ИРАН-ҒАЙЫП. ЖАМБЫЛДЫҢ ҚЫЗЫЛ ЖОЛБАРЫСЫ (Драма)
ИРАН-ҒАЙЫП
КЕЙІПКЕРЛЕР:
Жамбыл – Ақын.
Жапа – Жамбылдың әкесі.
Ұлдан – Жамбылдың анасы.
Сүйінбай – Ақын, Жамбылдың ұстазы.
Сарыбай – Би.
Құлманбет – Айтыс ақыны.
Бұрым – Жамбылдың сүйген қызы.
Айкүміс – Айтыс ақыны.
Құдайберген – Ел адамы.
Қуғын шал.
Қуғыншылар.
Хабаршы.
Халық.
Дауыс.
Дауыстар.
Оқиға – ХІХ ғасырдың аяғында, Жетісу жерінде өтеді.
БІРІНШІ БӨЛІМ
АЛҒЫ СӨЗ
Айналып дүр даңғылға,
Айтқан сөзі өлмейді:
Жыр Алыбы – Жамбылға –
Тірі жан тең келмейді.
Талайдың тән құзары –
Ғасыр бойлы жасы бар:
Таудың күйі, түз әні –
Жүрекке еніп тасынар…
…Толқытып ой-санаңды,
Әр қиянға салады –
Қапаста су-қараңғы,
Қып-қызыл от жанады!…
БІРІНШІ КӨРІНІС
…Жамбыл тауының етегі…
…Жапаның үйі…
Жамбыл
(кіріп келіп, домбырасын ала сала).
«Шып-шып етіп молданың
Қолындағы тобылғы,
Қозғалтпайды жонымды,
Талай дүре соғылды.
Торсылдатып танадай,
Жыртар болды тонымды.
Тілің ащы бала деп,
Қайнатты әбден сорымды.
Оқымай-ақ кетейін,
Байламаңыз жолымды…»
Жапа (жақтырмай).
Бұзаулармен бірге жайылып,
Ойы бұзылған бұқашық!
Танауына су атып,
Тасыраңдауын қарашы?!
Нетсем екен?…
…Өй, сүріңді!…
Жамбыл
Алмады деп тілімді,
Жазғырмаңыз жәбірлеп –
Ән-күйімнен айырып?!
Жапа
Өй, енеңді емгір!…
Сайқымазақ сәдірмек!
Құс-қанатыңды қайырып,
Жамандыққа шақырған,
Өшір байғыз-үніңді!
Тым құрыса,
Молда болар деп едім –
…Әй, сен ол да болмассың!
Жамбыл
Далада да қалмаспын…
Домбырамның барында!
Жапа
Өй, домбыраңды сенің!…
(Жамбылға тұра ұмтылып)
Өлдім ғой сенен…
Болар бала ілеседі қараға,
Болмас бала жүгіреді молаға! –
Алдыңа келген төр-бақтан
Төрт аяқтап безініп,
Қу таяқты құт қылған
Мына албасты шарқыңмен
Айналарың басы ашық
Күң келбетті күні ертең
Қара сирақ кедейге! –
Қызығыңды көп қылайын бүгінгі!
Ұлдан (араға түсіп).
Ойбай, Жапа…
Әй, Жапа…
Бұл сенің не қылғаның –
Буаз қылмай жатып бошалатып?!
Не істей қоймадың дейсің
бұған –
Қаршадай қылып?!
Қой, ойбай?!
Саған не болды,
Байғұс-ау…
Айдың күні аманда –
Қой бауыздап,
Қошан атып…
Жапа (қызынып).
Ал, қоймадым…
Ұлдан
(Жапаның шалғайына жармасып).
Қой, ойбай, қой?!
…Біреу баласын байдан табады…
Біреу баласын сайдан табады,
Сайдан таппай,
Байдан тапқан баламның
Домбырасын сындыртып,
Жон-терісін сыдыртып –
Сорлы шеше болғанша,
Содыр қатын болайын –
Мен болайын құрбаның…
Жасағыш болсаң, әй, Жапа,
Жасарыңды маған жаса,
Маған?!
Домбыраға – Жамбылыма тиіспе!
Жапа
(Жамбылды тастай беріп, Ұлданға).
Тек, әй, тек… жаман…
Ұлдан
Шын қатының мен болсам –
Шаужайыңа жармасып,
Шылбырыңнан алайын…
Жапа
Тек, әй, тек…
Не болды, әй…
Саған
Көресіңді көрсетіп,
Маңдайыңды жарайын?!
Жамбыл
Араша, әке, араша…
Жапа
Айтқан тілді алмайтын
Сендей қатын, баланың
Көргенмін мен талайын…
Ұлдан
Не деп кеттің, ей, Жапа…
Бізден басқа
Қатын-балаң бар ма еді?!
Жапа (не дерге білмей).
Жо-ға… құдай…
Жамбыл
Онда, әке, былай:
(Кәмелетке жеткенін мейлінше байқатып)
Жасым әсте мүшелден асты білем,
Бойым – құрықтай!
Менен оқу біржола қашты білем,
Сойым – сырықтай!
…Жөргегінен түсіне
Өлең кірген мен боламын, әке!
Араласып ендігі
Оң-терісті ісіме
Жөн бола ма зорлағаның, әке?!
…Бұ Дүниеден хайыр сұрап өтсем де:
Молда оқуын тәрк етіп,
Домбырамды қолға аламын, әке!
Хақ шешімім – осы!
Жапа
Өй, жетісіп қапсың,
Ақиық қырандай арғы атасы –
Ыстыбайға тартып тумай,
Жер болмастың жалқын жотасы –
Түп нағашысындай тантып туған,
Шешесінің досы!
Тіл мен жағыңа сүйеніп,
Бүйтіп әкеңнің бетінен алғанша,
Анау немере ағаларың –
Жазыбай, Мәйке сықылды
Сөртінің ұрлап қара атын –
Жазмышыңа етіп иелік
Ер-азаматтық хұқыңды
Алмаймысың
Өкпек желдің өтінен?!
Шірік неме,
Кетіп тынған бетімен!
Жамбыл
Жазыбай, Мәйке кәсібін
Білік танып, әкесі,
Ұрлық жаса демекпісіз… ұлыңа?!
Жапа
Талайыңа бұйырып,
Таланыңа жазылған
Нәпахалы нәсібің –
Тірлік жаса демекпін!
Жамбыл
«Сөртінің ұрлап қара атын,
Жазықсыз қиып қанатын,
Жапанда жаяу қалдырып,
Жайым жоқ қарғыс алатын…»
Бүкіл ғұмырымды бағыштап,
Қайрылмастай бір мойын,
Басы бүтін ниет бұрдым Өлеңге…
Жапа (налып).
Онда…
Алғыс дәметпегей менен де…
Ұлдан
Астапыралла…
Өй, Жапа-й…
Әке болмай кеткір-ай,
Жүрекке зар ектің-ай.
Жан биігі – Жамбылды
Жермен-жексен еттің-ай…
(Жамбыл сыртқа беттейді…
Ғайыптан Жамбылдың Қызыл Жолбарысы пайда болады… Жапаның үрейі ұшып, тілсіз қалады…)
Жапа
Ас-та-пыр-ал-ла…
ЕКІНШІ КӨРІНІС
…Ақтас жайлауы… Есқожа ауылы…
…Той… Айтыс…
Айкүміс (өктемсіп).
…Ылдидан шауып дәйім төске озамын,
Арнамнан асып айтсам, кеш, қазағым?!
Күн мүсін Айкүміспен айтысатын,
Елінде еркек жоқ па Есқожаның?!
Дауыстар
– Ей, тәйір-ай…
– Не дейді, ойбай…
– Сүйегіме өшпестей
Таңба салды-ау текті ару…
– Тотыдайын түрленіп…
Сұңқардайын түлеуін?…
– Бөрігі – басында,
Шалбары – бұтында,
Қу ағашы – қолында
Құр өлік болса да,
Жеткіз тездеп біреуін!…
– Жамбыл келеді…
– Жамбыл?…
– Е, бәрекелде…
Жамбыл (ортаға шыққан бойда).
«Әдейі ат терлетіп келдім тойға,
Айкүміс, әуелден-ақ болдың ойда.
Әуірі басылмаған албырт едім,
Асығыс айтқаныма кінә қойма!»
Айкүміс
«Аптығып ә дегеннен амандаспай,
Әдепті үйренбепсің, Жамбыл, жастай.
Асылға арсыдағы қол жетпей ме,
Ақылмен қимылдасаң аспай-саспай?»
Жамбыл
«Айкүміс, асықпауға шамам бар ма,
Жасшылық ұрындырды талай жарға.
Сен үшін жатсам,
тұрсам арманым көп,
Жем болып кете ме деп жамандарға».
Айкүміс
«Біле ме пенде шіркін өз кемісін,
Ел кезіп, есер мінез сен де жүрсің.
Жаралған жат жұртыққа ұрғашымыз,
Жарқыным, өкінбеші сен мен үшін!»
Жамбыл
«Барарсың бір жаманға өзің қор боп,
Отырсың қарқарадай әзір зор боп.
Көзіңе көк шыбынды үймелетер,
Көргенің өле-өлгенше ылғи сор боп».
Айкүміс
«Жамбыл-ау, күпінесің неге сонша?
Құтқарып қыз біткенді қалған жанша.
Қолдағы қаршығаңнан неге айрылдың,
Тұтқасы дүниенің сенде болса?!»
Жамбыл (тосылып).
Қаршығам қолымдағы – Бұрым еді,
Жан дауам – жүректегі жырым еді.
Айкүміс, сауалыңа жауап таппай,
Жабығып Жамбыл
құрбың түңіледі…
(Айтысты беріле тыңдап тұрған Бұрым қысылып, топтан бөлініп, кетуге оқталады…)
«Жалғанның сорлысы екен
қыз бен жігіт,
Жүрмеген бірге ойнап, бірге күліп» –
Тұл заман талқысына салғаннан соң,
Санамды түнек басты, сөнді де үміт…
Дауыстар
– Әй, байғұс-ай, қайтсін…
– Жан жарасын Жамбылдың
Тырнап алды Айкүміс…
– Сабазың… Айтсын! …Айтсын!
Енді қайтер екен?..
Жамбыл
Айкүміс, жеңдің, рас, айыбым бар:
Ат-шапан –
Өнеріңе лайығыңды ал…
(Айкүмістің үстіне шапанын жауып,
Бұрым қыздың соңынан ере түседі…)
…Бұрым… Бұрым… Бұрым –
Өмірімнің иесі,
Өлеңімнің киесі,
Мас қып алтын буыңа,
«Құрбаным бол!…» деші…
ҮШІНШІ КӨРІНІС
…Ауыл сырты… Бұрым – Жамбыл…
Жамбыл (таусылып).
Көңіл сарайымды жаз қылмай,
Қызығымды толайым үптеп,
Қыран-күлкімді тыйдың, Бұрым.
Тұлпар-бауырымды жаздырмай,
Тұяғымды сазбен күптеп,
Тілерсегімді қидың, Бұрым…
…Айкүміс қойған сауалдың
Жауабын жатқа телімей –
Екеулеп тапсақ – нет-ті?!
Бұрым
Айкүміс қойған сауалдың
Жауабы, Жәкем, меніңше –
Табылмасқа мүлдем кетті…
…Бесігіме бау тағып,
Айттырып таңған жасымнан –
Шыбылдың ыңғай жуаны
Әке табалдырығын тоздырып,
Жіңішке жолымды үзердей…
Жамбыл
Жан сырымды мен де жасырман:
Ағайын ауызы дуалы –
Аруақтарын қоздырып,
Құйрық-жалымды күзердей.
Бауырларымды айтпай-ақ қояйын,
Туған әкем Жапа да –
Қара шыбындай құжынаған
Шыбылдардың жағында.
Қит етсем –
Қараң қалдырып,
Қара аспанымды жауға алдырып,
Бір өзіме бәрі жабылып,
Қос өкпелері қабынып,
Ит қосып,
Ауылдан қуады!
Бұрым (қамығып).
…Байласқан серт
Айналды де сағымға?! –
Қол тұрмақ,
Қиял жетпестей!
Жамбыл
Байласқан серт –
Арылмас дерт –
Ажал қаптырар шағында!
Болмайтындайын ыңғайы:
Тағдырмен теріс беттесіп,
Белшеден батып от кешпей?!
Сол үшін келдім осында,
Ығай мен сығай ішінен…
Шошынба, жаным, шошынба,
Мен бүгін сені қайтсем де
Алып қашамын…
Өгейдей
Өз отауыма түсірмей,
Сарыбай бидің інісі –
Жұмырбастыда жақын жан досым –
Саржанның үйіне түсірем!
Шыбылы бар,
Құбылы бар –
Құбыжық –
Шауып алсын содан соң?!
Бұрым
Алдымыз – тұман,
Артымыз – күмән,
Түсінем, Жәкем, түсінем.
Дегенменен,
Шошынбан
Шарасыздық ісіңнен.
Тепкісіне тағдырдың
Тумай жатып көндіктім:
Қос бүйірін құр таянған
Жолдас болман жеңілмен –
Алтын нұрыңа боянған
Әрім тайғанша өңімнен,
Жаным шыққанша денемнен,
Мен – сендікпін…
Сендікпін!
Жамбыл
Рас айтамысың, қарағым?…
Бұрым
Баста, Жәкем?!
Тәуекел!
«Тәуекел түбі – желқайық!» –
Не, құрдым –
Терең-түбіне кетерміз,
Не, құзар –
Арман-жағаға жетерміз…
Жамбыл
Жарадың, Бұрым, жарадың…
(Ғайыптан Жамбылдың Қызыл Жолбарысы пайда болады…)
«Ой-хой, дүние-серуен!
Адам бір көшкен керуен.
Дүниені қызық қалдырып,
Асамыз өмір белінен…»
…Жан иекке тіреліп,
Қысылғанда осындай
Етермісің қолғабыс,
Өлеңім – Қызыл Жолбарыс?!
(…Қызыл Жолбарыс көш бастардай – ғашықтардың алдына түседі…)
ТӨРТІНШІ КӨРІНІС
…Сарыбай бидің Ордасы…
Сарыбай (өзіне-өзі, күңірене).
…Кір жұғады екен алтынға,
Көз өтеді екен көсемге,
Тіл тиеді екен шешенге.
Тірелді жаным алқымға:
Ірілігі үшін Шыбылдың,
Бірлігі үшін Екейдің
Жағама тосын жармасқан
Өз қолымды өзім кесем бе?!
Басқалай табар қайлам жоқ!
Қарғайын десем –
Жалғызым,
Қарғамайын десем –
Жалмауызымсың,
Ей, Жамбыл!
Түп енеңді ұрайын,
Қайтейін,
Қалай қылайын?!
Берекемді кетірдің-ау,
Шала тірлігіңе өкіндім-ау…
Екейден ұл тусай-шы,
Есті жолын қусай-шы –
Сенің жөнің – бөлек-ті?!
Бүкті ішікпен теңесем бе екен –
Жоқты Бар ғып кенесем бе екен –
Не істесем керек-ті?!
(Сырттан айқай-шу шығып, ішке қуғыншылар адуын енеді…)
Бірінші қуғын
Шу асауын жүгендеп,
Шыбыл алдыңа тағы да келді, би-еке!
Екінші қуғын
Қашқан жоғын түгендеп,
Шыбыл алдыңа шағына келді, би-еке!
Үшінші қуғын
Шыбылдың шырайлы қажысы –
Сауырбайға сүйкеніп,
Мазақтап өлең шығарған
Жапа шалдың содыры
Жамбыл деген жүгермек
Қалың малы төленген
Оң жақтағы еру-ару –
Жесіріміз Бұрымды
Алып қашып… тату арамыз
Есік пен төрдей алшақтап
Қағына берді, би-еке!
Қуғын шал
Қары сынбаған қандас деп,
Екеймен ел болғалы жүр едік.
Бисіз дау-шар оңбас деп,
Жамырасып ат басын
Өзіңе кеп тіредік –
Кесіміңді айт, Сарыбай?!
Бұ жолы
Не, бел, не белбеу кетеді:
Бір момындай-ақ шыдадық,
Жетер!
Қорғасындайын ауырланып,
Кетісеміз бе?!
Жоқ, әлде,
Бұрынғымыздан бетер
Қауырсындайын бауырланып,
Бекісеміз бе,
Шапыраштым?!
Сарыбай (шамданып).
Жә! Жә! Жә! Жә! Шыбыл!
Көріңе қоқи хас дұшпан
Қоқаннан жаман есіріп –
Жабығымды тіліп,
Іргемді түре бастадың!
Бұл не –
Екейді бет қарыған аяз деп,
Ашынғандарың ба,
Жоқ,
Сарыбайды топас таяз деп,
Басынғандарың ба?!
Кәні,
Жөн-жосықсыз ылақпа?!
Жөн-жосықсыз ылақсаң:
Айтқаның кірмес құлаққа –
Есе қуған ерің ез болады,
Екіталай іске кез болады…
Тарпаңдықпенен тас құшқан,
Басыркөзденіп,
Бөсініп
Бұралқылығыңа бассаң байырғы –
Тұрысатын жеріңді айт?!
Қырғыныңнан мен де қашпадым!
Әйтпесе…
Көргенді елдің баласы
Алтын тонының жағасы –
Алаштан озған басымды,
Алашадай тозған жасымды
Сыйламас болар ма?!
(Төңірегін шола қарап)
Иә!
Шауып ал?!
Іһ…
Шолақ сайдай тасынардай,
Тантып сөйлеп басынардай
Шыбын жаным садаға
Мен Шыбылға
Соншалықты не қылдым,
Мұншалықты не жаздым?!
Қуғыншылар
– Би-ағасы,
Ғафу ет?…
– Артық сөйлеп,
Асылық етіп қалыппыз…
– Кешірім ет,
Би-аға…
Қуғын шал
Айналған ата-кәсіпке
Топастығымыздан таяқ жеп,
Табанасты қынжылдық…
Кешіре гөр, қадірлім?…
…Бұрым қыздың бесікте
Қалыңмалы төленген еді,
Құда болып мың жылдық
Қыз әкесі Қыдырма
Жоралғылы нәсіпке
Көше алмастайын бөленген еді –
Руымыз үшін у іштік –
«Мал ашуы – жан ашуы» деген ғой…
Тәрбиелі тірліктің
Тез айыбы – бізден!
Берекесі қашқан бірліктің
Сөз лайығы – сізден!…
(Жығылып-сүрініп Жапа кіреді…)
Жапа (биге жүгініп).
Қасірет жұтып,
Қайғы емдім,
Данышпаным,
Даңғылым!
Күн бетінен Ай көрдім:
Қыл мойнымды кесемісің,
Тас-төбемді тесемісің –
Өзің біл?!
Қуғын шал
Е, бәсе…
Жапа
Айтқанымды тыңдамады,
Бүйте берсе –
Кім болады Жамбылың?!
Қуғын шал
Сөз-ақ…
Жапа
Сұмдық еді не деген:
Қара шыбындай қаптағайлап,
Бақыр басымды оққа байлап
Шыбыл жанымды жеп барады.
Көсеу тығып – көзе туған,
Ата-анадан безе туған
Жамбылы бар Жапаның,
Ағайынның араздығы асқынса –
Көрер хұқайы көп болады…
Құтқара гөр
Кегі қысқан наладан –
Бәле құшқан баладан?!
Сарыбай
Жә!…
(Қызметші жігітке)
Келтір мұнда
Жамбыл менен Бұрымды!
(Жапаға)
Тыңдап тосылдым:
Екейім,
Шыбылдан өктем шағынып,
Гөй-гөйге басқан гүріңді.
Көріп шошындым:
Балаңа
Қара жерге басы жеткенше
Қатын алғызбас түріңді!
Е, жарықтығым-ай…
Жапа
Бала –
Түпке жетті ғой…
Шыбыл –
Зығыр екті ғой…
(Жамбыл мен Бұрым кіреді…)
Бұрым (биге шағынып).
Би-ағасы,
Арманыма жетпей желкем қиылды:
Теңдесі жоқ Әлемде
Құрбан болған Өлеңге
Ұғармысыз менің ғарып күйімді?!
Сарыбай
Неге ұқпасқа?!…
Мен де сендей мақұл жанмын –
Тас жұтқызған таланына…
Мен де сендей жас болғанмын,
Мас болғанмын –
Сезімнің бал-шарабына…
…Қызым, мені
Қатқан көндей илікпес
Осынау би қалпымда
Аяқ-қолым серейіп
Көктен түсті деймісің?!
Зергер жезге шүйлікпес,
Кез болған саф алтынға…
Не айтары бар мұның:
Көкіректе – қара зіл…
Өтті – кетті…
Әл-әзір…
Жан арызы,
Тән шағымы көбейіп,
Көкейіме кептеледі гөй-құсым!
…Иә…иә…
Мен де сендей
Махаббаттың отына
Ерте өртенген ғарымын.
Шеменделіп,
Шер мүжіген кәрімін:
Шыбылда жүр
Шыр-шыр етіп
Шыбын жаным әлі күн…
Қуғын шал
Қайтсін-ай…
Есіне алды-ау есіл би
Ерте өшірген жарығын?!
Жамбыл (қызынып).
Замана желі – құбылма:
Теріскейімнен соқты деп,
Ығына зордың қамалып,
Дегеніне көніп дөкейдің,
Отырамыз ба омалып?!
Шекпенділерден шен алып,
Шонжарланып біткен Шыбылға
Екі жан беру – қиянат!
Бірі – Сіздің,
Бірі – Менің қимасым…
Шалқайған жатқа еңкейіп,
Есі кеткені ме Екейдің?!
Сарыбай
Зердеңде қалған ұялап –
Бодандағы боз тайлақ –
Бірліктің жез бұйдасын
Бұрыс тарта бердің-ау!
Бармақ сыймасқа бас сұғып,
Жамбыл, саған не болды?!
Жамбыл
Бесіктен белі шықпастан
Қайын жұртына кіріптар
Құрбының нахақ көз-жасы
Таланыма тас атып,
Талабымды шөгерді!
Бұл ауылдан Бұрымды
Қарға адым шығара алмаймын…
Сертім – осы:
Өңешімді суырып,
Қызыл тілімді кесіп ал!…
Сарыбай
Тентексің ғой есі бар…
Бұрым қызды ауылдан
Қозы көш жер ұзатып
Өз аяғыңмен
Шығарасың, Жамбылым.
Ой түбінен табылған
Би кесімін түгелдей
Қазанағымен
Құп аласың, Жамбылым.
Ашуыңды адуын
Ақылға сал?!
Одан басқа –
Әддің жоқ!
Жамбыл
Ақиқат болса – дос-жарым,
Әділет болса – жолдасым,
Әддім неге болмасын?!
Түзу жолдан айныса:
Биді әбілет басқаны,
Аруағы қашқаны!
Сарыбай
Не деп кеттің,
Жамбылжан…
Жамбыл
Ақ-қарасын айырып,
Қара қылды қақ жара түс?!
Қадірлі аға,
Қанатыңның астына
Көбелектей қорғалап
Келген інің –
Мен едім,
Осы қылығыма ара түс?..
Маған салсаң –
Ел ақтап,
Ассам дағы қырғызды,
Сатқан күйек сақалын,
Тасыр мінез текедей
Шыбжыңдаған Шыбылға
Қайтара алман бұл қызды! –
Көз-жасыңа тұншығып,
Тірідей өл демесең!…
Сарыбай
Жөн айтасың,
Оң айтасың,
Шырағым…
Сен осында келгелі
Күні-түні күрмеліп:
Омыртқаммен ойласып,
Қабырғаммен кеңесем…
Тәнде – қуат,
Жанда құдірет қалмады.
Көнбесіңе не шара –
Тағдыр басқа салғаны!
…Мен – шау тартып,
Шәулігіп,
Ұзынағашты жайлаған
Дала Қыранмын,
Жамбыл.
Сен – даңқы артып,
Дәурігіп,
Суықтөбені қыстаған
Бала Қырансың.
Бар бақытың алдыңда:
Шығысқа ұшсаң –
Күнге жетесің.
Батысқа беттесең –
Айға жетесің.
Болмашыға барлығып,
Қанатың тасқа тимесін?!
Ой-санаңды қашанда
От-басы, ошақ-қасы емес,
Отан қамы билесін!
Тартып мінбей ат жалын,
Мұнша пәлеге ұрындың…
Ажыратпай тынбайтын
Жамағайын-ағайынның арасын
Өте қатал
Қайын жұрты Бұрымның!
Екейді жыл жаңада
Ел бола ма деп едім –
Ай өткізбей бүлінді…
От тастама араға,
Кемел туған еренім?!
Теріс бақпай,
Тілімді ал!…
Жамбыл
Екей қалай ел болмақ?!
Адаспа, би, ой бұлдап:
«Алпыс қасқыр аналы,
Жетпіс қасқыр балалы,
Ниеттері бәрінің
Жиылып келіп қой қырмақ!» –
Би-сұлтандар саритын
Жаялыққа айналды
Қаймана мен Қарашың!
Сарыбай (қатайып).
Жә!
Жә!
Жамбыл!
Жетті, енді?!
Тым тереңдеп барасың! –
Сөз бен істің сырттаны –
Сарыбайдан сыйлы етіп
Құн төленген Шыбылдың
Желкеленген жесірін!
Байыз тауып,
Тыңдап бақ –
Түбегейлі кесімім:
Өзегіңді өрт алып,
Қан толса да ұртыңа,
Айдай ару Бұрымды
Қайтар қайын жұртына!
Дауыстар
– Әп, бәрекелде…
– Сөз-ақ…
– Би болғаныңа…
– Билік болғаныңа…
– Бағына туған Екейдің
Ер екен ғой, шынында…
– Тағыппыз ғой бекер мін…
Қуғын шал
Бұрымды алып шығыңдар…
Бұрым
Аз тыңдадым,
Көп ұқтым:
Дат, би-аға, дат?!
Сарыбай
Айт, датыңды, балам…
Бұрым
Көбең едім,
Көрікті
Кеңесіңді көріп көзім ашылды:
Шешіміңді құп алдым,
Кесіміңе көніктім!
«Қыз тыйымы – қырық үйден!» деген бар,
Бұдан асып не айтайын:
Жамалдап һәм амалдап
Жеткіздің жаз-жайлауға
Байлаудағы басымды…
Ақ тілеулі
Батаңды бер, би-аға…
Тым құрыса –
Ардақтымның аулынан
Арқаланып қайтайын?..
Сарыбай
Ғұмырың – ұзақ,
Өмірің – ұжмақ болсын, балам…
Әумин!…
(Қуғын шалға)
Ей, қуғын шал!
Шамданса да,
Шамырқанып
Шырық бұзбас Шыбылға
Тартқан айыбы Екейдің –
Бұрым қыздың жасауы –
Үйірімен үш тоғыз…
Алдыңа салып,
Айдай кет?!
Жамбыл
(Бұрымды қимай, Сарыбайға).
Амалым не…
Тірлік тосын ұшынды –
Абыройыңнан аса алмадым, би-аға.
Бұрым қыздай
Алғашқы арман-құсымды
Бауырыма баса алмадым, би-аға…
(Бұрым қыздың соңынан…)
«Айрылдым арманменен,
қайран, Бұрым,
Айдай-ау толықсыған аппақ нұрың.
Алдандым, аяғымды шалыс бастым,
Білмедім жаны ашымас аға сырын»…
(Жамбылдың Қызыл Жолбарысы ішке ене алмай, аласұрып, үй сыртына сүйкенгендей елес береді…).
БЕСІНШІ КӨРІНІС
…Албан жайлауы… Той… Ақындар айтысы…
Бәрі-бәрі: болыс-билер, бай-манаптар, кедей-кепшіктер,
Жапа да, Ұлдан да, сәукелелі келіншектер – Айкүміс те,
Бұрым да – осында…
Дауыстар
– Шыбыл!
– Екей!
– Құлманбетпен айтысқа
Шығаратын кімің бар?!
– Бұл – неғылған тығырық?!
– Шыбылы шалқасынан,
Екейі екпетінен жығылып –
Шапыраштының сағы сынған
күн болды…
– Жамбыл қайда?
– Жамбыл…
– Сүйінбайды көру деген –
Мұң болды…
Құлманбет (жан шыдатпай, тасынып).
«Құлманбет менің атым құлан аяң,
Менің құлан екенім тәңірге аян.
Албан, Дулат жиылып бата берсе,
Кеңес айтып жырлайын етіп баян.
Қара күңнің баласы Ышты бақыр,
Кім өлсе соған түсер заман ақыр.
Жамбыл деген бар дейді бір немесі,
Ақын болса ол неме қайда жатыр?
Бүгінгі күн елеусіз қалғанменен,
Ертеңгі күн шаужайды алар ақыр.
Сейітбаттал, Ер Әлінің соғысындай,
Не болса да болып қалсын,
жылдам шақыр!
Біреуді Жамбыл деген ел мақтайды.
Еркек қойдай құйрығын салмақтайды.
Ақын болса қайда отыр ол немесі,
Көрелік оны неге ардақтайды».
Дауыстар
– Е, бәрекелде…
– Өлтірдің… Өлтір! Сөреле!
– Еремін деп төреге
Азып-тозып Арқадан
Ауып келген атамның
Қалған өшін тағы алшы?..
Құдайберген
Ей, Хабаршы…
(Құлмамбеттің алдына үлкен Көк Орамал жайып, үстіне той иесі ретінде, сый-сияпатын қойып жатады).
Құлмамбет
«Құдеке, кісі жібер Жамбылыңа,
Жамбылды болар ма алдыруға?
Албан, Дулат тобында мен бір жорға,
Менімен жарар ма екен шалдыруға?
Тең жорға төрт аяғым бірдей шалыс,
Менімен жарар ма екен салдыруға?
Топтан озған о дағы жүйрік болса,
Кешікпей шапшаңырақ шақыр мұнда!»
Дауыстар
– Жөн! Жөн!
– Семіз сөйлеп,
Арық шығар
Шапыраштыға сол керек…
– Бүйтпесе –
Құлманбет Құлманбет болар ма?…
– Абайла, шырақ, абайла?!
Шапырашты да халық шығар…
– Ей, қай жаққа барасың,
Көзсіз неме, кеуделеп…
– Жамбыл қайда?…
– Жамбыл…
– Табу керек қалайда…
Құдайберген (мазасызданып, топ ішінде қысылып, қасына әрең жеткен Хабаршы жігітке).
Жамбыл қайда?.. Жамбыл…
Тап Жамбылды!
Жаны болса кеудеде
Дереу жетсін осында?!
Хабаршы жігіт
Жамбыл?..
Жамбыл –
Сүйінбайдың қосында…
Құдайберген
Тап!
Тап жылдам!
Шап!
Шап жылдам! –
Ел қызығын қаңтарма?!…
Хабаршы жігіт
Ләппай, тақсыр!
(Асыға-үсіге шығып кетеді…)
Дауыстар
Уа, жаса!
Жаса! Құлманбет!
– Өй дегенің…
Алатаудай ауырдан
Белі кеткен қайран нар –
Сүйінбайы шөккен заманда
Құлманбеттен ақын артар ма?…
– Шапыраштының бүтін іргесін,
Күйтіне зар ғып бұрынғы,
Сөк, Құлманбет,
Сөк!
– Санатқа қайтып кірмесін,
Түгесілмейтін жырыңды
Төк, Құлманбет,
Төк!…
Құлманбет (өрттей қаулап).
«Құлманбет менің атым…»…
(Бірінші Бөлімнің соңы.)
ЕКІНШІ БӨЛІМ
АЛТЫНШЫ КӨРІНІС
…Сүйінбай үйі… Ұстаз бен Шәкірт…
Жамбыл
…Не айтасың, Сүй-еке?!..
Әкем Жападан безініп,
Сарыбай биді аулақ сезініп –
Қанатымнан қайрылдым,
Қыр-арқамнан майрылдым –
Жан серігім санаған,
Ғұмыр-асылыма балаған
Бұрым қыздан айрылдым…
(…Ғайыптан пайда болған Жамбылдың Қызыл Жолбарысы Сүйінбай алдына жүні жығылып, бұралқы мысықша бұғынып кіреді…)
Сүйінбай (соны байқап, өзіне-өзі).
Әй, әттеген-ай…
Мәрттеніп,
Айға шапқандай
Батыл кірмеді-ау,
Зәнталақ?!
Дерттеніп,
Күні батқандай
Жатын кірді-ау…
Жамбыл (сөзін сабақтай түсіп).
Ақын-құдіретіңе құлдық ұрып,
Талант-тұғырыңа тәжім етіп,
Ұлы Ұстаздығыңа бас иіп,
Құрбаның боп күні-түн
Құрақ ұшқан Шәкіртіңе
Бар ма айтарың, Сүй-еке –
Берермісің Ақ Батаңды?!
Сүйінбай
…Лез тасынып,
Түгесілме тез,
Жамбылым?!
Тағдыр заңы – қатал-ды…
Айтарым – сол:
Әкең Жападан безінгенің –
Тәңір емес теңдесің,
Жұмырбасты пендесің –
Жалғыздығыңды сезінгенің.
Сарыбай биден аулақтағаның –
Пұшық сақауды таңдайды –
Билік бар жерде Өнердің
Өрелі оты жанбайды –
Етегін түріп,
Ес жиып,
Ел болғалы тұрған Екейді
Хас дұшпанға жаулатпағаның.
Бұрым қыздан айрылғаның –
Қас-қағымға қайғырғаның –
Қайғы қанатын кең жайып,
Ой-санаңды өсіргенің –
Жан наласын өршітіп,
Тән шаласын өшіргенің –
Мәңгілікке бет алғаның –
Сүйінбайдан Бата алғаның –
Жай қолыңды:
Көре-көре көсем боларсың,
Сөйлей-сөйлей шешен боларсың.
Заманың –
Ғайыптан боп тұр,
Ыстығына күйерсің.
Қоғамың –
Майыптан боп тұр,
Суығына тоңарсың.
Басшың –
Обыр шығып азар,
Озбырлығына қанарсың.
Қосшың –
Тобыр шығып тозар,
Тамұқ-отына жанарсың…
Болмайсың деуге
Тілім – керең,
Оңсаң түбі, Жамбылым,
Барып-барып оңарсың,
…Әумин!…
(Хабаршы жігіт асығыс кіреді…).
Хабаршы жігіт
Алдияр…
Сүйінбай
Айта бер –
Нұх Топаны қаптады ма,
Жат аяғы таптады ма?…
Хабаршы жігіт
Алдияр!
Құдайберген аулында
Өтіп жатыр Ұлы Айтыс:
Ақиығы Арқаның
Құлан аяң Құлманбет
Тірі жанға дес беріп,
Бет қаратар түрі жоқ –
Екей менен Шыбылдың
Қалған нұқыл жер шұқып
Ығайы мен сығайы
Келсін деді Жамбылды –
Шапыраштының туын құлатпай,
Елінің жыртар намысын,
Түнекжарды күні боп!…
Сүйінбай
Жә!…
Жамбыл (хас қырандай қомданып).
Рұқсатыңды бер, Сүй-еке?!
Сүйінбай
(Жамбыл райын хош көріп).
…Жоғыма тән – барлығым,
Көрі жуық төрінен,
Қартыңа мендей не дерсің?!
Бар!
Барып қайт, Жамбылым?!
Тәңір жазса –
Бұ сапар:
Қу тілді,
Қыл аяқты
Құлманбетті жеңерсің…
Дүдәмалсыз хақ-шыным,
Кез-келгенге қор қылман,
Дегеніме көнерсің:
Содан соңын –
Сор буған
Менсіз,
Жеке көрерсің…
Жамбыл
Құзырыңа – құлдық,
Киелім…
(Сыртқа беттейді… Қызыл Жолбарыс та жоталанып, жонданып – көрер көзге Қызыл Өртке айналып – Жамбылдың соңынан кетеді….)
Сүйінбай (соны сезіп, аруақтанып).
Е, бәсе!
Жақсы алдына кірген Ер –
Ел болып шығады емес пе?!
(Орнынан көтеріле бере…)
Қош, Жамбыл, қош…
Ақ Батамды бергенім де,
Болашағым деп сенгенім де –
Сен… менің…
Анадан ұл тусаң-шы –
Ата жолын қусаң-шы –
Бас қажет қу өңешке!
Соры қалың Қазақтың
Қайғы басса қыңбайтын
Бағы болар ма екенсің?!
Өнер атты Азаптың
Салмақ түссе сынбайтын
Сағы болар ма екенсің?!…
…Қош… Жамбыл…қош…
(Қолын көкке жайған бойы Жансыз Мүсінге айнала бастайды…).
ЖЕТІНШІ КӨРІНІС
…Албан жайлауы… Той… Ақындар айтысы…
…Бәрі-бәрі – осында…
Дауыстар
– Жамбыл келеді…
– Жамбыл…
– Жапа шалдың Жамбылы…
– Өлең-сөздің даңғылы…
Жапа
(Ұлданға).
Уа, Бәйбіше!
Не білгенің бар сенің?!
Жапа шалдың Жамбылы
Десіп жатыр мына жұрт!
Ұлдан
Өй, Жапа-й…
Талабына қарсы едің,
Терісіне сыймай торсылдап,
Тән семірткен пінә құрт!
Енді, міне…
Қалшылдап,
Жамбылым деп жаурайсың,
Мені жақын баурайсың…
Әке болып өткір-ай,
Жүрекке нәр ектің-ай.
Жермен-жексен ұлымды
Жан биігі еттің-ай…
(Жамбылға сүйініп)
Е, Алла!
Бергеніңе – шүкір?!
Құлыным…
Құлыншағым…
Ақсарбас!
Жапа
Туа сала тусырап,
Не ғып тұрсың бадалып,
Қутыңдама, қу шұнақ?!
Көзің сұғы қадалып,
Тілің тиер балама!
Түкір, кәні, түкір?!
Тфә! Тфә! Тфә!
Ұлдан
Тфә! Тфә! Тфә!
Жамбыл (ортаға шыға, амандық-саулық сұраспастан).
«Менің пірім – Сүйінбай,
Сөз сөйлемен сыйынбай.
Сырлы, сұлу сөздері –
Маған тартқан сыйындай!
Сүйінбай деп сөйлесем,
Сөз келеді бұрқырап,
Қара дауыл құйындай!
Екпініме кезіккен,
Кетер ме екен жығылмай!
Құлаштап бір кетейін,
Көбен құсап тығылмай.
Қашсаң қуып жетейін,
Бізге жабы бұйым ба-ай!
Селтеңдеген ақынды,
Көрмеуші едім шыбындай.
Кәне, сөйлеп жіберші,
Айтыспағың шының ба-ай?!
Деп келдің бе, Жамбылды –
Күнде жеңген Шыбылдай»
Дауыс
– Ұр-ә, Жамбыл, ұр!
(Той иесі Құдайберген Жамбылдың алдына үлкен Қызыл Орамал жаяды…)
Құлманбет (тарпа бас салып).
Ей, Жамбыл, жортақтайсың шабан аттай,
Шарана жарып шыққан қағанақтай.
Талтайып табан асты суырып сал,
Жанысқа айтқаныңды маған айтпай!
Дауыстар
– Салған бетте сағақтан
Алып түсті-ау…
– Ішек-қарнын ақтарып,
Жарып түсті-ау…
Сабазың!
Құлманбет (асқақтап).
«Болғанда жол ағадан, тон жағадан,
Арлан бөрі соғады тау сағадан.
Бас қосып бағландармен
қалмақ үшін,
Ізденіп келіп тұрмын Қарқарадан.
Аузыңда сәлемің мен аманың жоқ,
Үлгісіз көргенім жоқ сендей надан.
Жүрмегін омақасып орға түсіп,
Өмірі кішілікке баспай қадам.
Өлеңші өршеленген толып отыр,
Бірі көшіп, біреуі қонып отыр.
Мысалы дүниенің сол секілді,
Бәрі де көрмегендей болып отыр.
Өлеңші толып отыр көбелектей,
Тоғыз ақын толғанып төңіректей.
Тоғыз тұрмақ ақының он бір болса,
Немене бәріңді де басып өтпей.
Қамалып қам теріге бүрмеленбе,
Қысты күн қар астында қалған шөптей.
Мені шын жеңемін деп желікпей-ақ,
Қойыңдар абиырды шашпай, төкпей».
Жамбыл
(тосылып барып).
«Қызғанша айғай шығып, едім салғыр,
Сөйлесең әр немені тілің шалғыр.
Келген жерден сөйлейсің тура тістеп,
Қалайша шайқақтайсың тәңірі алғыр!
Сөйлесем өлеңімді түптеп бермен,
Құйылар сөз нөсері көктен, жерден.
Мылтықта түтеп тұрған мен бір пестон,
Асықсаң, ажалыңа келші бермен».
Құлманбет
«Апырмай, Құлманбеттің келді кезі,
Қалай теріс болады айтқан сөзі.
Албан, Дулат бәрі кеп атқа мінсе,
Шапырашты дегенің немене өзі?!
…Албан аға болғанда, Дулат іні,
Сөзінде Құлманбеттің бар ма міні?!
Албан, Дулат бәрі кеп айғай салса,
Шапыраштының не болар көрген күні.
Домалақтың төрт ұлы есен болса,
Сірә, жеңбей қоймаспын бүгін сені…
…Болғанда мен ақсұңқар, сен бір тауық,
Сен әтеш айғайлағыш ауық-ауық.
Болмаса аты шыққан Сүйінбайың,
Басқасын қою керек жылы жауып…»
Жамбыл
«Шүу десе, жүйрік озар
мынау жолдан,
Демей көр, ескі аруақ алып қолдан.
Қарасай дем бере гөр, менің бабам,
Сөйлейін будақтатып оң мен солдан.
Құлманбет, сен жақсы да,
мен жаман ба,
Ақында сен жүйрік те,
мен шабан ба?
Қарасайлап қосылсам бір бүйірден,
Ақырында кетерсің бас аманға!
Ұша алмас қара бүркіт қалықтамай,
Құлманбет, сөз сөйлейсің
анықтамай.
Айтатұғын кісінің өзіне айтқын,
Делбе кезек кісідей
шалықтамай!
Ерлігім ерлігіңе дөп келеді,
Байлығыңа байлығым еп келеді.
Кісіні дым білмейтін тапқандай-ақ,
Есіріп көрген жерден ентеледің».
Құлманбет
(дәуірлеп).
«Жамбыл-ау, Албан да ағаң,
Дулат та ағаң,
Не қылса да артық дүр сенен бағам.
Қасқарау Нұрқан жылқысын
мен қаптатсам,
Қырылар, Шапырашты,
бұзау, танаң.
Бұлбұл қабақ бастанған Екейім-ай,
Жұлып алып басыңды кетейін бе-ай!
Не деп айтқалы отырсың бұл өлеңді,
Түбіңе таза тақыр жетейін бе-ай!
О, Жамбыл, бүгін болар ұрын тойың,
Ертеңгі күн болады дәл шын тойың.
Тобықтай түзу жерден жол
таппайсың,
Бабаның мен қаптатсам
қалың қойын.
Аңлашы, Албан бай ма,
Дулат бай ма,
Сенің байың Шолақбай,
Дулаттай ма?
Қалың жатқан келейін
Майлы байға,
Мұнан соң мен барамын
Бектембайға,
Тарпаң мен Тоқсейіттей бегің қайда?
Жүз мың теңге сандықта
шіріп жатыр,
Баласы Ниязбектің Сәрсенбайда.
Дәме еткен сары майдан
кеудең қайда,
Жамбылым, енді келдің
ұрар сайға.
Ойың бар айтыспаққа меніменен,
Түбінде кімге зиян, кімге пайда.
(Алдындағы жаюлы үлкен Көк Орамалға аты аталған кісілер мен олардың жақын-жуықтары сый-сияпаттарын үйе бастайды…«Аруақтаған»
дауыстар күшейеді…)
Баласы Өтегеннің Нұрақан бай,
Хан Шөйбек қарауың көрде
жатыр былай.
Көбікбай, Қарабаймен алыс жатыр,
Сатыбалды, Қанайды қайтесің-ай.
Және бар Тілеуқабыл, Үсенбайым,
Сөйлейді шаршы топта
бұлбұлдайын.
Алма тартқан кісіге ат береді,
А, Жамбыл, білуші ме ең мұның
жайын?!
…Үндемей кіріп келдің тайпақ қара,
Өзің қандай, мен қандай
байқап қара.
Үлкенге сәлемің жоқ, аманың жоқ,
Не басыңа күн туды дүзі қара!»
(Жамбыл жауабына мүдіріп отырып қалады…)
Бұрым (дегбірінен айрылып).
Апырым-ай…
Не дер екен?…
Кетер ме екен оңалып?!
Айкүміс (Бұрымға, әзілдеп).
Сен немене?!..
Жауап таппай омалып,
Жанұшырған Жамбылға
Жаның ашып бара ма?..
Түтіні бөлек,
Төсегі басқа емес пе…
Бұрым
Ой, шіркін-ай…
Өйтпесіме бола ма?!
Жарастықты Жамбылға
Ашымай қалған жан болса –
Әдірем неге қалмайды…
Айкүміс
Неткен беріш-бекемсің?..
Жарадың, құрбым, жарадың –
Зар бабыңда екенсің…
Құлманбет (мыштай түсіп).
«Ей, Жамбыл, үндемейсің,
дертің бар ма,
Үндемеске қылған бір сертің бар ма?
Шапқанмен көті мәлім Шапырашты,
Ұстасар меніменен кертің бар ма?
(Астамсып)
Мен айтсам айтам қалың байлығымды,
Дулаттан жиып жүрсің шайлығыңды.
Албан, Дулат жиылып бата берді,
Бұзбайды жандарал да жарлығымды.
Ашулансаң аспанды тастап жібер –
Сен де аянбай қимылда барлығыңды!»
(Жамбыл тығырыққа шын тіреліп, түнеріп кетеді…)
Дауыстар
– Құлманбет жеңді!..
– Жамбыл тынды сес қылмай…
– Қой, оңбады…
Қайтайық –
Ұзақты күнді кеш қылмай…
Сүйінбай-Дауыс
(талып естіліп).
…Қош, Жамбыл, қош…
Ақ Батамды бергенім де,
Болашағым деп сенгенім де –
Сен… менің…
Жамбыл
(тосын аруақтанып, тасқан селдей жөңкіліп).
«А, Құлманбет, Құлманбет,
Ағып жатқан сумен кет!
Сумен кетсең ел ішер,
Судан шыққан бумен кет!
Онда да кесірің тиеді,
Қызарып батқан күнмен кет!
Күн де қайтып шығады,
Оттан шыққан күлмен кет!
Күлден ауру жұғады,
Қараңғы тұман түнмен кет!
Түн де қайтіп келеді,
Асқаралы таумен кет!
Тауды да халық мекендер,
Кесірің жұғар, Құлманбет!
Қу пәлекет әрмен кет!
Таз Құлманбет сен болсаң,
Мен де алдыңа тартайын,
Мақтан қылар жайымды,
Арқаларсың уайымды,
Ел байлығын қаптатсам,
Болатын әлі-ақ тойың бар.
Жылқысының бір шеті,
Алматының өзенінде.
Бір шеті Қарақыстақ,
Кәстектің кемерінде,
Несі болмас құданың берерінде.
Бұған қайтып жетерсің,
Жалған сөйлеп не керек,
Айтайын сөздің төтесін.
Жылқысының шетінен,
Жарамды атпен сабаулап,
Он күнде әрең өтесің.»
(…Аруақтаған» дауыстар күшейе түседі…)
Құлманбет
(төбесінен жай түскендей, абдырап).
«Осыны түлен түртті ғой,
Құдай-тағала,
Жапанда жалғыз қурай болмас пана!
Беглік пенен байлықтан
сөз қозғасам,
Көткеншектеп қашарсың
байғұс бала.
Қалайша болып отырсың
ырғай мойын,
Аз кідірсең болады сенің тойың.
Жалпы Дулат бұл жақта
жата тұрсын,
Бабаның мен қаптатсам
қалың қойын.
Тұра тұр, тағы айтайын көптігімді,
Көптіктен айтсам үзем шеттігіңді.
Шапырашты күйіңмен
байлық айтып,
Өрлікпенен көрсетпе өттігіңді!»
Жамбыл
(әуенін мың құбылтып).
«Мен барайын төменгі
Асыл менен Шыбылға.
Мықты болсаң, Құлманбет,
Күрескеннен жығылма!
Бұ жақтағы Дулатты,
Тастай бере асығып,
Бабаға барып тығылма!
Бабаң қойын бу қылып,
Аруаққа ұрынба!
Ешнәрсе қанша айтқанмен
ете алмайсың,
Бұлтарып мен тұрғанда
кете алмайсың.
Адамдықты айт, ерлікті айт,
батырлықты айт,
Ел бірлігін сақтаған татулықты айт.
Қарынбайдай сараңдар толып жатыр,
Оны мақтап, әуре болмай жөніңе қайт!»
Құлманбет
«О, жазған, Албан бай ма,
Дулат бай ма,
Бабаны айттым тұрсын деп
Дулат жайға.
Сенің елің адамы байғұс екен,
Қазыналы ойлаған Дулаттай ма?
Жеті мың қой қорада шулап жатыр,
Бес мың құлын желіде тулап жатыр.
Он түйеге көшкенде жамбы артады,
Абекемнің тіккені жібек шатыр…»
Жамбыл
(әрі қарай тыңдамай, бөліп).
«…Барайын енді аяңдап Сыпатайға,
Айтпай оны кетпеймін тегі жайға.
Ұлы жүздің тірегі батырым ғой,
Бір болмаған ығай мен сығайыңа.
Қайыры қарашыға сондай жақсы,
Қандырар сусындатып
қант пен шайға.
Байлық, бақыт тек оның ерлігінде:
Ерлікпенен ел намысын
берді кімге?!
Өңкей сасық байларың
сен мақтаған,
Қолдарынан түк келмей
жүр өмірде…
(Мақамын өзгертіп)
Бұл сөзді мұнда тастайын,
Сабыр қылып саспайын.
Теріскей тұрсын жайына,
Күнгей жақтан бастайын.
Ол күнгейді жерлеген,
Желмая мініп, желменен,
Өрге салсаң өрлеген,
Жер жәннәтін зерлеген –
Байтелі, Қаумен, Дәулет-ті,
Жапек пенен төртеуі –
Бәрі ерлер әулетті.
Өнері асып әр жаннан,
Түзеген көшін сәулетті.
Асықпай тыңда, Құлманбет,
Беремін кезек нәубетті.
Онан бері асайын,
Теріскейге қадам басайын –
Жоғарғы шеті Мырзабек,
Бәрі де өңшең қаракөк.
Арғы атасы Қашке –
Қарадан хан болған,
Қылған ісі Әбілпейіске таң болған.
Аруақты ер болып,
Алқабымен ел болып,
Сондай-сондай жан болған.
(Алдындағы жаюлы үлкен Қызыл Орамалға аты аталған кісілер мен олардың жақын-жуықтары сый-сияпаттарын үйе бастайды… «Аруақтаған» дауыстар күшейеді…)
Төменгі шеттен айтайын:
Әлі менен Нұрабай –
Ер Қашкенің тұқымы.
Атасы жауға аттанып,
Жауды көрсе шаттанып,
Ат құйрығын бұлады,
Елінің басын құрады.
Онан былай өтейін,
Көзіңді сенің көр қылып,
Көлденеңдеп кетейін.
Ертерек жүріп ентелеп,
Серектасқа жетейін.
Серектасты жерлеген,
Байлығы тасып көлдеген,
Қилыбай ұлы Қожамбет,
Көк берендей түтеген,
Көкірегіне құдайым,
Тоқымай нұрды бітеген.
Айға білеп азуын,
Аспанға қолды сілтеген.
Көтерілсе талайым,
Түстік жерге тоқтамай,
Орынсыз мылтық оқтамай,
Өтеген, Қазбекке барайын.
Сол жерге жатып өтем деп,
Атамыз қылған мекен деп,
Ыбырайымның алты ұлы,
Алтауы да арыстан,
Дұшпанын табанына жанышқан.
Қазақтың қамқор ерлері,
Қарулымен қағысқан,
Азулымен алысқан.
Уа, Құлманбет, сөз тыңда,
Байларым деп салмақтап,
Не қыласың құр мақтап,
Өңкей ақымақ есекті.
Елдің сиқын кетірген,
Кәсіп қып өтірік-өсекті.
Мен сөйлесем қаларсың,
Ашылмас тұман ескекке.
Баймын деп сендей тасыман,
Кедеймін деп жасыман!
Берекелі елді айтам,
Ел тұтқасы ерді айтам,
Басымнан сөз асырман!»
Құлманбет
(барын салып).
«Барайын Қасқарауда Бекет байға,
Тарпаң мен Тоқсейіттей
байың қайда?
Саралалы, көк жылқы өзенде бар,
Қожамберді атасы Телдітайда.
Сұлтан жатыр Шоқпардың
қайқысында,
Жазған-ау, өлер жерің өзің ойла.
Барайын Жолсейітте Шортанбайға,
Шоманақ пен Шәкейдей
байың қайда?
Шапырашты басыңмен
байлық айтып,
Сен кезікпей жатырсың құлар сайға.
Қалай-қалай сөйлейсің
байғұс шолақ,
Сары майдан дәметкен
кеудең қайда?
Өлеңді бір соғайын түйдегімен,
Әжібайлап тиейін бүйрегіңнен.
Не деп айтқалы отырсың
бұл өлеңді –
Сен тұрмақ, үміт көрмен
үйдегіңнен.
(Алдындағы жаюлы үлкен Көк Орамал үстіндегі үюлі Сый-Сияпаттан ғайыптан Көк Бөрі пайда болып, Жамбылға кәр көрсете бастайды…)
Шапырашты, мақтанба, кеп белгілі.
Әркім-ақ тұрған шығар беп-белгілі.
Құладынды қайырып қуға салсақ,
Тышқан алған көруші ек бөктергіні.
Салғалы отырсың ба көптігіңді,
Тіпті керек қылмайтын септігіңді.
Айыл жіппен тартып кел шеттігіңді,
Ерегіссең, үземін көпшігіңді».
Жамбыл
(айылын жимай).
«Сыпатайдың артында Қақаман бар,
Қақаманның артында тақамам бар.
Кіжіктің үлкен үйін көріп пе едің,
Тоқсан тұлып, алтын боз
жасаған бар.
Екейден мен айтайын Байсалбайды,
Тең жорға төр аяғым, тайпалмайды.
Аңырып әніме аңдар қалатұғын,
Өлеңді бүйтіп жыршы
айта алмайды.
Апиыншы Албанды сонша мақтап,
Құлманбет неменеден сайтандайды!
(Алдындағы жаюлы үлкен Қызыл Орамал үстіндегі үюлі
Сый-Сияпаттан ғайыптан Қызыл Жолбарыс пайда болып, Құлманбетке айбат шеге бастайды…)
Біздің елдің адамы өнері асқан,
Өнерімен талайдың көңілін басқан.
Жерді көрген, ел көрген,
қала барған,
Бір кем емес байыңнан асып, тасқан».
Құлманбет (көкжалданып).
«Ертеде өтіп кеткен Ыбырайым,
Шүу десе көкбестідей зымырайын.
Есқожаға тығылған жаман екен,
Бір сапарға еліңде жоқ па байың?
Айтасың, Шапырашты, ерлігіңді,
Шыр айналып соқтырдым белдігімді.
Секеңдеген серкенің ажалы деп,
Ақыры Саурық, Сұраншың жаудан өлген,
Көзіме де ілмеймін ендігіңді.
Сұраншың сарттан өлген Сайрамдағы,
Ерліктен тапқан олжа пайдаңдағы.
Қамалған қан тартқан соң қойып кетіп,
Шайқалды Сарыбайдың саймандары.
(Бейне Көк Бөрі мен Қызыл Жолбарыс таласып – ұмар-жұмар болғандай Ғаламат басталады…)
Саймансыз Сайрамдағы сарттан өлген,
Шоқпарлы Сарыбаздан жәбір көрген.
Ерлікте батырлықпен нең бар жазған,
Быт-шыт қып денелерін жерге көмген.
Жамбасы Сарыбайдың сонда шыққан,
Дәлелді сөзім осы естіп ұққан,
Иман айтып, жаназа шығармастан,
Апарып екі бүктеп жерге тыққан.
Алдымнан айғақ болып шығады-ау деп,
Жүрмесең күрбелектеп қорқып сұстан».
Дауыс
(Көктен естілгендей).
Тоқталма!
Тап уәжін?!
Тап, Жамбыл!
(Қызыл Жолбарыстың сұсынан
Көк Бөрі ыға бастайды…)
Жамбыл
(құдіреттеніп).
«Жақсылық-жамандықты тексереді,
Кім жүйрік, кім шабаны екшеледі.
Елімнің ерлігімен мақтанамын,
Сырт дұшпан көрген бізді сескенеді.
Жалғыз-ақ сен болмасаң,
саз Құлманбет,
Қай ақынға бұл Жамбыл дес береді.
Батыр Саурық, Сұраншы
жаудан өлген,
Халық үшін шәйіт болып
жанын берген.
Елді қорғап өлгеннің арманы не:
Қалың қазақ құрметтеп
соңына ерген».
Дауыс
(Бұйрыққа айналғандай).
Тобығынан қақ, Жамбыл!
Жамбыл
«Қажылық қып кетті ме Мақсұт ағаң,
Ағайынмен ұрысып даудан өлген.
Шапырашты, Дулаттың бәрі куә,
«Шытыр» жеген өгіздей аунап өлген».
Дауыс
Жап пәлеңді, жап, Жамбыл!
Жамбыл
«Мақтаған байларыңнан оңғаны жоқ,
Төңіректің төрт бұрышын жалмап өлген».
Дауыс (Бұйрыққа айналып).
Басының таздығын,
Тұқымының аздығын айт!
Жамбыл
«Түлен түртіп отыр ма, таз Құлманбет,
Керіқұл мен Сақаудан аз Құлманбет.
Алақандай басыңның бір қылы жоқ,
Боласың неменеге мәз, Құлманбет.
Құлманбет, мен білемін, түбің Уақ,
Арқадан кісі өлтіріп келдің шұбап.
Басыңды осы арада кесіп алсам,
Кісі жоқ қылмысыңнан алар ақтап».
(…Құлманбеттің Көк Бөрісі –
ізім-қайым жоқ болады…)
Бұйрық-Дауыс
Көрсет күшіңді,
Ақсиыт тісіңді!
Жамбыл
«Үстіңе жайдың оғын жайлатармын,
Екі қолыңды артыңа байлатармын.
Арамызда кісі өлтірген қашқын жүр деп,
Жұртыңа здавайттап айдатармын.
Құлманбет, ақын Шаншар Суандалдың,
Нашар едің, бұл күнде жуандандың.
Сенің де мақтанатын жайың да жоқ,
Қуарып үш бешпентпен қутаңдадың».
Бұйрық-Дауыс
Қаңғып, Арқадан ауып келгендігін айт!
Албан тамағын тауып бергендігін айт!
Жамбыл
«Құлманбет Суандадың Албанменен,
Албандай бай болмадың алғанменен.
Байғұс-ау, қай жеріңмен мақтанасың,
Есің жоқ шашың жұртта
қалғанменен.
Арқадан ауып келген Ақтабансың,
Елді алдап ақынмын деп
мақтанғансың.
Елді алдап ақынмын деп
мақтанғансың –
Таз Албанның баласы
Құлманбет деп,
Дүйсенбай, Сәт, Мәңке жанын
беріп ақтап алсын».
Құлманбет
(Жамбыл сөзінен қорынып һәм Қызыл Жолбарысынан жасқанып).
«Құлманбет менің атым…»
(Домбырасын қағып қалғанда, ішегі үзіліп кетеді…)
Дауыстар
– Құлманбетті құдай атты!
– Жамбылдың тырнағы батты!
– Жамбыл жеңді!
– Жамбыл…
Құлманбет
(Домбырасын тастап, Жамбылға жақындап).
Жаңылмайтын жақ болмас,
Сүрінбейтін тұяқ болмас –
Аруағымның қашқаны ма,
Әлде, мысыңның басқаны ма –
Жамбыл, рас, сен жеңдің…
Бергенім мен
Алғаным көп Өнердің
Қызығын да,
Шыжығын да көргенмін.
Сондықтан да,
Тауы тастан пәстеніп,
Кәрісі жастан жеңілген
Таң-тамаша бұл Тойдың
Құрметі – сенікі…
(Иығындағы зерлі шапанын Жамбылдың үстіне жауып)
Қызметі – менікі…
Қабыл ал… шын көңілден?!
Жамбыл (масаттанып).
Алла разы болсын деймін,
Көңіліңе құт қонсын деймін,
Ағасы…
Құлманбет
Айып етпе,
Жыр-Жамбыл?!
Тауып жаным баянын,
Кетпеу үшін арманда,
Қайтар болса жауабы –
Енді, өзіңе арналған
Сауалымды қояйын?…
Жамбыл
Сауалыңды қой, ағасы, қой…
Құлманбет ақын айтқасын,
Жауабы неге қайтпасын?!
Құлманбет
Онда,
Келіп кемел кезіңе,
Жан көрінбей көзіңе,
Сынаптайын жорғалап,
Оң-солыңды қармалап,
Алды-артыңды ормалап,
Сөнбей тұрып суынып,
Жұрт апшысын қуырып,
Өлмей жатып буынып –
Уәлі сөзге тұрмайтының,
Уәжге мойын бұрмайтының,
Өтірікті шындап қылғандай,
Шынды құдай ұрғандай
Бұлдайтының қалай?!
Жамбыл
Сауалыңа қарай – жауабы,
Заманына қарай – Адамы,
Несіне оның таң қаласың,
Құлманбет?!
Ертеңіңе ой көзімен қарашы,
Мен теріс іс қылғам жоқ –
Сыртқа тепті Уақыттың наласы:
Бұдан былай құрбаны боп Сұмдықтың –
Тұл Табиғат топастана береді,
Куәм – Құдай,
Үні өшіп Шындықтың,
Өтіріктің Күні туып келеді…
Арбап сөйлеп,
Аңдып басқан қадамын
Мен сол Күннің
Қан-Қызыл
Шапағына боянатын боламын..
(…Жамбылдың Қызыл Жолбарысы жанасқан жанды «Қызылға» айналдырып, алшаң-алшаң басады… «Қызыл Адамдар» қаптайды… Жер де – Қызыл… Көк те – Қызыл… Қан-Қызыл…).
СОҢҒЫ СӨЗ
Шындықты аршып қазғанға:
Қанаты күйген көбелек –
Ұлылық жайлы жазғанда,
Өтірік айту не керек?!
Нысанасы мазақ-азаптың –
Өмірге ғашық Ұлы Адам –
Қайғысы қалың Қазақтың,
Тұрғызды тауын күнәдан!
Даңқыңа құлдық ұрғанмен,
Жер жарғанымен атағы –
Түрпідей тиіп тұл-қоғам,
Аяғын-қолын матады!
Бұрым арудан айрылып,
Қан құсты ғазиз жүрегі –
Қыр-арқасынан майрылып,
Тағдырдан мәдет тіледі!
Тарихи аян:
Нар тұлға
Шайналумен өтіп бармағы –
Алғадайының артында,
Аһ ұруменен қалғаны!
Талантты таза сорлатқан,
Қасіретті сұмдық күйді ұқтым –
Жай атып,
Жасын ойнатқан,
Бишігі болды биліктің!
Қызыл жем аш-көз қыранға –
Социализмнің байрағы:
Айналып сөзі ұранға,
Гүлзарда бұлбұл сайрады!
Ленин гүрлеп үнінде,
Сталинді дүрлеп жырлады –
Тіркеліп жетті Бүгінге,
Калининдердің жұрнағы!
Әз хәлін кешпей қақсалдың,
Ішінен тынған шерменде:
«Қыз! Қыз!» деп жатты –
Тоқсанның
Тоғызына таяу келгенде…
…Гомер-көзіме, көк, тігіл,
Әттең-ай, әттең, әттең-ай:
Ғасырдай ұзақ от-ғұмыр,
Қас-қағымданып өткені-ай!
Ақынның өзі өлгенмен,
Білем:
Жыры мәңгі өлмесін –
Жамбылдың жасын бергенмен,
Жазмышын
Тәңір
Бермесін!…
(Екінші Бөлімнің соңы.)
ЕСКЕРТУ:
Тарихи айтыс-өлеңдер – өзгеріссіз, сол күйінде алынды…
