БОСҚЫНШЫЛЫҚ немесе ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ ЗАРДАБЫ

XX ғасыр байтақ қазақ даласына ала құйын болып енгені белгілі. Әлемде, соның ішінде Ресей империясында орын алған ірі саяси оқиғалар қазақ халқының тағдырына да тікелей әсер етті. Осы кезеңде Қазақстан бұрын-соңды болып көрмеген әлеуметтік тәжірибе жүргізетін алып полигонға айналдырылды. Соның нәтижесінде қазақ халқының тіршілігінің дәстүрлі жүйесі күйретіліп, тарихтағы бұрын-соңды болып көрмеген апатқа алып келді. Ғасыр басында түркі халықтарының ішінде саны жағынан Ресейде ең басым, ал әлемде оттоман түріктерінен кейінгі екінші орында тұрған халқымыз аяусыз қырғынға ұшырап, аса ауыр шығынды басынан кешті. Халқымыздың санын қалпына келтіру 40 жылдан астам уақытты қамтыды, яғни 1926 жылғы санақ нәтижелеріне біз тек ХХ ғасырдың 60-жылдарының аяғында ғана қол жеткізе алдық.
Соңғы жылдары халқымыз бастан кешкен нәубет жылдарының себеп-салдарына тағы да бір терең үңіліп, шынайы баға беру үрдісі белең алып келеді. Оған 2020 жылдың 24 қарашасында ҚР Президенті Қ. Тоқаевтың «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия туралы» Жарлыққа қол қоюы да өзіндік екпін беріп отыр. Комиссия жұмысының негізгі бағыттары белгіленіп, мақсат-міндеттері айқындалды. Соның ішінде осыған дейін әлі де болса толық ашылып, зерттелмей келе жатқан мәселелер бар екендігін атап өткен жөн. Сол мәселелердің бірі – босқыншылық мәселесі. Осыған байланысты арнайы республикалық және аймақтық жұмыс топтары құрылып, зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда.
Босқыншылық дегеніміз қалыптасқан саяси-әлеуметтік, экономикалық және табиғи-климаттық ауыр ахуалдарға, апаттарға байланысты адам­дар­дың ата қоныстарынан, тұрғылықты мекендерінен амалсыз босып, ауа көшулері. Негізінен босқыншылық соғыс салдарынан орын алатыны белгілі. Қазіргі заманда әлемнің әр жерлерінде болып жатқан ірілі-ұсақты әскери қақтығыстардың қарапайым халық үшін қандай ауыртпалықтар әкеліп жатқаны баршамызға мәлім.
Осындай босқыншылықтың азапты жағдайын қазақ халқы ХХ ғасырда екі рет бастан кешірді. Үлкен Босқыншылық 1916-1921 жылдары орын алды. Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын Ресей үкіметінің аяусыз басып-жаныштауы және 1918-1920 жылдардағы Азамат соғысы  мен 1921 жылғы ашаршылық кезінде қазақтар босқыншылыққа ұшырап, аса қасіретті кезеңді бастан кешті. Ал аса ауқымды, жан түршіктірер алапат Босқыншылық қазақ жерінде 1930-1934 жылдары көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын зорлап отырықшыландыру және күшпен ұжымдастыру барысында орын алған еді. Осылайша бар-жоғы 15-20 жылдың ішінде қазақ халқының жартысынан астамы қырылып, бұрын-соңды болмаған демографиялық апатқа ұшырады. Жаңа заман тарихында осындай аз ғана уақыт ішінде халқының тең жартысынан айрылған бірде-бір мемлекет жоқ.
Қазақтардың 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы халқымыздың ғасырларға созылған ел үшін, жер үшін, ұлттық мемлекет үшін күресінің жалғасы еді. 1916 жылы 25-маусымда Николай патша Орта Азия, Қазақстан және тағы бірқатар аймақтардан 19-43 жас аралығындағы еңбекке жарамды ер адамдарды «қорғаныс бекіністерін және әскери шептерін» салуға қара жұмысқа алу туралы жарлыққа қол қойды. Осы жылдың 28-маусым күні ішкі істер министрлігі мен қорғаныс министрінің «бұратана халықтарды» тыл жұмыстарына «реквизициялау» («мүлікті мемлекет қарамағына еріксіз алу» туралы) бұйрығы Қазақстанға телеграф арқылы жетіп үлгерді.
Бұратана елдің азаматын мүлікке теңеп, күшпен қара жұмысқа алу туралы суық хабар лезде елге тарады. Бұл хабар академик М. Қозыбаев атап өткендей «қазақ даласының үстіне бұлтсыз күні жай оғы түскендей» әсер етті. Ел абыр-сабыр аласапыран заманға еніп кетті. Аз ғана уақыт ішінде қазақ даласының түкпір-түкпірінде көтерілістер басталып, ел атқа қонып, қолына қару алып империяға қарсы күресуге бел байлаған еді.
Шындығын айтсақ, 1916 жылы ең алғашқылардың бірі болып ата жаумен күресуге шыққан елдің бірі Жетісу өңірі болды. Столыпин реформасының салдарынан ата қонысынан айрылып, бейшара күйге түскен халық отаршылдыққа қарсы өте батыл әрекет жасады. Алайда күш басымдығы отаршылдар жағында еді. Бұл өңірде Жетісу казак әскерлерімен бірге қазақтың ата-қонысына орналасып алған орыс мұжықтары да қаруланып, көтерілісшілерге бірігіп қарсылық көрсетті.
Патша билігі әсіресе Жетісу жеріндегі көтерілісті басып-жаншуға баса назар аударғаны белгілі. Өйткені бұл шекаралық аймақтың аса зор стратегиялық маңызы болған еді. Англия мен Ресейдің Азия үшін бақталастығы осы аймақта да айқын көрініс тапқан болатын. Бірінші дүниежүзілік соғыс майдандарында аса ірі жеңілістерге ұшырап жатқанына қарамастан орыстың отаршыл билігі қазақ жерін уысынан шығарып алмаудың барлық амалдарын жасап жатты. Соғыс алдында басталған Ташкент-Верный теміржолының құрылысы қаржылық қиындықтарға байланысты тоқтап қалған еді. Алғашқы кезде бұл теміржол ауыл шаруашылығына қолайлы Жетісу өлкесінен Ташкент арқылы ішкі Ресейге азық-түлік тасымалдауды мақсат еткен-ді. Ендігі жерде, қалыптасқан жағдайға байланысты, осы аймаққа жазалаушы әскери күштерді тез арада жеткізу үшін оның құрылысы шұғыл түрде қолға алынып, аз уақыт ішінде аяқталған болатын.
1916 жылы Ресей империясы қазақ даласындағы көтерілісті басып-жаншуда «ойрандалған дала», «алаулаған дала» операциясын жүзеге асырып, халықты жаппай қырып-жою саясатын жүзеге асырды. Генерал Куропаткин тарихта алғаш рет бас көтерген ауылдардың адамдарын шыбынша қырып, қоныс тепкен жерлерінен қуып жіберіп, алқа-қотан елді мекенді тегіс өртеп жіберу тәсілін қолданды. Соның салдарынан жүздеген мың адам қырылып, босқыншылыққа ұшырады.
Көтерілісті басып-жаншуға кіріскен орыс жазалаушы отрядтарының қатыгездігінің шегі болмады. Верныйдан Қытай шекарасына дейінгі аймақта ойрандалмаған қазақ-қырғыз ауылдары қалмады. Өзінің салдары жағынан 1916 жылғы босқыншылық «Ақтабан шұбырынды» жылдарынан кем болған жоқ. Осы қырғыннан кейін патша билігінің жазалаушы отряд басшыларының кейбіреуін «аса қатыгездік көрсеткені үшін» әскери трибуналға беріп, соттап жіберуінің өзі осының айғағы бола алады.
Жаппай қырып-жойылудан аман қалу үшін жан сауғалап 300 мыңға жуық адамды құрайтын жетісулық қазақтар мен қырғыздар Қытай жеріне босып кетуге мәжбүр болды. Соның нәтижесінде, зерттеуші С. Рүстемовтың мәліметінше 1916 жылдың соңына қарай қазақтардың үлес салмағы Жаркент уезінде 73%-ға, Лепсі уезінде 47%-ға, Верный уезінде 45%-ға азайды.
Босқын халықты жат жер, бөтен елде ешкім де құшақ жая қарсы алмағаны бесенеден белгілі. Олардың аса ауыр, қорғансыз жағдайы туралы сол кезде «Қазақ» газеті бетінде жарық көрген мақалалардан айқын көреміз. Босқын халықтың «жас балаларын бір шелек бидайға, бір тоятын тамаққа, әйелдері мен қыздарын бір қойдың пұлына айырбастап, естиярлары мойындарына дорба салып, тіленші болып кеткендігі» мәлім болды. Қытайдың Құлжа қаласындағы қазақ-қырғыз босқындарының жай-күйі туралы А. Найманқожа деген автор газет бетінде: «…Аштықтан, суықтан босқындардың үштен екісі өлген. Қазір де топалаң тиген қойдай аштан өліп жатыр. Өлгендерін көмуге халдері де келетін емес. Құлжаның көшелерінде қырғыз тіленшілерінен кісі жүре алатын емес. Тіленшілік еткен қырғыз әйелдерінің киімдері тозғандықтан, құрым киізден денесін жабарлық лыпа жамылып жүр», – деген мәліметтер келтіреді.
Босқындар жергілікті Құлжа халқы тарапынан қатты қысымшылыққа ұшыраған болатын. Құлжа алабына келген босқындардың орыс әскерінің талауынан қалған малдарын Қытай жеріне өткен соң, қытай әскері, қалмақ, Құлжа ақсақалы Нурахун, консул – бәрі бірігіп, орыс жеріне қайта айдаймыз деп қорқытып, талап алған. Архив деректерінен мәлім болғандай, Нұрахун ақсақал «бұл малдарың қолдарыңда тұрса қытай кісілері талап алады, менің атыма шығарып беріңдер, сақтап берейін» деп 9 000 жылқыны қазақтардан арамзалықпен тартып алып, қайтарудан бас тартқан. Тек малын ғана тартып алып қоймай, босқындарға қарсы қытай, қалмақ әскерін айтақтап талатқаны – адам баласы түгіл, хайуан үшін да аярлық болған еді.
Жәркент уезіндегі албандардың босқыны бұрын-соңды болмаған адам шығынына алып келді. Жаркенттегі ноғай-қырғыз комитетінің төрағасы Вафин «Жәркент уезінің қазақтары, әсіресе Қытай жерінен қайтып келгендері мен Қытай жерінде қалғандары ашаршылық күй кешуде: ішіп-жеуге астығы, киюге киімі, қорғалауға үйі жоқ. Малы қырылып біткен. Адамдары жемтік жейді, өліп жатыр. Қатын-баласын сатып та жатыр. Оларға азық-түлік комитеті астық сатқызбай тыйып, қалаға да жуытатын емес» дей келе, оларды аман алып қалу үшін шұғыл жәрдем ұйымдастыру қажет екендігін жазған болатын.
Архив құжаттары да Қытай жеріндегі босқындар өмірінен жантүрші-герлік мәліметтерді айғақтайды. Куәгерлердің айтуынша «қашқарлық сарт, дүнген, қытай жігіттерінің қолынан босқын қырғыз, қазақтың қыз бен әйелдері алынып жатыр. Бұл бишараларды жоғарғы хайуандар бір қолдан бір қолға мал есебінде сатып, сауда-саттыққа айналдырған. 50 сомға, 70-80 сомға, ең қымбаты 100 сомға сатылған қыз, әйелдер көп. Бұлардың бірсыпырасын аштан өліп жатқан соң қырғыз-қазақтың өздері де сатыпты. Қазақ-қырғыз қыздарын бір-екі ай пайдаланып, бес-он сом пайдасына екінші-үшінші кісіге сатып жібергендер де көп». Осылайша қорғансыз қазақ-қырғыз босқындары ХХ ғасырда осындай құлдыққа, қорлыққа ұшырап, мал орынан сатылғандығына куә боламыз.
Жәркент уезіне қарасты Мерке, Торайғыр, Баянкөл, Иванов және Әділбек болыстарының адамдары Қытай жерінде көрген қорлықтары туралы «Қазақ» газеті бетінде жарияланған хаттарында баяндап береді. «Жәркент уезіне қараған 14 болыс елдің көбі қытай жеріне басып барды. Мал-мүліктерімізді қытай-қалмақ талап алды. Көбімізді атып өлтірді. Аштан, суықтан қырылдық. Жоқ нәрсені сылтау етіп қытай-қалмақ дүре соғатын. Әйел, қыздарымызды көрінген қытай тартып алды. Біз Қытайды ел екен деп барсақ, қытайдан даладағы аң мен хайуан артық екен», – деп жазады.
Қытайдағы босқындардың ауыр жағдайы қазақ зиялыларын бей-жай қалтыра алмады. Қытай жерінде босқан қазақ-қырғыз шығыны туралы М. Тынышпаевтың мәлімдемесі «Қазақ» газетінің 1917 жылдың 24 шілдедегі санында жарық көрді. Оның жинаған мәліметі бойынша Қытай жеріне босқан қырғыз-қазақтың саны 164 мың болған екен. Сол адамдардың осы жылдың маусымына дейін қырылғаны – 83 мың, өз жеріне қайтқаны – 69 мың және Қытай жерінде қалғаны –12 мың. Босқындардың тең жартысының аз уақыт ішінде қырылып қалуы тарихтағы адам жаны түршігерлік нәубет болған еді. Анда-санда болса да кездесіп қалатын, тарихтан сауаты аз, санасы төмен кейбір адамдардың шетелдік қандастарымызды «сатқын», «қашқын» деп айдар тағып, айыптамас бұрын сол оқиғалардың қашан, қалай болғаны, оның ауыр зардаптары туралы білгендері дұрыс болар еді деп санаймын.
Осындай ауыр заманда қазақ зиялылары да шет қалған жоқ, барынша қолдан келген көмектерін көрсетуге тырысты. Олар ашыққан босқын халыққа көмек көрсетуге шақырып, бүкіл алаш азаматтарына үндеу тастайды. Үндеуде «Аңсап өлейін деп жатқан адамның аузына су тамызғандай аз-көп демей әркім әліне қарай жәрдем ету әуелі адамшылық, екінші ағайыншылық, кімге де болса борыш» деп аталып өтеді. Сонымен қатар, қазақ зиялылары халыққа үлгі болып, қаражат жинауды өздерінен бастайды. Босқындарға ақшалай көмек көрсеткен азаматтар турасында 1917 жылдың 11 маусымында «Қазақ» газетінде жарияланған мақалада «Әлихан Бөкейханов 100 сом, Ахмет Байтұрсынов 30 сом, Сейдәзім Кәдірбаев 25 сом… Ақбұлақта қазақ молдаларының съезінде имам Ғабдалрахман Мұртазин арқылы жиылған 200 сом. … фельдшер Құрманғалиев пен Якуда Ақтаевтардың дәулеті бойынша жиылған 300 сом. Бұрынғыларымен 976 сом 83 тиын» жиналғандығы туралы айтылып, бұл соманың көмек ретінде Құлжадағы комитет басшысы Ювашевқа жіберілгендігі хабарланған.
М. Дулатов ашыққан босқындарға жәрдем ретінде «Оян, қазақ!» кітабынан түскен ақшаны беретінін хабарлайды. «Оян, қазақ!» атты өлең кітабына патша өкіметі кезінде «қазақ оянып кетеді» деп қорқып, халық арасына тарамасын деп үкімет тыйым салынып, ал автор 1911 жылы сотталып, бір жарым жылдан астам абақтыда жатып шыққан болатын. «Оян, қазақ!» кітабының қолға түспеген 1000 жуық данасы алты жылдан кейін сатылымға жіберіліп, одан түскен қаржы босқында жүрген жетім-жесірлердің пайдасына аударылған еді. «Бұл бишара бауырларымызды ескеру, өлімнен-қырғыннан құтқару Алаш азаматының адамшылық борышы» деп жазды М. Дулатов.
1917 жылдың ақпанында билікке келген уақытша үкімет босқындарды қайтаруға әрекеттер жасап, арнайы қаржы да бөлген еді. Дегенмен өз жеріне қайтқан босқындардың да жағдайы аса ауыр болғанын жарық көрген құжаттардан білуге болады. Мысалы, Іле өлкесі әскерінің басшысы Чжен-шоу-шидің хабарламасы бойынша Қытайға өткен 20 мың қырғыздың 64 мың жылқысы, 64 мың ірі қара малы, 120 мыңнан аса қойы, 54 мың түйесі болған екен. Қытайлар бүкіл малын тартып алып, өздерін қайта орыстарға табыстайды. Орыстар болса оларды бір жерге тоғытып, не Ресейге, не Қытайға жібермей ұстап отырған және олардың нан сатып алуына тыйым салған. Егер жағдай түзелмесе аш қырғыздар қайтадан Қытайға босып келу қаупі бар деп, қытайлар өз әскерилеріне шекараны одан әрі бекітуді тапсырады. Осы келтірілген мәліметтерден-ақ қорғансыз босқындардың мүшкіл халін, мал-мүлкінің қаншалықты талан-таражға түскенін білеміз.
Еліне жол тартқан босқындардың бір бөлігі жол ауыртпашылығына шыдамай, талай адам қырғынға ұшырайды. Мысалы, Мерке болысында көтеріліске дейін 1 169 үй бар болған болса, соның тек 310 үйі ғана қалады. Ел болған соң араларында шалқыған, мыңды айдаған, байлары да болған, ең кедей деген үйдің күн көргіштігі бар болатын. Ендігі жерде барлығы дерлік, бес-он ағаштың басын құрап, қара құрым киізден жауып лашық қылып отыруға мәжбүр болған. Кешегі мыңды айдаған байлар бір үзім нанға зар болып қалды. Кіруге үй, киюге киім, ішуге тамақтары жоқ. «Тірі қалған балаларымыз аштықтан, жалаңаштықтан шырылдап, әйелдеріміздің денесі көрініп, жалаң аяқ, жалаң бас, шаштары дудырап, табандары ойылып, жақын жердегі орыс қалаларына барып тіленшілік қылып жүр», – деп жазады архивтерде сақталған өз хаттарында. Осы мысалдардан-ақ қазақ басына төнген 1916 жылғы дүрбелеңнің салдары жоңғар шапқыншылығы кезіндегі «Ақтабан шұбырындыдан» ешбір кем болмағандығын көреміз.
Өз жеріне қайтып оралған Пржевал уезінің қырғыздары да қанды қырғынға тап болады. Осы аумақты мекендеген орыс қоныстанушылары оларды өз мекендеріне орнығуына барынша кедергі жасап, қарудың күшімен оларды ашық қырып-жоюға кіріседі. Бұл өз кезегінде ұлтаралық қатынастардың ушығуына алып келген болатын. 1917 жылдың 3 шілдесінде болған Түркістан Өлкелік солдат және жұмысшы депутаттарының Кеңесі отырысында Жетісу қазақтары мен қырғыздарының жағдайы жөніндегі мәселе талқылайды. Олар қоныс аударушылардың жергілікті халықты аяусыз өлтіріп жатқандығын мойындауға мәжбүр болды. Бұратаналар бөлімінің телеграммасында «Қытайдан оралған босқындар өз жеріне кіргізілмей, жаппай қырып-жойылып жатыр, олар аса мұқтаж, тамақ жоқ, аштыққа ұшырап, әйелдері мен балалары сатылып жатыр. Бір-бірін жеуге дейін барып жатыр. Ресей қоныстанушылары қарулы, ал қазақтар мен қырғыздар қарусыз, олардың жағдайын сипаттауға сөз жоқ, шұғыл шаралар қажет» делінген болатын. Алайда Түркістан Кеңесі қаржының жетіспеушілін алға тартып, бұл мәселе бойынша нақты шешім қабылдаудан бас тартады. «Жергілікті халықтар өкілдерін кеңес құрамына алмау қажет» деген шовинистік сипаттағы арнайы қаулы қабылдаған Түркістан кеңесінен қандай да бір көмекті күтудің өзі артық еді. Ондаған жылдар бойы кеңес үкіметінің қазаққа жасаған жақсылығын дәріптеп келгеніміз рас. Алайда ол саясаттың көлеңкелі жақтары да болғандығын осы келтірілген мысалдардан мойындауымыз қажет. Тек сол кезде ғана тарихи шынайылықты қалпына келтіре аламыз. Тек өзгеге жалтақтамай, сананы отарсыздандыру (деколонизация) негізінде жазылған тарих қана шынайы тарих болып саналады.
ХХ ғасырды тітіренткен қаралы қасіреттің тізімінде қазақ даласының үстінен қанды қырғын болып өткен 1918-1920 жылдардағы Азамат соғысын да атауға болады. Жұт, малдың көктайғақтан қырылуы, қыстың ерте түсуі, шөптің жетіспеуі тәрізді себептерге қосымша, большевиктердің қазақтар қолдарындағы малды Қызыл армия пайдасына жаппай тартып алулары, осындай жүгенсіздіктердің ақтар тарапынан да орын алулары қазақтарды жаппай Босқыншылыққа және қырғынға ұшыратты. Азамат соғысы барысында ақ террор мен қызыл террордың кең ауқымды түрде қолданылуынан қаншама қазақ жазықсыз қыршынынан қиылды. Қазақ даласын түгелдей қамтыған соғыс өртінен жан сауғалап қазақ тағы да шекара асып, шетелге ауа көшуге мәжбүр болды. Бұл жолы шекараға жақын орналасқан аймақтарды мекендеген қазақтар тек Қытай, Монғолия жерлеріне ғана емес, сонымен қатар көрші Ойратия жеріне де жаппай көше бастады. Екінші қайтара босқыншылыққа ұшыраған қазақтардың жағдайы, әрине, аса ауыр болды. Азып-тозып, аштан бұратылған қазақтар туралы сол кездегі Зайсан болыстық атқару комитетінің мәлімдемесінен білуге болады. «Қазақтардың басым көпшілігінің киерге киімі жоқ, тек теріден тігілген киімді киюге мәжбүр. Үстеріне тері жамылған қазақтар жабайы адамдар тобырына көбірек ұқсайды. Ауыстырып киетін киімі болмағандықтан олардың арасында небір жұқпалы аурулар тарап, халықты қынадай қиып жатыр. Оларға дәрігерлік көмек көрсетуге еш мүмкіндік жоқ», – деп хабарлайды Семей губерниясының басшылығына.
Жығылғанға жұдырық болған 1921-1922 жылдардағы аштық қазақтарды демографиялық апатқа алып келді. 1922 жылдың наурызында Қазақстанның батыс және солтүстік аймақтарында 2 миллион 350 мың адам аштыққа ұшырап, олардың көбі қайтыс болды. Халықтың бір бөлігі Ресейдің көрші аумақтарына босып кетуге мәжбүр болды. Семей губерниясының Бұқтырма уезінің қазақтары көрші Ойратиядан пана табуға тырысты. Шыңғыстай болысының 1-ауылының жұрты Ойратияның Қосағаш аймағын мекендеген қазақтар арасына көшіп барып жан сауғалады.
ХХ ғасырдың 20 жылдарының басынан бастап жүзеге асырыла бастаған жаңа экономикалық саясат өз нәтижесін беріп, елдің жағдайы түзеле бастаған кезде кеңес үкіметі босқындардың өз ата мекеніне қайтып келіп, орнығуына жағдай жасай бастағанын жоққа шығара алмаймыз. Бүкілодақтың Орталық Атқару Комитетінің 1924 жылдың 25 ақпанында қабылданған қаулысына сәйкес Жер Кодексіне өзгертулер енгізіліп, босқындарды өз жерлеріне қайтадан орналасуына ресми рұқсат беріледі. Осы мүмкіншілікті пайдаланып, Ойратия жерінен 380 жаннан тұратын 91 отбасы Шыңғыстай болысының аумағына келіп орналасқан еді. Ал Қытайдан 2 415 қазақ шаруашылығы Зайсан уезі аумағындағы өз ата қонысына қайтып оралды.
Өмір бірте-бірте қалыпты жағдайға келе бастаған сияқты еді, дегенмен бұл алдамшы сезім болды. ХХ ғасырдың 20-жылдары Кеңес үкіметінің ауыл шаруашылығында жүргізген саясаты қазақ халқының басына тағы бір нәубетті төндірді. Бай және жартылай феодалдардың шаруашылықтарын жою, «кулактарды» тап ретінде жоюға бағытталған шаралар, көп ұзамай шаруаларға қарсы жаппай жазалау шараларына ұласқан «екпінді» науқан аса ауыр зардаптарға ұрындырды. 1928 жылғы 27 тамызда республиканың Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің мәжілісінде қабылданған «Байлардың шаруашылығын тәркілеу туралы» қаулы негізінде іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіленіп, олардың 616-сы өздері тұратын округтан тыс жерлерге жер аударылды. Бұл шаралар қазақтың дәстүрлі шаруашылығына қатты соққы болғаны белгілі. Рулық-феодалдық қатынастардың біраз әлсірегеніне қарамастан қазақ ауылдарында әлі де болса қауымдық, туыстық қарым-қатынастар берік болатын. Былайша айтқанда, қиын-қыстау күн туған кезде ауыл ақсақалдары мен ауқаттыларынан қолдау тауып, көмек алуға болатын. Ал ендігі жерде байлардың шаруашылықтарын тәркілеу деген сылтаумен олардың мал-мүлкі талан-таражға түсті, түптеп келгенде қазақ шаруаларының жағдайына бұл жүргізілген шаралардың әсері шамалы болды. Белгілі ғалым Т. Омарбеков атап өткендей «ендігі жерде ауылда сынық мөрден басқа ештеңесі жоқ кеңес басшысы ғана қалған» еді.
Аштықтан қашқан қазақтар. Шамамен 1932 ж. Байлардың шаруашы­лығын тәркілейміз деген сылтаумен өз күндерін өздері көріп отырған, қазақ шаруаларының ең еңбекқор тобы – орташа шаруалар да қудалауға ұшырап, тіршілік құралдарынан ажыратылды. Астана тұрғыны Гүлжихан Көкенованың естеліктерінде Катон-Карағай ауданының Ақжар атты ауылын мекен еткен шаруаға мығым, саусақтарынан бал тамған, алыс-жақынға танымал шебер болған аталары Көкен мен оның балаларының тағдыры туралы айтылады. «Ағаштан түйін түйіп, тері илеп, аттың күмістелген ер-тұрманын жасап, оны малға айырбастап өз күндерін өздері көрген. Көкен атаның бес ұл, бес қызы да өнерден құр алақан болмаған. Үлкен ұлы Мұхамеджан да қол өнермен айналысқан, ағаштан түрлі бұйымдар жасаған. Оның қолынан шыққан түрлі ыдыс-аяқтарын (астау, қымыз жиынтықтары, оюмен зерленген тостағандар, кебеже, орындық, үстел т.б. бұйымдар) Катон-Қарағайдағы орыс көпестеріне апарып айырбас жасаған, құрал-сайман, тамақ, киім-кешек сияқты керекті нәрселерді алып отырған. Толғанай апа да өте ісмер адам болған. Ол кісі қыздарымен бірге жүннен киіз жасап, сырмақ тіккен, жіп иіріп, алаша тоқыған. Олардың қолынан шыққан балалардың тоқыма киімі, түрлі тондар, тулуптар, желетке, бас киімдер, құрақ көрпе т.б заттар зор сұранысқа ие болып отырған. Оның артығын матаға, іс тігетін машинаға, тамаққа айырбас жасаған».
Осындай ұйымшыл, іскер отбасының тірлігін кеңес үкіметі ойрандап, шаңырағын ортасына түсіреді. Олар да тәркілеуге ұшырап, дүние-мүліктен айрылып, үлкендері айдауға ұшыраса, балалары жетімдіктің дәмін татып, қудалауға ұшырайды. Жейтін тамақ, жататын үй жоқ. Балаларын асырау үшін Толғанай апа айдалада қалған қорада, біреудің моншасында жасырын түнеп, ауыл-ауылды аралап, орыстардың жұмысын істеп күн көреді. Ағайындылардың ес біліп қалған үлкені Мұқамеджан бауырларына қамқор болып, соларды аман алып қалу үшін Қытай жеріне көшуге бел байлаған кезінде ОГПУ қызметкерлері атып кетеді. Тіпті мәйітін жерлеуге рұқсат бермей, жасырын түрде орыс зиратына жерлеген екен. «Осы ағамыз өте ақынжанды болған екен. Қойнынан тастамай алып жүретін дәптеріне өз өлеңдерін жазып жүрген. Сол дәптер де ұшты-күйлі жоғалып кетті дейді», – дейді Гүлжиһан Әнуәрбек қызы. Бауыры Әнуәрбек атаның есінде қалған өлең жолдарында:
Мың тоғыз жүз отызыншы жылға қарай,
Қиындық осы жылда көрдім талай.
Оқиға бастан кешкен жазу үшін,
Қолыма ақ қағазды алсам қалай.
Катонның жатты әкем қаласында
Бір ай сонда болды шамасында
Мен өзім ұлан қыстай күбіт кестім
Аршаты, Тәутекелі арасында.
Әкесін Өскемен түрмесіне жапқан кезде, онымен бақұлдасып қалу үшін апталап жол азабын тартып жеткен сапарын өлең жолдарымен баяндай келе, әкесімен тілдестірген Қорғамбек деген түрме қызметкерінің жақсылығы туралы да жазып кетеді.
Қорғамбек передайшы барлық елге,
Жіберген Қостанайдан осы жерге .
Ақ ниет, адал жүрек жігіт екен,
Қиянат істемепті еш біреуге.
Пікірін жазып кеттім Қорғанбектің,
Нәсілі не қылса да асыл тектің.
Қиянат істейді деп жан айтпайды,
Азығын тасыса да қанша көптің.
Осы өлең жолдарынан қай заманда да адалдығын, әділдігін жоғалтпаған, заман өзгерсе де рухани тазалығын сақтап қалған адамдар болғанының куәсі боламыз. Осылайша бір ғана қарапайым, еңбекқор отбасы тағдырынан сол кездегі бүкіл қазақ қоғамының жағдайы көрініс табады.
Қазақ шаруашылықтарын тұралатып, бұрын-соңды болмаған алапат Босқыншылыққа алып келген демографиялық апат 1928-1934 жылдары орын алды. Қазақтардың шаруашылығына малшы көшпенділер мен жартылай көшпенділерді отырықшылыққа өткізу деп аталатын ұр да жық саясат та аса ауыр соққы болып тиді. Жаппай күштеп ұжымдастыру саясаты нәтижесінде ауыл шаруашылық өндірісі күрт құлдырады. Мал шаруашылығы орны толмас шығынға ұшырады. Соның салдары ретінде қазақ даласында жаппай аштық орын алды. Ол халықтың республикадан тыс жерлерге, соның ішінде шетелдерге үдере көшуіне алып келді. 1993 жылы құрылған «1931-1933 жылдардағы күштеп ұжымдастыру мен аштық жағдайын зерттеу жөніндегі Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Төралқасы комиссиясының» жұмыс қорытындыларына сай 1930 жылдың басынан 1931 жылдың ортасына дейінгі кезеңде ғана Қазақстан жерінен 281 320 шаруа қожалығы көшіп кеткен. Ал ашаршылық жылдары республика шегінен тыс жерлерге барлығы 1 130 мың көшкені анықталып отыр. Олардың 676 мыңы біржола кетті де, 454 мыңы кейіннен Қазақстанға қайтып келді.
Қазақ елі аштықтан және соған байланысты індеттерден, сондай-ақ табиғи өлім деңгейінің үнемі жоғары болуынан 2 миллион 200 мың адамынан, яғни барлық қазақ халқының 49 пайызынан айырылды.
Қалыптасқан жағдай қазақтардың жаңа босқыншылығына түрткі болды. 1930 жылдың қысында аштықтан титықтаған қазақ босқындары шекара асып, жан сауғалауға тырысты. Қазақ босқындарының бір бөлігі көрші Сібір өлкесіне қарай жылысты. Кеңестік тарихнамада оларды «откочевники» – «ауа көшушілер», «қоныс аударушылар» деп жалған атау беру арқылы қазақ халқының басындағы үлкен қасіретті жасырып қалуға тырысты. Бұл Голощекин айтқандай «көшіп үйренген қазақтардың дәстүрлі көшуі» емес еді. Қыстың көзі қырауда мал-жанынан айрылған, жұпыны жеңіл киінген қазақтардың солтүстікке қарай босуының өзі мәжбүрліктен болғандығының дәлелі еді.
Сібір өлкесінің, оның ішінде Алтай губерниясының аумағына боса көшкен қазақтардың шығу аумағы Шығыс Қазақстан облысы болды, ол сол кезде қазіргі Павлодар облысын да қамтыған болатын.
Аштықтың және онымен байланысты босқыншылықтың негізгі себебі мал басының апатты түрде азаюы болды. 1930 жылдың басында Қазақ өлкелік комитетінің бюросында О. Исаев басшылық еткен комиссияның «Өлкедегі мал шаруашылығының жағдайы және дереу жүзеге асырылуы тиіс қажетті іс-шаралар туралы» баяндамасы тыңдалды. Аталған мәселе бойынша қарарда: «…Қазақстан халық шаруашылығының 1929-1930 жылдарға арналған бақылау сандары бекітілген сәттен бастап мал басы 30-35 пайызға қысқарды, бұл ретте қысқарту негізінен малдың тауарлық бөлігіне – қой мен ірі қара малға қатысты болды», – деп аталып өтті.
Осы мәліметтерге сәйкес, Шығыс Қазақстан облысының төрт көшпелі ауданында 1933 жылға қарай бұрынғы халықтың 15,3 пайызы ғана қалды, мал саны 98 пайызға азайды. Алтай губерниясына шекаралас орналасқан Ертіс ауданында 1931 жылдың 1 шілдесінен 1935 жылдың 1 шілдесіне дейін қазақ шаруашылықтарының саны 82,5 пайызға, мал басы 89,5 пайызға, оның ішінде жылқы басы 90,5 пайызға, ірі қара мал – 91 пайызға, түйе – 84,9 пайызға, қой – 91,3 пайызға қысқарды.
Қаржы Халық Комиссариатының 1931 жылғы 9 тамыздағы мәліметінде 1930 жылғы есептен кейін Қазақстаннан тыс жерлерге қоныс аударған шаруашылықтар туралы хабарланған. Мәліметке тек 27 ауданға ғана қа­тысты деректер енгі­зіл­ген. Олардың айтуынша, Қазақстаннан тыс жер­лерге 35 597 шаруа­шы­­лық кетіп, өзімен бірге 893 074 мал басын әкеткен. Оның ішінде 2 100 колхоз 27 348 мал басымен Сібірге аттандығы туралы айтылады. ОГПУ-дың Қазақ КСР бойынша мәліметінде хабарланғандай «бұрынғы Семей округінің 11 ауданынан қыркүйек және қазан айларында КСРО-ның әртүрлі жерлеріне 1 308 шаруашылық қоныс аударды». Негізінен олардың барлығы іргелес Алтай губерниясының аумағына бет алған еді.
1931 жылдың аяғында босқыншылық одан әрі күшейе түсті. «1932 жылғы 1 сәуірдегі Қазақстан бойынша ұжымдастырудың жай-күйі туралы» ақпараттық жиынтықта 1931 жылғы 1 желтоқсаннан бастап 1932 жылғы 20 наурызға дейін барлығы 203 693 шаруашылық, оның ішінде 12 740 колхоздық шаруашылық және 75 953 жеке шаруа қожалығы кеткені туралы айтылған. Осы кезеңде Шығыс Қазақстан облысындағы шаруашылықтар саны 215 667-ден 177 355 шаруашылыққа дейін қысқарды. Павлодар ауданында 12 676 шаруашылықтың 4 314-і немесе 34 пайызы қалды. Осылайша, бір ғана Шығыс Қазақстан облысынан 1931 жылдың қыркүйегінен 1932 жылдың наурызына дейін жарты жыл ішінде 40 мыңнан астам шаруашылық немесе шамамен 200 мың халық қоныс аударды. 1931 жылғы қазанда басталған Қазақтардың Алтай губерниясының аумағына қоныс аударуы 1932 жылғы қаңтар-ақпанда шарықтау шегіне жетті. Алдымен бұл қоныс аударумен Қазақстанға тікелей іргелес аудандар ғана қамтылды, бірақ біраз уақыттан кейін босқындар ағынының ұлғаюына қарай олардың елеулі саны одан әрі Новосибирскіге ілгері жылжыды. Славгород ауданында шамамен – 10 000, Баевскийде – шамамен 1 500, Ребрихинскіде – 2 500 және Алейскіде 3000-нан астам адам болды. Шипунов ауданында, бұрынғы Рубцов округінің бүкіл аумағында, Ойратия, Бийск, Барнаулда қоныс аударған қазақтардың едәуір ағымы байқалды.
Босқын қазақтар, негізінен, Алтай губерниясы аумағындағы қазақ ауылдарындағы туыстарын паналап барып, сол жерлерге қоныстанды, соның нәтижесінде сол ауылдар халқының саны аз уақытта екі есе өсті. Сондай-ақ, босқындар қалалардың шетіндегі бос үйлер мен пәтерлерді иелене бастайды. Дегенмен босқындардың санының көп болғандығы соншалық, олардың бәріне баспана жетіспей, басым бөлігі көшелерде, теміржол вокзалдарында баспанасыз қалды.
Архив деректерінде «1930 жылдың көктемінде, қар көбі сөгілген кезде жол бойынан аштықтан әлсіреп құлап, аязда үсіп өлген қазақтардың мәйіттері көптеп табылып жатыр» деген мәліметтер жиі кездеседі. Қыстан аман шыққан босқындардың да жағдайы өте қиын болды. Олар тағдырдың тәлкегіне ұшыраған адамдар еді. Ешқандай жұмыс және ешқандай мүлік жоқ, олардың көпшілігі аштыққа ұшырады. Ашаршылық салдарынан қазақтар арасында жұқпалы аурулар кеңінен таралып, өлім-жітім көбейді. Қолындағы соңғы дәнін балаларының аузына салып, ең алдымен ересектер қырылды. Сібір өлкесіндегі қазақтың жетім балаларының саны күрт артты. Шындығын айту керек, сол кездегі Сібір өлкесінің басшылығы өлкедегі жағдайдың қиындығына қарамастан, қазақ жетімдерін қамқорлыққа алып, ондаған балалар үйлерін ашқан болтын. Менің Қазақ Ұлттық университеті қабырғасындағы ұстазым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Қадыр Жаманбаев сол балалар үйінде өсіп, аман қалған қазақ балаларының бірі еді. Сол заманның тірі куәгері аузынан талай маңызды ақпараттарды алған болатынбыз. Ол кісі сол кездегі өкімет орындары тарапынан болған сол қамқорлық болмаса бұл өмірде тірі қалуы неғайбіл болғанын жасырмайтын. Сондықтан, тарихи шындықты қалпына келтіру үшін еш бүкпесіз, ақ-қарасын айырып, тарихи шындықты жазу парызымыз екенін ұмытпауымыз шарт.
Ашаршылық, әрине, қазақтарды барлық қол жетімді құралдармен тамақ іздеуге мәжбүр етті. Славгород ауданында өлген жануарларды жеу жағдайлары, тіпті көмілген мәйіттерді мал қорымдарынан қазып алу жағдайлары да байқалды. Босқындар асхаларға кіріп, тамақтың қалдығын жинап, табақтарды жалап, тіпті астанып отырған адамдардың тамағын тартып алу әрекеттері жиілеп кеткендігі туралы шағымдар түсе бастайды. Сібір прокуроры «Славгород станциясында вокзалда қайтыс болған қазақтың мәйіті үш тәулік бойы жатып қалғанын және оған ешкім назар аудармағаны» туралы хабарлайды. Іздеушісі мен сұраушысы жоқ қазақтың тағдыры осындай болды.
Қазақ босқындарының көптеп келуі жергілікті орыс халқының ұлттық шовинизмінің жандануына алып келгенін де мойындау қажет. Алтай губерниясының көптеген аудандарында қазақтарды ашықтан-ашық қорлау оқиғалары көптеп орын ала бастады. Мысалы, Алей ауданында Большеногова ауылында діни мерекеге арналған серуен кезінде бір топ мас орыстар қазақтарды негізсіз соққыға жыққан. Осының нәтижесінде қазақтардың бірі қаза тауып, екіншісі ауыр соққы алады. Баев ауданында партия мүшелігіне кандидат Клюев өзін ГПУ уәкілімін деп жалған сөйлеп, қазақтарға келіп, нан ұрлады деген күдікпен олардан заңсыз тінту жүргізген. Ештеңе таппаған соң, қазақтардан арақ пен азық талап етіп, ішіп-жеп болған соң, екі қазақты тұтқындап алып кеткен. Дәл осындай жағдай Баев ауданында да орын алды, онда өзін милиция ретінде таныстырып, қазақтардан тінту жүргізіп, ер адамдардың жоғын пайдаланып, әйелдерді зорлық-зомбылық көрсетуге тырысқан. Ауладағы сиырын тартып алып, сойып алған.
Қазақ босқындарына қарсы әрекеттер барлық аудандарда кең таралды. Қазақтарды ұрып-соғу жағдайлары жиі болды. Ребрихин ауданында жергілікті орыстар қазақтардың күн батқаннан кейін көшеге шығуына тыйым салу туралы талап қойып, тіпті олардың барлығын ауданнан шығарып жіберуді талап етті. Ел арасында қазақтар жасаған қатыгез қылмыстар туралы, олардың орыс әйелдері мен балаларын қорлауы туралы небір қауесеттер кең таратылды. Осыған байланысты, Барнаул уезінің прокуроры бұл қауесеттердің жалғандығы және қазақтар тарапынан орыстарды өлтіру оқиғаларының орын алмағандығы туралы газетке ресми хабарлама жариялауға мәжбүр болды.
1932 жылғы наурызда Қазақ билік органдары босқындардың санын анықтау және оларды Қазақстанға қайтару жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру мақсатында өз өкілдерін Алтай губерниясының шекаралас аудандарына жібереді. Ерікті және ұйымдасқан түрде Қазақстанға оралуды ұйымдастыруға бағытталған босқындар арасындағы үгіт-насихат жұмыстары барлық жерде табысты болған жоқ. Мысалы, Барнаулда қазақтарды кері қайтару үшін Қазақстаннан уәкілдер келгенін естіген соң, олар бірден Барнаулдан шығып, әрі қарай солтүстікке Кемерово, Новосібір жағына қарай жылжып кеткен. Алтай губерниясының басшылығы осы оқиға туралы хабарлай келе «біздегі қазақтар адам айтқысыз өте ауыр жағдайда өмір сүре отырып, Қазақстанға қайтудан бас тартуы ол жақтағы өмірдің бізден де ауыр екендігін білдіретін сияқты», – деп жазады.
Қазақ босқындарының тағы бір басты бағыты Қытайдың Шыңжаң өлкесі болды. Бұл аймақ Шығыс Қазақстан облысымен жапсарлас орналасқан, шекара сызығына қарамастан екі беттің адамдарының арасында туыстық қатынастар әлі де берік болатын. Кезінде екі алып империя қазақтардың пікірімен санаспай, бұл аумақты өзара бөлісіп, шекара белгісін қойса да қазақтар ауылы аралас, қойы қоралас өмір сүріп жатқан еді.
Қазақстан Республикасы Президенті архивінде 30-жылдардағы қазақтардың Қытайға босқыншылығы туралы мол деректер топтастырыл-ған. Сол деректерге сүйене отырып жаңа босқыншылықтың ауқымы туралы маңызды мәліметтер алуға болады. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысының Қытаймен шектесетін Зайсан, Тарбағатай, Катон-Қарағай, Күршім, Үржар, Мақаншы аудандарынан босқындар саны 1930 жылға қарай өсіп, шекара маңындағы елді мекендер жоғала бастады. Зайсан ауданынан 1930 жылы Қытайға шамамен 1 238 отбасы көшіп кетті, бұл – аудандағы халықтың үштен бір бөлігі еді. Алматы облысының Кеген ауданында жергілікті шенеуніктер алты жүз үйдің шекараға жақын тауларға қоныс аударып, көктем шыға салысымен Қытайға өтіп кетуді күтіп отырғандары туралы жазады. ОГПУ-дің толық емес мәліметтеріне сүйенетін болсақ, 1930 жылы Қазақстанның шекаралық аудандарынан Қытайға 15 302 адам, ал 1931 жылы 36 985 адам өтіп кеткен.
30-жылдардағы босқыншылықтың басты себебі, әрине, барлық аймақтарға ортақ болды. Ол – елде басталған ашаршылық. Сонымен қатар, нақты Қытай жеріне босқыншылықтың өзіндік ерекше себептері болғанын да атап өткен жөн. Оның бір себебін жоғарыда атап өттік, яғни іргелес отырған аймақтардағы туыстық қатынастардың болуы да өзіндік рөл атқарды. Азық-түлік тапшылығына, күнделікті қажетті тауарлардың орасан зор тапшылығы келіп қосылды. Мысалы, екі кірпіш шайға жылқы айырбастап алуға болатын. Осы кезде Шыңжаңдағы тауар молшылығы туралы алып-қашпа әңгімелер ел арасына тез тарап, шекаралас аудан тұрғындарының Қытайға легін күннен-күнге күшейте түсті. Шекара әскерлері тарапынан жол берілген кейбір бассыздықтар да халықтың ашу-ызасын тудырып, үдере көшуге түрткі болды. Мысалы, Катон-Қарағай ауданы аумағындағы Шыңдығытай шекара бекетінің тарапынан көрші қазақ ауылдарына көп зорлық-зомбылық көрсетілді. «Кеңес өкіметі – біз» деп қоқан-лоққы көрсетіп, заңсыз тұтқындау, ұрып-соғу, қалған малын тартып алу сияқты әрекеттер жиілеп кетті. Астық пен ет дайындау науқандары кезіндегі жергілікті басшылар тарапынан орын алған асыру сілтеушілік те босқыншылықтың өсуіне алып келді. Катон-Қарағай ауданының жағрапиялық жағдайына байланысты ол жерлерде егін егу мүмкін емес еді. Осыған қарамастан жергілікті көшпенді халықты астық салығын төлеуге мәжбүрлейді. Биліктің бұл қысымына шыдамаған бір бөлігі шекара асып кетсе, қалғаны азын-аулақ малын астыққа айырбастап, оны салық ретінде мемлекетке өткізуге мәжбүр болды. Кеңес өкіметінің дін саласындағы саясаты да тым қатал жүзеге асырылып, дінбасылар қудаланып, діни мекемелер жаппай жойылып жатты. Осының бәрі, сайып келгенде бұрын-соңды болмаған аса ірі босқыншылықтың басталуына алып келді.
Босқыншылыққа тосқауыл қою мақсатымен 1930 жылдың сәуірінде Қазақ АССР Халық Комиссарлар Кеңесі «Шекаралық аудандардан Қытайға кулак-бай шаруашылықтарының заңсыз қоныс аударуына қарсы күрес жөніндегі шаралар туралы» қаулы қабылдайды. Онда, атап айтқанда, сот шешімінсіз байлар мен кулактарды, олардың отбасы мүшелерін 100 шақырымдық шекара жолағынан тыс қуып шығару, сондай-ақ «бандиттік құралымдарға» көмек көрсеткен адамдарды қудалау көзделді. Дегенмен, бұл шаралар билік күткендей нәтиже бере алмады.
Сонымен қатар, 30-жылдардағы босқыншылықтың тағы бір ерекшелігіне тоқталып өткен жөн. Барлық жерде бұл үрдіс стихиялы түрде болды деп айта алмаймыз. Оның ұйымдастырушылары тек жергілікті жерлерде ғана емес, тіпті өлкелік билік органдарының қатарында да болғандығын архив деректері дәлелдеп отыр. Осындай ұйымдардың бірі Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай ауданында 1931 жылдың тамызында құрылған, кеңес өкіметі контрреволюциялық «Оңшыл ұлтшыл ұйым» деп айдар таққан ұйым болды. Оның құрамына толықтай дерлік аудан басшылығы, ауылдық кеңес басшылары мен ауыл белсенділері: Құлжанбаев Смағұл – Тарбағатай ауданның партия комитетінің хатшысы; Әлімбеков Мейрам – аудандық атқару комитетінің төрағасы; Ыдырысов Сайтулла – аудан прокуроры; Тастенев Асын – аудандық Колхозсоюз одағының төрағасы; Шыңғаев Ергали – халық тергеушісі; Табажанов Қайырбек – аудандық милиция басшысы, Басықбаев Хусаин – ауданның партия комитетінің техникалық хатшысы; Шимырбаев Кенжеғұл – аудандық қамтамасыз ету (Райснаб) бөлімінің басшысы; Қутанов Асымхан – халық соты; Сақпаев Кәрмен –мұғалім; Күшікпаев Нурсеит – ұжымшар төрағасы; Батырбаев Самрат –ауылдық кеңестің төрағасы; Мұхамеджанов Ысқақ – ауылдық кеңес хатшысы және т.б. енді.
Өздерінің жасырын жиналыстарында олар елде қалыптасқан саяси-экономикалық ахуалға талдау жасай келе, жағдайдың күннен-күнге ушығып бара жатқандығын алға тартып, халықты аштықтан аман алып қалудың бірден-бір жолы – Қытай аумағына кету деп шешім қабылдайды. Ауылдардағы белсенділер арқылы өздерінің үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, шекарадағы ауылдарды ұйымдасқан түрде шекара асыру мәселелерін шешеді. Шығыс Қазақстан облысының мемлекеттік архивінің деректері бойынша «1931жылдың күзі – 1932 жылдың көктемі аралығында Тарбағатай ауданының № 1, 2, 3, 4, 5 және 6 ауылдарынан 696 шаруашылық шекара асып кетуге әрекеттеніп, олардың тек 214 ғана қолға түсіп, кейін қайтарылды. Қалғаны мал-жаны, дүние-мүлкімен Шыңжаң аумағына өтіп кеткені» хабарланады.
Тарбағатай ауданындағы бұл ұйым Шыңжаңдағы қазақтармен тығыз байланыс орнатып, босқын халықтың Қытай жерінде орналасу мәселелерін алдын-ала талқылап отырды. Олар белгілі алашорда қайраткері Райымжан Мәрсековпен, қытай қазақтары басшыларының бірі Әлен Көгедаевпен хат алмасып, солар арқылы жергілікті қытай билік органдарымен келісімге келуге тырысты. Көшуге бел байлаған қарусыз халықты шекарадан өткізуге жәрдемдесу үшін Қытайдан арнайы қарулы топтар шақырылып отырды. Ресми құжаттарда «қарулы бандалар» деп аталған бұл топтар 5-10 адамнан құралып, бейбіт халықты шекарашылардың шабуылынан қорғауға тиіс болды. Архивтерде сақталған ресми құжаттардың басым көпшілігі бұл топтардың тек босқындарды қорғауды мақсат етіп келгендігін, олардың тарапынан жергілікті кеңес органдарына қарсы заңсыз әрекеттердің болмағандығын дәлелдеп отыр.
Алайда бұл ұйым 1932 жылдың жазында әшкереленіп, оларға қарсы қылмыстық іс қозғалады. Ол бойынша 92 адам жауапқа тартылады, олардың ішінде 34 бай, 21 партия мүшесі, 14 байдың балалары және 23 орташа және кедей шаруа өкілдері болған. 1993 жылы саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау барысында 21 партия мүшесі ақталып, партия қатарына қайтадан қалпына келтіріледі. Ал осы ұйымның басқа мүшелерінің тағдыры әлі күнге дейін беймәлім.
Осы тәріздес ұйымдар Шығыс Қазақстан облысының Зайсан, Күршім, Катон-Қарағай аудандарында құрылып, әрекет еткен. Олардың қызметіне байланысты құжаттардың басым көпшілігі әлі де болса құпиясыздандырылмағанын атап өткен жөн. Сол құжаттармен танысқан зерттеуші ретінде айтарым, оларда ешқандай мемлекеттік құпиялар жоқ. Біздің сол кезең туралы қазіргі біліміміз ол құжаттардағы мәліметтерден әлдеқайда кең екенін жауапкершілікпен айта аламын. Бұл «мәселені саясаттандырмау қажет» деген желеумен әлі де болса шындықты жасырып келеміз. Жазықсыз қыршынынан қиылған, артында іздеушісі жоқ кеңестік жүйенің қаншама құрбандары бар. Жалған жала жабылып, сотсыз ОГПУ «үштіктерінің» шешімімен сотталып, атылып кеткендер қаншама. Олардың басқа жаққа жер аударылған ұрпақтары әлі де болса өз аталары мен әкелері туралы шындықты білмеуі мүмкін. «Үштіктердің» айыпталушылардың әлеуметтік жағдайына байланысты қабылдаған әділетсіз үкімдері кімнің болса да жанын қайыстырады. Бай, ауқатты ортадан шыққан айыпталушыларға олардың кінәсінен тыс аса ауыр жазалар қолданылып, өлім жазасына кесілген үкімдер бірден орындалып отырған. Үкімді орындау туралы актілерге көз жүгіртсек, олардың түн уақытында жүзеге асырылғандығына куә боламыз. «Түнгі 10 сағат 15 минутта немесе түнгі сағат 2-де үкім орындалды. Оларды атылған жерлерінде көміп кеттік» деген жазбалар жиі кездеседі. Қазақтың сай-саласы мен даласында аты беймәлім қаншама боздақтың сүйегі шашылып жатқандығы бір Аллахқа ғана мәлім.
Босқындар Қытай жерінде тыныштық, молшылық болады үміттенді. Алайда олардың бір бөлігі шекара асу кезінде жергілікті құпия полиция (ОГПУ) тарапынан адам сенгісіз жауыздықтың құрбаны болды. Тарихта «Қаратал қырғыны» деген атпен танымал болған 1930 жылдың басындағы оқиға қытай-қазақ шекарасында орын алған зорлық-зомбылық пен озбырлықтың мысалы болып табылады. Қазақстан Республикасының Орталық Архивінің қорында сақталған материалдар да оған дәлел бола алады. Ол туралы американдық зерттеуші Сара Камерон өзінің «Аштық жайлаған дала. Ашаршылық, озбырлық және Кеңестік Қазақстанды орнату» атты еңбегінде кеңінен талдап жазды. Осы оқиға туралы Жұмысшы-шаруа инспекциясы халық комиссариатының баяндамасында былай деп жазылған: «Қаратал ауданындағы (ОГПУ) деректері бойынша, біріншіден, қашқындар тарапынан еш қарсылық көрсетілмеген; екіншіден, өлтірілгендердің көбі кедейлер болған; үшіншіден, тірі қалғандар арасында біршама әйелдер мен мен балалар зорланған; төртіншіден, қаза тапқандар мен тірі қалған адамдарды тонау оқиғалары орын алған, сондықтан бұл іс мұқият тергеуді қажет етеді». ОГПУ-дің жергілікті лауазымды тұлғаларының іле-шала жүргізген қосымша тергеу жұмыстары қаза болғандардың көбінің кедейлер мен ортаңқол дәулеттілер екенін растауға мүмкіндік берді; ал дәрігерлер әйелдер мен балаларды қарап шығып, олардың көпшілігінің өлім алдында зорланғанын растады.
Шығыс Қазақстан облысы Катон-Қарағай аудандық ОГПУ бөлімшесінің 1931 жылдың 11 маусымындағы жедел хабарламасында Бетеу-Қанас асуы арқыл өтпек болған босқындардың жолына шекара бекетінің бастығы Кавешников басқарған отряд тосқауыл қойып, оларды қалай қырып тастағаны туралы баяндалады. «Қашқындар біздің тегеурінімізге төтеп бере алмай бар малын, дүние-мүлкін тастап қашуға мәжбүр болды. 20 адамын атып өлтірдік, олжа ретінде 30 000 қой, 1 000 жуық жылқы, көп мөлшерде дүние-мүлік қолға түсті» деп хабарлайды.
Шекара асып, аман қалған қазақ босқындарының Қытай жеріндегі жағдайы да аса ауыр болды. 200 мыңдай аш-жалаңаш адамның Шыңжан жеріне келуі жағдайды ушықтырып жіберді. Жергілікті халықтың өзі аштықтың аз алдында тұрды. Тіпті тұз алу үшін адамдар ұзақ-сонар кезекке тұруға мәжбүр болған еді, ал ұн, тары, күріш мүлдем жоғалып кетеді. Шәуешек қаласының тумасы, кейіннен ұзақ жылдар Өскемен педагогикалық институтының деканы болған В.И. Петровтың «Мятежное сердце Азии. Синьзцян: краткая история народных движений и воспоминания» атты кітабында босқын қазақтардың өміріне де сипаттама берілген. «1932-1933 жылдары Шыңжаңның Шәуешек қаласынының көшелерінде аш адамдар көбейіп кетті. Олардың сырт келбеті тірі мәйіттерге ұқсайтын: үстерінде жұлым-жұлымы шыққан киім, сұп-сұр шаштары білтеленіп дудырап кеткен, жақтары адам айтқысыз суалып, терілері сүйектеріне ілініп қалған, шүңірейген көздері желкесіне дейін түсіп кеткен сияқты болатын. Олар Шығыс Қазақстанның шекаралас ауылдарынан келген босқын қазақтар еді. Қызыл мешіттің ауқымды алаңында аштықтан әлсіреп, теңселіп тұрған адамдар сөйлеуге немесе айғайлауға шамалары келмей, тек қол жайып, қайыр сұрайтын. Түнге қарай олар жан-жаққа тарап кететін де, таңертең арнайы адамдар қаланы арбамен аралап, олардың өліктерін мұсылман зиратына таситын».
1931-1934 жылдары Шыңжаңда орын алған Дүнген көтерілісі жағдайды одан әрі ушықтырды. Шыңжаң қазақтары көтеріліске белсене қатысып, 1933 жылдың ортасына қарай өз аумақтарынан қытайларды қуып шығып, Шәріпхан Көгедаевты өз губернаторы етіп сайлап алған соң, көтерілістен алшақтаған болатын. Сондықтан қытайлар қазақ босқындарын өздерінің тікелей жауы ретінде қабылдады, оларды аштықтан құтқаруға еш әрекеттер жасамады. Сонымен қатар, босқындарды Кеңестер Одағы аумағына күштеп қайтаруға олардың батылы бармады. Өйткені, бұл әрекеттер жергілікті қазақ жұртшылығының қарсылығын тудыратыныны анық еді.
Босқыншылықтың кеңес мемлекеті үшін экономикалық зардаптарымен қатар (жұмыс күшінің азаюы, мал санының кемуі т.б.) саяси салдары да болғанын атап өткен жөн. Өздерін кедей мен жарлының қамқоршысымыз деп танытуға тырысқан өкіметтің қол астынан осындай мол мөлшерде адамдардың басқа елге ауып кетуі, Кеңестер Одағының халықаралық аренадағы беделіне де біраз нұқсан келтірген еді. Осыған байланысты босқындарды кері қайтаруға әркеттер жасала бастады. 1932 жылдың 23 тамызында Ауыл шаруашылық Халық Комисариатының директивасына сәйкес Қытайдан босқындарды қайтару және оларды орналастыру шаралары жүзеге асырыла бастады. Семейде босқындарды орналастыру Комиссиясы құрылып, осы шараларды жүзеге асыру үшін арнайы қаражат қоры бөлінді.
Елге қайтқан босқындарды олардың қалауы бойынша өз атамекендеріне болмаса облыстағы экономикалық жағынан тұрақты колхоздарға орналастыру туралы шешім қабылданды. Қолға алынған шаралар барлық жерде бірдей өз нәтижесін бермеді. Жергілікті басшылардың салғырттығы, жоғарғы билік органдары тарапынан бақылаудың әлсіздігі қолға алынған игі шаралардың жүзеге асуына кедергі болды. Бөлінген қаржы талан-таражға түсіп, өз мақсатында пайдаланылмауы босқындардың материалдық жағдайын жақсартуға мүмкіндік бермеді. Қазақ АКСР БК(б)П-сы Өлкелік бақылау комиссиясының және Жұмысшы-шаруа Инспекциясы Халық комиссариатының 1933 жылдың 21 сәуіріндегі барлық облыстық және округтік бақылау комиссияларына жолдаған нұсқау хатында осы кемшіліктердің беті ашылып, оларды тез арада жою талап етілді.
Экономикалық жағынан тұрақты саналған колхоздар негізінен орыс халқы басым болған аудандарға тиесілі еді. Босқындардың бір бөлігінің осы аудандарға орналастырылуы жаңа кедергілерге жолықты. 1933 жылдың 21 қыркүйегінде «Казахстанская правда» газетінде Өскемен ауданында орын алған ұлы державалық шовинизм фактілерінің бой көрсетуі туралы мақала жарияланды. Мақалада босқындарды орналастыру және шаруашылық бекіту барысын жүйелі бақылауды және қадағалауды қамтамасыз етілмегені атап өтілді. «Трактор», «Ударник», «Прожектор», «Красная нива», «Искра», «Труд Калинина» ұжымшарлары бойынша босқындар тұрғын үйге бейімделген пәтерлермен, жылы киіммен және аяқ киіммен, қажетті үй тұрмысындағы заттармен, отынмен, азық-түлікпен қамтамасыз етілмегені анықталды. Соның салдарынан 14 босқын қайтыс болып, 15 босқын басқа жаққа кетуге мәжбүр болған.
«Ударник», «Красная нива», «Трактор», «Прожектор», «Ертіс» ұжымшарларында қазақ босқындарын негізсіз ұрып соғу орын алған. Мысалы, «Красная нива» ұжымшарында Гудков және Худяков дегендер осы ұжымшардың мүшесі Сулейменовты ұрып-соққан, ал Власов Иван Мусинова Батиманы соққыға жыққан. «Трактор» коммунасының мүшесі барлық тұрғындардың көз алдында Қалиевтің бетіне шелекпен ұрып, қорлаған. Осы қылмыстық әрекеттердің түпкі мақсаты – қазақ босқындарын орыс ұжымшарларына енгізбей қуып жіберу болды.
Мақалада көрсетілген фактілердің бәрі де расталып, Семей облыстық партия комитеті бюросының талқысына түсіп, тиісті шешімдер қабылданды. Айыптылар сотқа тартылып, өз жұмысына немқұрайлы қараған басшылар жазаланды.
Босқыншылықты тоқтатуға бағытталған шараларға қарамастан асыра сілтеушілікпен шаш ал десе бас алатын басшылардың іс-әрекеті жағдайды одан әрі ушықтырып, 1933-1934 жылдары елге қайтқан босқындардың бір бөлігі қайтадан шекара асып, жан сақтап қалу әрекеттеріне барды.
Қорыта келе, зерттелген мұрағаттық құжаттар негізінде Қазақстандағы босқындардың келесі санаттарын бөліп көрсетуге болады:
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысушылар – Ресей империясы отаршылдық әкімшілігінің жазалау әрекеттері мен қудалау шараларына, ұлттық езгі мен патша өкіметінің ұлттарды бір-біріне қарама-қарсы қою нәтижесіндегі ұлтаралық қақтығыстар (жанжалдар) және этникалық наным-сенімдеріне байланысты босқындар;
азаматтық қақтығыс жылдарындағы «ақ» және «қызыл» террордан қашқан босқындар;
1917-1918, 1921-1922, 1931-1934 жылдардағы аштықтан қашқан босқындар;
ХХ ғ. 20-жылдардың аяғы мен 30 -шы жылдардың басындағы шаруалар көтерілісіне қатысушылар;
отарлық және кеңестік кезеңдерде діни белгілері бойынша қуғындау мен қуғын-сүргінге ұшыраған діндарлар мен дін қызметкерлерінің өкілдері;
Кеңестердің саяси қуғын-сүргіндерінен, салық ауыртпашылығынан және түрлі шаруашылық науқандарын (нан, жүн, мақта, ет дайындау, ат әбзелдері, малды тәркілеу, көшпенділерді күшпен отырықшыландыру, ұжымдастыру және т. б.) күштеп өткізуді ұйымдастырушылардың әкімшілік террорынан қашқан босқындар;
шекаралық аудандардан мәжбүрлеп көшіруден қашқан босқындар;
Бұл тізім, әрине, жұмыс барысында жаңа мұрағат материалдары бойынша нақтыланатын болады. Сондықтан Қазақстан, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан мұрағаттарындағы талдау және іздестіру жұмыстарының көлемі биыл үлкен болмақ. Таулы асулар арқылы мемлекеттік шекараны заңсыз кесіп өту босқындар арасында үлкен қырғынға алып келді. Бүгінгі күнге дейін тарих ғылымы 1916 жылғы босқын ағымының серпіні мен ауқымын толық көлемде бағалай алмай келеді. 20-30 жылдардағы көші-қон шығындары туралы мәселе де ашық күйінде қалып отыр. Сондықтан босқындар бойынша жұмыс топтарының алдында әлі де болса ауқымды зерттеу жұмыстары тұр.

Раушан Айдарбаева,
тарих ғылымдарының кандидаты
Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан
техникалық университетінің
қауымдастырылған профессоры