Ойлар ойға, сөйлер сөзге келгенде алдына жан салмайтын табиғи дарын иесі, толағай тектес толғаулар тудырып, «Жыраулардың жампозы» атанған Базар жырау Оңдасұлы есімінің өзі өмір сүрген уақыттан бастап күні бүгін­ге дейін исі қазақтың жадында жатталып келуі тегін емес. «Елу жылда ел жаңа» дегендейін, заман өзгерген сайын уақыт лебіне ілесіп, халық санасы да жаңғырып отырмақ. Осындай тұстарда тарихымыздағы таңдаулы тұлғалардың жас ұрпақ жадынан ұмытылып кетпеуіне күш салу ғылым мен мәдениеттің міндеті ғана емес, аға ұрпақтың адамгершілік парызы да. Қасиетті сөз өнерін қастерлейтін халқымыздың руханият дүниесіне нәр беретін өткен ғасырлардағы ақын-жырауларымыздың шығармаларының баспа, жазу істерінің кенжелеп қалуына қарамастан таралуы мен қабылдануы жағынан адам таң қаларлықтай жетіс­тіктермен ерекшеленуінің сыры ұлтымыздың ұлылығынан, оның бітім-болмысындағы өнерге, қасиетті сөз өнеріне деген ерекше шығармашылық қарым-қатынастан көрінеді. Шығармашылық ғұмыры ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ға­сыр­дың алғашқы 10 жылдығына тура келетін Базар жыраудың жыр-толғауларының сол кездің өзінде-ақ Сыр бойына ғана емес, еліміздің түкпір-түкпіріне, Батысы мен Шығысына, Оң­түстігі мен Солтүстігіне тарап үлгіргені туралы, сондай-ақ осы аймақтардағы сөз ұстанған, өнер қуған өнерпаздардың Базар жырау жырларымен , өнерлік жолын бастағаны жөнінде нақты деректер ғылымға белгілі.
Жыраудың өзі:
«Қазақты сүттей ұйытты,
аузымнан шыққан лебізім»,
немесе:
«Дабылым кетті алысқа,
Жиреншенің өзіндей».
иә болмаса:
«Дабылымды есітіп,
құмар дейді көрмекке,
сонау жатқан төменгі,
Астраханьның бойында,
Он екі ата – Байұлы»,–
деп жырласа, ақынның замандас інісі Оразымбет Естайлақұлы «Қа­рын­даст­­ың қамы үшін» атты Базар жырауға арнаған толғауында:
«Дабылың кетті, Базеке,
Жиреншедей ұзаққа.
Петербор, Мәскеу, Марғұлан,
Орал мен Төрткөл, Жызаққа», –
деп бір-ақ қайырады. (Келтірілген үзінділер «Базар жырау» шы­­­ғар­малары, – Алматы: Жазушы, 1986, кітабынан алынып отыр). Бұл мысалдардан Базар жырау Оңдасұлының ақындық, жыраулық орбитасының әуел бастан кең де кемел болғанына көз жеткіземіз.
Базар жыраудың шығармалары Сыр өңірінен шыққан ақын-жыраулардың ішінен алғашқылардың бірі болып С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, Ә.Диваев, Ә.Марғұлан, М.Әуезовтердің қолына тиген. Шығармаларының әдеби әрі ғылыми айналымға өз тұстас­тарына қарағанда ертерек түсуі, әдебиет жинақтарына енуі жырау мұраларының ел аузында көп айтылып, жатталып келуі­нен ғана емес, оның ғалымдар мен зерделі жинаушылардың на­зарын еріксіз аударатындай үздік үлгілілігі мен көркемдігінен болса керек. С.Сейфуллин: «Бұқар жыраудан кейінгі қазақтың ірі жырауы – Базар жырау»,– десе, М.Жұмабаев: «Асса елдің қа­мын ойлаған, қалса өзінің ойына терең бойлаған»,– деп Базар жыраудың ақындық қарым-қабілетін жоғары бағалайды. Сөз қадірін білетін саңлақ суреткерлеріміздің Базар жырау шы­ғармаларын назарға алып, ғылыми зерттеуге негіз етуі жырау мұраларының кәсіби әдебиет пен ғылымнан оңды бағасын алуының басталғанын дәлелдейді.
Базар жырау шығармашылығы, әрине, бәрінен бұрын Сыр еліне етене таныс. Сыр өңірі әдебиеті мен мәдениетінің білгірі, Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті классиктерінің бірі А.Тоқмағамбетов өмірінің соңғы жылдарында Сыр сүлейлерінің шығармашылығына сүйене отырып, кереметтей туындыларды: «Жыр күмбезі» және «Көтерілген күмбез» романдарын дүниеге әкелді. Сыр елінің толымды көркем шежіресіндей, Сыр бойылықтардың шығармашылық тұрғыдан өнерге қарым-қатынасын ай­ғақтайтын бұл романдардың Базар жырау Оңдасұлы мен Тұрмағамбет Ізтілеуовтің шығармашылық өмірбаяндарын негізге алып жазылуында логикалық тұтастық бар. А.Тоқмағамбетов бұл романдарында дәстүрлі жыраулық өнердің қыр-сырын «Жыр күмбезіндегі» Базар жырау бейнесін сомдау арқылы дә­лелдей отырып, қадым ғасырлар тереңінен тамырын тартып ке­ле жатқан дәстүрлі өнерді, «Көтерілген күмбездегі» Т.Ізтілеуов бейнесін жасауымен жаңа заманға ұластырып жібереді. Әдебиет пен өнердің психологиясы, Сыр сүлейлері шығармашылықтарының тарихи және теориялық жай-жапсарына байланысты көптеген мәселелер көркемөнердің жалпы заңдылығы – жинақтау мен көркем бейне жасаудың аясында А.Тоқмағамбетов романдарынан көркем шешімін келісті тапқан және бұл шығармалар кейінгі ұрпақ үшін ата-баба тарихынан бағалы деректер мен мол мағлұматтар жеткізе алып отыр. Бұл айтылғандардан Базар жырау Оңдасұлының Сыр сүлейлерінің басында тұрған сөз зергері екенін тұжырымдар едік.
Базар жырау шығармаларын соңғы рет жинап, құрастырып, алғы сөзін, түсініктемесін жазып баспадан шығарған арқалы азамат, марқұм Ш.Алдашовтың кітабының алғы сөзіндегі: «Базардың жастық шағы жоқшылықта, жетімдікте өтеді. Буыны бекіп, бұғанасы қатпай жатып, байлардың қозысын бағады», –деген тұстарды тұғыры биік, тәуелсіздігі тұрлаулы елдің танымы мен ғылымы тұрғысынан сын көзбен қарап оқып-қабылдаудың бүгінгі күннің талабы болатынын еске сала кетсем деймін. Кеңестік дәуірдегі коммунистік идеологияның үстемдік етуімен әдеби мұраны танып-таразылаудағы біржақтылық тарихи тұлғаларымыздың өмірбаяндық деректерін кейде бұрмалауға әкеліп соқтырды. Кеңестік көркемөнердің шығармашылық әдісі – социалистік реализмнің талап-шарттарына негіздеп, таптық қайшылықты, таптық белгіні кез келген жерге тықпалай берудің дұрыс бола бермейтінін өмірдің өзі дәлелдеп отырған жоқ па! Өткен ғасырлардағы ақын-жырауларымыздың өмір­баян­дық деректерін жинағанда оларды кедейден ғана шықты деп сүмірейте беру, бұрын да айтып жүргеніміздей, сол маркс­тік-лениндік дүниетаным, кеңестік үкімет саясатының әсер-ықпалынан қалыптасып кеткен біржақты ұғым, түсінік. Біле-білгенге рулық-патриархалдық құрылымға негізделген қазақ қоға­мында байлар мен кедейлердің арасындағы еңбек бөлінісі таптық белгіге, таптық қайшылыққа емес, рулық, ағайынгер­ші­лік, адамгершілік ерекшеліктеріне қарап іске асып отыр­ған. Россия капитализміндегі капиталистердің жұмысшылардың еңбегін сағатпен қанайтынындай зорлық қазақ қоғамында ХІХ ға­сырдың ІІ жартысына дейінгі уақытта тіпті болмаған. Ата-анаға қолғабыс – жас адам байдың не кедейдің баласы болғанына қарамастан қазақ тұрмысында қой бағып, қозы қайырып, үлкендерге жәрдемдеспегенде не істейді? Бұлай ету күнкөрісін төрт түлік малдан айырып отырған қазақтардың қарапайым түрдегі өмір сүру тәсілі, ата кәсібі емес пе?! Сондықтан өткен ғасырлардағы қазақы тұрмыстан таптық қайшылық іздеу, біздіңше, үнемі дұрыс бола бермейді.
Атақты жыраудың өзі:
«Әуелі Базар атандым,
он алты деген жасымда
Бай Көкшенің асында», –
деп жырлайды.
Тек қой құрттап, қозы қайырумен жүрсе қандай тума талант­қа болса да 16 жасында-ақ жасындай жарқ ете қалу оңай емес. Асылы, ғылыми танымның саясаттан сырттау болғаны дұрыс. Тарихи тұлғаларымыздың байдан шықты, кедейден туды деп те­гін түгендегеннен гөрі, олар қандай еңбек жасады, дүниеге қан­дай шығармалар әкелді, осылардың ақ-қарасын анықтап, ақиқатын айтудың әділеттілік болатынын заман дәлелдеп отыр. Атақты жинағымыз «Бес ғасыр жырлайдыдағы» авторларымыздың 80 пайызынан астамының тегі бай-шонжарлардан, билер мен батырлардан, ақындар мен шешендерден таратылыпты. Бұған да шүкір. Дұрысы осы. Тақыр жерге шөп шықпайтыны рас қой.
Сонымен Базар жырау кім болған? Базар жырау бәрінен бұрын дәстүршіл ақын болған. Есін білгелі ел аузындағы жыр-термелерді, толғау-дастандарды жаттап өсу жыраудың балалық шағына тән базарлы уақыты, ал халық ауыз әдебиетінің мол қазынасы, тарихи әдебиеттің тағылымды мұралары, өзі өмір сүрген өнер ортасы – бұлар оның өмірлік те, өнерлік те оқулықтары еді.
«Құлаштап дүние сені қармансам да,
керімі келген шығар ер Қорқыттың», –
дейді Базар жырау. Бұл жолдардағы Қорқыт есімін жай ғана ата­ла салған деп ұғынбағанымыз жөн. Бір қызығы Сыр сүлейлерінің барлығы да өздерінің жыр-толғауларында Қорқыт есімін атап отырады, өздерінің туындыларын Қорқыт дәстүрінің жалғасы деп мегзейді. Демек, Сыр сүлейлерінің шығармаларын Қорқыт дәстүрінен бастау алатын, сондай-ақ еліміздің түкпір-түкпіріндегі ақын-жыраулар шығармаларымен тығыз байла­ныс­та дамып келіп, әдебиет тарихына алтын қор болып қосыл­ған құнды дүниелер деп есептейміз. Базар жырау шығармалары да өзінен бұрынғы әдебиетпен табиғи тамырлас болып келіп, әдебиеттің ұлттық дәстүрін жалғастырған. Ұлан-байтақ территориямыздың кеңдігіне, баспа ісінің кешеуілдеп келуіне қарамастан әдебиет дәстүрінің еліміздің әр жерінде қанатын кең жайып, тарап, мықтап орнығуы, тарихи әдебиет туындыларының қара тастай ұлттық дәстүрге берік болуы – бұл енді ға­жайып құбылыс. Ауызша тараған әдебиет туындыларының сол әдебиет­тің ұлттық дәстүріне тұрақтылығы қазақ көркемөнерінің дәс­түрлілігінің ұзақ ғұмырлылығын және мәуелеген жемістей жа­сам­паздығын дәлелдейді.
Өнердің мұраты – адамзатқа қызмет ету. Өнердің тақырыбы – адам тағдыры. Жанрлық тұрғыдан алғанда қазақ поэзиясының дәстүрлі түрі толғаудың да туу, қалыптасу, даму арналарының болатыны секілді, мұндай процесті әрбір әдебиет өкілдерінің шығармашылығы да басынан өткереді және әрбір әдебиет өкілінің ұлттық әдебиет дәстүріне қосқан үлесі оның суреткерлік қарым-қабілеті, таланты, өмірлік тәжірибесі мен білім-білігіне тікелей байланысты болады. Осы тұрғыдан келгенде Базар жырау ұлттық әдебиет дәстүрін жалғастырушы ғана емес, оны байытушы. Базар жырау шығармашылығында, біздіңше, адам, адам тағдыры туралы айту ерекше орын алды, адам туралы жалпы айтудан толғау үлгілі өлеңіміздің тарихында алғаш рет нақты айту, мораль, адамгершілік сапалар мен адамдық қасиеттерді көркем шығарма нысанына нақты адамды ала отырып жырлау жүзеге асты. Кез келген мәселені нақты, деректі жырлауы арқылы Базар жырау шығармалары толғаудың жанрлық мүмкіншілігін жетілдіре түсті, көркем шығарманың өзі өмір сүріп отырған дәуірдің ділгір мәселелерін көтеруін, уақытпен үндесуін, реалистік сипатының артуын жолға қойды.
Кез келген өнер туындысының бойынан адам бейнесі оның жан-жақты жасалуы, сомдалуы неғұрлым айқын көрінсе, мұн­дай ерекшелік әдебиеттің соғұрлым нәтижелі даму жолына түс­кенін, есейіп келе жатқанын дәлелдей түседі. Демек, поэзиямыздың тарихындағы барынша жетілген, өмір құбылыстарының философиялық мәні мен маңызын, адам өмірінің саяси-әлеу­меттік мәселелерін терең жырлайтын Базар жырау толғауларын өз заманының үздік туындылары болды деп нық айтуға болады. Мысал үшін жыраудың «Әр кемелге – бір зауал» толғауында адам, аң-құс, жануарлар бейнесі типтендіріле отырып, өмір құбылыстарының мәні ашыла түседі, дүниенің жалғандығы мен өткіншілігі, өзгермелілігі «батыр – бір оқтық, бай – бір жұттық» дегендейін ыңғайда жырланады. Желге жеткізбес жүйрік аң, кер құлан, назбедеу тұлпар, қыран бүркіт, бай мен батыр – Базарша айтқанда, бәріне де зауал бар, мәңгілік еш нәрсе жоқ. «Әлі де сенде арман жоқ» делінетін толғауда да сондай:
«Көзі ақықтай сүзілген,
маржандай тісі тізілген,
келімі келген кермиық,
сағағынан үзілген,
белгілі ару қор болып –
кімдерден жылап қалған жоқ», –
делініп ару жайында, одан әрі тұлпар ат, батыр туралы айтылып кетеді. «Қайырға біткен шынармында» да қас жүйрік, батыр мен балуан, көсем мен шешен, бай мен би, арулар жайы тереңнен толғанады. Образды ойлаудың бейнелілігі, көркем тіл дәстүрлі қазақ поэзиясын осы тұста да Базар жырау анық ақындық қолтаңбамен байыта түскенін байқау қиын емес. Қазақ әдебиетінің дәстүріне өзіндік мәнерімен ендіріп жіберген осындай үздік үлгілі толғауларын Базекең одан әрі түрлендіре түсе­ді. «Ел жақсыларында» Сыр өңірінің айтулы тұлғалары: Өткелбай сыпа, Бекетай молда, Құлбарақ батыр, Самырза, Көбек, Басықара билер, Бекмырза, Бәймен, Төртқара, Үмбеттер туралы жырланады. Әрқайсысының есіміне Сыр елінің әр жерінен жер-су атаулары берілген мұндай тарихи тұлғаларымызды жырау басқаларға үлгі ете жырлайды. Осы бағыт «Сұм дүниеде» одан әрі жалғаса түседі. Сұм дүниеден бәрі өткен: Олар – Әбілқайыр, Нұралы, Есім, Тәуке, Жәнібек, Абылай мен Жәңгір хандар, олар – Баба түкті шашты Әзиз, Сейтпембет, Мағзам, Марал ишан, Софы Әзиз әулиелер, олар – Жабағы, Сыпа, Өтеген, Ақмырза, Қуан, Көшермен батырлар, олар – Қазыбек, Төле, Әйтеке, Мөңке, Кө­бек, Өтетілеу, Сарытай, Тампыш, Мұрат, Киікбай билер, олар – Жанқожа, Есет, Қыстаубай, Қасым, Сейіл, Бұқарбай, Малайсары, Жантайлақ, Сәмет, Тоғанас, Қарадос, Өске, Бұдабай, Серәлі, Садыр, Орынбай, Шернияз, Шыман, Өтеген, т.б. батырлар мен билер, ақындар мен жыраулар. Бұл айтылғандар – Сыр өңіріне ғана емес, бүкіл қазақ жұртшылығына танымал есімдер. Базар жыраудың ақындық орбитасының кең де кемелдігіне таң қалу өз алдына, осыншама тарихи тұлғаларды қамтып жырлау, олардың өмірін өзгелерге үлгі ете отырып толғану Базар жырауға дейінгі ешбір жырауда болған емес. Өз өлкесі мен елінің елеулі­лерінің есімдерін елеп, өмірлерін көркем шежіреге айналдыра отырып жырлау – Базар жыраудың дара қолтаңбасы.
Бүгінгі Сыр бойылықтардың жоғарыда аталған есімдерге бей-жай қарай алмайтыны, ата-бабаларының атын есітіп жанын түлетіп, санасын жаңғыртатыны өнердің арқасы, Базар арқылы бізге жеткен мағыналы мағлұмат, құнды деректің әсері екенін айтуымыз керек. Аталған толғаулардағы осыншама адамдардың аттарының аталуы, оларға бірде тікелей, кейде жанама түрде болса да мінездеме, сипаттама жасалуы, сөйте отырып әділ билік­тің, көшелі ой мен пайымды парасаттың, сұлулық пен батырлықтың, отансүйгіштік, туған жерге, елге адалдық, т.б. адам­гер­­ші­лік қасиеттердің насихатталып отыруы Базар жырау тұ­сын­дағы толғау үлгілі поэзиямыздың өскен өрелі биігі, жеткен жетістігі болып табылады. Адамдық бітім-болмысқа, адамгер­шілік қасиеттерге қатысты нысанаға алынған, мысалға келті­ріл­ген кісі аттары, толғау кейіпкерлері бір қарағанда екінші жос­парда, негізгі мәселенің фонында ғана жырланып өтетіндей болып көрінгенімен, шынтуайтында мұндай ерекшелік тол­ғау жанрының уақыт пен кеңістік алдындағы мүмкіншілігін молайта түсіп, өлең өміріне адам кейпінің, бейнесінің дендей түсуіне жағдай жасап отыр. Базар жырау өзі көтеріп отырған мәселенің мәні мен маңызын осы кейіпкерлерінің адамдық мі­нез-құлқы мен адамгершілік қасиетін ашу арқылы дәлелдеп береді. Дәл осындай жанрлық сипат толғаудың әдебиет туындысы тұрғысынан негізгі қызметі өмір мен адам танытушылық функ­циясын толық атқарып шығуына мүмкіншілік жасайды. Толғау өлең өміріне әдеби кейіпкерлерді молынан енгізе отырып, жанр жүгін деректі, нақтылы тарихи адамдар туралы айтумен ауырлата түсу – Базар жыраудың суреткерлік тұрғыдағы қазақ өлеңіне қосқан үлкен жаңалығы.
Әрине, бұл кейіпкерлер өмірде бар болған адамдар болғандықтан толғау өлеңнің субъективтілік сипатына қарағанда, объективтілік сипатының мол болып көрінуіне негіз қалайды. Демек, Базар жырау толғау­ларына лирикалық сазды әуен, сырлы мұңмен бірге эпикалық қар­қын, қуат та тән. Екіншіден, толғау жанрының үздік үлгі­лері күйінде әдебиет тарихына үлкен үлес болып қосылған. Базар жырау толғаулары өз кезіндегі әдебиет өкілдері шығармашылықтарының дамуына игілікті әсер етті, бұл бағытта же­тек­­шілік рөл атқарды. М.Байділдаевтың «Кеншімбай, Оңғар, Жиен­бай, Жорықбай, Кете Жүсіп, т.б. ақын, әнші, жыраулар Ба­зар жыраудың мектебінен үлгі-өнеге алған түлектер»,– деуі барынша әділетті айтылған пікір. (Бес ғасыр жырлайды, ІІ т. 276-бет, А-1984). Атақты Т.Ізтілеуовтің өзі Базар жырауды ұлы ұстазым деп өле-өлгенше жырлап кеткен ғой. Ең бастысы әдебиетіміздің талантты өкілдерінің шығармалары қазақтың кәсіби жазба әдебиетінің қалыптасып, дамуына толық алғышарт бола аларлықтай жағдайда болды. Жауыннан кейінгі көктей дүр ете қалып, бірден кәсіби әдебиеттің даңғыл жолына түсіп, дамуға бет алған қазақ әдебиетінің құнарлы топырағы Базар жырау сияқты сирек таланттыларымыздың шығармашылығы бол­ғанын түйіндер едік.
Кез келген көркем туынды өмір құбылыстарының күнгей жақ­тарымен бірге, көлеңкелі тұстарын да көрсете алуымен құн­ды. Базар жырау толғауларындағы негізгі тақырыптар: өткінші дүние, өзгермелі өмір, адам өмірінің қысқалығы, т.б. жырлан­ғанда адамдық мінез-құлықтың жақсы жақтарының айтылуымен бірге, жағымсыз тұстары да сыналып отырады. Оның «Нарманға», «Лепес туралы», «Маутанға», «Қаражан болысқа» тол­ғаулары – осы бағыттағы туындылар. «Қаражан болысқа» 220 жол­дан тұратын көлемді туынды. Базар жыраудың осындай көлемі жағынан ұзақ толғауларының кейінгі ұрпаққа жетуінің бір сыры олардың сол кездің өзінде-ақ хатталып отырғанынан болу керек.
Базар жырау «Қаражан болысқа» толғауында:
«Баласы батыр Қабақ, молда Қисық,
қолыңа қалам алып жазшы хатқа.
Себеппен азын-аулақ айтып толғау,
жаздым сөз жақсыларға сынатпаққа», – дейді.
Ұзақ толғауды айтылған заматында хаттап үлгіруге қаншалықты мүмкіншіліктің болғанынан бейхабар біз қалай болғанда да түйдек-түйдегімен беріліп отыратын орамды ой, кестелі сөз, ойлы образдарды дүниеге келтірудің қиямет-қайым іс болатынын, бұған суреткердің сирек таланты, шығармашылық қарым-қабілеті, импровизациялық қуат-күші қажет екенін айт­пай өте алмаймыз. Жазба әдебиеттің туындысымен бақ таластыра алатындай туынды «Қаражан болысқа» сияқты дүниелердің жарыққа шығуында тоқсан толғану, күрделі шығармашылық акт, процесс жүріп өтетінін ескерсек, Базар бабамыздың тума таланттылығына тағы да ден қоя түсеміз. «Қаражан болысқаның» тақырыбы – тойына арнайы шақырып, жырлатып астына арық ат мінгізген болысқа Базар жыраудың ренжігені, ал идеясы – сараңдықты сынау ғана. Міне, осы мәселені Базар жырау 220 жол көлемінде ұзақ толғаған. Толғаудың композициялық құрылымы, сюжеттік желісі негізгі ойды, идеяны ашу үшін шебер қиюластырылған. Базар жырау бірден Қаражанның сараңдығын бетке баса жөнелмейді, оқырманын ойға шақырып, тыңдарманын тебіреніске түсіріп, адам болмысындағы мінез-құлықтар сырын ұзақ толғап кетеді. «Біреу – мәрт, біреу – жомарт, біреу – нәмәрт» дегендей сыңайлы адамдар арасындағы алыс-беріс қарым-қатынастардың қазақы тұрмыстағы орнын, маңызын жырлай отырып, оларды жіктеп-жіліктеп тас­тап отырады. Тыңдарманын еріксіз баурайтын толғаудың әр жолы – ойлы, тұжырымды, әр сөзі – алтын, бейнелі, үлгілі.
Ойды ашып отыруда:
«Арғымақ шаба алмайды тер қатқан соң,
арық ат қисаңдайды ер батқан соң», –
дегендей поэтикалық контраст құрайтын жолдарды жиі қайталап отыру – Базар жырау стиліне тән ерекше әдіс. Базар жырау толғауларындағы ой мен сезімнің белгілі оқиға сілемімен, сюжеттік желімен беріліп отыратынына «Қаражан болысқадағы»:
«Сыпалар тыңдап сөзді мен айтқан соң,
еміреніп есіткендер судай тынды,
Көңіліне жағып Кеңес ұнатқан соң,
айтқызып бір түн тегіс білгенімді
ұлықсат еттің болыс таң атқан соң»,–
делінетін жолдар дәлел. Осындай баяндаулар арқылы негізгі идеяны бірнеше қырынан келіп қайталап отыру тақырып ашудағы кәсіби шеберліктің жарқын мысалы болатынын жоққа шығара алмаймыз. Болыстың сараңдығын айтпас бұрын Қаражанның руы Кетеден шыққан игі жақсыларды, атақты адамдарды: Бекмырза, Пірен, Тұңғышбай, Дәуімшар, Қитар, Жұ­бан­бай, Нысанбай, Бекет, Аман, Барақ батыр, Садыр молда, Мың­жасар, Ешнияз, Мырзабектерді жақсы жақтарынан атап өтеді. Домбыраның құлақ күйін келтіргендей осыларды термелеп атап алғаннан кейін:
«Қаражан асып тудың Жиенбайдан,
мен сені кем көрмеуші ем Атымтайдан,
Дүниенің қызығына түсемін деп,
талайлар құр қалып жүр абыройдан,
Өзі арық, өзі жауыр, алжыған көк,
қолыңа қапелімде түсті қайдан»,–
деп бір түйреп кетеді. Осындай мазмұндағы тирадалар ұзақ тол­ғаудың өн-бойында бірнеше рет қайталанып отырады. Мақтамен бауыздағандай сараңдықтың сырын сызылта отырып түй­рей беру сөз түсінетін адамға оңайға соқпасы анық. Базар жырау Қаражанды сөз өнерінің құдірет-күшімен осылайша тірі­лей өлтіргенге ұқсайды. Жыраудың «Әр кемелге – бір зауал» ат­­ты толғауын кішігірім философиялық трактаттан кем емес деп айта алар едік. Бірақ «Әр кемелге – бір зауал» – философиялық трак­тат емес, толғау өлең. Дүние, оның өтпелілігі – бұлар әрі таза ойға негізделген философиялық тұжырым болғанымен, өлең контексінде сезіммен суарылып беріліп отыр. Өйткені бұл дүние батырдан, биден, арудан, тұлпар ат, сұңқар құс, бәрінен қалған. Дүниеде мәңгілік еш нәрсе жоқ. Өкінішті, өкінішті бол­ғандықтан жүрек толқытар сезім.
«Өлшеулі демі біткенде,
ажалдың оғы жеткенде,
бадана көзді берік сауыт
тең болар оның наласы
жалаңқат киген шекпенге»,–
дейді Базар жырау.
Бұл тұста жырау бадана көзді берік сауыт пен жалаңқат киген шекпенді қатар бере отырып, бәрібір ажалдың келетініне, адам баласының өлімге қалайда мойынсұнатынын толғап отыр. Өкінішті-ақ, сондықтан жүрекке салмақ түсіретін ауыр сезім. Жалпы ой толғауларының өзін таза ойдан, ақылдан ғана тұрады десек, қателесер едік. Терең ойды сезімге орап, бөлеп айту-толғау өлеңге де тән сипат.
Дүние қалай қысқа, шолақ болса, оның қызығы да сондай, қусаң жеткізбейтін қашаған, баянсыз. Базар жырау толғауларында осы мотив біраз қаузалып, жырланып отырады.
«Опасы жоқ бұл дүние,
түспеді қолға, қуғанмен,
неше алуан түрленіп»,–
деп толғанады ұзақ.
«Дүниенің опасызын көрдім көзбен» делінетін толғауында да сондай.
Жырау:
«Дүние зат екенсің іштен туған,
жігіттің жоқ ақылы сені қуған»,–
деп барып бір-ақ тоқтайды. Базар жырау енді бірде өлім жайын толғай түседі.
«Бай да өткен, патша да өткен, батыр да өткен,
түбінде бұл пенденің өлім жеткен.
Қаншама өлмеймін деп шалқаясың
өлмесе ата-бабаң қайда кеткен»,–
деген сынды шумақтар Базар жырауша айтқанда «тумақ бар да өлмек бар» дегенге дәлел бола алады. Ешқандай бас ауыртпайтын анық ақиқат, толғау тілінде жеткізілген түздік философия­ның табиғи әрі реалды бір тіні осындай.
Базар жырау өлімнің өзінен ғибрат алуды жырлайды.
«Алыңдар ойлап ғибрат,
шың басындағы өліктен,
бір жерге бәрі жиналып,
жатыр деп олар неліктен?»
Өлікті айтып жырлау бар да, ал өліктің өзінен ғибрат алуды насихаттай жырлау – бұл толғаудағы ой тереңдігі ғана емес, өмірдің бағасын ұғындыра түсу үшін айтқан Базар жыраудың өзіндік тұжырымы, ой қосындысы.
Ой толғауларындағы тағы бір қыр өмір құбылыстарына, адам мен қоғам арақатынасына, тіршілік иесі – адамның өмірдегі орны мен әлеуметтік жағдайына салыстырмалы түрде тоқталып, анықтама беріліп отырумен байланысты көрінеді.
«Талабы ердің оң болса,
ердің атын шығарар.
Алған жары ақылды,
өзіменен тең болса»,–
делініп, жақсы жар жайында, немесе:
«Жігіттің бәсін кемсітер,
жаман туса баласы,
әйелі шайпау өр болса»,–
делініп, жаман әйел туралы жырланып отырады.
Базар жыраудың көзін анық жеткізіп, көңілін толық сендіретіні, өмір біреу, ол қайтып келмейді. Сондықтан Базар жырау қартайған шағында өтіп кеткен өміріне өкінеді. Жастық шақтың қадірін білуді, уақытты босқа өткізбеуді жырға қосады.
Бір ғажабы, Базар жырау толғауларында о дүние, бұл дүние деп жырлау, діни сарындар мен ұғымдарға бір жақты бой ұру атымен жоқ.
Жыраудың «Тездетіп жігіт күнім өтіп кеттің», «Ойналық та күлелік», «Тырп етуге мажал жоқ» толғауларының мазмұнында осындай өкініш-мұң жырланған.
Өмірдегі не нәрсе болсын бәрінің екі жағы бар, ақиқатқа жету үшін оларды салыстырып жырлау – толғаудың жанрлық сипатын танытатын басты белгілерінің бірі. Мұндай сарын Базар жырауда жетіп артылады. Базар жырау «Атасы жақсы қандай-ды», – деп аталатын толғауында атасы, анасы, жары, інісі, баласы жақсылардың қандай болатынын бірқыдыру айтып келсе, «Не артық» деп аталатын толғауында екі түрлі зат пен құбылысты салыстыра отырып, оның мәнін аша түседі. Сұлу болғанмен ақылы болмаса, әйелдің әйелден несі артық, сондай-ақ Базар жырауша айтқанда:
«Қараға жауап бергеннен,
аққа берген серт артық»
Өмір құбылыстарындағы ақиқатқа салыстыру арқылы көз жеткізу, сөйте отырып қазақы дүниетаным негізінде әр нәрсе­нің шынайы, табиғи қалпын жырға қосу саф алтындай таза мазмұнды Базар жырау толғауларына тән айрықша сипат екенін айтпасақ болмайды.
Базар жыраудың ой толғауларындағы бір қайырым – тағдыр, жазмыш. Жалпы қазақы дүниетанымның ой оралар қазығы –«пешенеңе не жазылса, соны көресің» деген ұғым. Маңдайға жазылған тағдырға мойынсұну ешбір діннің әсер-ықпалынан емес, тұрмыс-тіршілігі, өмір сүру дағдысы, қоршаған орта-табиғатпен қарым-қатынасы тудырған қазақтың өзіндік танымы, тұғырлы көзқарасы, пәлсапасы «Өсиет» толғауында осылайша болатын нәрсенің бәрібір болатыны, қол жетпейтін нәрсеге бос­қа ұрынудың далбасалық екені, бұйырған нәрсенің қашпайтыны, т.б. жырланып өтеді.
«Жетпесе тағдыр өлмейді,
жан жағынан қамалып,
жабыла көздеп атсаң да.
Өлшеулі демің біткен күн
өлім шіркін қоймайды
тығылып сандық ішінде,
тас бүркеніп жатсаң да».
Мұндай шумақтар Базар жыраудың ғана емес, барша қазақтың дүниетанымын, өмірдің өзіндей ешқандай боямасыз табиғи көзқарастардан түзілген шынайы, реалды танымды дәлелдесе керек.
Өмірлік дүниетанымын өз тағдырымен қосөрім толғап отыру – Базар жыраудың, әсіресе, өмірінің соңғы кездерінде шығарған жырларына тән ерекшелік. Әр нәрсенің ақиқатын анық тани алған ойшыл жырау, бәрібір, өмірдің өтпелілігіне, дүние­нің қысқалығына өкінеді. Өз кезіндегі заманауи ағымдар мен қоғамдық құбылыстарға көңілі толмайтынын жырлайды. Оның «Айдан ару нәрсе жоқ» делінетін толғауында «Әділетті көш түгіл, орнында оның орда жоқ», – деп өткенге өкіну сарыны бай­қалады. Жаңа заманның қоғамға ендірген жаңалықтарына өзінің базарлы шағы – жас кезі, есейген уақытымен салыстыра отырып баға бергенде, мұндайда ренішпен, өкінішпен жыр тудырса, бұл – Базар жыраудың еркіндегі шаруа.
Мәселен, «Бұрынғы дәуір болмай жүр» делінетін толғауда:
«Шалқыған айдын шалқардай,
көл тартылды көзінен.
Сандуғаштай сайраған,
тіл тартылды сөзінен»–
делінген шумақтар:
«Бұрынғы дәуір болмай жүр,
Базарыңның өзінен»,–
делінген жолдармен аяқталады. Өмірдің өткеніне өкіну оған өзінің көңіл күйін, ішкі сезім-мұңын қосып жырлау – бұл нағыз өнерлік сипат, жан жағдайының жырға айналуы, толғаныс­қа толы көңіл күйдің толғау боп тууы.
Базар жырау да пенде. Солай бола тұра, қазақы тұрмыс пен дүниетанымнан өзіндік ой қорытып, көзқарас қалыптастыр­ған ақылды адам. Жыраулық өнерге келгенде Базар бабамыз өзінің өмірлік көзқарасы мен ұстанымын, азаматтық позициясын, қоғамдық құбылыстарға қарым-қатынасын, берген бағасы, ренішін, т.б. жарыққа шығаруға жанр мүмкіншілігін еркін пай­да­ланған, бұл бағытта өзіндік айқын қолтаңбасымен әдебиет тарихын ілгерілету мен дамытуға сүбелі үлес қосқан саңлақ суреткерлігімен танылады. Демек, Гегель мен Кантты не бас­қаларды оқымай-ақ философ болуға болатынын толғау өлеңдеріміздің мазмұны дәлелдесе, осындай жырлар тудырған дүл­дүлдеріміздің басында Базар жырау орнықты тұр деп батыл айта аламыз. Олай болса Базар жырау толғаулары, жыр-дастандары халқымыздың дүниетанымын, табиғат пен қоршаған ортаға қалыптасқан көзқарасын, өмір мен қоғамдық құбылыстардың сан алуан құбылыстарына жауап бере алатындай ойлы, күйлі, құнды дүниелер болып табылады.
Базар жырау толғауларының тақырыбы саяси-әлеуметтік мәселелерді де қамтиды. Жыраудың көңілін алаңдатқан ел бірлігі мәселесі – оның толғауларының басты тақырыптарының бірі. Оның «Жамиғы қазақ бір туған», «Түбі туыс байтақ ел» делінетін толғауларын бірнеше қырынан ашып көрсетуге болады. Біріншіден, бұл толғауларда қазақ толғаулары үшін дәс­түрлі тақырып – ел бірлігі мәселесі жырланады. Бұл тақырып Асан Қайғыдан бастап бері қарай Шалгез, Бұқар және басқалар түгелдей жырлап келе жатқан, авторларының тек өнерпаздар ғана емес, «титул» иелері, хандар мен бектердің ақылшы-кең­есшілері болып келе жатқанын дәлелдейтіндігімен құнды. Жыраулар поэзиясының тақырыбы кәкір-шүкірді, ұсақ-түйек­ті емес, ел, жер, отан тақырыбындағы ірі мәселелерді көтеруі – бұл елдің қоғамдық құрылысы, мемлекеттік жүйесі, тұр­мы­сы қалыптастырған тарихи жағдайлармен тікелей байланысты сая­си аренаға белгілі бір әлеуметтік топ ретінде шығып орнығып, бекіп қалған жыраулардың қазақ қоғамындағы әлеуметтік тұр­ғыдан алғандағы орны мен беделін көрсетеді. Базар жыраудың бұл тақырыптағы толғауларында да адам типтері сан алуан қырларымен ашылып отырады. Базар жырау танымы бойынша ел бірлігі сынды үлкен саяси-әлеуметтік мәселеде адам факторы шешуші орынға ие. Мұндай өлеңдердің идеясы – «түбі туыс байтақ ел, біріні бірі сатпайды» делініп жырланатын үлкен жырау­лық үрдіс пен ақындық пафостан көрінеді. Базекең мұрасындағы соқталы, сүбелі жырлар туған тақырып та осы.
Жоғарыда айтқанымыздай, Сыр өңіріндегі әдебиет өкілдері шығыс әдебие­тінің дәстүріне ерекше деп қойып, шығыстың классикалық әдебиетінің үздік туындыларын нәзира дәстүрімен немесе шығыс сюжетіндегі аңыздар мен ертегілерге өз жандарынан қосып қисса-хикаяттарды дүниеге келтіріп отырған. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде, әсіресе, Сыр сүлейлері шығармашылықтарында не бір ғажайып үлгілі, көркемдігі қамшы салдырмайтындай туындылар шығыс әдебиетінің дәстүрі негізінде дүние­ге келіп, оқырмандарын тауып, халық арасына кең тарай бастаған болатын. Біздіңше, шығыс әдебиеті дәстүрінің қазақ даласына алғаш келуі мұсылман дінінің тарала бастаған уақытынан, яғни VІІІ-ІХ ғасырлардан бергі кезеңді қамтиды. Алғашында ертегілер, аңыз-әңгімелер күйінде ауызша таралған мұндай үлгілер кейіннен жазба әдебиет туындыларына айналып отырады. Мұндай туындылардың көпшілігі негізінен шығыс әдебиетінің дәстүрінде дүниеге келгенімен, мазмұндық, тақырыптық, пішіндік сипаттары жағынан төлтума туынды, қазақ әдебиетінің шығармаларына айнала отырып туған әдебие­тіміздің дамуына үлкен үлес болып қосылады. Сыр сүлейлерінің бұрын жарияланған және жарияланбай келген шығармаларының негізінде осы айтқандарымызға көптеген дәлелдер келтіре алар едік. Түптеп келгенде әдебиет дамуында болатын мұндай тоғысу, түзілу процесін тек Сыр өңірінің ғана емес, бүкіл қазақ әдебиетінің басынан өткен жағдай деп қарауға әбден болар еді. Біздіңше, Орыс, Батыс әдебиеттерінің қазақ әдебиеті мен өнеріне шығармашылық әсер-ықпалын әңгімелеумен бірге, Шығыс халықтары әдебиеті мен өнерінің әсіресе шығыстың классикалық әдебиеті дәстүрінің қазақ халқының әдебиеті мен өнеріне игілікті әсер-ықпалдарын да зерттеу-зерделеуді жүйелі түрде жүргізіп отырудың мезгілі жетті. Осы орайда, қайта қаралуға тиіс, бар-жоғын түгендеп алып барып, барынша жаңаша бағымдайтын әдеби мұраларымыз – Сыр сүлейлерінің шығармашылығы болатынын тағы да қайталап айтамыз.
Сыр толғауларының мазмұны мұң-шерді, ішкі дүние сырын, түрлі сезімдерді айтудан тұрады. Алғашында арнау, мадақтау, сынау, тұқырту мағынасында айтылған толғаулар әдебиет дамуына ілесе келіп, әдебиет өмірімен біте қайнасқан күйінде қазақ поэзиясының жаңа жанрлық түрлерінің өсіп-жетілуіне жағдай жасады. Бұл Сыр сүлейлерінің әдеби мұрасына ғана емес, жалпы қазақ әдебиетіне тән сипат болды. Профессор Ә.Қоңыратбаев Абай өлеңдерінің 70%-ы толғаулар болғандығын жазады. Осы ойды кейіннен кәсіби, жазба әдебиетке тұтас көшкен Сыр сүлейлері әдеби мұрасының маңында да айтуға болады. Қоғамдық өзгерістерге байланысты немесе әдебиет өміріндегі ауысу-түйісулер уақытында жанрлар мен жанрлық түрлердің табиғатында жаңару, жаңғырулар, тіпті өшу, жоқ болу сияқты үдерістердің болып тұратыны заңдылық. Толғау — табиғаты мен тегі, болмысы жағынан лирикалық поэзияның үлгісі болса, онда сезімнің жырланбауы мүмкін емес. Қазақ әдебиеттануында толғау үлгілі поэзиямызды негізінен авторлық шығармашылыққа жатқызған. Бұл дұрыс та. Демек, авторы бар поэзияда белсенді қызмет атқаратын сол автордың өзі. Ал автор әдебиет үшін объект емес, субъекті. Әдебиет теориясының негізін салушылардың бірі В.Белинскийдің айтуы бойынша «лирикалық поэзия – таза субъективті поэзия» делінеді. Субъектінің яғни, автордың туындысы болғандықтан толғау мазмұнында шалқар сезім, терең ой, мұң-шер, тебіреніс, толғаныс бәрі де болады. Автор не ақын, жырау белсенділік атқаратын бұндай қызметте көпшілік жағдайда ойдан, ақылдан гөрі сезімнің көбірек жырланатыны түсінікті болса керек. Бұрынғы зерттеушілердің ізімен сыр толғауларын айрықшалап, топтастырып қарастырып отырғанымыз сондықтан.
Базар жырау:
«Мен күпшек сынды тел күрең,
Төсімнен тартса жетпейтін,
Жуандықтан айылы.
Осы отырған әлеумет,
Жел сөзіммен көңіліңді ауласам,
Болады қанша айыбы?», – дейді.
Жырау осы үзіндінің алғашқы үш жолында өзі туралы айтады, бұл жыраулық «мен» – дәстүрлі, «күпшек санды күрең» ауыстыруы арқылы жасалған жыраудың бейнесі. Қыран құс, жүйрік ат, бұлар қазақ поэзиясы үшін дәстүрлі бейнелер, басқалар сияқты Базар жырау да тым асқақ, шығандап кетеді, өзіне сенімді, рухы берік. Ал енді осы «мендер», тұлғалық «мендер», өнерлік тұрғыдан болсын, өмірлік тұрғыдан болсын өз кезіндегілерге де, кейінгілерге де үлгі. Өйткені бұл «меннің» ар жағында ұлтын сүйген ұл, өнерпаз жан тұр. Оның айтқаны өзінің ғана емес, бәрінің де айтқанындай. Осы тұлғалық «мендер» арқылы қазақ халқының бүтін бір дәуірінің ұрпақтары тәрбиеленіп отырған. Базар жырау осы отырған әлеумет десе, бұл оның аудиториясы, тыңдармандары, демек толғау мазмұнында өнерпаз бен тыңдарман арасындағы қарым-қатынас жүріп жатыр деген сөз. Ұлы Абайдың «сөз түзелді тыңдаушым сен де түзел» дегеніндей, бұл қатынастың өзі шығармашылық психологиясының дерегі мен дәйегі болса керек.
Базар жырау:
«Өзімдей-ақ ұл туар,
Бір кісінің зайыбы,
Жырау боп атқа мінгелі.
Әлім-шөмен баласы
Әңгімеге байыды,
Аузымнан шыққан сөзіме,
Дін мұсылман қайыды.
Риза болмай алдымнан,
Ешкім, сірә, кеткен жоқ
Сөзімнің келсе қайымы», – десе,
бұл Базар жыраудың өзі туралы айтқаны ғана емес, жалаң түрдегі жыраулық «мені» емес, бұл жоғарыда айтқанымыздай, шығармашылық психологиясына, автордың шығармашылық лабораториясына тікелей қатысты ой-толғамдар. «Тыңдаушысы болмаса, сөз жетім» дегендей Базар жыраудың, байқағанымыздай, өз аудиториясы, тыңдарманы бар екен.
Базар жырау өзі туралы, жыраулық «мені» туралы айтқан туындыларында көңіл-күйдің әр түрлі пернелерін басып сыр шертеді. Жырау мен тыңдармандары арасындағы қарым-қатынас, өрелі өнер тудырудың Аллладан берілген құпия-қазыналары, оны бағалау мен бағалата алудың қыр-сыры, қысқасы жыраулық өнер туралы мол мағлұмат беру – ұлы жырау толғауларының басым бағыттары. Ол «Сөйле десең, сөйлейін» деп басталатын толғауында:
«Көптен бері сағынып,
Бас қосқасын сендермен,
Барымды бүгін сермейін.
Ықыласыңмен тыңдасаң,
Сөзімді пұлдап несіне
Бойымды балап кернейін
Атасы тегін жел сөзден,
Бас-басыңа жетерлік,
Еншіңді неге бермейін», – деп,
шығармашылық үстіндегі шабыттан, актіден, шығармашылық өнер мен шығармашылық психологиясының әр түрлі жағдайынан хабар береді. Бұл толғаудағы «жел сөз» бұрынғы жырауларда кездескендей әдеби сөз, ақындық сөз мағынасында алынып тұр. Жыраулық өнерде әдеби сөзді, бейнелі сөзді «жел сөз» деп атау дәстүрге айналған. Осы мотив Базар жырау толғауларында әр түрлі қырынан дамытылып отырған.
«Қайда жақсы бар десе,
Қауышқанша құмармын.
Алдарыңда аянбай,
Жанымменен сөйлесем,
Кеуліңе, беглерім ұнармын» –
деген жолдардан өнерпаздың, жыраудың жан сыры ұғынылады. Бір ескеретін нәрсе, Базар жыраудың осындай шығармашылық күйден, психологиядан сыр шертетін толғауларында жалғыз өзінің ғана емес, жалпы өнерпаздың бейнесі жасалынған яғни өнердегі Базар жырау бейнесі типтендірілген. Бұл да жыраулық поэзияның, толғаудың өз өміріндегі, тарихи жолындағы жеткен үлкен жетістігі болып табылады.
«Көре алмай халқым сендерді –
Көптен бері көбеңсіп,
Қалыппын тоғым шайқалмай,
Кешіріңдер кемісін,
Алжасы болса сөзімнің,
Ағат кеткен байқалмай.
Қадірімді білсең қай кезде,
Қажетіңе мен дайын,
Көгендеулі марқаңдай.
Опасы жоқ дүниенің,
Ойласаң, беглер мысалы,
Әуелі қызық, ақыры –
Ат шапқан жиын тарқардай».
Базар жыраудың сыр толғауларының мазмұны жанрлық түр күйінде немесе түрлі тақырыптар қаузалған туындыларында кездесе береді. Оның атақты Бақа биге арналған «Шөменнің алтын сақасы» деп аталатын толғауында:
«Жақсы сөзбен ашылар,
Көңілдің қайғы-қапасы,
Жадыңа дұрыстап алмасаң,
Көзіңнің қырын салмасаң,
Қайратты туған,би, аға,
Арлаған Базар ініңнің,
Болмай тұр еркін сапасы»
деген жолдар бар. Бұл – ұзақ арнау толғаудың алғашқы бөлімінде айтылған Базар жыраудың көңіл назы, інінің ағасына айтқан базынасы. Осы толғаудың орта тұсында Базар жырау:
«Мен Балқының Базары,
Сен Төбеттің Назары,
Жақсының жүзі райлы,
Адамға жылы ажары,
Орынсыз мынау дұшпанның,
Батып тұр жаман азары.
Құйыршығын жар соққан,
Дарияның мен бір сазаны.
Кінасыз күйген ініңмін
Әділдік көрмей әкімнен,
Құр тартып жатқан жазаны» – деп өзі жайлы, өзінің көңіл күйі турасында толғанады. Мұншама эмоцияны: ағасын мақтау мен мадақтау, әділетсіздік пен өктемшілдік туралы айту, өз көңіл күйін білдіру т.б толғаудың ішіне сыйдыру, бұл бір жағынан Базар жыраудың суреткерлік шеберлігін танытса, екінші жағынан Сыр сүлейлері шығармашылығындағы толғаудың, жоғарыда айтқанымыздай, жанрлық түр тұрғысындағы белгілі дәрежедегі өскен, кемелденген жағдайын да көрсетеді. Әдебиет өміріндегі шығармашылық даралығы, әдебиет дәстүріндегі орны, өзіндік ерекшелігі т.б бұндай мазмұндық құбылуларды, өсу,өну үдерістерін бақылау, тану мен таныту ғылым үшін өте маңызды. Себебі, кез келген әдеби тұлғаның суреткерлік қыры дәл осындай тұстарда анықтала түспек. Көркемөнердің ерекше түрі – сөз өнерінің жеткен жетістігі, алған асулары және әттеген-айлары болса, олар туралы да осындай тұста айтуға мол мүмкіншілік туады. Әдебиет дүниесі жанды процесс, дәл осы қағиданы Базар жырау секілді әдебиеттің көрнекті өкілдерінің шығармашылығы арқылы жеке суреткер мұрасы ғана емес, аймақ әдебиеті мен әдебиет дамуының белгілі бір кезеңі туралы, жалпы қазақ әдебиеті туралы, оның іштей және сырттай түлеуі мен түрленуі, жаңарып-жаңғыртулары, оның мазмұнындағы ағымдар, бағыт-бағдарлар, шығармашылық өсіп-өнулер туралы да айта отыру орынды болмақ.
Сыр сүлейлерінің басында тұрған саңлақ жырау Базар Оңдасұлы 2022 жылы 180 жасқа толады. Тума талант, дарабоз өнерпаз, ұлы жырау Базар Оңдасұлының 180 жылдығын лайықты атап өту әрбір қазақтың, Қазақстандықтың, әсіресе, Сыр бойылықтардың міндеті екені талассыз. Осы орайда облыс әкімі Г.Н.Әбдіқалықованың басшылығымен 2022 жылы біршама жұмыстар атқарылмақ. Қызылорда қаласының ортасынан Базар жырауға еңселі ескерткіш орнату, Базар жыраудың шығармашылығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция өткізу, қала, аудандар мен ауылдардағы мектептерге, көшелерге ұлы жыраудың есімін беру Қызылорда облысы мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының тікелей жауапкершілігімен атқарылатын игілікті іс-шаралар болмақ. Қандай құрметке болмасын Базар жыраудың өнерпаздық тұлғасы, шығармашылығы барлық жағынан лайық екеніне дау жоқ. Алла ісімізді оңғарсын.

Бағдат Кәрібозұлы