Келешектің кемелденуі – креативті индустрияның дамуында

Фотоколлаж Liter.kz

Қазіргі жаһандық әлемде экономикалық өсім мен ұлттық бірегейлікті сақтау тек дәстүрлі индустрияларға ғана емес, сонымен қатар мәдени және креативті салаларға да тәуелді бола бастады. Цифрлы технологиялар мен ақпараттық қоғамның дамуы, адамның шығармашылық әлеуетіне негізделген жаңа экономикалық модельдердің пайда болуы мемлекеттердің даму парадигмасын түбегейлі өзгертті. Осы тұрғыдан алғанда, креативті индустриялар, мәдени мұра және туризм – елдің мәдени капиталы мен экономикалық әлеуетін тоғыстыратын стратегиялық бағыттар қатарынан көрінуде.

Қазақстан да бұл өзгерістерден тыс қалған жоқ. Кезінде қолға алынған «Мәдени мұра», «Рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» сынды бағдарламалар ұлттық тарих пен мәдениеттің маңызын жаңа қырынан ұғынуға жол ашты. Соңғы жылдары ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың саяси бағыты аясында креативті индустрия мен туризмді дамыту күн тәртібіндегі негізгі мәселелердің біріне айналды. Бұл жаңа бетбұрыстар – мемлекеттің экономикалық әртараптандыруына, өңірлік даму теңгерімін қамтамасыз етуге және ұлттық бірегейлік негізінде жұмылған азаматтық қоғам қалыптастыруға бағытталған.

Креативті индустрия – тек өнер мен мәдениет саласының жаңа форматы емес, ол білім, технология, экономика және саясатпен біте қайнасқан жаңа өркениеттік жол. Бұл салада адам капиталы басты ресурсқа айналады, ал шығармашылық – экономикалық құндылық. Сондықтан Қазақстан үшін креативті салаларға инвестиция салу – болашаққа жасалған инвестиция болмақ. Сондай-ақ, туризм саласы – елдің халықаралық беделін қалыптастыратын, экономиканың мультипликативті әсерін күшейтетін сала. Ал тарихи-мәдени мұраны сақтау – қоғамның рухани өзегін бекемдеп, ұлттың дамуында үзілмейтін сабақтастықты қамтамасыз етеді.

Осы мақалада аталған үш бағыттың өзара байланысы мен маңыздылығы, қазіргі ахуалы мен келешегі ғылыми-публицистикалық тұрғыда сараланып, нақты ұсыныстар мен келешек мүмкіндіктер қарастырылады.

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ИДЕЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨНІМ

Креативті индустриялар қазіргі заманғы жаһандық экономиканың жаңа қозғаушы күшіне айналып келеді. БҰҰ-ның деректері бойынша, креативті сектор әлемдік жалпы ішкі өнімнің 3 пайызынан астамын құрап, жылына жүздеген миллиард долларлық айналым тудырады. Бұл көрсеткіштер тек экономикалық өлшем ғана емес, сонымен қатар шығармашылық әлеуеттің, адами капиталдың және мәдени байлықтың нақты өлшеміне айналуда. Креативті индустриялар – дәстүрлі өнер, медиа, кино, дизайн, жарнама, анимация, сән, сәулет, цифрлық технология және қолөнер сынды бағыттарды қамтитын кең ауқымды сала. Оның басты ерекшелігі – шығармашылық идеялардың экономикалық өнімге айналуында жатыр.

Қазақстан үшін бұл сала – экономиканы әртараптандыру мен инновациялық дамуға апарар жол. Кеңестік жоспарлы жүйеден нарықтық қатынасқа өткен қоғам үшін мәдени сала ұзақ уақыт бойы тек «шығын көзі» ретінде қабылданды. Дегенмен XXI ғасырдағы жаңа трендтер бұл түсінікті түбегейлі өзгертті. Шығармашылық – бүгінгі таңда бизнес жүргізудің, технология жасаудың, ұлттық бренд қалыптастырудың және азаматтық қоғамды нығайтудың маңызды құралы.

Қазақстанда креативті индустриялар негізінен Алматы мен Астана сияқты мегаполистерде шоғырланған. Бұл қалаларда кино өндірісі, музыка индустриясы, заманауи өнер кеңістіктері, дизайнерлік студиялар, IT-компаниялар мен стартаптар салыстырмалы түрде белсенді дамып келеді.

Креативті индустрияларды дамыту үшін мемлекет тарапынан бірқатар қолдау тетіктері қолға алынуда. 2021 жылы Қазақстанда алғаш рет «Креативті индустрияны дамыту орталығы» құрылып, креативті кәсіпкерлікке арналған білім беру, кеңес беру, гранттық қолдау механизмдері әзірлене бастады. Сонымен қатар, «Art Economy», «Creative Central Asia» сынды халықаралық жобалар арқылы қазақстандық шығармашылық орта шетелдік тәжірибемен танысуда.

Дегенмен бұл саланың терең дамуы үшін үш негізгі бағыт айқындалуы тиіс. Біріншіден, құқықтық негіз – креативті кәсіпкерлікті заңнамалық тұрғыда тану, интеллектуалдық меншік құқықтарын тиімді қорғау. Екіншіден, білім беру – шығармашылық мамандықтарға бағдарланған оқу бағдарламаларын құру, өнер мен технологияны біріктіретін кросс-дисциплинарлық бағыттарды қолдау. Үшіншіден, нарықтық механизмдер – креативті өнімдерді экспортқа шығару, венчурлық инвестицияларды тарту және мәдени өнімдерді цифрлы платформа арқылы тарату мүмкіндігін арттыру.

Креативті индустрияның дамуы тек экономикалық қана емес, әлеуметтік мәнге де ие. Бұл сала жастарға өзін-өзі таныту, қаржылай тәуелсіз болу және туған жерінде қалып, қоғамға үлес қосу мүмкіндігін береді. Әсіресе, ауыл жастары үшін қолөнер, анимация, видео-контент, музыкалық продюсинг сынды бағыттар – заманауи технология көмегімен жүзеге асатын кәсіп түрлері. Демек, креативті индустрия – ауыл мен қала арасындағы мәдени теңгерімді орнатудың, әлеуметтік лифт механизмін жүзеге асырудың пәрменді құралы.

ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ – ЖАҺАНДЫҚ АУДИТОРИЯМЕН БАЙЛАНЫС ОРНАТУ

Туризм – қазіргі заманның көпфункционалды салаларының бірі. Ол тек экономика үшін табыс көзі ғана емес, сонымен қатар елдің имиджін қалыптастыру, мәдени ықпалын арттыру, халықаралық гуманитарлық диалогтың бөлігі болу және ішкі әлеуметтік дамуды қамтамасыз етудің қуатты құралы. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, туризм индустриясы ел экономикасын әртараптандыруда, әсіресе шикізатқа тәуелді мемлекеттер үшін балама табыс көзін қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады.

Қазақстан табиғи ресурстары мен кең-байтақ аумағына қарамастан, туризм саласында өзінің шынайы әлеуетін әлі толық жүзеге асырған жоқ. Географиялық жағынан еліміздің таулы аймақтары, шөлейт пен орман-тоғай белдеулері, көлдер мен өзендер жүйесі – экотуризм мен экстремалды туризм үшін бірегей мүмкіндік береді. Сонымен қатар, тарихи-мәдени нысандар, ежелгі қалалар мен сәулет ескерткіштері мәдени туризмнің, ал дәстүрлі салт-саналар, этнографиялық ерекшеліктер этнотуризмнің негізі бола алады.

Соңғы жылдары мемлекет бұл салаға назар аудара бастады. «Kazakh Tourism» ұлттық компаниясының құрылуы, «Елімізге қош келдіңіз» бағдарламасы, Ұлы Жібек жолының туристік бағытын қалпына келтіру жобалары және шетелдік туристер үшін визалық жеңілдіктер – бұл бағыттағы алғашқы жүйелі қадамдар. Алайда халықаралық бәсекелестік жағдайында тек табиғи байлық пен тарихи нысандардың өзі жеткіліксіз. Туризм – ең алдымен сервистік сала. Сондықтан туристік тәжірибенің сапасы, қызмет көрсету деңгейі, қауіпсіздік, логистика, ақпараттық қолжетімділік пен жарнама – табысқа жетудің шешуші элементтері.

Қазақстандағы туризм саласын дамыту үшін үш стратегиялық бағыт басымдыққа ие болуы керек. Біріншіден, ішкі туризмді күшейту – бұл әлеуметтік серпінді қамтамасыз етеді, халықтың туған өлкесіне деген қызығушылығын арттырады және аймақтардың экономикалық белсенділігін жандандырады. Екіншіден, туристік инфрақұрылымды жаңарту – жол сапасы, санитарлық тораптар, логистикалық қызмет, байланыс жүйесі, туристік навигация мен ақпараттық жүйелер. Үшіншіден, туристік өнімдерді брендке айналдыру – Қазақстандағы әр бағыттың өзіндік мазмұнын қалыптастырып, әлемдік нарыққа таныстыру.

Сонымен қатар, туризм мен креативті индустрия арасындағы симбиоз қазіргі кезде ерекше маңызға ие болып отыр. Туристік орындар тек тарихи-физикалық кеңістік ретінде емес, сонымен бірге эмоциялық әсер сыйлайтын, оқиға мен тәжірибе арқылы есте қалатын мәдени орта болуы тиіс. Бұл – креативті саланың қосар үлесі. Анимациялық экскурсиялар, жергілікті аңыздарға негізделген қойылымдар, ұлттық тағам дайындау шеберліктері, жергілікті шеберлермен шығармашылық шеберханалар – осының барлығы заманауи туристің қажеттіліктеріне жауап береді.

Жалпы алғанда, туризмді дамыту – бұл тек қонақ үй мен жол салу емес, бұл – елдің тарихын, мәдениетін, табиғатын, адамын таныстыру, жаһандық аудиториямен байланыс орнату, жаңа экономика мен жаңа мәдениет қалыптастыру деген сөз. Қазақстан осы мүмкіндікті тиімді пайдалана білсе, оның нәтижесі тек экономикалық емес, әлеуметтік-мәдени трансформацияға да алып келері сөзсіз.

ТАРИХИ НЫСАН – ҰЛТТЫҚ БРЕНД

Халықтың рухани болмысы, мәдени коды, дүниетанымы мен тарихи жады – оның тарихи мұрасымен тікелей байланысты. Ұлтты ұлт етіп тұратын белгі – тек тілі мен аумағы емес, оның өткенін тануы мен тарихи сабақтастықты сезіну деңгейі. Сондықтан тарихи мұраны сақтау – мемлекеттің болмысын, азаматтардың санасын, ұлттың рухын сақтаудың ең терең әрі ұзақмерзімді құралы. Бұл бағытта Қазақстан ерекше тарихи-мәдени кеңістікке ие ел ретінде үлкен жауапкершілікке ие.

Еліміздің аумағында мыңдаған археологиялық ескерткіштер, ортағасырлық қалалар, сәулет туындылары, жазба мұралар мен халық ауыз әдебиетінің бай қорлары шоғырланған. Түркі өркениетінің бесігі болған бұл кеңістік – Еуразиядағы өркениеттік байланыстардың тоғысқан орны. Отырар, Сауран, Тараз, Баласағұн секілді қалалар – тек тарих қойнауындағы атау емес, олар ұлттық сананың терең қабатында жатқан өркениет ұғымын бейнелейді. Бұл қалалардың қирандылары – ұлттың тек өткеніне ғана емес, оның болашағына да айна. Олар арқылы бүгінгі буын өзінің кім екенін, қайдан шыққанын және қайда бет алғанын түсіне алады.

 Соңғы жиырма жыл ішінде Қазақстан тарихи мұраны сақтау және жаңғырту бағытында бірнеше стратегиялық бағдарламаларды жүзеге асырды. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы археологиялық және архитектуралық ескерткіштерді қалпына келтірумен қатар, шетел мұрағаттарынан қазақ тарихына қатысты деректерді жинақтау жұмысын қолға алды. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы арқылы тарихи таным мен ұлттық санаға жаңа серпін берілді. Ал «Ұлы даланың жеті қыры» тұжырымдамасы елдің тарихи кеңістіктегі орнын әлемдік контексте қайта бағамдауға мүмкіндік берді.

Дегенмен қазіргі жағдайда тарихи мұрамен жұмыс істеу тек реставрация немесе қорғау шеңберімен шектелмеуі керек. Бұл – терең мәдени-коммуникациялық жұмыс. Тарихты сақтау – оны тірілту, халыққа жеткізу, әсіресе жастар санасына әсерлі, тартымды түрде сіңіру. Заманауи технологиялар бұл бағытта үлкен мүмкіндіктер ашады. Мысалы, тарихи нысандардың виртуалды 3D нұсқалары, иммерсивті экспозициялар, тарихи оқиғаларға негізделген мобильді қосымшалар мен ойындар – тарихи білімді тек ақпараттық емес, тәжірибелік кеңістікке айналдырады.

Сонымен қатар, тарихи-мәдени мұра – туризм мен креативті индустрия үшін де негізгі ресурс. Көптеген мемлекеттер тарихи нысандарды ұлттық брендке айналдырып, оларды киноға, музыкаға, көркемсуретке, әдебиетке, жарнама мен өнім дизайнына енгізіп, креативті экономиканың ажырамас бөлігіне айналдырып отыр. Қазақстан да тарихи мұраны тек мұрағатта сақталатын құндылық ретінде емес, экономикалық, мәдени және әлеуметтік капитал ретінде қарастыруы тиіс.

Ұлттық бірегейлікті сақтау, әсіресе қазіргі заманда – ақпараттық қысым мен жаһандық мәдениет ықпалы күшейген тұста – өз тарихына ие болу арқылы ғана жүзеге асады. Осы орайда тарихи мұра – ұлттық иммунитеттің негізі. Ол жастарға бағыт береді, қоғамға өзара түсіністік пен құрмет әкеледі, ал мемлекеттің тұрақтылығын бекемдей түседі. Тарих – өткеннің ғана емес, бүгінгі мен болашақтың да өлшемі.

ЖАҢА МҮМКІНДІК – ЖҮЙЕЛІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ТАҢДАУ

Қазақстан үшін креативті индустрияны, туризмді және тарихи мұраны дамыту – кездейсоқ таңдалған бағыт емес, бұл – елдің әлеуметтік, экономикалық және мәдени болашағына негіз бола алатын жүйелі стратегиялық таңдау. Аталған салалар жеке-жеке маңызға ие болумен қатар, өзара тығыз байланыста жұмыс істейтін кешенді құрылым ретінде қарастырылуы тиіс. Себебі креативті ойлау арқылы жасалған мәдени өнімдер туристік тартымдылықты арттырады, ал тарихи мұра сол өнімдердің мазмұндық өзегіне айналады. Туризм – осы құндылықтарды ел ішінде ғана емес, шетелге де танытатын құрал.

Креативті индустриялар – шығармашылықты экономикалық айналымға енгізудің заманауи әдісі. Бұл – Қазақстанның талантты жастарына жаңа мүмкіндік, отандық брендтер мен идеялардың дамуына жол ашатын кеңістік. Туризм – ішкі сұранысты қамтамасыз етумен қатар, елдің халықаралық деңгейдегі тартымдылығын арттыратын сала. Ал тарихи мұра – бұл екі бағыттың идеологиялық және мазмұндық негізі, қоғамды біріктіруші күш.

Қазіргі таңда бұл үш салада да үлкен әлеуетпен қатар, нақты шешімін күтіп тұрған мәселелер де бар. Ең бастысы – бұл салаларды дамытуды кездейсоқ жобалар не науқандық шаралар деңгейінде емес, біртұтас, кешенді мемлекеттік саясат ретінде қарастыру. Ол үшін саяси ерік пен институционалдық қолдау жеткілікті дәрежеде болуға тиіс. Сонымен қатар, азаматтық қоғам, шығармашылық қауымдастықтар мен жеке кәсіпкерлердің белсенділігі мен жауапкершілігі – бұл салалардың шынайы тірегі.

Қазақстанның жаңа мәдени-экономикалық болашағы осы бағыттармен тығыз байланысты. Сол себепті төмендегідей нақты ұсыныстар маңызды:

Біріншіден, креативті индустрияны ұлттық экономиканың ресми секторы ретінде заңнамалық тұрғыда бекіту қажет. Бұл – кәсіпкерлік, салық, инвестиция, авторлық құқық салаларында нақты қолдау механизмдерін қалыптастырудың алғышарты. Сонымен қатар, креативті экономикаға бағытталған арнайы гранттар мен венчурлық қаржыландыру жүйесін құру – жас кәсіпкерлер мен идея авторларын алға бастырады.

Екіншіден, туризм саласын тек табиғи немесе тарихи көрнекі жерлермен шектемей, оны оқиға ортасына, мәдени тәжірибеге, эмоциялық әсерге негізделген кешенді туристік өнімге айналдыру қажет. Бұл үшін инфрақұрылымдық шешімдермен қатар, сапалы контент пен сервистік мәдениет қажет. Жергілікті қауымдастықтардың туристік бастамаларға белсенді қатысуы маңызды.

Үшіншіден, тарихи мұраға қатынас – оны сақтау мен зерттеуден бөлек, оны жаңа формада ұсыну мен интеграциялауға бағытталуы керек. Жастарға арнап музейлер мен ескерткіштерді цифрландыру, тарихи комикстер, анимациялар, ойындар, иммерсивті экспозициялар – бұл ұлт тарихын танытудың заманауи жолдары. Сонымен қатар, археологиялық нысандар негізінде ашық аспан астындағы мәдени кластерлер мен шығармашылық хабтар құру – өңірлік экономиканы да жандандырады.

Төртіншіден, білім беру жүйесі осы салалармен тығыз байланысты болуы керек. Мектеп пен ЖОО деңгейінде креативті пәндер, кәсіпкерлік негіздері, тарих пен мәдениетке интеграцияланған жобалық оқыту модельдері енгізілуі қажет. Бұл – болашақ ұрпақтың өз мәдениетін құрметтейтін әрі оны заманауи әдіспен дамыта алатын азамат болып қалыптасуының кепілі.

Қазақстанның креативті болашағы – тек экономикалық әл-ауқатпен емес, рухани жетілу мен мәдени сананың тереңдігімен өлшенуі тиіс. Елдің өркениетті келешегі – креатив пен дәстүрдің, технология мен тарихтың, бизнес пен өнердің үйлесімінде жатыр.

Жансая ІЗТӨРЕ,

Қазақ Бас сәулет-құрылыс

академиясының бакалавры