаппай қырыла бастады. Тек малмен ғана күні өйткені Арқа жұрты Қырғызстанға қарай босды. Ашыққан адамдар көздеген жерлеріне жете алмай далада қырылып жатты. Әл-қуаттары барлар ілдалап-ділдалап қырғыз, өзбек жеріне жетуге асықты. Ауыл-ауылды аралаған қайыршылар көбейді. Бұл кезде оңтүстіктің халқы тыққан астықтарымен күн көріп, шықпа жаным, шықпамен күн көріп отырған. Соның өзінде босқындарға қолда барын беріп, шығарып салатын. Аштықтан азып-тозып, әбден шаршаған босқындардың қайсыбіреулері «ақыры аштан өледі ғой» – деп ұл-қыздарын бір кесе талқанға айырбастап кеткендерде болды. Дала төсі өлексеге толып, қарға-құзғынға жем болды. Қырғызға қарай бет алған босқындардың көбісі Шудың бойын жағалап, «Қорағаты» бойына қоныс тепкен ауылдардың үстімен өтетін. Соның барлығын Тұрсынбала өз көзімен көрді. Бірде көршілері Сәлім кішкентай ғана жас сәбиді көтеріп әкелді. Әйелі Күміс:
– Мұны қайдан таптың? – деп таң-тамаша қалды.
– Шешесі айдалада өліп қалыпты, мына сәби өлген анасының емшегіне жармасып, шыр-шыр етіп жылап жатыр екен. Қалдырып кетуге көзім қимады. Мүмкін адам болып кетер, өзіміз асырап алайық, – деді Сәлім.
– Бұған сүт беру керек қой, оны қайдан табамыз? – деп Күміс күңіреніп кетті. Содан бүкіл ауылдан сүт іздесін. Ақыры жалғыз ешкісін сауып ішіп отырған Күлтөбердің үйінен бір кесе сүтті әзер тапты. Өздері жарымай отырса да Күлтөбердің әйелі бір кесе сүтті берді. Сүт ішіп, ішіне ел қонған бала көзін ашып, тірілейін деді. Жарық дүниеден татар дәмі бар екен. Осының барлығын Тұрсынбала өз көзімен көрді. Көрді де жас жүрегі егілді. Өлген анасының емшегіне жабысқан жас сәбидің жүзі көз алдына елестеп кетті. – Бұл өмір неткен қатал еді – деп налыды. – Бүйткенше өмірге келмей-ақ қойғанның өзі жақсы емес пе деп өзді-өзіне сауал қойды. Анасын есіне алды. Әкем неғып жүр екен, – деп аяулы әкесін ойлады. Ойлаған сайын жас жүрегі сыздады.
Арқадан қырғыз жеріне бет түзеген қазақ босқындары күн өткен сайын көбейе түсті. Дала төсі өлікке толды. Ендігі жерде Шудың бойын қоныс еткен қазақтардың жағдайларының өзі қиындай түсті. Көпшілігі қырғыз ауып, кейбір ауылдар қаңырап қалды. Солардың бірі болып Ошақбай бастаған бес адам «Қорағаты» өзенінің бойындағы жар астына тығылып жатқандары мынау. От жағып, самаурынға шәй қояйын десе белсенділер мен милициялардың көзіне түсіп қаламыз ба, – деп қорықты. Сондықтан алып шыққан талқандарын суға шылап, соны қорек етті, жүректерін жалғады. Барлығы қараңғылықтың түсуін асыға күтті. Бір кезде күн де ұясына қонып, жолаушылар жолға шықты. Беталыстары – Меркі станцасы, соған бір жетіп алса жүк поезына мініп Бішкек асып кетпек ойлары бар.
Арып-ашып, жаяу-жалпылап екі күн дегенде Меркіге әрең жетті. Станца ығы-жығы халық. Барлығы – өздері сияқты босқындар. Солармен таласып-тармасып жүріп, жүк поезына әзер мінді. Жүк поезы Ақсу станциясына келіп тоқтады. Осы кезде Ошақбай:
– Әй, ананы қараңдар, мынау жүрген Қасен емес пе? – деді. Құлағы елең ете қалған Тұрсынбала тысқа көз салды. Жар-жар айтып, қайыр тілеп жүрген әкесін бірден таныды. Ошақбай Бішкекке барамыз деген ойынан айнып:
– Осы станцияда түсіп қалайық. Қасен бұл жаққа қайдан келген екен? Не де болса бірге көрейік, – деп жүк поезынан түсе бастады. Сөйтті де Тұрсынбаланы көтеріп алып, Аққызды демеп жерге түсірді. Анадайда кетіп бара жатқан Қасенге қарата: «Қасен, Қасен», деп айқай салды. Өз атын естіген Қасен қайрылып артына қарады. Бұларды танып бері қарай жүрді. Тұрсынбала әкесіне қарай жүгірді. Әкесі қызын құшақтай алып, оның бетін кеудесіне басты. Тұрсынбала өксігін тыя алмай жылап жіберді.
– Айналайын ботам менің, аман-саусыңдар ма? Бұл жаққа қалай келіп қалдыңдар? – деді.
– Мына поезбен Бішкекке қарай кетіп бара жатыр едік, сізді көріп түсіп қалдық, – деді Тұрсынбала. Осы кезде Ошақбай мен Аққыз да бұлардың қасына келді. Аққыз бауырымен құшақтасып жылап, көрісті. Көзінен жасын тыя алар емес. Ошақбай мен Қасен қол алысып амандасты.
– Иә, бұл жақта қайдан жүрсің, әкең мен Төкеш қайда? – деді Аққыз.
– Ауыл жақта аштық қысқан соң әкем және Төкеш үшеуміз жаяу -жалпылап осында келіп едік. Әкем осыдан он шақты күн бұрын қайтыс болды, Төкеш осы маңайда жүрген болуы керек, – деді. Аққыз тағы да көз жасына ерік беріп, ағасын жоқтап жылап алды. Ошақбай әйеліне басу айтты. Тұрсынбала көз жасына ерік берді. «Жығылғанға жұдырық» демекші, мына оқиға қабырғаларын қатты қайыстырып жіберді. Мынандай тозақ заманда бұл өмірден бәрін көруге болады. Көнбеске амал жоқ! Бұлар станциядан шығып Ақсу селосына қарай бет алды. Жер қырғыздардікі болғанмен, «Ақсу» орыстардың жайлы мекені екен. Қатарлай соғылған ақшаңқан үйдің бәрінде орыстар. Үйрек-қаздары қаңқылдап, шошқалары қорсылдап, соларға жем шашып жүрген іркілдеген орыс қатындарды көрген Ошақбай ойға қалды. Мұнда бәрі жақсы, ал қазақ жерінде қазақтар қойша қырылып жатыр. Барлығы бір мемлекет емес пе еді? Неге бұлай? Осы бір сауалға Ошақбай өздігінше жауап іздеді. Сталин мен Голощекиннің ісі екенін іші сезді. Қазақ бұлардың әкелерін өлтірді ме? Бір мемлекеттің адамдарын бөле-жарғандары қалай? Шала сауатты Ошақбайдың бұл сауалға жауап табуға ой-өрісі жетпеді.
Селоның сырт жағына қамыстан күрке салып алған екен. Қасен бұларды сонда ертіп әкелді.
– Міне, біздің бар байлығымыз осы. Бәріміз бірге тұрып, өлместің күнін көруіміз керек, – деді Қасен. Күрке іші аңырап тұр. Аққыз өздері әкелген самаурынға шай қойып, жолдан қалған талқанды суға шылады. Барлығы отырып шай ішті. Сәл де болса бойлары жыли бастады. Шай үстінде Қасен:
– Бұл жерде ешкімге жұмыс жоқ, қазақтар орыс тілін білмейді. Тіпті қазақтар орыстардың маңайына жолауға қорқады. Бар амалымыз базар маңайын торуылдап, тіскебасар бірдеңе табу. Сонымен қоректеніп, жан бағуымыз керек. Аққыз бен Тұрсынбала осында қалсын. Қалғанымыз аштан өлмеудің қамын ойлайық, – деді.
Келесі күні таң атар-атпастан Қасен, Ошақбай, Төкеш базар жаққа кетті де, Аққыз бен Тұрсынбала күркеде қалды. Өзен бойынан шауып әкелген қамыс бықсып онша жанбайды. Жанған күннің өзінде жылуы жоқ. Екеуі бүрісіп, ер-азаматтардың оралуын күтеді. Төкеш орыстардың картоп еккен аңыздарына барып, қалып қалған майда картоптарды алып келеді. Кейде қызылша тасып жүрген машиналардан түсіп қалған қызылшаны жинайды. Аш адамдарға осының өзі әл-қуат. Аққыз теріп әкелген картоптан ыстық тамақ жасайды. Көп ұзамай күн суып, жерге қар түсті. Түнде жамылған көрпелері мұз болып қатып қалады. Үстеріндегі киімдерімен жатса да түні бойы дірдек қағып, жаурап шығады. Осылайша ит қорлықпен күндер өтіп жатты.
– Енді базар маңайына жылжуымыз керек, – деді Қасен.
– Иә, бұл ұсынысың орынды. Әзірше бойымызда күш-қуат барда жер-кепе жасап, оны жылытпасақ, бәріміз үсіп өлеміз, – деді Ошақбай.
– Онда ертеңнен бастап іске кірісеміз, – деді Қасен. Келесі күні Қасен мен Ошақбай жер қазуға кірісті. Ал Төкеш картоп алаңынан масақ теріп, машинадан түсіп қалған қызышаны жинады. Ошақбай мен Қасен кеңдеу қылып жеркепе жасады. Төбесін қамыспен жауып, оның үстіне шөп төседі. Жаңа кепе жылылау болды. Ошақбай, Қасен, Төкеш базарда отырғандардың жүктерін тасып, кейде үйлерінде жұмыс болса жұмыстарын істейді. Базардағы сауда жасап отырғандардың дені қырғыздар мен дүңгендер. Дегенмен мұсылмандар емес пе? Еңбектеріне күлше, жүгері, бидай, қолдағы бар жейтін тамақтарын береді. Соның өзін місе тұтып, кешке қарай жеркепеге алып келеді. Осылайша бірте-бірте жағдайлары сәл де болса дұрыстала бастады. Базарда қайыр сұрап жүрген қазақтар көп.
Қанша дегенмен бала емес пе? Бірде Тұрсынбала қызық көріп базарға барған. Бұрын-соңды базарға барып көрмеген ол құжынаған жұртты қызықтап келеді. Бірі ананы, бірі мынаны сатады, бір-бірімен саудаласып, кәңгір-құңғыр болып жатқаны. Кенет жасы өзі құралпы бір баланы көрді. Әлгі бала бір дұңғанның алдындағы күлшенің бірін ала қашты. Дұңған жанына қойған үлкен таяқпен басына салып қалды. Бала етпеттей құлады. Дұңған баланың қолындағы күлшені жұлып алып, орнына қойды. Аш баланың бет-аузын қып-қызыл қан басты. Жылап, басын, екі бетін жеңімен жауып жүре берді. Оған мән беріп, жұбатып жатқан ешкім жоқ. Құдды бір түк болмағандай. Мұндай құбылыс базарда жиі болып тұрады. Тұрсынбала әлгі қазақ баланы аяп кетті. Артынан жүгіріп барып, өзінше жұбатып жатыр.
– Нәр татпағаныма екі күн болды, аштан өліп бара жатқан соң амалсыздан алып қаштым, – деп өз қылығына өзі ұялғандай болды.
– Мұндай қадамға амалсыздан бардың ғой, жылама, – деп жұбата бастады. Апасы қалтасына салып берген бір жапырақ күлшені балаға ұсынды. Бала қолына тиген нанды апыл-ғұпыл жей бастады. Тұрсынбала аяныштан жанарына келген жасты өзі де байқамай қалды.
Көп ұзамай Төкеш қайтыс болды. Қасен мен Ошақбай екеуі апарып, бір жерге жерлеп келді. Осылайша, тозаққа бергісіз қиын күндер өтіп жатты. Көп ұзамай көктем келді, бұл мезгілді қазақ «Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілетін шағы» дейді. Дала жаппай қазақтардың өлексесіне толды. Бір күні Ошақбай Әбдебай деген бір туысын ертіп келді. Бұлар қырғыздың Алатауының бір жырасында тұрады екен. Жағдайларының жақсы екенін айтты. Бұған Аққыз әжептәуір елеңдеп қалды. Ошақбай мен Әбдібай көп ұзамай станцияға кетті. Аққыз, Қасен, Тұрсынбала үшеуі ғана қалған. Бір кезде Аққыз:
– Қасен, әлгі Әбдібайдың айтуына қарағанда жағдайлары жақсы екен. Тұрсынбаланы сол жаққа жіберсек қайтеді? Ең болмаса, осы қыз тірі қалсын, – деді.
– Мен енді Көктерек жаққа бармаймын, өзіммен бірге туған ешкім қалмады. Қарсы болмасаңдар мен сендермен бірге болайын, осы қыздың төбесін көріп жүрсем болғаны, – деді Қасен. Бұл Қасеннің қарсылық білдірмесе де іштей жібергісі келмегенін аңғарту еді. Бірақ Аққыздың нендей ойда болғанын кім білсін! «Ең болмаса осы қыз тірі қалсын», – деп алған бетінен қайтпады. Осылайша Тұрсынбаланың жолға шығуына тура келді. Қасен қызымен қимай қоштасты. Осындай қасіретті басына жазған тағдырына налыды. Алдымен өмірлік жары Сұлупаннан айрылды. Сонау Көктеректен әкесіне ілесіп осында келіп еді, көп ұзамай ол да қайтыс болды. Төкеш інісі де көз жұмды. Көз қуанышына айналған жалғыз қызы тағы кетіп барады. Ендігі өмірі не болмақ? Осыны ойлап, қабырғасы қайысты. «Енді қызымды көрем бе, көрмеймін бе?» деген жаман ой сумаңдап басына келді. Қызын біраз уақыт құшағына басып, жібергісі келмеді. Көзінен парлап аққан жасты көрсетпейін дегендей теріс айналып кетті. Аққыз бен Ошақбай да Тұрсынбаланы қайта-қайта сүйіп жатыр. Осылайша олар бір-бірімен қимай қоштасты.
Әбдібай мен Тұрсынбала мінген поезд Бішкекке келіп тоқтады. Осы жерден арба жалдап, Бішкектен жоғары қарай жүрді. Бұлар ақ көбігі аспанға шапшыған, сарқырай аққан өзенді бойлай жүріп келеді. Бұрын-соңды мұндайды көрмеген Тұрсынбаланы іштей қорқыныш биледі. Жерден құлап түсіп, суға ағып кететіндей көрінді. Көп ұзамай олар ауыл шетіне келіп жетті. Мұндағылар ағаш үйде тұрады екен. Тұрмыс жағдайлары да жаман емес, өздері көрген күннен көш артық. Тұрсынбаланың бар білгені үй иесі Бүргенбай бұлардың Айнаш деген әпкелеріне үйленген. Өздерінің жеті баласы бар, барлығы тоғыз жан бір үйде тұрады екен. Оған Тұрсынбала қосылып енді он адам болды. Бүргенбай жездесі де, әпкесі Айнаш та ешқандай қабақ шытқан жоқ. Тұрсынбаланы өз ұл-қыздарынан кем көрмеді. Не жеп, не ішсе де бірдей ішіп-жеді. Ең үлкен қыздары осындағы қырғыз жігітіне тұрмысқа шығыпты. Осындай шиеттей бала-шағаны Бүргенбайдың бір өзі асырайды. Өйткені қолының өнері бар. Бұлар қырғыз жеріне ертерек көшкен екен. Көшпен бірге ағаш үйлерінде, көрігінде қалдырмай ала келген. Қырғыздардың қыз-келіншектеріне сақина, сырға, білезік жасап береді. Ал қырғыздар болса ақысына бидай, жүгері, ұн, кейбіреулері ет те әкеп береді. Көптен бері ет жемеген Тұрсынбаланың тісі осында келгенде ғана қызылға тиді. Жездесі мен әпкесі қырғыздармен әбден тілтабысып кеткен. Бір-бірімен жылы сөйлесіп, жақын адамдардай араласып тұрады.
Ашаршылық кеудеден қысқан қиын сәттің өзінде Бүргенбай жездесі «мен сендерді бағып жатырмын» деп міндет еткен емес. Қолдағы барды бәрі бірдей бөліп жеді. Қайран қазекемнің туысқаншылдық, бауырмашылдық қасиеті-ай десеңші. Егер осы абзал жандар болмаса Тұрсынбала өліп қалар ма еді?..
Бір күндері «Қазақтар елдеріңе қайтыңдар, азық-түлік береміз, мал береміз» деген әңгімелер шыға бастады. Мұны естіген Бүргенбай тыныш тауып отыра алмады. Қанша жерден тамақтары тоқ болса да ел жаққа аңсары ауа берді. Бірде ас үстінде:
– Айнаш, үкімет елдеріңе қайтыңдар, азық-түлік, мал-жан береміз. Колхоздастыру жұмысын қайта жандандырамыз деп жатқан көрінеді. Енді не істесек екен? – деп әйеліне сұраулы жүзбен қарады.
– Кім біледі? Әншейін дақпырт сөз шығар, артын күтейік. Қырғыздардан еш жамандық көрген жоқпыз, қиналып келгенде қолұштарын берді ғой, – деді Айнаш.
– Дұрыс айтасың! Қанша дегенмен бауырлас халық қой. Дініміз бір, тіліміз ұқсас, – деп Бүргенбай да қырғызға деген ризашылығын білдірді: – Дегенмен менің бір түсінбейтінім бір мемлекеттің құрамында болған елдердің ішінде қазақ қана ашаршылыққа ұшырағаны қалай? Мұнда бір гәп бар сияқты, – деп Бүргенбай ішкі ойын жасырып қалды. Бұл заманда артық сөз айтуға болмайды. «Отыз тістен шыққан сөз, отыз рулы елге тарайды» деген сөзді қазақ бекер айтпаған ғой. Іште жүрген шерін біреулер естіп қалса, белсенділерге жеткізуі мүмкін. Содан кейін түрменің төрінен бір-ақ шығып, итжеккенге айдалып кетуің де ғажап емес. Жапонның тыңшысы, немістің тыңшысы деген атқа қаласың. Өңі тұрмақ түсінде көрмеген Жапонға неміске сені тыңшы етіп қояды. Бүргенбай сондықтан ешкімге шешіліп сөйлей бермейді. Осындағы қырғыздар:
– Байке, қазақтарды сонша қырғынға ұшыратқаны несі? Ол жақта не болып жатыр? – дейді.
– Мен қарапайым шаруамын, саясатта шаруам жоқ. Мына бала-шағаны аштан өлтірмей асырап-бағуым керек. Менің бір білетінім осы, – деп Бүргенбай азарда-безер болады. Бұдан кейін қырғыздар да қазымырлап, сұрай бермейді. Бауырлас халық болғаннан кейін қазақтарға бүйректері бұрып тұрады. Әзірше аштан өлмей жер басып жүр. Бұған қолұштарын берген қырғыздарға іштей разы. Бірақ елге, туған жерге деген сағынышы маза берер емес. Бірде бір шешімге келіп:
– Айнаш, елге қайтайық, – деп кесіп айтты.
– Елге барсақ, осыншама бала-шағаны қалай асыраймыз? Бәріміз аштан қырылып қалмаймыз ба? – деп Айнаш баж ете қалды.
– Өзгелерден жанымыз артық емес қой, өлсек өлерміз. Мына екі қолым аман болса, сендерді аштан өлтірмеспін, – деп Айнашты үміттендіріп қойды: – Ертең жолға шығамыз, ана Рәшті шақыр, бізбен бірге елге қайта ма, жоқ әлде осында қала ма өзі білсін, – деді. Бұл сөзді естіген Рәш:
– Сендерден қалмаймын, мен де елге қайтамын, – деді.
– Ойланып-толғанып, бір шешімге кел. Ертең өкініп жүрме, – деді Аққыз қызына.
– Апа, мен сендерден бөлініп қала алмаймын, не көрсем де өздеріңмен бірге көремін, – деді.
Сонымен таң атпай тұрып, елең-алаңда шығып кетуге келісті. Бұлар таудың бір жырасына түсіп, Қант қаласына қарай бет алды. Содан Бішкекке жетіп, поезбен Мерке станциясына келіп түсті. Сөйтіп Мерке қант зауытының маңайына жайғасты. Бар ойлары зауытқа тұру болатын. Өйтіп-бүйтіп жұмысқа тұрса өлмейтінін білді.
Бір күні ойда жоқта Ошақбай келді. Өзі ісіп-кеуіп кеткен. Тұрсынбаланы құшақтап, екі бетінен алма-кезек сүйіп жатыр.
– Тірі екенсің ғой, жаным, жездеңе, әпкеңе мың да бір рахмет! Осылардың арқасында тірі қалдың. Сен кеткеннен кейін біздің жағдайымыз одан сайын қиындай түсті. Өлместің күнін көріп, әйтеуір тірі қалдық, – деді.
– Аман-есенмін, көке. Жездем мен әпкем қолдарынан келгенше жақсы қарады, – деді Тұрсынбала.
– Қызыңды әбден сағынған екенсің ғой. Аққыз қайда? – деді.
– Ауылда қалды, – деді Ошақбай.
– Сендер не? Ауылдарыңа қайтып барғансыңдар ма? – деп Бүргенбай сөзге араласты.
– Иә, азық-түлік береміз деген соң ауылға оралдық қой. Бармасқа амалымыз қалмады, өлсек, өз шаңырағымызға жетіп өлейік, – деп, Ошақбай жағдайын айта бастады.
– Елдің жағдайы қалай?
– Қалай болушы еді? Қарық қылып жатқан ештеңесі жоқ. Өлместің күнін көрсін деп азын-аулақ бидай берген болды. Кешегі өз қуанышы өзіне жетерлік ауылдан бар болғаны он жеті-ақ адам ғана тірі қалған.
– Масқара, бүкіл дені қырылып қалған екен ғой, – деп Бүргенбайдың көзі атыздай болды.
– Әлі де өліп жатқандары аз емес, аштықтың артынан әлсіреп, айықпас дертке ұшырағандары жетерлік. Ем-дом жоқ, тойып тамақ ішпейді. Бұл тозақтың артының қаншаға созылары бір Аллаға мәлім, – деп Ошақбай күңіреніп кетті.
– Иә, бұл бір қазақтың басына түскен нәубет болды, – деп Бүргенбайдың қабағы қатая түсті.
– Қиын шақта қолұштарыңды беріп, мына қызымызды тірі алып қалғандарыңа көп рахмет! Жақсылықтарың бізден болмаса құдайдан қайтсын. Енді мұны алып қайтайын, – деді Ошақбай.
– Ол жақтағы жағдай әлі мәз емес көрінеді. Тағы да қиналып жүрмейсіңдер ме? – деп Айнаш әңгімеге араласты.
– Не көрсек те үшеуміз бірге көреміз. Сендердің өздеріңнің шиеттей бала-шағаларың бар, оңай тимейді ғой. Ал енді біз жүрейік, – деді Ошақбай. Ошақбай мен Тұрсынбала поезға Мерке станциясынан мінді. Сөйтіп Луговой станциясына жетті. Алматыға қарай жүретін поезға мініп, Шу станциясына келіп түсті. Содан аудан орталығы Новотроиск селосына жетіп, өздерінің Жиембет ауылына қарай бет алды. Бұл жерден ауылдарына дейін – он екі шақырым.
Аудан орталығынан шыққан екі жаяу ілбіп басып әрең келеді. Жүрістері өнер емес. Біраз жерге дейін жетіп, шаршаған соң отыра кетеді. Ұзақ отырып тыныс алады, қайта тұрып тағы жүреді. Бір кезде Тұрсынбаланың жан дауысы шықты:
– Көке, ананы қараңыз, – деп айқай салды.
– Не болып қалды?
– Ана, ана жерде адамдар өліп жатыр!
– Ол жаққа қарама, қызым, аштан өлген адамдар ғой.
– Бұларды неге жерлемеген?
– Кім жерлейді?
– Адамдар бар емес пе!
– Аш адамдарда күш болмайды, қалай жерлейді?
Тұрсынбаланың жанарына айғыз-айғыз жас келді. Алға қарай жүрген сайын өлекселер саны көбейе түсті. Кейбіреулерін қарға-құзғындар шұқып жатыр.
– Қызым, ол жаққа қарамашы, өзің шошынып қаларсың, – деп Ошақбай Тұрсынбаланың таңдайын басты. Қанша жерден қарама десе де Тұрсынбаланың көзі өліктерге түсе берді. Ауылға жақындай бергенде Ошақбай:
– Тұрсынбала, сен үйге барғанда апаңмен көрісіп жыла, – деді.
– Не үшін, көке? – деді Тұрсынбала.
– Апаңның бауыры Қасен қайтыс болды ғой.
– Не дейсіз? – деп Тұрсынбаланың жан дауысы шықты.
– Құдайдың басқа салғаны ғой, көнбеске амал жоқ, – деп Ошақбай төмен қарады. Көңіліне медет қылып жүрген әкесі еді, енді одан да айрылды. Жанарынан аққан жас бетін жуып кетті. Үйге жақындай бергенде Аққыз апасы дауыс шығарып жылады. Тұрсынбаланы бауырына басып: – Бауырым, Қасеннен айырылып қалдық қой, – деп Тұрсынбалаға мұңын шағып жатыр. Тұрсынбаланың есіне әкесінің соңғы сөзі түсті. Енді сені көрем бе, көрмеймін бе?» деген сөздері құлағына келді. Сол жолғы қоштасуда ол бірдеңені білгендей айтқан екен ғой. Тұрсынбала үйге кірген соң босағаға отыра кетті. Үн-түнсіз ұзақ отырды. Сәлден кейін Аққыз:
– Арықтан су алып келші, – деді.
– Жарайды, – деп Тұрсынбала шелекті алып сыртқа шықты. Арыққа жақындай бергенде томпайып-томпайып жатқан молаларға көзі түсті. «Менің әкем қай жерінде жатыр екен?» деп ойлады. Арықтың шетіне қолындағы шелегін төңкере салып, соның үстіне отыра кетті. Өздері аман қалыпты, сонда менің әкеме тамақ бермеген бе, – деп ойлады. Осы жерде отырып, ағыл-тегіл ұзақ жылады. Көз жасын сүртіп, орнынан тұрды. Арықтағы судан шелекке толтырып алды. Жәй басып үйге қарай жылжып келеді. Жылағанның әсері ме, әлгіндегі серейіп қатып қалған өнбойы босаңи бастағандай. Суды алып үйге кірді. Үй-іші мүлгіген тыныштық. Әрқайсысы өз ойларымен әлек.
Апасымен жүздесіп, мауқын басқан Тұрсынбала далаға шықты. Бұрынғы бірге ойнаған қыздардың ешқайсысын көре алмады. Ауыл іші селдіреп қалыпты. Көптеген үйлер қақырайып бос тұр. Үңірейген есік-терезелері көңілге қорқыныш ұялатады. Тұрсынбала қайтадан үйге кірді. Апасы шай қайнатып қойған екен. Үшеуі қуырылған бидаймен шай ішті. Басқалай тіскебасар ештеңе жоқ.
Арада бірнеше күн өткен. Бір күні Аққыз апасы:
– Ашыққан жұртқа азық-түлік береміз, – деп жан-жақтан босып кеткен қазақтарды жинаған болып еді. Әзірше оңған тірліктері жоқ, әйтеуір жұрт шықпа, жаным, шықпа деумен күн өткізіп жатыр. Аудан орталығында балаларды «детдом» дегенге қабылдайды екен. Тойып тамақ ішпесе де өлместің күнін көруге болады. Ең бастысы балаларды мектепте оқытатын көрінеді.
– Біз болсақ оқи алмай қараңғы болып қалдық. Ең болмаса сен оқып, білім ал. Білімдінің алды жарық. Ертең оқып шықсаң, қызметке ілігесің, аузың аққа тиеді. Бізді де бағып-қағатын боласың, – деп Аққыз шешіле сөйледі. Тұрсынбала мектепте оқисың деген сөзді естігенде елеңдеп қалды.
– Сіздерді тастап қалай кетем?
– Біз өлмеспіз, ең болмаса, сенің тамағың тоқ болсын, – деді Аққыз.
– Барсам барайын, – деді Тұрсынбала. Екі күннен соң ауылға осы ауылдың азаматы Сұлтан шөп алуға келіпті. Аққыз Тұрсынбаланы сол кісіге тапсырды. Ертеңіне Сұлтан ағасының шөп тиеген арбасына мініп аудан орталығына жетті. Бір түн сол кісінің үйіне түнеп шықты. Қайда, кімге барарын білмейді. Сол үйдің қызы Айтбала:
– Уайымдама, мен өзім ертіп апарамын. Бірақ мойныңдағы моншағыңды, кеудешеңдегі күмістен жасалған түймелеріңді тастап кет, ондайға рұқсат етпейді, – деді. Тұрсынбала бәрін тастады. Айтбала бір үйге ертіп келіп: «Мына есікке кір», – деді. Тұрсынбала тұла бойы дірілдеп бөлмеге жасқана басып кірді. Бөлменің төрінде толық денелі, бір сары орыс отыр екен. Ол саусағын шошайтып Тұрсынбалаға «отыр» дегендей белгі берді. Орыс тілінде бірдеңелерді айта бастап еді, Тұрсынбала оның бірін де түсінбеді. Бар білгені «детдом» деген сөзді қайталай берді. Әлгі бастық түсінгендей болып, бір қағазға қол қойып, Тұрсынбалаға ұсынды. Мына орысқа іштей риза болған, Тұрсынбала «рахмет» деген сөздің орысшасын білмегендіктен мақау адам сияқты бөлмеден шыға жөнелді.
– Енді не істейміз? – деді Айтбалаға.
– Тағы бір жерге апарамын, соңымнан ер, – деді ол. Ұзын көшенің бойымен жүріп отырып, бір қораға алып келді. Сөйтті де бір үйге кіргізіп жіберді. Бөлмеде ылғи қыздар отыр екен.
– Детдом осы ма? – деп сұрады Айтбала.
– Бұл «детприемник», – деп түсіндірді осындағы бір әйел. Қолындағы қағазды көріп: – Төсекке барып отыр, – деді. Айтбала «менің шаруам осымен бітті» дегендей өз жөнімен кетті.
Төсекте қаз-қатар отырғандардың бәрі – қазақ қыздары. Тамақты осы бөлмеге әкеп береді екен. Кешкі шайды стакандарға құйып, үлестіріп жатты. Екінші қазақ әйелі подносқа салып, нан алып келді. Төсектердің ара-арасымен жүріп нанды үлестіре бастады. Кейбір қыздар: Маған құрышын бер», – деп сұрап жатыр. Тұрсынбала бұл не деген сөз екен деп түсінбей отыр. Қыздардың бәрі де төсектерінде малдас құрып, намаз оқитын адамша алдарына бет-қолдарын сүртіп жүрген сүлгілерін төседі. Олардан көргенін Тұрсынбала да қайталады. Соған екі жапырақ жіңішке кесілген нанды қатарлап қойып жатты. Тұрсынбала нанды тез-тез жеп, шайын ішіп алды. Ал қалған қыздар шайларын ішті де стақандарын босатып берді. Нандарының жұмсақ жерлерін алып, кішкене домалақ түйіршек жасап, сүлгілерінің үстіне қатарлай тізіп қойды. Анда-санда біреуін алып ауыздарына салып қояды. Аң-таң қалып Тұрсынбала отыр. Сөйтсе, бұлардың күнделікті тірліктері осы екен. Түскі тамаққа дейін тамақ жеп отырғандай боп, өздерін-өздері алдайды екен. Бұлар кешкі тамақтарын ішіп болғанша, есік жақтағы төсекте жатқан екі қыз өліп қалыпты. Тәрбиешілерге айтып еді, келіп қыздардың бетін жапты да, шығып кетті. Ол екі қыз түнімен төсектерінде жатты. Ертеңгісін екі жігіт келіп, мәйіттерді алып кетті. Төсектер бос қалды.
Арада бес күн өткенде тәрбиеші:
Ертең «детдом» директоры келеді, – деп ескертті. Таңғы шайды ішіп болғаннан кейін қыздардың барлығын сыртқа шығарып, қаз-қатар тұрғызды. Бір бұйра бас қазақ жігіті қатар тұрған қыздардың барлығын көзімен шолып шықты. Ерсілі-қарсылы бірнеше рет жүріп: «Сен екі адам алға шық», – деп сұқ саусағын шошайтты. Қыздардың бірнешеуі екі адым алға шықты. Енді бірде бұйра бас жігіт сұқ саусағын Тұрсынбалаға шошайтты. Тұрсынбала да алдыңғы қатардағы қыздардың қатарына қосылды.
– Сендер бүгіннен бастап «детдомға» барасыңдар, – деді бұйра бас. Бөлектеніп шыққан қыздар бас шұлғыды. Осылайша іріктелген қыздарды бұйра бас «детдомға» қарай бастап жүрді. Қалғандары қол бұлғап қала берді. Сол жылдары Новотроицка селосында екі «детприемник», екі «детдом» болды. Оның біріне қыздар қабылданса, екіншісіне ер балаларды тартатын. «Детприемниктен» детдомға қабылдар кезде ұл-қыздарды іріктеудің себебі де бар еді. Мынау тірі қалады-ау дегендерді «детдомға» алып, өледі-ау дегендерін «детприемникта» қалдырып кетеді. Осылайша өмір мен өлімнің ортасында тұрған ұл-қыздар тағдырдың талқысына түседі. Өмір сүреді-ау дегендері екі адым алға шықса, өледі-ау дегендері сүмірейіп қала береді. Балалардың өлу-өлмеуі осылайша сұрыпталады. Тұрсынбала сол сынақтан өтті. Өмірге бір табан болса да жақындай түсті.

* * *
«Детдом» деген – «детский дом» деген орыс тіліндегі сөз. Қысқартылып айтқандағы түрі осындай. Қазақшаға аударғанда – «балалар үйі». Мұндайды қазақ ешқашан естіп білген емес, тіпті, түсінде де көрмеген. Әке-шешелері қайтыс болған ұл-қыздарды туған-туыстары асырап алатын. Әр үйге кезек-кезек қонса да күндерін көріп жүре беретін. Алапат аштық қазақтың сол қасиетін жоғалтты. «Байтал түгіл бас қайғы» демекші «балапан басымен, тұрымтай тұсымен» кеткен заман болды бұл өзі. Аштық болмаса, кім білсін «детдомға» берер ме еді?
«Детдом» директоры «детприемниктен» іріктеп алған қыздарды қызыл кірпіштен салынған үлкен үйге алып келді. Қасына тәрбиешіні ертіп, бұларды үлкендеу бір бөлмеге кіргізді. Қыздарға жататын төсектерін көрсетті. Тұрсынбалаға есік жақта тұрған төсекті нұсқады. Осы кезде оның ойына «детприемникте» есік жақта жатып, өліп қалған екі қыз түсті. «Мүмкін мені де өледі деп есік жаққа жатқызған болар» деген ой сумаңдап басына келді. Осы кезде есіктен өз ауылының қызы Әсия кіріп келді. Оның «детдомда» тәрбиеленіп жатқанын Аққыз апасынан естіген болатын. Амандасып болған соң Тұрсынбала жалынышты дауыспен: «Әсия, мен сенің қасыңа жатайыншы», – деп жалынды. Ол: «Жарайды», – деп жауап берді. Тұрсынбала кәдімгідей қуанып қалды. Екеуі тар төсекте бірге жатып жүрді. Қанша жерден тар болғанмен бойлары жылы жатады. Тұрсынбаланың қасында Шура Семенова деген орыс қызы болатын. Өзі қазақшаға судай. Кей кезде Әсия екеуі екі төсекті жақындатып, Тұрсынбаланы орталарына алып жатады.
Бөлменің төр жағында қазақтың үш ересек қызы жатады. Әміршай, Нұржамал, Айткүл. Бұл үш қыз тәрбиешісіне көмекші, өзге қыздарға – бастықсымақ. Қыздар өз кезектерімен кезекші болады. Олардың міндеті – есік жақта тұрған үлкен бактен су сұрағандарға апарып беру, далаға шығару. Бірде кезек Тұрсынбалаға келген. Кешкі шайды ішіп болып, төсекке жатар алдында Нұржамал: «Әй, қыз, бері маған кел», – деп қасына шақырды. Тұрсынбала жасқана-жасқана Нұржамалдың қасына келді, жанарымен жәутеңдей қарайды.
– Мені далаға шығар, – деп Нұржамал зілдене сөйледі.
– Жарайды, айтқаның болсын, – деп Тұрсынбала оның қолынан ұстап, демей бастады.
– Жоқ, арқаңа көтересің, – деді. Осындағы қыздардың ішіндегі ең кішісі Тұрсынбала еді. Сондықтан үлкен қыздардан жасқанып жүретін. Көнбеске амал жоқ. Арқасын Нұржамалға тосты. Соны күткендей-ақ ол қарғып мінді. Салмағы тым ауыр екен. Тұрсынбала мықшыңдай басып әзер жүріп келеді. Сыртқы есіктен екі қадам аттай бергенде шалқасынан құлады. Нұржамал тұра сала Тұрсынбаланың екі бетінен кезек-кезек шапалақпен тартып жіберді.
– Иттің қызы, – сен мені әдейі құлаттың ғой.
– Ондай ойым болған жоқ, мұзға тайып кеттім емес пе? Оны өзің де көріп тұрсың, – деп Тұрсынбала ақтала бастады. Оны тыңдаған Нұржамал жоқ. Бөлмеге жұлқына кіріп:– Мынау мені әдейі құлатты, – деп қыздарға айтып жатыр. Енді оған Әміршай қосылды. Ұрыстан Тұрсынбаланың құлағы тұнып кетті. Осы қылығы үшін үлкен қыздар Тұрсынбалаға бір күн тамақ бермей қойды. Онсыз да оңдырып тамақ ішіп жүрмеген Тұрсынбала әлсіреп қалды.
«Детдомның» қыздары ертеңгі, кешкі шайды бөлмеде отырып ішеді. Сондағы беретіні – жұқалап кесілген екі тілім нан, бір стакан жылымши шай. Кейде кішкене ғана сары май таратады. Түскі тамаққа қатар тізіп, бір өзбектің асханасына апарады. Беретіні – сықсаң суы шығып тұратын қара нан, ішінде үш-төрт түйір картобы бар, сылдыр су көже. Аш балаларға қандай нәр берсін? Шықпа, жаным, шықпа, – деп өмір өтіп жатыр. Көктемге қарай Тұрсынбала қатты ауырды. Екі көзі шүңірейіп, қалқиған құлағы ғана қалған. «Көп ұзамай өлетін шығармын» деп ойлады. Өлсе өлетіндей еді. Қасындағы қыздар: «Сенің аяғың басыңды қалай көтеріп тұр? Кәдімгі шалшық судағы басы үлкен ит балықтайсың» – деп күледі. Тұрсынбала қандай аурумен ауырғанын өзі де білмейді. Оған диагноз қойып, ем-дом жасайтын дәрігер жоқ. Өмірде екі-ақ қағида қалған. Өлсең – өлесің, өлмесең – тірі қаласың. «Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі» деген қазақтың мәтелімен айтқанда, барлығы бір құдайдың қолында.
Новотроицк селосы ирелеңдей аққан Шу өзенінің күн батысына орналасқан. Орыс жұрты қайда қоныс тепсе де өзен жағалайды емес пе? Нулы орманды, қамысты көлді мекендейді. Осы қисыннан алғанда селоның орналасуы олар үшін өте оңтайлы. Қармағын алып, үйінен шықса болғаны Шудың шоршыған балықтары қармаққа ілігеді. Қаз-үйректері қаңқылдап су бетінде қалқып жүргені. Жемтік іздеген шошқалары қорс-қорс етіп, өзен жағалайды. Орыс мұжықтары егін егеді, неше түрлі бау-бақша өсіреді. Осындай жайлы жерде қоныстанған орыстардың ашаршылық жылдары қылы да қисайған жоқ.
Орыс жұрты жаңа қоныс тепкен жерлеріне ең алдымен шіркеу салады. Осы шағын селоның өзінде патшалық Ресей кезінде үш бірдей шіркеу салынған. Бұл дегенің орыстың аталарынан қалған жердей осы мекенді мәңгілік тұрақтап қалам деген пиғылы болатын. Шоршыған балығы мол Шудың жағалауы бұларға құт мекенге айналды. Қазақтарды шөлге айдап, өздері бір рахат өмірге кенелгендей болды. Мұны місе тұтса бір сәрі ғой. Ендігі жерде олар өзеннің төменгі сағасына қарай ауыз салды. Бұл өңірде Дулаттың шымырынан тарайтын көкірек руы мекендейтін. Олар отырықшылыққа ертерек үйрене бастаған. Кірпіштен үй салып, айналасына жеміс ағаштарды отырғызды. Шу өзеніне бөгет салып, ен далаға егін екті. Арпа, бидай, тары өсіру күнделікті кәсіптеріне айналды. Осының барлығын көкіректің Биназар деген батыры ұйымдастырды.
Негізгі көкіректің ежелден бергі ата-мекені Оңтүстіктің Түлкібас өңірі болатын. Қоқан хандықтары осынау жатқан момын елді әбден басынды. Ұлын әкетіп құл қылды, қызын сатып пұл қылды, ойларына келгендерін істеді. Бірде көкіректің Қазыбай деген палуаны Тәшкенге бармай ма? Базарлап анау-мынауларын алып, Тәшкеннен шығып келе жатқанда теңкиіп-теңкиіп жатқан қауындарға көзі түседі. Шөл қысқан Қазыбай аттан түсіп, екі қауынды жұлып алып, кері бұрыла бергенде бір жас жігіт жүгіріп келеді. Ай-шайға қарамай Қазыбайды таяқпен ұра бастайды. Ашу қысқан Қазыбай әлгі жігітті бір ұрғанда ол анадай жерге ұшып түседі. Палуанның жұдырығына шыдай алмаған ол сол жерде жан тапсырады. Сөйтсе, бұл Жүнісқожаның гаремі екен. Отыз шақты адам Қазыбайға жабылып, оны апарып зынданға тастайды. Сіргелінің екі жігіті сол бетте ауылға қарай шабады. «Сынтаста» кеңес өткізіп, бітімге шақыруға жиырма шақты қарияларды жібереді. Жүнісқожа ешқайсын тыңдамастан барлық шалдарды Қазыбайдың қасына зынданға тастайды. Түгелдей дарға асуға бұйрық береді. Осыдан кейін үш жүз көкіректің жігітін бастап, көкіректің Мәнжі батыры Жүнісқожаның гареміне шабуыл жасайды. Қазыбайды оған қоса жиырма шалды құтқарып, ауылға алып келеді. Жүнісқожа қоқан ханы Құдиярға хабар береді. Ашуға мінген хан: «Көкірек деген руда жер бетінен жойып жіберіңдер», – деп он бір мың әскерді Тәшкент арқылы Шымкент, Сайрамға жібереді. Көкіректер тауға қашып, үңгір-үңгірді паналады. Жер бетінен жойылып кетпеу үшін қоқандықтармен жан аямай соғысты. Ру ақсақалдары ақылдаса отырып, көкіректің біразын бетбақдалаға көшіруді ұйғарды. Оған көкіректің жас батыры Биназар басшылық етті. Ұзақ жол жүріп, Мойынқұмның даласына да жетті. Шудың бойындағы қалың қамыс арасында жолбарыс, қабан-шошқа көп екен. Ұшқан құстың қанаты талатын «Мойынқұм» жері құсқа өте бай. Сексеуіл, жыңғыл, шеңгел арасында жортып жүрген қояндары қаншама. Осыны көрген Биназар: «Бұл өңірдегі әрбір сексеуілдің түбі бір-бір кесек ет екен. Әзірше осыларды қорек етсек те аштан өлмейміз», – дейді. Олар осылайша Шудың бойын біраз шиырлап көрді. Қалың сексеуілдің кейбір тұстары ашық алаңқайға толы екен.
– Мына Шудың қылталау жерінен бөгет жасаса кең далаға су шығайын деп-ақ тұр екен, – деп Биназар өзеннің сондай қылталау тұсына тоқтап, біраз тұрды.
– Мына жерден бөгет жасасақ, күншығыс жаққа қарай су шыққалы тұр. Анау ашық жатқан алаңқайларға бидай, тары егеміз. Биыл үлгере қоймаспыз, келер жылдан бастап балшықтан үй көтереміз, – деп Биназар мырзаға сұраулы жүзбен қарады.
– Ойың өте орынды. Табиғаты қатал «Мойынқұм» жеріне қыста отыратын үй қажет-ақ, – деді Мырза.
– Әрине, қыстау салған жақсы-ақ, оны бірден салуға биыл жағдайымыз келмейді ғой. Биылша киіз үйде өмір сүре тұрамыз. Осыдан төрт жүз жыл бұрын Мойынқұмға келіп, қазақ хандығын құрған Керей мен Жәнібектердің өздері киіз үйлерде ғұмыр кешкен жоқ па? Олардың соңынан еріп келген қазақтардың саны екі жүз мыңдай болған. Оның жанында біздің көшіміз түк емес қой, – деп Биназар өткен тарихты еске түсірді.
Биназар бастаған топ Шу бойына осылайша қоныс тепті. Көп ұзамай Биназар бастаған бір топ жігіттер «Мойынқұмның» біраз жерлерін шарлап шықты. Тіпті, болашақ жайлауларына жер іздеп «Хантауының» жыра-жыраларын аралады. Сылдырай аққан мөлдір бұлақтарда сан жоқ. Жер қайысқан мал бақсаң да белуардан келетін шөптің мұртын да бұза алмайсың. Болашақ мекендеріне көңілдері толған қоныс іздеушілердің қуаныштарында шек жоқ. Әсіресе, Мырза Биназардың көрегендігіне дән риза.
Қоқандықтардан әбден зәрезап болған жігіттер Мойынқұм даласына келгеннен кейін аң аулап, құс атып шерлерін әбден тарқатты. Қазандары етке толған жұрт кең тыныс алды. Бәрі қоқандықтардан құтылғандарына қуанды. Мойынқұмның ауа-райы құбылмалы келеді. Бірде жылы – бірде суық. Әсіресе, бір тұрса жеті күн соғатын бораны жаман. Бір тәуірі қары қалың емес, қыстың өзінде ала-құла. Сондықтан малы өрістен қалмайды. Қалың сексеуілді, жыңғыл, шеңгелді паналап жайыла береді. Кешкілік шеңгел қораға қамалады. Алда-жалда боран соға қалса, қысқа деп дайындаған шөптерін шашады. Соның әсерінен мал шығыны болмайды. Жылқы тебіндеп жайылады. Ел-жұрттың жылқыларын қосып арнайы жылқышылар бағады. Әзірше барымталап келген барымташы жоқ. Алғашқы жылдың қысы көкіректер үшін жайлы болды. Күн жылынып, көктем шыға бастаған кезде егіншілер ертеңнің қамына кіріседі. Ерте көктемнен тоған қазуды жоспарлаған Биназар жер-судың жағдайын жақсы білетін Сәмбет Қоңдыбайды шақыртты. Батырдың өзі арнайы шақыртқан соң Қоңдыбай да бәлсінген жоқ. Биназардың қошаметін көріп, дастарханынан дәм татты. Сәлден кейін әңгімені Биназардың өзі бастап:
– Қоңдыбай, Көкірек, Сәмбет – бір туғанбыз, арғы атамыз Шымырдан тараймыз. Тағдырдың талқысымен осында қоныс аударған жайымыз бар. Өткенді қоздата беріп қайтем, қоқаннан көрген қоқайымыз аз болған жоқ. Ендігі мекеніміз осы Мойынқұмның даласы болмақ. Сендер Шу бойын мекен еткелі қаншама жылдар болды? Егін егуді кәсіп етіп, мол тәжірибе жинадыңдар. Біз де мына кең далаға егін ексек, мал бақсақ дейміз. Соған өзіңнің көмегің керек болып тұр, – деді.
– Ағайынға қолұшын беруден қашпаймыз ғой. Дегенмен «құрғақ қасық езу жыртар» деген сөзді де ұмытпауымыз керек қой.
– Сондағы сұрарың не? – деді Биназар.
– Өздерің арып-аршып талай жерден келдіңдер. Мыңғыртып мал сұрасам, оным әбестік болар. Ержетіп қалған екі ұлым бар, соларға қалыңдықсыз көкіректің екі қызын берсеңдер болғаны. Сонда болашақ құдаларым үшін бар күшімді аямас едім, – деді.
– Бар тілегің осы болса, оны орындау қиын емес. Мына тоғанды қазып егінімізді егіп алайық. Күзге салым құда болып, той-тойлаймыз, – деді Биназар.
– Осы уәдеңде тұрасың ба, Биеке? – деді Қоңдыбай.
– Батырдың екі сөйлегені, өлгені емес пе! – деп, Биназар Қоңдыбайға сұраулы жүзбен қарады.
– Онда келістік, – деп Қоңдыбай Биназарға қолын созды. Екеуі қол алысып бір-біріне уәде берісті. Мұны дастархан басында отырған өзгелер: «Уәде құдай сөзі», – деп қолдап кетті. Қоңдыбай тамағын бір кенеп алып:
– Биеке, бұл егін егудің қыр-сыры көп қой. Оны білмей мол өнім алу мүмкін емес. Ертең тоған қазып, кең жазыққа су шығарамыз. Сол кезде әр дақылдың ойланып орнын табу керек. Мәселен, суы жақындау тоған маңына қауын-қарбыз, асқабақ егу керек. Одан кейін бидай себеміз. Ал, тарыны тоғаннан алыстау, еккен жөн. Тарының екі түрі болады, ақ тары, қызыл тары дейді. Ақ тарыны ертерек сәуірдің аяғы, мамырдың басында себеміз. Қызыл тарыны мамырдың аяғына таман егеміз. Ақ тары жүз жиырма күнде, қызыл тары тоқсан күнде піседі. Тарыны су ағатын тоғаннан алыстау, ең кем дегенде, екі жүз қадамдай жерге еккен дұрыс. Өйткені торғай деген тарыға өш келеді. Тары дән шаша бастағанда торғай деген қаптап кетеді. Балауыз дән өте дәмді әрі жұмсақ болады. Дәнге дәніккен торғайлар қалай тойғанын білмей қалады, асқазанға түскен тары дәні бөккен кезде бірден су ішпесе торғайларың ұзаққа ұша алмайды. Суға жетем дегенше топ-топ етіп жерге құлап, өзінен-өзі өліп қалады. Сондықтан тарыны екі мезгіл суғарып,содан кейін маңайына су жібермеу керек. Тамыз айының ортасынан аса бұл өңірге қырғилар келеді. Қырғи жүрген жерге торғай дегенің маңайлай алмайды. Осындай әдіспен тарыдан айтарлықтай өнім алуға болады, – деді Биназар Қоңдыбай айтқан әңгімеден бұрындары да хабардар болатын. Соған қарамастан Сәмбет Қоңдыбайдың сөзін зейін қоя тыңдады.
Бүгін осында қонақ боласың, ертең тоған қазатын жерді көрсетерсің, – деді Биназар Қоңдыбайға. Келесі күні Биназар елең-алаңнан ерте оянды. Ауылдың өзге жұрттары да таңмен таласа тұрды. Таңғы астан тойып ішкен Қоңдыбай Биназар отауынан көңілді шықты. Содан егін егетін алқапқа жетті. Қоңдыбай жан-жағына жіті көз тастап келеді.
– Егінді осы алқапқа дейін егесіңдер ғой, – деді Қоңдыбай.
– Иә, тоған суының аяғы осы жерге дейін келуі керек, – деді Биназар. – Шудың бойынан басталатын тоғанның жан-жағына түгелдей егін егеміз, – деді.
– Олай болса, мына есекке енгезердей біреуді отырғызып көмейдің басына дейін барайық, – деді Қоңдыбай. Биназар анадай жерде тұрған Қасаболатты шақырып, есекке мін, – деп ымдады. Ер тұлғалы Қасаболат есекке қарғып мінгенде, көк есек мықшың ете қалды. Үстіндегі зіл қара тастан ертерек құтылғысы келген есек, өзенге қарай безе жөнелді. Аттарына қарғып-қарғып мінген жігіттер есекке мінген Қасаболаттың соңынан ерді. Қоңдыбайдың мына амалына бәрі іштей таңқалып келеді. Қасында келе жатқан адамдарға:
– Есек деген үстіне ауыр адам мінгенде ешқашан өрге қарай жүрмейді. Баратын жерге тез жету үшін ылди-ылдиды қуалай жүреді. Қазір есек барып тоқтаған жерден тоғанды бастаймыз, – деді Қоңдыбай. Қасаболат мінген көк есек тымпың-тымпың жүріспен Шудың жағасына барып бір-ақ тоқтады. Ат басын іріккен Қоңдыбай:
– Биеке, көмей осы жерден басталады. Қазір біз бағанағы келген жерімізге қарай қайта жүреміз. Мен көрсеткен жерді жігіттер кетпенмен қазып, әр жеріне қазық қағып отырсын, – деді.
– Айтқаның болсын, – деді Биназар Қоңдыбайға.
Биназар бастаған бір топ адам келген іздерімен кері қайтты. Топ алдында, Қоңдыбай, кетпен ұстаған бес-алты жігіт. Қоңдыбай меңзеген жерді кетпенмен қазып, әр-әр жеріне қазық қағып келеді. Еш жерді мүлт жібермейтін Қоңдыбайдың көзін қырғидың көзі дерсің. Бұл Жаратушының кереметін айтсаңшы. Біреуді бай ғып жаратса, біреуді батыр, енді біреуді жер емшегін емген егінші етіп жаратады. Ешқандай оқыған, тоқығаны жоқ Қоңдыбайдың мына кереметіне, соңына ерген жігіттер таң-тамаша болып келеді. Олар ұзақ жүрді, талай жерге қазық қағылды. Осылайша тоғанның бітетін тұсына дейін жетті. Биназардың бар ойы – сәуірдің соңына дейін тоғанды бітіріп, кең далаға су шығару. Мезгіл наурыздың ортасы болса да, жер қарайып, көктемнің лебі ескен. Енді жұмысты бастамаса болмайды. Қоңдыбайдың көп ақыл-кеңесін тыңдаған Биназар, көп ұзамай ел-жұртты көмей басына жинады. Әр адамға бір-бір кетпен ұстатып, жиырма бес қадамнан жер берді. Бір жігіт, бір қызды қатар қойды. Өзіне бөлінген жерді қазып біткен жігіт, қасындағы қыздарға көмектесуі тиіс. Сойысқа мал бөлініп, тоған қазушылардың ас-суын дайындайтын қатын-қалаштарға тапсырма берілді.
Биназардың өзі күнұзақ тоған басынан шықпайтын болды. Әрқайсының тірліктерін жіті бақылады. Ас-судың мол болуына ерекше көңіл бөлді. Осылайша бір кездері мүлгіп тұрған Мойынқұм даласы еңбекпен жандана түсті. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші бүкіл көкірек жұдырықтай жұмылған соң, тоған қазу жұмысы сәуірдің аяғына жетпей аяқталды. Тоғанның ұзына бойына адам басына теңдей етіп жер бөлінді. Тоғанның жан-жағына қауын-қарбыз, бидай, одан әрірекке тары егілді. Осының барлығы бір үйдің адамындай ұйымшылдықпен ұйымдастырылды. Табиғат берген әділдіктен айнымаған Биназар ешкімді бөле жарған жоқ. Баймын деп байлар үстемдік жасамады, кедеймін деп кедей жыламады. Барлық тіршілік Биназардың бақылауында. Алғашқы жылдың өзінде өнім аз болған жоқ. Ел-жұрт қауын-қарбызға белшесінен батты. Қауыннан қауынқақ дайындап, бидай тарысын ұраға төкті. Осылайша көкіректер «қой үстіне бозторғай ұя салатындай» өмір сүрді. Аянбай еңбек еткен жандардан табиғат өз сиын аяған жоқ. Келер жылдан бастап ел-жұрт саман кірпіштен үй сала бастады. Төрт арыс көкірек түгелдей отырықшылыққа үйренді.
Сол шақта қоқандықтардың қырғыз бен қазақтың оңтүстік өлкесін билеп тұрған кезі болатын. Қоқан ханы қазақтардың көтеріліп кетуінен қорқып, әрбір аймаққа өздерінің адамдарын датқалыққа тағайындап қоятын. Қолдарына билік тиген олар ойларына келгендерін істеді. Шу бойының билігі Дуашы деген қоқандықтың қолында тұрды. Қанша айтқанмен, есімі елге кеңінен тараған батыр емес пе, Дуашы Биназардың ел-жұртының маңайына байқап-байқап басатын. Оның мұнысын қазақтың кейбір ашкөз байлары сезіп, кеуделеріне қызғаныш деген қызыл көз пәле ұялаған жағымпаздардың біразы:
– Дуашы мырза, басқа ауылға барынша қол салып, қолдан келген билігіңізді жасайсыз. Осы сіздің Биназар ауылына қарай батылыңыздың бата бермейтіні қалай? – деді.
– Қай ауылға қалай барам, қандай билік жүргізем, ол Қоқан әміршісінің құлы менің қолымда, – деп кеудесін кере түсті.
– Әрине, бар билік сіздің қолыңызда ғой. Дегенмен сол Биназар тайраңдап, соңғы кезде сіздің билігіңізді мойындамай бара жатқан сияқты. Биназардың соңына еріп, Мойынқұмды мекен еткен көкіректер елі құдды бір өзінше мемлекет секілді. Салық төлемейді, қалаған жерлеріне егін егеді, өздерінше базар ашады, мектептері тағы бар. Түбі осылайша тайраңдай берсе, басыңызға шығады ғой, – деп айтқан сөздері Дуашының ашуын келтірді.
Биназарға тісінің бата бермейтінін Дуашының өзі де сезеді. Бірақ соны ешкімге білдіргісі келмейді. Не қасиетінің бар екенін қайдам, сол батырды көрсе, жігері құм болып кетеді. Қанша жерден білдірмейін десе де маңайындағы жандайшаптардың біліп қойғанын сезген Дуашының ойланбасқа амалы қалмады. Егерде Биназардан тайсақтайтынын байқаса, ертең өзінің беделден айрылары айдан анық. Онда маңайындағылар ат басын аулақ салып, сөзін тыңдамай кетуі мүмкін. Ондай жерде қандай билік, қандай мансап болсын. Сондықтан да Биназарды сабасына түсіру керек деп түйген Дуашы жандайшабын шақыртып:
– Жаныңа бір топ адам алып, Биназарды айдап әкел. Көнбесе күш қолдан, тәубасына келтір, – деді. Жалаңдап тұрған жандайшаптар Биназар ауылын бетке алды. Келсе, Биназар үйінде жоқ. Қоқаңдаған қоқандықтар тыныш жатқан ауылдың берекесін кетіріп, Биназардың туысы ауыл ақсақалын алдарына салып айдап кетті. Биназар батыр у-шу, азан-қазан болып жатқан ауылының үстінен түсті. Ашуға мінген ол Дуашының ордасына қарай бет алды. Шудың суынан өтіп, шапқан бетте Дуашының ордасына келді. Келсе қадірменді ақсақалды жазықсыздан-жазықсыз бұғаулап, ағашқа байлап қойыпты. Батырдың тұла бойын одан сайын ашу керек. Есік алдындағы күзетшілерін бірінен кейін бірін лақтырып жіберіп, ордаға кірді. Маңайындағы жағымпаздарымен әңгімелесіп, жайбарақат отырған Дуашы Биназар кіріп келгенде, өзінің орнынан қалай тұрып кеткенін де аңғармай қалды. Өңі бозарып, түсі бұзылып, қалш-қалш ете бастады. Әрең дегенде тілге келіп:
– Батыреке, бізден бір білместік кетті, айып етпе. Бір ашуыңды басып, ақсақалыңды алып ауылыңа қайт. Бұдан кейін сенің ауылыңа ешкім баса- көктеп кірмейтін болады, – деді.
– Бүйтіп басына берме. Қанша жерден датқа болсаң да туырлығыңды тұл етіп, өзіңнен бастап, үрім-бұтағыңа дейін қырып саламын, – деді. Биназардың мына сөзінен кейін Дуашы өз жанынан өзі шошыды. «Мынау ашуға мінсе, үрім-бұтағымнан түк қалдырмас» деп зәресі ұшты. «Аш пәледен, қаш пәле» демекші, артымды қысып жүргенім жөн болар» деп түйді. Биназар батыр ордадан шығып кетті. Сөйтіп шаңқайған күн астында шалажансар болып жатқан ақсақалды байлаулы тұрған аттың біріне мінгізді. Шылбырымен жетекке алып, ауылына қарай жүріп кетті. Биназар ұзап кеткеннен кейін Дуашының көңілі сәл де болса орнына түскен кезде жанында отырғандардың бірі:
– Дуашы мырза, әлгінде Биназар батыр кіріп келгенде, орныңыздан қалай тұрып кеткеніңізді байқамай қалдыңыз ғой, не болды сонша? – деді. Сонда Дуашы әзер-әзер сөйлеп:
– Ол кіріп келгенде оның екі иығында отырған екі жолбарысты көрдім. Биназар тек батыр ғана емес, қасиетті, әруағы тасыған ерекше жан. Оны мен бұрыннан сезуші едім. Сендердің сөздеріңе ілесем деп бір ажалдан қалдым. Ертеңгі күні оның менің датқа екеніме қарамай өзім тұрмақ, үрім-бұтағымды қырып тастауы мүмкін емес пе? – деді.
Содан былай батыр ауылына Дуашының жандайшаптары қия баспайтын болды. Ел-жұрт қоқандықтарға зекет төлеуден құтылды.
Қазақ жеріне отаршылдық оймен келе бастаған орыстарға Кенесары хан әу бастан-ақ қарсы болды. Өмірінің көп жылдарын солармен соғысумен өткізді. Орыстардың салған бекіністерін талай рет жермен-жексен етті. Бірақ бақайшағына дейін қаруланған орыстардың зеңбіректері мен мылтықтарына қарсы тұра алмады. Содан ығыса отырып, Хантауының бауырына келіп жетті. Хан Кемені мұндағы Көкірек, Сәмбет, Жалайырлар жарқын жүзбен қарсы алды. Осы рулардың батыр-бағландарымен жүздескен Кенесары арнайы кеңес өткізді. Солтүстіктен дүбірлетіп келе жатқан қарашекпенділердің көп ұзамай осында келіп жетерін айтып, жергілікті руларды соларға қарсы тұруға шақырды. Сол кеңеске Биназар батыр да қатысқан еді. Хан Кенені ерекше құрмет тұтатын Биназар ештеңені аяған жоқ. Әскерлері қорек етсін деп үйір-үйір жылқы, сойысқа мал, тең-тең астық берді. Хан Кененің әскеріне өз тарапынан біраз жігіттерді қосты. Осы маңайды мекендейтін өзге рулар да мейлінше қолұшын созды. Хан Кененің ең басты мақсаты – қырғыздарды қосып алып, қарашекпенділерге қарсы тұру еді. Одан кейінгі жоспары қазақтың оңтүстігін, одан қалды қырғыз жерін қоқандықтардан азат ету болатын. Бұған қырғыз манаптары көне қоймады. Орыстармен, одан қалды қоқандықтармен ауыз жаласып, олардан қару-жарақты көптеп алды. Аздаған әскерімен оларды жеңу мүмкін емес еді. Қанымыз бір деген қырғыздың теріс айналуы Кенесары ханның жанына қатты батты. Сол үшін қоршауға түсіп, жеңіліс тапты. Қайсар Кенесары хан қоршауды жарып, қашып шығуға болар еді. Алайда ол «ханның жаудан қашқаны өлгені», – деп қырғыздарға қасқая қарсы тұрды. Соңғы әлі қалғанша шайқасқан ол осылайша қолға түсті. Қырғыз манаптары Хан Кененің басын кесіп, орыс патшасына табыс етті. Соңғы ханынан айрылған қазақтың рухы осылайша түсіп кетті. Орыс мұжықтары еркін келіп, Шу бойына қоныс тепті. Үй салып, шіркеу көтерді. 1847 жыл қазақтар үшін осындай қайғымен аяқталды.
Сол жылдары қырғыздың Орман манабы орыс пен Қоқан ханына арқа сүйеп, қазақтарға ойына келгенін істеді. Орман манаптың бас батырына айналған Қарабәйтік қазақтарға қырғидай тиді. Тегін олжаға әбден дәніккен Қарабәйтік бес жүз қолмен тағы да қазақ даласына жорыққа шықты. Алатаудың баурайынан бастап, сонау Отардың кең даласына дейінгі алқапты адақтап, есіргені соншалық, барымталаған жылқыларын бірден айдап кетпей бір жерге жинады. Күн сайын ауыл-ауылды шауып, тартып алған жылқыларымен мал санын көбейте берді. Бұл жағдайдан беймәлім Биназар батырға хабар, Қарабәйтіктің қолы Отар даласына ойысқанда жетті. Қол жинауға уақыт тар болып, қасына отыз-қырық шақты жігітті ертіп батыр жолға шықты. «Шоқпар» асуынан, «Жайсаң» жайлауынан асып, Қордай асуына жақындағанда, Дулаттың Сиқым мен Жаныс руынан олжалаған мыңдаған жылқыны алға салған қырғыз қолын қуып жетті. Аз ғана топпен «жауқайдалап» келе жатқан қазақтарды көрген қырғыз қолы тастай түйіліп, соғыс шебін құруға бет алды. Сол кезде Қарабәйтік өз жігіттеріне: «Тоқтаңдар» деген белгі беріп: «Қолбасшының бітімі бөлек екен, өзіме жіберіңдер, жаппай соғыс салмаңдар», – деп бұйырды. Осы сөзді айтып болып, атына қамшы салып, Биназарға қарсы ұмтылды. Қас-қағым сәтте екі батыр найзаласып кетті. Алайда, ә дегенше екі найза жерде қалып, екі батыр бейне аударыспаққа шыққан жандардай бірін-бірі жұлқи тартты. Атағы бүкіл қырғыз бен қазаққа мәшһүр болған Қарабәйтік мына өзіне беймәлім батырдың қайратына таң-тамаша қалды. Еңгезердей қазақ батырының күші өзінен асып түспесе, кем емес екенін Қарабәйтік бірден түсінді. Қазақ батырының қолы өзін қысып барады. Тізгіндері бос қалған қас батырдың аттары барынша шауып келеді. Сөйтіп жүріп суы мол, тулап аққан Ырғайты өзенінің бойына ығысып кеткендерін өздері де байқамай қалды. Соңдарынан айқайға басып ілескен жігіттер өзен бойындағы сазды жерге аттары бауырына дейін батпақты суға батып, бірін-бірі жібермей қарысып қалған хас батырларды көрді. Сол кезде Қарабәйтік тілге келіп: «Батыр екеуміздің де аттарымыз батпаққа батты, енді бекерге мерт боламыз, егер көнсең, жоғарғы ағайынның жылқылары маған олжа, ал қалғаны өзіңе олжа, бірімізді-біріміз жіберейік, – деді. Биназардың келіспеске амалы қалмады. Бекерден-бекер батпаққа батқанша жылқының жартысын болса да қайырып әкетіп, иелеріне қайтарып берейін деп түйді. Екі батыр да қарысқан қолдарын жіберіп, аттарынан түсті. Сөйтті де батпақты суды кеше-меше жағаға шықты. Манадан бері екі батырдың жекпе-жектерін жіті бақылап тұрған жігіттер аттарынан түсіп, батпаққа батқан аттарды шығара бастады. Қарабәйтік пен Биназар үстеріндегі киімдерін шешіп, Ырғайтының суына күмп берді. Үстерін тазалап, киімдерін күнге кептірді.
– Менің күшіме тең келетін батыр жоқ еді, сені бұрын-соңды көрмеппін, – деді Қарабәйтік.
– Орман манаптың бас батыры екеніңді естуші едім, бірақ өзіңді барымташы ұры деп ойламаппын. Тыныш жатқан елдің берекесін кетіргенің қалай? Біле-білсең, қырғыз-қазақ бір тумап па едік? Кенесары ханның соңына, бір тудың астына біріккенімізде қоқандардың күлін көкке ұшырар едік. Шындап келгенде екі елді де азаптап отырған солар ғой. Соны неге түсінбейсіңдер? – деді Биназар.
– Орман манап әмір өткен соң Кенесары ханға қарсы тұрдық, өзіміздің елімізді қорғадық, – деп Қарабәйтік ақтала бастады. – Айтпақшы, мен сені танымадым, өзіңнің аты-жөнің кім? – деп Қарабәйтік қайталап сұрады.
– Азан шақырып қойған атым – Биназар, төрт дулаттың бірі боламын, – деді қазақ батыры.
– Ер екенсің, ал енді уәдем – уәде, мына жылқылардың жартысы сенікі, – деп Қарабәйтік жігіттеріне жылқыларды екіге бөлуге әмір берді. Жігіттер жан қойсын ба, қырғыздар қаптаған жылқыларды екіге бөлді. Биназардың бұлай етпеске амалы қалмады. Қарабәйтік бастаған бес жүз жігітке өзінің отыз-қырық жігітімен төтеп беру мүмкін емес. Ең болмаса, жартысын алып, иелеріне таратып берейін деп түйді. Биназардың сарбаздары өздеріне бөлінген жылқыларды терістік жаққа қарай бұрды. Екі батыр «Ырғайты» өзенінің бойындағы төбеде осылай танысты. Аттарына қайта қонған батырлар өз жігіттеріне қарай бет алды. Қарабәйтік барымталап алған қалың жылқыларымен қырғыз еліне бет алса, Биназар батыр үн-түнсіз төбе басында тұрып, кетіп бара жатқан қырғыз шапқыншыларына қарап: «Бес қаруым бойымда жоқ, маған жан керек болды, лажсыз Қарабәйтіктің ұсынысын қабылдауыма тура келді. Осы жолы Кенесары хан мен Наурызбайдың кегін қайтарудың сәті түсіп еді, «Әттең! Әттең-ай!» – деп Биназар ауыр бір күрсініп алды.
Осы бір оқиғадан кейін қырғыз бен қазақ арасында алакөздік пайда болды. «Жанға – жан,малға – мал» деген кек тұтанып, қазақ жеріне қырғыздың көз алартуы басталды. Екі елдің билері жиі-жиі кездесіп, айтыс-тартыс ұзаққа созылды. Бөлтірік шешеннің алғырлығымен қырғыз бай-манаптары жөнге келіп, Шу бойынан бері аспауға уәде берді. Дегенмен екі елдің барымташылары барымта жасауды қойған жоқ. Көкіректің Итеке батыры қырғыз байларының жылқыларын үйір-үйірімен айдап келіп, кедей-кепшікке үлестіріп отырды.
Жоқтаушысы жоқ болса – жер жетім, ер-тұлғалы батыры болмаса – ел жетім. Бұл – өмірдің өзінен туған қағида. Қазақ ең соңғы ханы Кенесарыдан айрылып қара жамылды. Ал Шу бойының халқына қорған болған Биназар батырды жергілікті байлар у беріп өлтірді. Әділетті батырынан айрылған көкірек руының рухы осылай түсті. Орыс мұжықтары Шу бойын жағалай қонған ауылдарға көптеп көшіп келе бастады. Сонау Ресейдің Петербор қаласынан келген Гульяев деген көпес Шу бойына тереңдей еніп, Мойынқұм жерін еркін иелене бастады. Шудың өңірі қарақұрым аңға бай, Шудың суында балықтары шоршып жүреді. Осындай құт мекенге келген орыс мұжықтары білгендерін істеді. Орыстың астанасынан, жанға жайлы жерден Гульяев бұл жаққа неге келді? Әрине, көздің құртын жеген ен байлықты иемденуге, шексіз байлыққа кенелуге келді. Олар бағалы аңдардың терілері мен дәмді еттерін, балықтарын Ресей асырды. О бастағы мақсаты да осы болды, шіркеу салды, ен далаға кеңінен қанат жайды. Өмір бойы малмен күн көрген қазақтың өрісі тарылды. Мойынқұм жеріне қайғы-қасірет солармен бірге келді.
Кеңес өкіметі орнады. «Кедей-кепшікке теңдік әпереміз, барлық халықтың ұлдары бірдей өмір сүреді. Бай-манап, кедей-медей деген болмайды. Бар билік кедейлерге беріледі», – деп жар салды. Бұған елең етіп, қолдағандар аз болған жоқ. Колхоздастырамыз, – деп бүкіл жұртты дүрліктіріп, байлардың малдарын тартып алып, өздерін итжеккенге жер аударды. Одан қала орта шаруаның малына ауыз салды. Әліпті таяқ деп білмейтін сауатсыздар ел басқарды. Шаш ал десе бас алды. Оларда аяушылық деген сезім болмады. Айт десе болды шаба жөнелді. Сөйте, сөйте кедейлердің мал-мүлкіне қол салды. Барлығын бір орталыққа жинады. Салықтың түрі көбейді. Тұяқ салығы, сүйек салығы, ет салығы дегенді шығарды. Ұрадағы астыққа қол салды. Онымен қоймай бала-шағасына талғажау еткен дорбадағы бидай, тарыға дейін тартып алды. Осыдан кейін аштық болмағанда қайтеді? Қазақтар қырғыз, өзбек, түркімен, тіпті тәжік жеріне босып кетті. Осының бәрін жоғарыда отырған Сталин білмеді ғой дейсің бе? Әрине білді. Қазаққа деген жымысқы жаман ойлары болды. Ата-бабадан қалған жерді меншіктеп, қазақты қырық бөлікке бөлгісі келді.
Қазан революциясынан кейін мешіттерді талқандап, орыстардың шіркеуіне дейін ауыз салды. Сол кездері Новотроицкідегі үш шіркеудің бірін «детдомға» екіншісін мемлекеттік мекемеге үшіншісін отызыншы жылдары қазақ мектебіне айналдырды. Тұрсынбала «детдомның» өзге қыздарымен бірге осы мектепке барды. Зерделі қыздың оқуға деген ынтасы жақсы. Мұғалімдердің көзіне ерекше түсіп жүрді.
Көктем – жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілетін шағы. Көрер жарығы бар екен. Тұрсынбала бұл сынақтан әзер-әзер дегенде өтті. Бірте-бірте бері қарап, жазға салым ауруынан жазылып кетті. Осындай күндердің бірінде Аққыз апасы келді. Бірін-бірі өлердей сағынып қалыпты. Апасы құшағына алып қысқанда Тұрсынбала еңіреп жылап жіберді. Апасының ыстық құшағы жыламасына қоймады.
– Қой, қызым, жылама, – деді.
– Апа, сізді әбден сағындым ғой. Көкемнің жағдайы қалай? – деп Ошақбайды сұрай бастады.
– Қызым, қалай айтсам екен? Соны саған жеткізе алмай тұрмын ғой.
– Не болды? – деді Тұрсынбала жұлып алғандай.
– Көкең қайтыс болды!
– Не деп тұрсың? – деп Тұрсынбала одан сайын еңірей түсті.
– Аштықтың кесірі ғой, ісіп-кеуіп жүруші еді, содан оңала алмады.
– Енді біз қайтеміз?
– Қайткені несі? «Көппен көрген ұлы той» дейді ғой қазақ. Сол айтпақшы, халық не көрсе біз де соны көреміз. Бұл деген – ел басына төнген нәубет. Қаншама адам аштан қырылды? Отбасынан тірі пенде қалмай қара жамылғандар қаншама? Бір әулеттен екеуміз ғана тірі қалдық. Ендігі үміт бір өзіңде. Сондықтан жатпай-тұрмай оқы. Үлкейгенде үлкен қызмет істеп, апаңды асырайсың, – деді.
– Жаным аман болса сізді асыраймын, – деді Тұрсынбала.
– Жарайды, болар іс болды, өзіңнің жағдайың қалай?
– Мен де елмен бірге көріп жатырмын. Ауырып қалып едім, әзер дегенде айықтым.
– Оны байқап тұрмын, тым жүдеусің ғой, – деп Аққыз қойнынан бір таба нан шығарды. Нан иісі мұрын жарады: – Мынаны осы жерде отырып жеп алшы, – деді Аққыз.
– Тұрсынбала апасы үзіп берген таба нанды бұралақтап жей бастады, – Апа, өзіңіздің жағдайыңыз қалай?
– Жаман емес, колхозда жұмыс істеп жүрмін. Аздаған астық беріп еді, соны талғажау етіп тұрмын. Сол берген бидайды диірменге тартып, саған осы таба нанды әкелдім. Басқадай ештеңе болмады.
– Мені ойламай-ақ қойыңызшы. «Детдомның» берген тамағын ішіп, өмір сүріп жатырмыз. Тұрсынбала таба нанды біраз жеді де:
– Апа, қалғанын үйге апарып, өзіңіз жеңіз, – деп таба нанның қалғанын Аққыз апасына қайтарды.
– Жоқ, өзің же! Үйде аздаған азығым бар ғой, – деп жарты таба нанды Тұрсынбаланың өзіне қайтарды. Екеуі бірін-бірі құшақтап ұзақ отырды. Сонда да сағыныштары басылар емес.
– Қызым, ауылға дейін он екі шақырым жол бар. Жарық барда жетіп алайын, – деп Аққыз орнынан тұрды.
– Білем ғой, апа, енді қашан келесіз?
– Жұмыстан жіберсе, көп ұзамай тағы келермін.
– Апа, сізді сағынам ғой, – деп, Тұрсынбала Аққыз апасының екі бетінен алма-кезек сүйді. Аққыз да:
– Жаным, жарығым! Мен сені сағынбайды ғой дейсің бе? Мына ашаршылық болмаса бірге тұрмаймыз ба? Сен оқып, білім алуың керек, – деді Аққыз.
– Оқимын, апа, үлкейгенде сізді әлпештеп асыраймын, – деді Тұрсынбала. Осылайша екеуі бірін-бірі қимай қоштасты.
«Детдомдағы» күндер осылайша өтіп жатты.
Жазды күні болған соң, қыздар терезені ашып жататын еді. Барлығы шырт ұйқыда жатқан. Түннің бір уағында улап-шулап, алдында ұзын бойлы, сақалы бар, үстіндегі киімі қап-қара біреу ақ жалауды көтеріп алған. Артында тізілген тағы біраз адамдар дәлізге кірді. Қыздардың бәрі оянып кеткен. Қайсыбіреулері терезеге қарай ұмтылды. Енді біразы қорыққанынан төсектерінің астына кіріп кетті. Олар тез арада жоқ болды. Қыздар қорыққаннан таң атқанша ұйықтай алмады. Ертеңіне «детдом» директоры: «Не болды?» деп сұрады. Барлығы болған жағдайды тәптіштеп айтып берді. «Детдом» директоры қыздардың сөзіне сенер-сенбесін білмеді. Қыздар бірауыздан: «Енді біз бұл жерге жатпаймыз», – деп шуылдасты. Директор қыздардың барлығын ауладағы қораға көшіруге мәжбүр болды. Осы бір оқиға талайларды дүрліктірді. Большевиктердің «құдай жоқ, дін апиын» деген сөздеріне қыздар күмәндана қарады. Осыншама қыздардың бәрінің көргендері бірдей болды. Бұған қалай сенбеске? Шындығында, сол кезде бір шіркеу орыс мектебіне екінші шіркеу қазақ мектебі берілген-ді. «Детдом» қыздарды аштан өлтірмеді. Өзгелермен бірге Тұрсынбала сол қазақ мектебінің жетінші сыныбын бітірді.
1939 жылғы халық санағында қазақтардың саны бір миллион тоғыз жүз мыңға әзер жетті. Қазан революциясының алдындағы санақта қазақтың саны алты миллион болған еді. Сонда төрт миллионнан астам қазақ аштықтан қырылды. Одан қалды, сталиндік репрессияға ұшырап, қанша оқығаны, тоқығаны мол, көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар «халық жауы» деп атылды. Бұл қазақ халқы үшін үлкен қасірет болды. Мұның астарында үлкен зұлымдық пиғыл жатыр еді. Ол – қазақты қырып-жойып, байлыққа толы кең даласын еркін иемдену. Тарихта небір қырғын оқиға бастан өтті. Бір елді бір ел шауып, жазықсыз жандарды түгелдей қырып салғаны белгілі. Алайда өз елін, өз жерін қырғынға ұшыратқан сталиндік репрессия ешқандай мемлекетте болмаса керек. Адам жанын алу шыбын өлтірудей-ақ болды. Бірақ қанша жерден қырғынға ұшыратсаң да тіршілік жасай береді. Сондай нәубеттен тірі қалғанның бірі – Тұрсынбала.
Тоғыз жолдың тарабына айналған Шу станциясы. Станция маңы – сұрықсыз. Көпшілікпен бірге Аққыз бен Тұрсынбала да Алматыға баратын поезды күтуде. Қызын алғаш рет ұзақ сапарға шығарып салғалы тұрған Аққыздың көңілі жай табар емес. Қызын ешқайда жібергісі жоқ еді. Амал жоқ. Тұрсынбаланың оқуы керек. Оқу ғана мұны мына азапты өмірден құтқара алады. Әйтпесе, мына сүреңсіз ауылда мұның өмірінің не болары белгісіз.
Көп ұзамай Алматыға бет алған жолаушы поезы станцияға келіп тоқтады. Біреулер түсіп, енді біреулер вагонға міне бастады. Аққыз Тұрсынбаланы қайта-қайта құшағына басты. Екі бетінен алма-кезек сүйіп:
– Қызым, жолың болсын! Әрдайым абайлап жүр, жиі-жиі хат жазып тұр, – деген сөзді қайталаумен болды.
– Жарайды, апа, хатты жиі жазып тұрамын. Өзіңізді сақтаңыз, менің де сізден басқа ешкімім жоқ, – деп вагонға мінді. Поезд орнынан қозғалып, Аққыз біраз жерге дейін ілесіп жүрді. Терезеден қызының сұлбасын көріп, көзіне тағы да жас алды.
* * *
Арада талай жылдар өтті. Бұл екі арада Кеңес өкіметі Ұлы Отан соғысын бастан кешірді. Одан қалды, соғыста қираған қалаларды қалпына келтірді. Халықтың қайсарлығының арқасында бар қиындықтарды жеңді. 1953- жылдары өмір бір қалыпқа түсе бастаған-ды. Қазақтың Ілияс Омаров, Сабыр Ниязбеков, Асанбай Асқаров, Екейбай Қашағанов, әйелдерден – Хиуаз Доспанова, Мақфуза Нұрлыбаева Мәскеудегі үш жылдық партия мектебінде оқып жүрген. Солардың арасында Тұрсынбала Абдраманова да бар еді. 1956 жылдың жаз айында Жұмабай Шаяхметов ауырып, Мәскеудің Бурденко атындағы ғылыми-зерттеу институтында жатыр деген хабарды естіді. Бұған Тұрсынбала қатты алаңдады. Осы бір қайсар адамды бүкіл қазақ құрмет тұтушы еді. Соның бірі Тұрсынбала болатын. Оның көз алдына Жұмабай Шаяхметовты алғаш көрген сәті елестеп кетті.
Бұл – 1950 жылдың көктем айы Жұмабай Шаяхметов Қазақстан Орталық партия комитетінің бюро мәжілісін басқарып отырған. Жасы біразға келіп қалған, түсі жылы, бүйрек бетті ақсары кісі екен. Тұрсынбала Қасен қызы Жамбыл облыстық Көктерек аудандық партия комитетінің кадрлар мәселесі жөніндегі хатшысы қызметіне бекітілуге шақырылған. Азын-аулақ сұрақтардан кейін бюро мүшелері бекітілсін деп ұйғарым жасады. Сол жолы ол Жұмекеңнің елмен сөйлесу, бюроны басқару мәдениеттілігіне тәнті болған.
Екінші рет 1952 жылдың жазында Жұмабай Шаяхметов Жамбыл облысына іссапармен келіп, облыстың біраз жерлерін аралап болған соң облыс активінің жиналысына қатысты. Жиналыс облыс орталығының теміржолшылар сарайында өтті. Облыстық партия комитетінің бөлім бастықтарымен бірге Тұрсынбала да алдыңғы қатарда отырған. Жұмекең президиумда отырып, алдыңғы қатардағылардың кім екенін, қандай қызметтерде істейтінін облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Еділбаевтан сұрап білді.
Облыстық атқару комитетінің төрағасы болып Хамит Сафин істейтін. Ол кісінің үш орынбасары бар болатын. Борис Андреевич Тальков – өнеркәсіпті, Ғарипжан Досымбеков ауылшаруашылығын басқаратын. Үшіншісі Тұрсынбала Қасенқызы мәдени-ағарту, денсаулық, байланыс, сауда-қаржы және коммуналдық шаруашылықтарға басшылық етіп жүрген. Тұрсынбаладан өзге орынбасарлар президиумға жайғасқан. Ештеңені ұсақ-түйек деп қарамайтын Шаяхметов:
– Неге әйел орынбасарды президиумға ұсынбағансыңдар, ол кісіні облыстың активі жақсы білуі керек емес пе? – деп ренжіді. Жұмабайдың ұсынысы бойынша жиналыстың соңында қабылданатын, Сталинге, Кремльге жіберілетін хатты оқуды Тұрсынбала Қасенқызына жүктеді.
Жиналыс біткен соң, облыстық партия комитетіне келіп, Тұрсынбаланы шақыртып жеке қабылдады. Тұрсынбала әке-шешесінің, жақын туыстарының 1930-1933 жылдардағы Қазақстанда болған ашаршылық кезінде қайтыс болғанын, содан балалар үйінде тәрбиеленіп, тірі қалғанын айтты. Шаяхметов:
– Облыс басшылары міндетіңді ойдағыдай атқаруға көмектесе ме? – деп сұрады. Одан кейін – «Жұбайың мен үй ішіндегілер осындай жұмыста жүргеніңе наразы емес пе? – деп тағы сұрады. Тұрсынбала жолдасының да басшылық қызметте екенін, өзіне жүктелген қызметті жақсы түсінетінін жасырған жоқ. Бұдан соң Шаяхметов:
– Қарағым, барлық жағдайыңды, ойыңда жүрген мәселелеріңді маған қысылмай айт. Мен тек ЦК-ның хатшысы ғана емеспін, ел ағасымын ғой, – деді.
Тұрсынбала облатком төрағасы Сафинмен біраз мәселелер бойынша дұрыс түсінісе алмай жүргенін, көлік бөлінбегендіктен аудандарға шығып, өзі басқаратын мекемелердің жағдайларын көзімен көріп, тиісті мәселелерін шеше алмайтынын айтты. Осы жерде «осы мен артық кеткен жоқпын ба?» деп іркіліп қалды.
– Іркілмей айта бер, қарағым! Қойып отырған мәселелерің өте орынды. Бұл жағдайларды обком хатшыларына айттың ба – деді Шаяхметова.
– Жоқ, басшылардың арасына сөз қосуды жөн көрмедім, – деді Тұрсынбала.
– Маған айтар қандай тілегің бар? – деді Шаяхметов.
– Мен соғыс басталып кеткендіктен жоғары оқу орнын бітіре алмай қалып едім. Мүмкіншілік болса, одақтың партия комитетінің жанындағы үш жылдық партия мектебіне жіберсеңіздер жақсы болар еді, – деді Тұрсынбала. Жұмабай Шаяхметов Тұрсынбаланың сөзін зейін қоя тыңдады. Ара-арасында қалта блокнотына түртіп, бірдеңелерді жазып отырды. Әңгіме кезінде Жұмекең өзін қарапайым жанашыр жақын адамдай ұстады. Оның өте зейінді, қамқор адам екені бірден байқалды. Қанша жерден жұмыс басты болса да әйел кадрларды қабылдап, оларға ақыл-кеңес бергеніне қалай риза болмассың? Оның өнбойынан ұлтжандылығы айқын аңғарылып тұрды.
Көп ұзамай Министрлер Кеңесінің төрағасы Нұртас Оңдасыновтың орынбасары Мақфуза Нұрымбетованың өзі Тұрсынбалаға телефон соқты. Жағдайларды сұрап білген соң: жақында ғана Министрлер кеңесінің кіші алқа отырысы болғандығын онда Жұмабай Шаяхметованың Жамбыл облыстық атқару комитетінің төрағасы Сафинді қатты сынап, ескерту жасағанын айта келіп:
– Тұрсынбала Қасенқызы, соған айтар тағы бір жақсы жаңалығым бар, – деді.
– Ол қандай жаңалық?
– Жұмабай Шаяхметовтың нұсқауымен соған «Победа» жеңіл машинасы бөлінді, – деді.
– Жеткізген қуанышты хабарыңызға көп-көп рахмет! – деп Тұрсынбала қуанып қалды.
Жұмабай Шаяхметов өзі республиканы басқарған тұста әйел кадрларын өсіріп, олардың қоғамдағы белсенділіктерін арттыруға барынша күш салды. Көптеген әйел кадрларын басқару органдарына жұмысқа тартты. Әйелдер аудандарда, қалаларда, облыстарда, орталық аппараттарда басшы қызметте істеп жүрді. Ол кісінің ерекше бір қасиеті ешнәрсені назардан тыс қалдырмайды. Тұрсынбаланың Орталық партия мектебіне барсам деген тілегін ұмытпапты. 1953 жылдың қыркүйек айында Орталық Комитетінің қаулысымен Мәскеуге үш жылдық партия мектебіне оқуға жіберілді. Содан бері үш жылдай уақыт өткен. Ендігі жерде қазақтың атпал азаматының ауруға ұшырағаны талайлардың қабырғасын қайыстырды. Тұрсынбала өзімен бірге партия мектебінде оқып жүрген қазақ әйелдеріне: «Жұмекең Бурденко атындағы ғылыми-зерттеу институтында емделіп жатыр екен. Көңілін сұрауға барып қайтайық», – деді. Содан барлығы Жұмекеңнің көңілін сұрауға келген. Жұмекең олардың келгеніне әжептәуір қуанып қалды. Екі бөлмелі люкс палатада жатады екен. Кезегімен екі мейірбике күтім жасап жүр. Осының өзі Жұмекеңнің беделінің зор екенін байқатқандай. Қазақтың қонақжайлылығы қалсын ба? Жұмекең асханаға телефон шалып, қойдың еті мен сүт қатқан шай алдырды.
– Ал, қарақтарым, келіп қалған екенсіңдер, мынау қойдың етін әдейі алдырдым. Елдің дәмін сағынып жүрген шығарсыңдар, ұялмай-қысылмай алып отырыңдар, – деді. Шайнектегі сүт қатқан шайды өзі құйып берді. Алғашында қысылыңқырап отырған әйелдердің көңілдері жадырай бастады. Өздерін қазақтың үйінде қонақ болып отырғандай сезінді. Сәлден кейін әңгіменің тиегі ағытылып, палата ішін көңілділік жайлады. Жұмекең жайдары жүзбен ақтарыла сөйлеп отыр. Ендігі жерде әйелдердің өздері көңілде жүрген көп сауалдарын қоя бастады. Өзі жайлы білгісі келетінін Жұмекең олардың емеурінінен таныды.
– 1950-1951 жылдың қатты қысында Қазақстанда мал басының көп шығынға ұшырағанын ұмытқан жоқ шығарсыңдар? – деп бастады сөзін Жұмекең. – Осы мәселе бойынша жауап беру үшін мені Мәскеуге Орталық Комитеттің саяси бюросына шақырды. Мен барлық жағдайды: қыстың қатты болғанын, малдың басын сақтап қалуға ешқандай мүмкіншілік болмағанын баяндап шықтым. Бір кезде Орталық комитеттің ауыл шаруашылығы жөніндегі хатшысы Никита Сергеевич Хрущев:
– Жұмабай Шаяхметович, расскажите нам, как Вы умудрились потерять половину овцеголовья Казахстана? – деп қоймады. Өн бойымды ашу биледі де:
– В республике была очень суровая зима, у нас скот в основном содержится на отгонных участках, мы не могли повлиять на погоду. Я имел дело со животными, может быть поделитесь, своим опытом, Никита Сергеевич, как Вы потеряли половину населения Украины, вы имели дело сознательными людьми? – деп өзіне қарсы сұрақ бергенімде, екі беті құлағына дейін қызарып, бетінің түгі шығып кетті. Ол менен мұндай сұрақты күтпеген болуы керек. Сталин мырс ете қалды.
Украинада Хрущев бірінші хатшы болып тұрған кезде құрғақшылықтан ашаршылық болып, халқының жартысы қырылып қалғанын есіне салған едім. Осы бір сөзім оның көңілінен кетпей жүрген екен. Сталин қайтыс болып, оның орнына партияның бірінші хатшысы болып Хрущев келді. Ол келген бетте Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игерудің мәселесін қозғап, мені екі рет саяси бюроның мәжілісіне шақырды. Мен екі ретте де бюроға республикада бұған мүмкіншіліктің жоғын, адам күші мен техниканың, қаржының жоғын дәлелдеумен болдым. Шынында да, ол кезде колхоздарда еңбек ресурстары жоқ болатын. Колхозшыларды егінге салсақ, мал шаруашылығы ақсап қалатын еді. Хрущев ешнәрсенің байыбына бармастан айқай-шуға басты. Хрущевтің негізгі мақсаты, саясаты – қазақ жеріне орыстарды, тағы басқа ұлттарды қоныстандыру екенін мен жақсы білдім. Сонымен «сен партияның негізгі саясатына қарсы болдың», – деп орнымнан алып, Оңтүстік Қазақстан облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы етіп жіберді, – деді Жұмекең. Бұл әңгімені отырған әйелдер барынша зейін қоя тыңдады. Жұмекең сәл ғана үнсіздіктен кейін:
– Қазақтың көрмеген қасіреті жоқ. Оның біразын өз көздеріңмен көрдіңдер. Қаншама қазақ қырылды, жер бетінен жойылып кетудің аз-ақ алдында қалдық! Ендігі күніміз не болмақ? Ол да – тылсым жұмбақ. Қайда жүрсеңдер де өз ұлттарыңа жанашырлықпен қарап, ел игілігі үшін еңбек етіңдер. Алған білімдеріңді халықтың игілігіне жұмсаңдар, – деді Жұмекең. Бөлме ішінде тыныштық орнаған. Жұмекеңнің әңгімесі бәріне әсер еткендей. Сәлден кейін әйелдер Жұмекеңмен қоштасып, сауығып кетуіне тілектестік білдірді. Қазақтың біртуар ұлымен барлығы қимай қоштасты.
1956 жылы Тұрсынбала Қасенқызы жоғары партия мектебін бітіріп, өзі бұрын қызмет жасаған Жамбыл облысына қайта оралды. Қайда қызмет етсе де Жұмекең айтқан әңгімелерді бір сәт те есінен шығарған жоқ. Сонда Жұмабай Шаяхметов «қайда жүрсеңдер де ұлтыңның қамын ойла» деген сөзді меңзеп айтқан болатын. Кешегі алапат аштықты, зұлмат соғысты бастан кешкен қазаққа Хрущев әңгір таяқты аз ойнатқан жоқ. Қазақстанның солтүстіктегі бес облысына көз алартып, оны Ресейге қосып алуды көкседі.Бұл ойын жасырмастан ашық айтты. Сол кезде қазақтың біртуар ұлы Тәшенов Хрущевке арыстандай айбат шекті. Солтүстік облыстардың Ресейге қосылуына үзілді-кесілді қарсы болып, қасқайып тұрып алды. Арыстандай айбаты бар Тәшеновтен Хрущевтің беті қайтты. Солтүстіктегі бес облыс Қазақстанның өз құрамында қалды. Алайда бір республиканың Министрлер кеңесін басқарып отырған Тәшеновты қызметінен алды. Оңтүстік Қазақстан облысының атқару комитеті төрағасының орынбасары қызметіне жіберді. Соның өзінде Тәшеновтің еңсесі түскен жоқ. Елімнің болашағы үшін қандай жаза берсе де басыммен көтеруге дайынмын деген ойдан арылған жоқ. Осы бір оқиға талай қазаққа үлкен ой салды. Тәшеновтің көзсіз ерлігін ел-жұрт аңыз қылып айтып жүрді.
Хрущев мұнымен тынған жоқ. Қазақстанның мұнайлы Маңғыстау өңірін Түркменстанға беру жөнінде әңгіме қозғады. Бұған Қазақстанның бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаев қарсылық білдірді. Қазақстанның министрлері мен ғалымдарын ұйымдастырып, Маңғыстау өңірін аман алып қалды. Қазақ халқына тағы да қысым жасалды. Мемлекет басшылығына небір қулық-сұмдық жолмен келген Хрущевтің бұдан басқа да адам шошырлық қылықтары аз болған жоқ. Бүкіл әлем оның мұндай қылықтарына шошына қарады. Тіпті маңайында жүрген ер-азаматтардың өзі оған теріс қарай бастады. Осындай бейбастықпен жүре берсе түбінде Кеңес одағының оңбайтынын білді. Ақыры ебін тауып, оны тағынан тайдырды. Орнына Леонид Ильич Брежнев келді. Міне, осыдан кейін ғана қазақ еліне жылымық келе бастады. Қонаевты Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшылығына қайта қойды. Сол кісінің іздеу-сұрауымен Қазақстанның Өзбекстанда берілген аудандары қайтарылып алынды. Қазақ елінің еңсесі көтеріліп, халық саны арта түсті.
Билік деген көздің құрты емес пе? Ол дегенің өнбойыңды дендеп алған кеселден кем емес. Жасы келіп, жағы сынса да Брежнев биліктен кете қоймады. Маңайы өзі сияқты шал-шауқанмен толды. Жалынды жастар болмаса жаңа серпін қайдан келсін. Осылайша Одақтың жағдайы мүшкілдене берді. Суслов, одан кейін Брежнев келместің кемесіне мінді. Оның орынтағына келген Андропов қожырап кеткен Одақты тәртіпке келтіру үшін күш салып еді. Көп ұзамай ол да көз жұмды. Бұл пендешілік дегенді қойсаңшы? Сол Андроповтың орнына күркілдеген көкжөтел, аяқ-қолын әзер ғана алып жүрген Черненко жайғасты. Билікке деген құмарлық оған ел тағдырын ойлауға мұрша бермеді. Әйтеуір аз да болса бас хатшы болып тарихта қалайын деген ниеті болды ма, ауруханадан шықпаса да билікті жастарға беруге асықпады. Ақыры көп ұзамай ол да көз жұмды. Тіл мен жағына сүйенген Горбачевтың айы оңынан туды. Бірақ ол ел басқарып кете алмады. Шет ел басшыларынан алған сый-құрметке мәз болып жүре берді. Демократия деген дақпыртпен біраз уақыт өткізді. Халық кедейленіп, ішер асқа зар болды. Ол ол ма, шовинистік пиғылмен тыныш жатқан қазаққа тиісті. Қонаевты орнынан алып, оның арты Желтоқсан көтерілісіне ұласты. Бұдан кейін Одақтас республикалардың біразы Одаққа теріс қарай бастады. Балтық жағалауы елдері өздерінше бөлініп шықты. Осылайша Горбачев Одақтың көрін өзі қазды. Осының барлығын Тұрсынбала өз көзімен көрді.

ЭПИЛОГ ОРНЫНА

Қаншама жылдар артта қалды? Қазақтың басынан қандай қиындықтар өтті? Қуанышы да аз болған жоқ. Ең бастысы, қазақ тәуелсіздікке қол жеткізді! Бұл ата-баба арманы еді. Тұрсынбала – соның тірі куәгері. Жасы жүзге таяп қалса да ақыл-есінен айрылған жоқ. Тек екі аяғынан жүре алмай қол арбаға таңылған. Бар ермегі – көгілдір экран. Соңғы жаңалықтарды қалт жібермейді. Тәуелсіздіктің отыз жылдығына арналған хабарларды көріп, ел экономикасының дами бастағанына қуанады. Сол кезде басынан өткізген қиыншылық, ашаршылық жылдары еріксіз көз алдына елестейді. Қаншама қазақ аштан өліп, ен далада көмусіз қалды. Қаншама қазақтың біртуар ұл-қыздары нақақтан-нақақ атылып кетті. Бұл жиырмасыншы ғасырдың ең қаралы күндері болып, ел есінде сақталып қалды. Ұлтжанды Шаяхметов, парасатты Қонаев, арыстандай айбатты Тәшенов солақай саясаттың құрбаны болды. «Құдай енді елімді осындай пәле-жаладан сақтасын», – деп тілейді жүз жасаған қарт ана.
Жасы жүзге таяп қалған әз ана саясаттан да хабарсыз емес. Тәуелсіздігімізге көз алартқан кейбір көкезулердің әңгімелері жүйкесін жұқартады. Қазақтың нанын жеп, суын ішкен Жириновскийдің пәтуасыз сөздеріне жыны келеді. Ол баяғы Хрущевтің солтүстік Қазақстандағы бес облысты Ресейге қосу жөніндегі далбаса әңгімесін қайталай береді. Оған Никонов деген көкезу тағы қосылды. Өздерінің орталық Ресейдегі қаңырап қалған қалалары мен ауылдарын жөнге келтірудің орнына жат елдің жеріне көз алартады. Бұны Ресей президенті Путинның өзі қолдап, жел беріп отырады. Әйтпесе, «қазақта мемлекет деген болмаған. Олардың солтүстік өңірі КСРО-ның сыйға тартқан жері, Одақтың құрамынан шыққан кезде сол жерлерді бізге қайтарып беруі керек» деген сөзді айтар ма еді? Пиғылдары жаман! Осындай тұрпайы сөздер әз ананың жүйкесін жұқартады. Жатса да, тұрса да: «Е, құдай елімді, жерімді аман қыл. Қайғы-қасіретті көп көрген қазағымды пәле-жаладан сақтай көр», – деп тілейді.

Болат ОҢҒАРБАЙ