АЖАЛ АЗАПТАН АРАШАЛАМАЙДЫ

Өмірімді несіне жек көремін,
Ауыр-жеңіл болса да өткеремін.
Өмір қашып барады құсқа мініп,
Мен артынан жетем бе деп келемін, – деп мұзарт ақын Мұқағали Мақатаев жырлағандай, мына дүниеде бір жарық сәуле – қамшының сабындай қысқа ғұмырды сүймейтін пенде жоқ шығар. Азғантай ғұмыр небір ащысын алдыңнан тосып, уын ұсынғанымен, жарық сәулені қиып кету қиын.

Әйткенмен сәл ғана сәтсіздікке, қылаудай қиындыққа, аздаған азапқа бола бір рет қана берілер ғазиз жанын қиып, о дүниеге аттанатындардың жыл өткен сайын көбейе түсуі неліктен? Ғалымдар мұны ғаламдық оқиғалармен байланыстырғысы келеді: қымбатшылық, психологиялық қысымдардың қисапсыз көптігі, экологиялық ахуалдың нашарлауы, өмір сүру деңгейінің төмендеуі. Айта берсе, мына жарық дүниемен ерте және мақсатты қоштасудың себеп-салдары жеткілікті сияқты. Мектепте өзі құралыптас балалармен келісе алмаған ұл үйіне келеді де мойнына арқан іле салады. Неліктен? Өйткені, ол азаптан ажал ғана құтқарады деп ойлайды. Тек оқушылар ғана емес-ау, ес тоқтатқан ересектер де ажал-арқанға қылша мойнын ерікті түрде салады екен. Тайып кетсең жығып кетуге дайын қазіргі тасбауыр қоғамға деген қарсылығын осылай білдіргісі келеді.
Суицид деген сұмпайының тарихы пұтқа табынушылық кезеңінде, ежелгі грек мәдениетіне барып тіреледі екен. Кесірлі кеселдің адамзатқа тигізген зияны қисапсыз көп. Жігер-қайсары жоқ, ұстамдылықтары ұстараның жүзіндей қылп-қылп етіп тұрған жасық адамдар ғана өмірден түңіліп, о дүниеге ойланбастан кетіп қалудың қам-қарекетін жасайды. Ал, біздің асыл дінімізде өзін-өзі өлтіру айрықша ауыр қылмыс саналады. Қасиетті Құран-Кәрімде: «Өз-өздеріңді өлтірмеңдер (және соған апаратын бұзықтыққа бармаңдар). Расында (сіздерді бұдан тыйған!) Алла сендерге ерекше мейірімді» дейді. («Ниса» сүресі. 29-аят). Ерекше мейірімді Алла Тағаланың наразылығына қалып, өзін-өзі өлімге қиғандардың о дүниедегі жазасы өте ауыр болады деседі ғұламалар. Бұхари жеткізген мына бір хадиске назар жығайықшы. Сүйікті пайғамбарымыз (с.ғ.с): «Кімде-кім өзін темір қарумен өлтірген болса, ол тозақта әрқашан сол темірді көтеріп жүреді. Ал, кімде-кім у ішіп өлетін болса, ол адам тозақта мәңгі у ішіп жүретін болады. Егер біреу өзін өлтірмек болып таудан құласа, ондай адам тозақта мәңгі құзға құлап бара жатады» деген.

Дүниеде құздан құлап бара жатқандағыдай қорқыныш болмаса керек. Жүрек шіркін қан-тамырымен суырылып шығып бара жатқандай атқақтай соғу, «ту-у тереңдегі тасқа соғылып быт-шытым шығады-ау» деген азапты ой ешкімге де оңай соқпайтыны анық. Ендеше, шыбын жанын шырылдатып тастап кететіндей не басына күн туды? Мұның жауабын ғалымдар айтып қойды дегенімізбен, ойланатын да мәселелер жеткілікті. Айталық, рухани құндылықтардың жоғалуы, имансыз адамдардың көбеюі суицидтің бірден-бір салдары. Адамдардың бір-біріне жанашырлығы, қамқорлығы, үлкеннің кішіге деген ізет-құрметі азайып бара жатқан қоғамда өмір өгей көрінуі заңды да сияқты. Өзара сыйластық, құрмет азайған тұста адамнан қадыр қашады. Отбасындағы тәрбие осалдығы, өзара сыйластық жоқтығы бала психологиясына айтарлықтай әсер етеді.

Шындығында, исі қазақ бала тәрбиесіне бей-жай қарамаған. Оны рухани және ұлттық мүддемен жарасымды үйлестіре білген. Қазір сол үйлесімдік жоғалып барады. Кей ата-аналар бала тәрбиесі – материалдық жағынан толық қамтамасыз ету деп санайды. Баласы ешкімнен кем болмаса жеткілікті сияқты. Алайда, тал бесіктен сіңетін тәрбиені ұмытып кетеді. Барлы-базарлы бала бәріне қол жеткізіп үйренген (негізі қалыптасқан) соң еркінси бастайды. Осы еркінсудің соңы жасөспірімді тығырыққа тірейді. Материалдық дүниеден рухани азық, жылу ала алмаған бала өзін қоғамға керексіз сезінеді. Осыдан соң-ақ тұйықтала бастайды. Тұйықтану соңы – терең құз.

Қазір жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсау жұмбағы әлемді алаңдатып отыр. Елімізде 14-17 жас аралығындағы жасөспірімдердің өзін-өзі өлтіру оқиғасы көп тіркеледі екен. Бір ескерерлігі, олардың әрбір үшіншісі өле қалайын деп ойламайды. Ата-анасының, туған-туыстарының назарын өзіне аудару үшін осылай жасайтын көрінеді. Демек, ол өзін жалғыз, назардан тыс қалдым деп ойлайды. Сонымен, жалғыздық – жасөспірімдер үшін де жалмауыз. Үлкендер көбіне ұл-қыздарын әлі жас қой деп жалғыз тастайды, сөзге араластырмайды, шаруаға мүлдем жолатпайды. Бір үйде, бір шаңырақ астында өмір сүріп жатырмыз дегенмен, балалардың ішкі сырына үңілмейді екенбіз. Олар не ойлайды, кімдермен араласады, қандай көңіл-күйде жүр, шаруамыз жоқ. Рухани тірексіз қалған бала осылай суицидке барады дейді психологтар.
Тентектерімізге теріс тәрбие беретін ең қауіпті жау – телеарналар, сенсация қуатын сайтани сайттар екен. Олардың тіпті шектен шыққандары соншалық, өзін-өзі қалай өлтіруге болатынына дейін егжей-тегжейлі көрсетеді. Кей киноларда адамның басы, қолы бөлшектеніп жатады. Мұндай көріністер мультфильмдерде де мыңдап саналады. Құбыжықтар, мыстандар, жалмауыздар, диюлар кішкентайлардың санасына теріс әсер береді. Сосын сәби санасына «е, өлсем, қайта тіріліп кетеді екем ғой» деген ой сіңеді. Соңында көргенін қайталайды.

Қазір еңбектеген сәбидің қолында да «сотка» жүр. Ал, онда атыс-шабыстың неше атасы бар. Ойлау жүйесі әлі қалыптасып үлгермеген сәбидің санасы осыдан соң бұзылмағанда қайтеді? Ана бір жылы ұялы телефон арқылы суицид жасауға итермелейтін сайттар көбейіп кеткені де белгілі. Қазір ол сайттар бұғатталғанымен, есесіне телефондардағы ұятсыз роликтер азаймай отыр. Мұндай ар-ұяттан жұрдай роликтерді де жою жөнінде тиісті орындар бір шешім қабылдаулары керек-ақ.

Психолог-мамандар жастарды суицидке итермелейтін тағы бір күш – үмітсіздік деседі. Тұрмысы төмен отбасыларда бұл жиі кездесетін көрінеді. Мұндай отбасыларда кикілжің көбірек болады. Тұрмыс тапшылығы түрлі дау-дамай тудырады. Мектептегі жайраңдап жүрген құрбы-құрдасын көрген оқушы отбасындағы жетіспеушіліктерден соң жаны күйзеледі, болашаққа деген сенімі сетінейді. Содан барып бұлыңғыр болашақтың мәні қалмайды.
Ауқатты отбасылардан шыққан оқушылардың өз сыныптасын менсінбеуі, мұқатып, жасытып отыруы да бала психологиясына кері әсер етеді екен. Сондықтан педагогтар балалар арасындағы тепе-теңдікті үнемі бақылап отырулары керек. Бірыңғай мектеп формасы, міне, осының бір құралы. Мектепте ешкімге артықшылық берілмеуі тиіс. Мейлі, ол бай-бағланның баласы болса да!

Ал, үлкендер қайырымдылық іс-шараларын тек жаңа оқу жылы қарсаңында ғана емес, барлық уақытта естен шығармағандары жөн. Әлеуметтік жағынан аз қамтамасыз етілген отбасыға күн сайын азық-түлік тарат деп отырғанымыз жоқ. Мүмкіндік болса, сол отбасы мүшелерінің бірін жұмысқа орналастыр. Еңбекақысын уақтылы төле. «Жетім көрсең жебей жүр». Міне, сонда жәутеңкөздер жазатайым жағдайға ұрынбайды.
Әрине, дін өкілдері өмір Алланың адамға берген ең үлкен нығметі және аманаты екенін бізсіз де айтып жүреріне шүбә жоқ. Осыдан барып ажал азаптан арашаламайтынын жастар да ұғына бастайды.

Суицидтің алдын алудағы жаңа тәсіл. Ол қандай?

Адам баласының өз-өзіне қол жұмсауы… Бұл бүгінде еліміздегі ең өзекті мәселелердің бірі ретінде жиі айтылады. Бірақ, соңғы бес жылда суицидке баратындар айтарлықтай азайған. Мұның өзі тәжірибелі мамандар тарапынан жасалып жатқан жүйелі жұмыстардың жемісі екендігі даусыз..
Енді сол тәжірибені кеңінен қолдануды насихаттау үшін Астанадан арнайы келген мамандар Шымкент қалалық №3 емханасында жергілікті дәрігерлермен кездесу өткізді. Бұл дертпен бес жылдан бері тұрақты күресіп келе жатқан «Bіlіm foundatіon» қоғамдық қорының өкілдері жаңа тәсілдің тиімді тұстарын айтып берді. «2012 жылға дейін елімізде әр жылы 300-ге тарта мектеп жасындағы жас-өспірім өз-өзіне қол жұмсаған. Соңғы жылдары бұл көрсеткіш төмендеді. Өткен жылы Денсаулық сақтау министрлігі ЮНИСЕФ қорымен біріге отырып, еліміздегі жастардың суицид деңгейі жоғары бес облыста зерттеулер жүргізді. Оған Еуропадағы алдыңғы қатарлы суицидология саласының ғалымдары, еліміздің психикалық орталықтарының білгір мамандары тартылды» дейді аталмыш қордың ғылыми әдістемелік зерттеу бөлімінің жетекшісі Жанат Досжанова.

Зерттеу нәтижесі суицидке барған өспірімдердің 90 пайызы өмірімен қоштасар алдында күйзелісте болғанын анықтаған. Ең өкініштісі, олардың жанынан табылып, ақыл-кеңесін айтатын адамы да баланы ажал тырнағынан арашалап алып қала алмаған. Себебі, суицидке барған адамды психологиялық тұрғыдан оңалту жеткіліксіз екен. Өзін қоғамның өгей баласы сезініп, күйзеліске түскен жанға психологпен бірге психиатрдың да көмегі ауадай қажет. Яғни кез келген ауруды емдеуде медицина саласы мамандарының орны бөлек.
Тәжірибе барысында көрген-білгендерімен бөліскен мамандар Қызылорда облысында орын алған бір-екі оқиғаны мысал ретінде айтып берді. «Он төрт жасар бала ата-анасына өзін үнемі біреу қылғындыратынын айтып мұңын шаққан. Дәрігерге тексертсе, одан ешқандай ауру белгілері анықталмаған. Ата-анасы психологтың көмегіне жүгініп көреді. Одан да нәтиже шықпайды. Кейіннен белгілі болғанындай, бала құрсақта жатқанда анасы көптеген күйзелісті бастан кешірген екен. Үнемі қорқыныш құшағында жүретін ананың көңіл-күйі іштегі балаға әсер еткен. Яғни бала туылмай жатып дертке шалдыққан. Оны емдеу процесі де осыншалық ұзаққа созылады. Бірақ, ұзақ екен деп, ұсақ-түйек екен деп немкеттілікке салынуға болмайды. Дер кезінде дәрігерлерге қаралып, жеткілікті деңгейде көңіл бөлудің нәтижесінде әлгі бала ауруынан айығып кеткен» дейді қордың Қызылорда облысы бойынша үйлестірушісі Мұрат Шауымбасов.

Жасыратыны жоқ, әлемді алаңдатқан індет біздің елімізді де айналып өткен емес. Тіпті, кешегі «Синий киттің» дәуірлеп тұрған кезінде Қазақстан суицид статистикасы жоғары елдердің үшінші санатына жеткен. Дер кезінде дабыл қағып, алдын алу шаралары қолға алынғаннан кейін оның беті біршама қайтқан. Әсіресе, біз сөз етіп отырған жаңа тәсілден кейін өз-өзіне қол салушылық 50 пайызға дейін, ал, оған әрекеттену 80 пайызға дейін төмендеген.

Қордың денсаулық сақтау саласы бойынша ұлттық тренері Хон Владимирдің айтуынша, психикалық бұзылыстар мен ауытқулар, әсіресе, күйзеліс белгілері суицидке алып келетін ең маңызды қатерлерге жатады. «Жасалынған суицидтердің ішінде 98 пайызында психикалық бұзылыстың бар екендігі анықталды, – дейді ол. – Осылайша, өзін-өзі өлтірген 90% жасөспірім өзіне-өзі қол жұмсау кезеңінде түрлі психикалық дағдарыстарды басынан өткеріп жүрген. Ал, олардың жартысы кем дегенде соңғы екі жыл ішінде психикалық ауыр қиындықтармен бетпе-бет келген. Сонымен қатар, психикалық белсенді заттарды тұтынуға алып келетін аффективті бұзылыстар да кең таралған диагноздардың түріне жатады».
Алдымен суицид бойынша жоғары коэффициентке ие Ақмола, Батыс Қазақстан, Қостанай, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында пилоттық жобаны жүзеге асырып көрген олар енді еліміздің басқа өңірлерінде де бұл тәсілді қолға алып отыр. Яғни қауіпті індеттің алдын алуға тәрбиеші-психологтармен бірге психиатрларды да жұмылдырмақ. Ол үшін маусым айының 22-сінен шілденің 16-сына дейін онлайн режимде сабақ өтетінін хабарлаған олар барлық психиатр мамандарды сабаққа қатысуға шақырды.

Пернегүл Әлетаева