Тәкен сөз жоқ, қазақ әдебиетінің елеулі құбылыстарының бірі. Әдебиеттегі жолын ақын болып бастаған Тәкен Әлімқұлов проза, сын жанрына да қалам тартты. Көзі тірісінде-ақ «Сөз зергері» атанған Тәкен, меніңше, әдебиеттегі мұратын прозаның «әулие жанры» – әңгімеден тапты. Оның «Сарыжайлау», «Қара қобыз», «Көк қаршыға», «Қараой», «Сейтек сарыны», «Телқоңыр» әңгімелері-қазақ әдебиетін шырқау биікке көтерген классикалық туындылар. Ал, бұлардың ішіндегі «Қараой» әңгімесі – шедевр!
«Қараой» – «ноқтаға басы симаған» жауынгер ақын Махамбет өмірінің ақырғы сәті, соңғы күні туралы әңгіме. Махамбет туралы біраз роман, повестер жазылды. Сол жазылған шығармалар арасында «Қараой» өзіндік сипатымен ерекше жарқырап, бірден көз тартады. Үлкен бір романның жүгін арқалап тұрған Тәкеннің «Қараой» әңгімесі – қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанрын әлемдік деңгейге көтерген үлкен құбылыс! Мен кейде ойлаймын, Тәкен «Қараойдан» өзге ешнәрсе жазбаған күннің өзінде-ақ, ол бір «Қараой» әңгімесімен қазақ әдебиетінің тарихында мәңгілік қалар еді. Бірақ, бұл өз алдына бөлек тақырып.
Ал, бүгінгі сөз Тәкеннің прозалық шығармалары туралы емес. Әңгіме Тәкеннің «Жұмбақ жаны» туралы болмақ. Абай шығармашылығын талдауға арналған Тәкеннің «Жұмбақ жан» атты еңбегін – әдеби сын, екіншілері – трактат, ал үшінші біреулер – эссе жанрында жазылған монографиялық ғылыми еңбек деді. Менің көңілімнің діті – осы үшінші нұсқа! Себебі, монография-белгілі бір тақырыпты әр қырынан, жан-жақты зерттейтін ғылыми еңбек. Ал, эссе – философияның, эстетиканың, әдеби сынның,көркем әдебиеттің тұрақталған, қалыптасқан тұжырымдарына басқа көзқараспен жаңа қырынан қарап, өзгеше толғап, көне соқпақтардан бөлек, тың болжамдармен соны пікірлерге, жаңа түйіндеулерге құрылатын жанр. Олай болса, Тәкен Әлімқұловтың «Жұмбақ жанын» жанрлық тұрғыдан «талдап, зерделесек, онда оның эссе-монография болып шығары хақ! Абай шығармашылығы туралы қалыптасқан көзқарас пен тұжырымдарға тіптен басқаша, соны көзбен қарап, ақын шығармашылығын жан-жақты ғылыми тұрғыда талдай отырып, тың болжамдар айтқан Тәкен Әлімқұловтың «Жұмбақ жаны» – қазақ әдебиетіндегі «Эссе-монография» жанрының негізін салды, басы болды. Тәкеннің «Жұмбақ жаны» несімен ерекшеленді? Өзгешелігі неде? Аса күрделі бұл сұрақтарға бір-екі ауыз сөзбен жауап бере салу мүмкін емес.
«Жұмбақ жан» – сөз зергері Тәкеннің тек өзіне ғана тән көркемдік ерекшелікпен, аса құнарлы тілде жазылған күрделі еңбек. Бұл – бір. Екіншіден, «Жұмбақ жан» – өзгеше тың деректер мен дәйектерге сүйене отырып, айтылған ғылыми ойларымен, белгілі түжырымдарды басқаша саралайтын авторлық көзқарасымен де ерекшеленеді. Міне, осы өзгешеліктер Тәкеннің «Жұмбақ жанын» басқа ғылыми еңбектерден бөлектеу алып, оқшау биікке көтеріп тұр.
Кез-келген шығармашылық еңбек белгілі бір мақсатпен жазылады. Меніңше, Тәкеннің «Жұмбақ жанды» жазудағы ең басты авторлық мақсаты – Абай өлеңдерінің поэтикалық қуатын жан-жақты талдай отырып, Абайдың қазақ өлеңіне енгізген жаңалықтарына тоқталу болған секілді. Сөз жоқ, Тәкен Абай өлеңдерін поэтикалық тұрғыдан өте биік дәрежеде талдаған. Біз мұны – «Жұмбақ жанның» ең биік, табысты белесі деп түсінеміз.
Ақын өлеңін ақын талдасын, – деген ескі тәмсіл бар. Жаны бар сөз. Әдебиеттегі жолын ақын болып бастаған Тәкен, Абай өлеңдерінің ішкі мазмұнын ақынға тән нәзік сезім, терең түйсіктен нәр алған сұңғыла білгірлікпен талдаған.
Ол өзінің «Жұмбақ жанында»:
Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп,
Ауылдың жаны терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп.
Тамаша шумақ. Шеңбері үлкен, тынысы кең шумақ. Ақын жасаған шумақтан біз екі түрлі сурет көреміз. Ауылдың жанында жайма су. Онда айдың сәулесі дірілдейді. Сол ауылдың жанында және терең сай. Онда өзен ағады. Біз тасыған өзеннің суретін көрмейміз, күркіреген дауысын естиміз, – дейді.
Көреміз… және … естиміз. Оқушы Абайдың бір шумақ өлеңінде екі түрлі сезімді бастан өткереді. Көреді және естиді… Құдай-ау, қалай байқамағанбыз? Абайдың дәл осы «Желсіз түнде жарық ай» өлеңін ес білгелі оқып келе жатырмыз ғой. Екіұдай күй кешетінбіз. Бірақ, ол қандай күй? Не сурет? Не қылған үн екенін толық ажыратып, біле бермейтінбіз. Ақын өлеңінің сырт ажарына тамсанудан арыға бара алмаппыз. Оқушының осы сезімде бар да, санада жоқ екіұдай күйін дәл тауып, дөп басқан сыншы, соқырға таяқ ұстатқандай етіп, оны Абай поэзиясының сырлы әлеміне жетелеп алып келіп, енгізіп жібереді.
Абайдың махаббат лирикасы «Қызарып, сұрланып» өлеңіндегі мына бір шумақтағы ой мен сезімді әдебиет теориясы тұрғысынан талдай келе, Тәкен былай дейді:
Жанында жапырақ,
Үстінде жұлдыз да,
Елбіреп-қалтырап,
Жігіт пен ол қыз да.
Жауыр болған жырдың екпінінен әдейі айнып, ауызекі сөздің ырғағына жақындата, алты буынмен жазылған жұп-жұмыр, дөп-дөңгелек шумақта көп сурет, көп мағына жатыр. Қыз бен жігіт – үпірмелі-шүпірмелі болған жандар емес, тамырын тереңге жіберген ағаш емес. Олар жапыраққа ұқсап елбірейді, қалтырайды. Жапырақты үзу қаншама арзан болса, оларды осы арада үркіту де сонша оңай. Олардың үстінен жұлдыз қарап тұр. Бұл – махабаттың шолпаны, жарасымның сәні. Ол жастарға қызыға ма, шашу шаша ма бұны ақын айтпайды, оқырманның қиялына қалдырады. Сараң поэзия деп осыны айтамыз. Осындай сараң жолдар мен жомарт ойды, сұлу сезімді бейнелеу қабілеті Абайдың ересен биіктігін аңдатады».
Абай поэзиясының бар болмысын тереңнен түсінген Тәкен, ақын өлеңдерін талдай отырып, сан түрлі қызықты тұжырымдар арқылы оқушысын еліктіре, соңынан ертіп отырады. Ой қандай! Биіктік пен кеңдік қандай!
Абай шығармашылығын талдаған Тәкеннің әдеби талдауындағы үйлесімді жүйеге құрылған соны пікірді оқыған сайын құныға түсесің. Қисынды ой жүйесі арқылы, айтпақ болған негізгі ойына ұзақтан қарауыл қойған автор, бір тақырыптан екінші тақырыпқа өте жеңіл ауысып кетіп отырады. Оқушы қиялын әлдилеп оятқан, іш пыстырып жалықтырмайтын әдемі тәсіл. Автор Абайдың «Аттың сыны» өлеңін талдамас бұрын, жылқының түрі мен тарихына, оның халық өмірі мен әдебиеттегі алатын орнына өте қызықты мәліметтер арқылы кеңінен тоқталады.
Өз еңбегінде Тәкен Абай шығармашылығын белгілі жүйемен, тақырып бойынша талдамаған. «Жұмбақ жанда» Абайдың өмірі туралы мәліметтер мен ақынның эстетикалық көзқарасы, оның әлеуметтік ойлары мен сатирасы, махаббат лирикалары мен табиғат лирикалары араласып келіп отырады. Бұл тәсіл еңбектің құнын түсіріп, автордың айтпақ болған ойына нұсқан келтіріп тұрған жоқ.
Автор Абайдың табиғат лирикалары туралы: «Оның пейзажы қимылға, адаммен қарым-қатынасқа, мағыналыққа, әсерлілікке толы», – дей келе: «Бұл пейзаж әлеуметтік ойға да, қоғамдық тұрмысқа да, махаббат жарнамасына да, ақынның көңіл-қошына да араласып жатады», – дейді. Рас, ақын Абайдың табиғат лирикаларындағы көрініс-қимылда болмыстан тыс көмескілік, тұспалшылдық жоқ. Көшпелі қазақ тұрмысынан алынған шыншыл, тірі суретті оқушыға аса түсінікті етіп, «бұрын дәл осындай болған» дегендей, бір кездері ата-бабамыз өмір сүрген көшпелі тұрмыстың реалистік шындығын, ақындық шешен тілмен шебер суреттейді.
«Абайдың пейзажы біздің қанымызға дарып, санамызға сіңіп кеткен. Көктем келсе, біз Абайдың сөгілген бұлтын, ойнаған найзағайын еске аламыз. Жаз шықса біз, Абайдың көкорай шалғынына аунағандай боламыз. Күз келсе, біз Абайдың дымқыл бүріккен тұманына шомылғандай әсерленеміз. Қыс түссе, біз қалтыраған ақсақалды шалды көз алдымызға елестетеміз. Абайдың самалы, сағымы, желі, жаңбыры, үскірігі, аязы баяғы күйінде тұрғандай сезінеміз», –деген автор Абайдың табиғат лирикаларының бар болмысы туралы толғаулы ойын екі-ақ абзацқа сыйғызған. Терең біліммен ұштасқан шеберлік дегеніміз осы!
Абай – табиғаттың төрт мезгіліне өлең арнаған қазақ ақындарының ең алғашқысы. Қазақ даласындағы табиғат көрінісін ғажап реалистік формада суреттеген Абайдың тамаша өлеңдерінің бірі, ол – «Күз».
Бұл өлеңде ақын, көшпелі елдің күзді күнгі тіршілігін, күзгі табиғат аясында жүдеген қазақ қауымының өмірін суреттейді. Міне, Абайдың осы «Күз» өлеңін Тәкен өз еңбегінде әдеби-теориялық тұрғыдан талдаған. Оқып көрелік:
Сұр бұлт, түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан.
Білмеймін тойғаны ма, тоңғаны ма,
Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан.
Ақынның не айтқалы келе жатқанын білу қиын. Ойнақы шеберлікпен басталған өлең бірден қызықтыра тартады да, сырын артқа сақтай тұрады. «Тойғаны ма, білмеймін, тоңғаны ма, жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан», – деп, әр нәрседен дәмелендіреді. Содан, екінші шумағында ақын біраз шешілгендей болады.
Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай,
Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай.
Міне, мұнда көңілсіз жастар жаңағы жарысып жүрген тай-құлындарға бірден қарама-қарсы суреттеледі. Және «жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай» дегенде түсі сынған жасыл шөп пен ажары сынған жастар көз алдыңа қатар келеді, аса бір нәзік жанама теңеу боп келеді. Осыдан кейін ақын теңеуге тіке көшіп:
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,
Жапырағынан айрылған ағаш, қурай, – дейді.
Қандай ғажап!
Бұл арада қайыршы шал-кемпірге ұқсап қалған ағаш, қурайдың суреті күшті ме, әлде, жапырағынан айрылған ағаш, қурайға ұқсас қайыршылардың бейнесі басым ба, ол жағын жіктеу қиын. Асылы, искусствоның күші осындай қайталанбас шеберлікте болса керек. «Бейнелеп ойлау дегеніміз де осыған саяды», – деп жазған Тәкеннің бұл талдауын қазақ әдебиетіндегі өлең талдаудың тамаша классикалық үлгісі деп қарастырсақ қателеспейміз!
Абайдың шығармашылық өміріне зер сала қарасақ, 1886,1889,1896 жылдар Абайдың ақындық, ойшылдық еңбектерінің ең жемісі мол, өнімді жылдары болды. Бұл кезде ақылшы – ұстаз дәрежесіне көтеріліп, ағартушылық күреске белсене кіріскен ақын Абай, көшпенді қазақ қоғамындағы надандық, жалқаулық, күншілдік, алауыз-арызқойлықты қатты сынайды. Ақын өмірінің осы кезеңі туралы Тәкен:
Мақсатым тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көзін қойып, көңілін ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Думан-сауық ойда жоқ әуел баста-ақ, – деп, өз мақсатын оқушысына ашық айтады», – дей келіп: «Шынында да, Абай осы мұраттан өмір бойы тайған жоқ. Мынадан үйрен деп, халқын өнер-білімге шақырды, моральдің биіктігіне, сезімнің тереңдігіне, дүниеге көзқарастың кеңдігіне қарай бұрылды. Мынадан жирен деп, қоғамның кеселді жақтарын әшкереледі», – деп жазды.
Тәкен тілімен айтқанда, «Тіл ұстартып, өнер шашпақ», – кезеңінде жазылған Абай өлеңдерін тақырып жағынан бірнеше жікке бөлуге болады. Бұл өлеңдер ішінен біздің көзімізге алдымен ілінетіні ақын өмір сүрген сол кездегі қазақ қоғамындағы надандық, қанаушылық, жалқаулық, жік-жікке бөлінген алауыздық, арызқойлық секілді кертартпа қайшылықтарды сынап, мінейтін әлеуметтік лирикалары мен сарказмға толы улы сатиралары. Ақын Абай шығармашылығының осы тұсын: «Абай ауылдағы болыстардың, билердің қорқаулығы үстіне мейлінше қорқақ жүрекшайды болып алған сорлы екенін айтып, өлтіре сықақ қылады. Мұның өзі әріректе Гоголь мен Щедрин, беріректе Чехов суреттеген орыс чиновниктеріне де тән еді. Және олардың, аталмыш жазушылардың алдында Капнист, Фонвизин секілді сынампаз, шенемпаз, шыншыл сықақшылар бар-ды. …Абайдың алдында үлгі болмады. ол жақсы білетін фольклорлық шығарма, ертекке айналған алдампаз сықаққойлар оған аздық етті. Сондықтан да әшкерелеуші құралды оның өз қолымен жасауына тура келді», – деп жазған Тәкен, Абайдың қазақ әдебиетіне сатира жанрын алып келіп, оны қазақ поэзиясына орнықтырған жаңашыл реформаторлығын жеткізген. Көпсөзділіктен қашатын, ғажайып стилист Тәкен: «…Үлгі болмады, …әшкерелеуші құралды оның өз қолымен жасауына тура келді», – деп, Абайдың қазақ әдебиетіне алып келген жаңалықтары мысқыл, шенеу, келемеж арқылы кейіпкердің өз мінін өзіне айтқызатын әдеби тәсілдерін айтып отыр.
Жалпы, Тәкен көпке белгілі жәйттерді бостекті қайталай беруден қашқақтап, одан бойын аулақ ұстайды. Сондықтан да болу керек, ол белгілі абайтанушылар еңбегінен үзінді келтіріп, оларды алға тартпайды. Бұдан, Тәкен өзіне дейінгі абайтанушыларды оқымаған, оларды білмейді екен деген ой туындауға тиісті емес. Автордың «Абайтануға» қатысты ғылыми еңбектерді зерттей оқып, жетік білгені «Жұмбақ жанның» өн-бойынан анық аңғарылады. Ол Абайға байланысты барлық мәселеге өз шындығымен келіп, басқаша қарайды. Тәкеннің бұл тәсілі әдеби еңбектің бағасын биіктете түскен.
«Жұмбақ жандағы» мына жолдарға көз жүгіртіңізші.
«Абай «Күлембайға» дейтін өлеңін:
Уағалайкүмсәлем,
Болыс, мал-жан аман ба?
Мынадайға кез болдың,
Аума-төкпе заманда, –
деп, келемеж ете бастайды да:
Орныңнан тұра шабасың,
Атшабар келсе қышқырып.
Ояз келсе қайтер ең?
Айдаһардай ысқырып,
Отырасың үйіңде
Өз-өзіңнен күш кіріп.
Босқа-ақ түсіп қаларсың
Біреу кетсе үшкіріп! – деп бітіреді. «Болысыңның сиқы мынау» дегендей, шек-сілесі қатып күледі. Абай «Болыс болдым, мінекей» деп келетін атақты өлеңінде бұл улы сықағын қоғамдық құрылыстың тамырына дарыта түседі. Болыс бүй дейді:
Күн батқанша шабамын,
Әрлі-берлі далпылдап,
…Ашылып омырау, күн ыстық
Қойын кетті алқылдап
Бұл неғып осынша қансорпа болып жүр десең, оның себебі былай болып шығады:
«Өз малым» деп қойған мал
Иесіне берілді.
Ақылы жандар қамалап,
Кептірді сонда ерінді.
Бұл жерде болыстың ояздан қорқу себебі де ашылып қалады. Ол – парақорлық. Бірақ, ояздың өзі де пара алғанды жақсы көреді. Сондықтан болыс:
Оңашада оязға
Мақтамаймын елімді.
Өз еліме айтамын
«Бергем жоқ», – деп – белімді, – дейді.
Ояз кеткен соң ол не істейді деңіз:
Күштілерім сөз айтса,
Бас изеймін шыбындап.
Әлсіздің сөзін салғырсып,
Шала ұғамын қырындап…
Бұл жолдардың әрбір сөзі найзадай қадалып жатыр. Поэзиялық көркемдігі де тамаша. Ұлттық колорит та бар: «Бас изеймін шыбындап» дейді ақын. Асылы, ұлттық ақынның бір ерекшелігі – образ жүйесін өз халқының ұғымынан таба білу болуға керек. Абай «Бай сейілді» деп келетін өлеңінде: «Жас теректің жапырағы, жамырайды соқса жел», – дейді. Әдетте, қой-қозы жамырайды ғой. Ендеше, мал бағып өспеген халыққа бұл балама суреттің жетуі де қиын. Бірақ, қазақ ұғымында бұл қаншалықты әдемі, жатық шыққан десеңізші».
Бұл не? Әдеби талдау ма, жоқ әлде өлең жолдарындағы ақынның айтпақ болған ойын, автордың өз оқушысына түсіндірмек ниеті ме? Екеуі де! Қалай ойласақ та, Тәкен Абайдың айтпақ болған ойының ең маңызды, өзекті тұсын дөп басып, дәл табады да, оқырман талғамын биіктете түсу мақсатында ақын ойын жарқырата әрлей түсіп, оны өз оқушысына ұсынады. Сыншы Тәкеннің бұл әдеби тәсілі – оның терең білімінен хабар беретін парасат деңгейін айғақтаса керек!
«Ұлттық болмыстан тыс тұратын өнер иесі жоқ деген қағида – ақиқат», – деген Тәкен: «Ұлттық ақынның бір ерекшелігі-образ жүйесін өз халқының ұғымынан таба білу болуға керек», – дей отырып, Абай өлеңдерінің ұлттық болмысы мен ұлттық колоритінің барлық ерекшелігін өз оқырманына жан-жақты ашып көрсетеді. Сыншы еңбегінің екі ұшы – зерттеу мен талдау Тәкеннің «Жұмбақ жанында» өз өрісін әдемі тауып, бір арнада тоғысып жатады. Абай шығармашылығына арналған Тәкеннің бұл еңбегінде талдау да бар, зерттеу де бар. Автор Абай өлеңдерін әдебиет тоериясы тұрғысынан да биік дәрежеде талдаған. Әдебиет теориясында «деталь» деген ұғым бар. Осы әдеби деталь туралы қазақтың белгілі әдебиет теоретигі академик З.Қабдолов: «Деталь-затты шындықтың бір қыры арқылы бар сырын тұтас, түгел және шапшаң танытатын нақты штрих. Детальдың басты бағалылығы – дәлдігінде. Ал, дәлдік шындыққа жанасымдылық», – деп түйіндейді.
Ал осы әдеби деталь туралы Тәкен Әлімқұлов: «Деталь дегеннен шығады, Абай өлеңдерінің өрімі елдік тұрмыстан туған табиғаттан құралып, нығызданып, жұмырланып, ине шаншар саңылау қалдырмайды.
Бас-басына би болған өңкей қиқым,
Мінекей бұзған жоқ па елдің сиқын.
Жаным-ау, нендей керемет деталь! Қиқым-кәдімгі қураған шөптің жел ұшырған үгіндісі ғой. Бұл өткен жылғы, бұрынғы жылғы шөптен, тамырсыз шөптен қалған құнарсыз қиқым. Абай шенеген бишікештердің де тамыры жоқ, болса – тайыз. Бұдан артық тапқырлық бола ма?
Бас-басына би болған текешарлардың ұсқынын қиқымға балаған тілі ащы ақын қазақтың игі жақсы атаулысын баянсыз сағымға теңейді.
Төңкеріліп құбылған жұрт-бір сағым,
Шынға шыдап, қоса алмас ынтымағын.
Сағымның өзі алдамшы құбылыс болса, сол сағымдай төңкерілген жұрт шындыққа шыдам бермейді. Сол себепті ынтымақ қоса алмайды», – дейді.
Автор бұл жерде Абайдың «Қалың елім қазағым қайран жұртым» өлеңіне әдеби деталь (кішкене бөлшек) болып тұрған «қиқым» және «Жапырағы қураған ескі үмітпен» өлеңіндегі «сағым» сөздерінің атқарып тұрған әдеби мағыналық қызметін түйіндеген. Тәкен «қиқым» сөзінің түп мағынасын жете түсіндірген соң, тәуелсіздігі мен еркіндігінен айрылған ұлтымыздың сол тұстағы тағдыры мен тарихына басқаша қарай бастайсың. Автордың әдеби талдауы – тарихи жадымызды жаңғырта түсіп, халқымыздың өткеніне басқаша көзбен қарауға жетелейді. «Қиқымдар» басқарған елдің соры – әрқашан да қалың! Соры қалың елдің «шынға шыдап», «ынтымақ қосып» тұрақтай алмай, сағымдай құбылуы – табиғи құбылыс. Осы өлеңдерді талай оқыдық. «Қиқым» сөзі «сиқын» сөзінің тасасында қалып қойғандықтан болар, «қиқымның» түп мағынасына жете мән бере алмадық. Өлеңнің сырт пішіміне алданып, мазмұнын жете түсінбеппіз. Өлеңді кішкене ғана деталь (бөлшек) арқылы жете талдаған сыншы, Абай өлеңінің ішкі мазмұнын оқушысына тамаша ашып, көрсете алған. Бір сөзбен айтқанда, Тәкен өз еңбегінде Абай өлеңдерінің көркемдігі мен поэтикалық қуатын тереңнен талдап, жан-жақты ашып көрсеткен.
«Задында, Абайдың поэзиясы мен музыкасының ымы-жымы бір. Екеуі де ағартушылық, санаткерлік қызметке тәуелді және осының қатарында екеуі де сыршыл, шыншыл, шынайы, шырайлы. Оның әндері әріден келе жатқан халық әндерін де, өзінен шамалы бұрынғы сахара композиторларының әндерін де қайталамайды. «Құлақтан кіріп бойды алар» әнге ғашық болған Абай – сегіз қырлы, бір сырлы. Түрі мен мазмұны сан ықылым әндер, өмірге құштарлығымен, сезім тереңдігімен тоғысады. Қыз айтуға арналғандай «Желсіз түнде жарық ай» әні соншалық сезімтал, назды, сағынышты келсе, еркек болғанда, кәртәміс еркек айтуға жаралғандай «Қор болды жаным» әні күн күркірерлік күңіренісімен көңіл қамықтырып, жан түршіктіреді», – деп, Абай композиторлығын сөз еткен Тәкен, сонымен бірге Абайдың қазақ өлеңіне енгізген жаңалықтарына да әр қырынан тоқталады.
«Қалыптасқан профессионалдық әдебиет жоқ жағдайда өмір кешкен Абай, өзінің эстетикалық толғауларында «мазмұн мен түр» деген атауға бара бермейді. Әдебиет зерттеу ілімі тудырған мұндай атауға оның баруы мүмкін де емес еді. Бірақ, осының есесіне сөз өнерінің сымбаттылығы туралы Абай тұжырымдары тамаша. Бұл тұжырымдардың бөгделік пішімде қалмай, төл туындыларының ішкі-сыртқы сұлулығын күшейтуі – ұзақ өмірлі олжа», – деген автор, Абай шығармашылығындағы «мазмұн мен түрге» басқа жолмен келіп, өзгеше тұжырым жасайды. Тәкеннің: «… төл туындыларының ішкі-сыртқы сұлулығы», – дегені, бұл – Абай өлеңдеріндегі мазмұн мен түр үндестігінің жарасымды бірлігі екендігі анық. Бұл жерде Тәкенмен келіспеске негіз жоқ.
Шындығына келгенде, поэзиядағы көркемдік түр – көркемдегіш құралдар арқылы берілген өлең өрнегі, тіл кестесі, өлеңге тән ортақ интонация және жүйелі ұйқас түрлері. Бұлардың барлығы поэзиялық шығармада терең мазмұн арқылы бірімен-бірі байланыса келе, көркем мазмұнға айналады. Түр мен мазмұнның жүйесін тауып, бір бірлікте келуі – шығарманың көркемдік қуатын арттыра түсіп, оқушыға ой сала, оны мүлдем басқа әлемге жетелейді.
Абай өз толғауларында Тәкен тілімен айтқанда тек қана «сөз өнерінің сымбаттылығы» туралы ғана емес, сөз өнеріндегі «түр мен мазмұн» туралы да сөз қозғаған.
Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда да олардың бар таңдамасы.
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы, – деп, өлеңге қойылар эстетикалық талаптарды тереңнен толғаған Абайдың «іші алтыны» – «мазмұн» да , «сырты күмісі» – «түр».
Абай түрден мазмұнды жоғары бағалап отыр.
Дей тұрғанымен, тағы да бір сөзінде «сылдырап өңкей, келісім», – деген Абай, түр мен мазмұнның тұтас күйде, ажарамас бір бөлікте бірге келуін – өлең сөздің басты шарты ретінде ұсынады. Өлең сөзге қойылар осы «шартты-талап» үдесінен ақын Абайдың өзі де үнемі табылып, биік шығармашылық белестерден көрініс беріп отырған. Ақынның ой-сезімін жеткізетін алуан түрлі бейнелеу құралдары, суреттеу тәсілдері бірімен-бірі көркемдік жүйеде тұтаса келіп, өлеңнің мазмұнымен биік дәрежеде үндестік табады. Біз мұны Абайдың терең біліммен ұштасқан ақындық дарыны мен шеберлігінің айқын көрінісі деп білеміз.
Тәкен: «Абай мұрасын зерттегендер ақынның жаңадан 17 форма жасағанын анықтады. Асылы, бұл өлеңнің сыртқы формасы болса керек. Соған Абай поэзиясының үнділік, оралымдылық, қарапайымдылық жаңалықтарын қоссақ, форма байлықтары шексіз ұлғая түспек», – дей келіп Абайдың қазақ өлеңіне енгізген жаңалықтарына тоқталады.
Тәкен:
Сен мені не етесің
Мені тастап, өнер бастап,
Жайыңа
Және алдап,
Арбап,
Өз бетіңмен сен кетесің,
Неге әуре етесің.
Осы өлеңнің алғашқы жолы 8 буын болса, екінші жолдары 4 буын болып отырады. 2 буын мен 7 буыннан құралған жолдары да бар. Ал, ұйқасы қандай десеңші. Қазақ өлеңінде бұрын болмаған ұйқастар (а-б-б-в-г-г-а-а) – дей келіп: «Ол фольклорлық шығармалардың әбден қалыптасып қалған дәстүрлеріне, әдістеріне, формаларына тәуелді болмай, жаңа тәсілдер, жаңа формалар, тың образдар жүйелерін, сөз орамдарын таба білді. Өз замананың озық ойлы адамы ретінде, Абай поэзиясының идеясын биіктете, пікірін байыта, сезімін тереңдете түсті. Осы бағытта ол өлеңнің ішкі формасына көбірек ден қойды.
Сайрай бер, тілім,
Сарғайған соң бұл дерттен.
Бүгілді белім,
Жар тайған соң әр серттен.
Шерлі сезімнің толқынына ұқсас осынау шалыс шумақ, жолдың басынан да, аяғынан да ұйқасады. Тегеурінді серпінмен берік ұйқасады. Екінші жолдың басы «сарғайған соң» болса, соған шалыс жолдың басы «жар тайған соң» боп, үйіріле үйлеседі», – деп, қазақ өлеңіне Абай енгізген жаңалықтарды кәнігі әдебиет зерттеушісі ретінде талдайды.
Бұдан ары Тәкен: «Осындай форма жаңалығын Абай «Қатыны мен Масақпай» сияқты өлеңдерінде тереңдете, қырландыра түседі.
Сырмақ қып астына
Байының тоқымын.
Отының басына
Терінің қоқымын,
Бүксітіп
Бықсытып
Қоқсытып келтірді.
Осының бәрімен
Көңілінде міні жоқ
Жүзінің нәрі мен
Бойының сыны жоқ.
Бүкшиіп,
Сексиіп,
Түксиіп өлтірді.
Абай әр сөзін шегелеп айтады. Желдіртіп өте шықпайтындай етіп, салмақпен оқитын тәсіл табады. Ол – жаңа форма. Өлеңнің бастапқы жолдары 6 буыннан құрылса, кейіпкердің ең бір сүйкімсіз кезеңін таңбалайтын ортаншы жолда 3 буыннан (бір сөзден) құралады. Ал, өлеңнің а-б-а-б-в-г ретімен келетін шалыс ұйқастары мен аралас жұп ұйқастары қазақ өлеңінде бұрын болмағаны мәлім. Өлеңнің ішкі динамикасынан туған бұндай сыртқы формалар да үлкен жаңалық еді», – дейді де «Абай жаңалығының ең бір батылдығы мен кіріптарсыздығы – ол өлең жолдарының әуендес болуын шарт қылмайды.
Сол желіккеннен желігіп,
Жынды сары жоғалды.
Ойбайлаған болайын-ай,
Жоқтамасам обал-ды
(«Баймағанбетке қатынының атынан шығарылған өлеңі»)
Міне, осындай алғашқы жолдары 8 буын, екінші жолдары 7 буын. Егер, өлең кілең 7 буынды жолдардан құралса, кәдімгі желдірме жыр өлшеммен жеңіл оқылып кетер еді. Бірақ, Абай сөз интонациясына жуықтату үшін жыр ырғағын әдейі өзгертіп, 8 буынды жолдар араластырады. Соның нәтижесінде қонымды, құнарлы жаңа түр туады
Сұрғылт тұман дым бүркіп,
Барқыт пешпент сулайды.
Жеңіменен көз сүртіп,
Сұрланып жігіт жылайды.
Әйелмісің жылама,
Тәуекел қыл құдаға.
Өлең айт,
Үйге қайт.
Осының алғашқы алты жолы белгілі бір ырғақпен, буын өлшемімен келеді де, соңғы екі жолы кілт өзгереді. Әрине, бұл сыртқы форма үшін жасалмаған. Өлеңнің ішкі динамикасынан туған. Жылап тұрған жігітке ақын ақыл айтады. Және тез жұбансын деп әдейі қаттырақ, зекіңкірей айтады. Оқиғаны баяндап келе жатқан жолдар бұған жарамсыз боп қалады. Қысқа жігерлі жолдар керек еді. Ішкі форма деп осыны айтамыз», – дейді.
Тәкен өз зерттеу еңбегінде Абайдың қазақ өлеңіне енгізген жаңалықтарына тоқтала отырып, оны жан-жақты талдай келе, сөз өнеріндегі «мазмұн мен түр» бірлестігі туралы ойын: «Дүниеде формасыз құбылыс жоқ. Поэзияда форманың орны ерекше. Мұның өзі мазмұнға сай тумақ. Ішкі, сыртқы формамен келісті көмкерілген мазмұн жапырақсыз ағаштай сидам тартпақ. Оның жеміс беруі де неғайбыл», – деп түйіндейді.
Біліп айтылған тамаша түйіндеу. Тәкен қазақ өлеңіне Абай енгізген жаңалықтарымен бірге сөз өнеріндегі түр мен мазмұнды өз оқушысына әдебиет теориясының білгірі ретінде жан-жақты жете талдап түсіндіреді.
Тәкен Абай шығармашылығын талдауға арнаған әдеби-зертеу еңбегінде: «Абай мұрасын зерттегендер ақынның жаңадан 17 форма жасағанын анықтады», – деген дәйек сөз келтірсе де, Абайдың қазақ өлеңіне енгізген жаңалықтарына түгел тоқталуды мақсат тұтпаған. Әдебиетте әбден анықталған белгілі нәрсе, – деп ойлады ма екен, ол өз еңбегінде Абайдың қазақ өлеңіне алып келген басты жаңалықтарының бірі «Сегіз аяқты» да, «Алты аяқты» да сөз етпейді. Абай енгізген түр жаңалықтарына ішінара тоқталған автор: «Абай поэзиясында форманың (түрдің Н.М) ақаулығы болса, ол жетім ұйқаста емес, кездейсоқ кейбір осал ұйқастарда:
Тағдыр етсе алла,
Не көрмейді пәндә.
Немесе:
Көңілім қалды достан да, дұшпаннан да,
Алдамаған кім қалды тірі жанда.
Осындағы ұйқастар әлсіз, болымсыз, сәнсіз. Бұл әдебиеттің қалыптаспаған кезіне тән кемшілік», – деп, Абай өлеңдерінің ұйқастарына сын айтады.
Меніңше, осы өлең жолдарын сынауға еш негіз жоқ.
Тағдыр етсе Алла
Не көрмейді пәндә, – деген өлең жолдары Абайдың «Қор болды жаным» өлеңінің бірінші шумағының соңғы екі тармағы.
Өлең былай басталады:
Қор болды жаным
Сенсіз де менің күнім,
Бек бітті хәлім,
Тағдырдан келген зұлым,
Тағдыр етсе Алла
Не көрмейді пәндә?
Бұл атақты «Сегіз аяқ» секілді, қазақ өлеңінің түр жаңалығы болған Абайдың – «Алты аяғы». Абай өлеңдерінің «Сегіз аяқ», «Алты аяқ» аталуы – өлеңдегі шумақтың 8 не 6 тармақтан (жолдан) құралуына байланысты айтылған. «Сегіз аяқ» және «Алты аяқ» – бұл өлең үлгісі. Сегіз не алты тармақтан тұратын шумақтағы өлеңнің мазмұны мен мақсатына ерекше зер салған ақын, шумақтың соңғы екі тармағын түйінді ойға құрылған афоризммен аяқтайды. Шығыс поэзиясының үлгісінде жазылған Абайдың «Қор болды жаным» өлеңінде сүйгеніне қолы жетпей үздігіп; жаным күйзелді, қор болдым, – деп налыған жігіт; бұл менің тағдырым, алланың жазуы осы:
Тағдыр етсе Алла
Не көрмейді пәндә? – деп, өзін-өзі жұбатады.
Бұл – мәтел сөзге айналып кеткен афоризм. Афоризмге айналған шумақтағы соңғы екі тармақ «Алла» мен «пәндә» б-б болып, жұп ұйқас түрінде әдемі ұйқасып, жағымды естіледі. Ал, өлеңнің а-ә-а-ә-б-б түріндегі шалыс ұйқасы мен жұп ұйқасының бір шумақта бірге келуі – қазақ өлеңінде бұрын болмаған жағдай. Бұл – Абайдың қазақ өлеңіне алып келген түр жаңалығы. Осы шумақтың соңғы екі тармағын «осал ұйқас» деп кемсітуге не жол бар?
Ал, Тәкеннің: «Ұйқастары кездейсоқ, әлсіз, болымсыз», – деп сынаған Абайдың «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да» өлеңінің бірінші шумағының толық нұсқасы мынау:
Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да,
Алдамаған кім қалды тірі жанда?
Алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім
Жалғыз-жарым болмаса анда-санда.
Осы өлең жолдарында сезімге ауыр, мағынасы жоқ, ұйқасы келмей тұрған бір сөз бар ма?
Бұл кәдімгі а-а-б-а болып келетін қазақтың қара өлең ұйқасы. Тәкен сынаған Абай өлеңіндегі шумақтың алдыңғы екі тармағы а-а болып әдемі ұйқасып тұр. Бұл өлең жолдарында қандай мін бар? Меніңше, Абай өлеңдері «Қор болды жаным» мен «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да» өлеңдерінің түрі мен мазмұнын айқындайтын тармақтарын: «Осындағы ұйқастар әлсіз, болымсыз, сәнсіз», – деп, сынап, кемітерге жол жоқ.
Айта кетеін бір жағдай: Тәкеннің «Жұмбақ жанында» Абайдың бұл өлеңінің бірінші жолы «Көңілім қалды достан да, дұшпаннан да» деп беріліпті. Ал, біздің қолымыздағы Абайдың 1986 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан екі томдық шығармалар жинағының бірінші томында: «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да» болып басылған. Өз көңіл таразыма сала отырып, «көңілім қалды» емес «көңілім қайтты» деген тіркесті дұрыс деп таптым.
Абайдың қазақ өлеңіндегі жаңалықтарына тоқталған Тәкен: «Ерекше аңғарылатын бір нәрсе – Абай поэзиясының құнарлы, байсалды, ойлы әуенге түсуі, ауызекі сөз ырғағына жуықтауы. Бұл тұста да Абайдың орыс поэзиясынан өте шебер үйренгені сайрап тұрады», – дей келіп: «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман» деп басталатын өлеңінде де ішкі ырғақ басым. 11 буындық жолдар дестеленіп, екпіндеп, төңкеріліп жатады. Бұны орысша «стопа» дейді. Орыс өлеңімен өлшер болсақ «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арманда» төрт стопа (ырғақ) бар. «Евгений Онегин» төрт-бес стопалы ямбомен жазылған. Осылайша кең тынысты, тегеурінді серпінде жазу, көлемді роман үшін оңтайлы болған. Романнан әлденеше үзінді аударған Абайдың бұны білмеуі ақылға сыймайды», – дейді.
Тәкен сөз жоқ, Абайдың қазақ өлеңіне енгізген түр жаңалықтарын жіктей отырып, тереңнен толғап, тамаша талдаған. Ол қазақ өлеңіне Абай енгізген жаңалықтарды санамалап келеді де, осының бәрін Абай орыс поэзиясынан үйренді дейді. Тәкен тұжырымымен біздің келіспейтін жеріміз де осы тұс.
Ең бірінші, «үйренді» деген сөзбен келіспеймін. Жазу жазуды, тас қалауды, трактор айдауды үйренуге болады. Себебі, бұл кәсіптер – бір қимылды үнемі қайталау дағдысы арқылы келеді. Ал, жаратушы бір Алланың өзі берген ақындық дарын – өлең жазу қасиетін қалай үйренбексің? Өлең жазу – үйрену арқылы емес, табиғи дарын арқылы келетін шығармашылық жұмыс емес пе?
«Адал шыным, ямбы деген не, хорей деген не – білген емеспін, білгім де келмейді», – дейді орыстың әйгілі ақыны Маяковский.
Маяковский сөзі ақиқат қой. Қай ақын өлең жазғанда өлеңнің буын саны санап отырыпты?
Ал, Абай өлеңді қалай жазған? Ол туралы ақынның ұлы Тұрағұл (Тұраш) Құнанбаев былай дейді: «Өлең жазарда ширек табақтай ақ қағазды алдына алып, қолында қарандашы, көзі жасаураңқырап (тегінде көзі жасаурағыш еді) әндетіңкіреп, күніреніп отырады. Сол күңіренудің арасында естілер-есітпес қылып күбірлеңкіреп келіп, жазып кеткен соң көп ойланып тоқталмайды. Алдыңғы жазғанын көп сызып, түзетпейді де…». Сонда Абай «күбірлеңкіреп, күңіренгенде» Тәкен тілімен айтқанда: «Орыс поэзиясынан шебер үйренген «стополы ямбоны» санап отырмаған шығар? Нағыз ақындар еш уақытта өлең буынын санамайды. Себебі, оларға өлең жазуды ешкім де үйрете алмаған. Жалпы, шығармашылық адамдар (ақын, суретші, жазушы, композиторлар) өз жұмыстары арқылы бір-біріне әсер етуі мүмкін. Бірақ олар бір-бірінен үйренбейді. Осы еңбектің басында айтқанбыз, тағы да қайталаймыз: үйренудің арғы жағында көшіру тұр. Рас, Абайға орыс әдебиетінің, оның ішінде Пушкиннің, әсіресе Лермонтов шығармашылығының әсері мол болды. Бірақ, Абай Пушкинге де, Лермонтовқа да ұқсамайды. Себебі, Абай өзінің ұлттық ерекшелігімен ешкімді қайталамайтын дара тұлға.
Тәкеннің айтуынша орыс поэзиясынан Абайдың үйренгені – «стополы ямбы». «Стопа» – қазақ өлең құрылысындағы «тармақ» яғни өлең жолы. Ал, «Ямб» – әр тармақтағы екпін түсетін буындардың дыбысталу түрі. Орыс тілі де, қазақ тілі де жалғамалы, яғни, жалғау жалғанатын тілдер тобына жататындықтан, қазақ өлеңі де, орыс өлеңі де силлабикалық және тоникалық өлең өлшеміне жатады.
Силлабикалық өлеңде – ырғақ, шумақ, тармақ пен бунақ буынға негізделсе, тоникалық өлеңде – ырғақ, шумақ, тармақ пен бунақ екпінге негізделеді. Тәкеннің орыс өлең өлшемі «стопамен» жазылған, – деп мысалға келтірген Абайдың «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арманның» бірінші шумағы:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман
Шошимын кейінгі жас балалардан.
Терін сатпай, телміріп көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман, – деп берілген. Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арманның» орыс өлең өлшеміне еш қатысы жоқ.
Бұл тармақтары а-а-б-а болып келетін қазақтығң төл туындысы – қара өлең ұйқасы. «Қара өлең» ұйқасын қазақтың төл туындысы деп айтатын себебіміз: «Қара өлең 11 буын, 4 тармақ, а-а-б-а түрінде келеді. Қара өлең көне заманнан бастау алып, тереңге тамыр байлаған. Оның үлгілері «Оғызнама» (9 ғ), Ж.Баласағұнидың «Құтадғу білігінде» (11 ғ), М.Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» (11 ғ), А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйында» (12 ғ) кездеседі», – деп жазады әдебиет энциклопедиясы. (Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы, «Аруна Лтд» ЖШС 2010 жыл)
Абайдың «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман» өлеңі сөз жоқ «қасиетіңнен айналайын қара өлең» (Мұқағали) ұйқасымен жазылған ұлттық туынды. Оны орыс өлең өлшемімен өлшеудің еш жөні жоқ.
Абай Пушкиннің «Евгений Онегиніңдегі»:
Как рано мог он лицемерить
Тайть, надежду ревновать,
Разуверять, заставить верить
Казаться мрачным, изнывать, – деген жолдарды түпнұсқаға жолма-жол сай етіп:
Жасынан түсін билеп, сыр бермеген,
Дәмеленсе, күндесе, білдірмеген.
Нанасың не айтса да, амалың жоқ,
Түсінде бір кәдік жоқ «алдар» деген, – деп аударған.
Тармақтары а-а-б-а боп келетін бірінші шумақ – қара өлең үлгісінде аударылған. «Евгений Онегиннің» келесі 2,4,5 – шумақтары 4 тармақтан, ал, 3,6,7 – шумақтары 6 тармақтан тұрады. Бұлар да қара өлең үлгісінде аударылыпты. Пушкин «Евгений Онегинді» «стополы ямбомен» яғни буын арқылы тармақпен жазып отыр. Абай да бұл өлеңді «қара өлең» үлгісінде буын арқылы тармақпен аударған. «Евгений Онегин төрт-бес стополы ямбомен жазылған романнан әлденеше үзінді аударған Абайдың бұны білмеуі ақылға сыймайды», – деп, Тәкен нені меңзеп, нені айтып отыр? Сонда, Абай Пушкиннен не үйренген? Өте түсініксіз. Әлде, қазақ халқымен ғасырлар бойы бірге жасасып келе жатқан «қара өлең» үлгісін бе?
Тәкеннің ойынша, мүмкін, халық арасындағы жиын-тойларда есте жоқ ерте кезден айтылатын:
Салайын өлеңменен сөзден өрнек,
Жоқ екен өткен өмір қайта келмек.
Заманыңның барында ойна да күл,
Дүниеге келгендердің бәрі де өлмек, – деген секілді қара өлең ұйқасымен айтылатын халық әндеріндегі ұйқас, екпін, ырғақ түрлерін де көпшілік халық Пушкиннің «Евгений Онгиенінен» үйреніп па?
Дүние жүзінің, әсіресе көрші елдердің әдебиетінің бір-біріне әсері мол болады. Бұл – заңдылық! Басқа халықтардың ұлы ойшыл ақындары секілді, Абай да бұл заңдылықтан тыс өмір сүрмеген. Өнерде шекара жоқ. Бір елдің әдеби дәстүрі екінші елдің әдеби дәстүріне әсер етіп, ықпал жасауы мүмкін. Ұзаққа бармай-ақ, шығыс ақындарының Гете мне Байронға, ағылшын әдебиетінің орыс әдебиетіне, араб әдебиетінің испан әдебиетіне жасаған әсері мен ықпалын еске түсірсек те жетеді. Бірақ, бөтен елдің әдеби дәстүрі басқа елге қанша жерден әсер етіп, ықпал жасаса да тілі, тарихы салт-дәстүрі бөлек елдер сол дәстүрді еш өзгеріссіз, тура сол күйде қабылдауы мүмкін емес. Сондықтан да, тарихи-диалектикалық себептерге байланысты ұлт мәдениеті сахнасына шыққан Абай секілді ұлы ойшыл, орыс әдебиеті болмаса да өз биігінен табылар еді. Себебі, Абайдай ұлы ойшыл ақынды дүниеге алып келген – тарихи қажеттілік! Біз осы тарих заңын жете түсінуіміз шарт!
Мен сөз басында, Тәкен Абай шығармашылығын талдауға арнаған зерттеу еңбегін жазуға, эссе жанрын сәтті таңдаған деп едім. Ал, эссе этика мен философияда, ғылым, көркем әдебиетте тұрақталған, қалыптасқан тұжырымдарға басқа көзқараспен жаңа қырынан қарап, өзінше толғап, көне соқпақтардан бөлек, тың болжамдар мен соны пікірлерге, жаңа түйіндеулерге құрылған жанр.
Егер біз, Тәкеннің «Жұмбақ жанын» жоғарыда айтылған осы тұжырымдар бойынша түйіндер болсақ, онда «Жұмбақ жан» сөз жоқ әдебиеттегі эссе жанрына жататын әдеби – зерттеу еңбек болып шығады. Себебі, қазақ әдебиеті ғылымында, Қазақ жазба әдебиеті Абайдан басталады, – деген пікір ғылыми дәлелденіп, санамызға сіңіп, жатталып қалған тұжырым. Ал Тәкен қағидаға айналып кеткен осы тұжырымға басқа көзқараспен қарап, соны пікір, тың болжам айтады.
Ол былай дейді: «Қазақтың жазба әдебиеті Абайдан басталды деген тұжырым – тым ұшқары тұжырым. Жазба әдебиеті, бір адамнан басталса, ол адам қалай классик бола қалады?! Дүние жүзінде ондай тәжірибе жоқ. Қазақ тілінде жарық көрген ежелгі дүниеліктерді былай қойғанда, Абайдың өзі шенеген кешегі кітаби ақындар тобын қайда қоямыз?»
Ойлантып, ойға шақырып тұрған салмақты пікір. Тәкен сөзі бізді тығырыққа тіреп, ойға шақырып отыр. Тәкен пікірін талдап көрелікші…
Оның ойынша, қазақ жазба әдебиеті Абайдан басталады, – деу, ұшқары пікір. Жалпы, жазба әдебиеті дегеніміз, қандай әдебиет? Оның ауыз әдебиетінен қандай ерекшеліктері бар?
Кез-келген халықтың әдебиеті – ауыз әдебиетінен бастау алады. Себебі, жазуды ойлап тауып, адамдар өздерінің рухани құндылықтарын жазбаша түрде жазғанға дейін, адамзат даму тарихында бірнеше мыңжылдықтар өткен. Әдебиеті бірден жазба әдебиетінен басталған дүние жүзінде бірде-бір ел жоқ. Осы заңдылықты дүние жүзі әдебиет тарихы бір ауыздан мойындайды. Демек, ауыз әдебиеті – жазба әдебиеттің негізі һәм бастауы.
Ауыз әдебиеті – халық даналығынан жинақталып, ауызша шығарылып, ауызша таралған «халық шығармашылығы» деп аталатын көркем-әдеби туындылардың жиынтық атауы. 1846 жылы ағылшын ғалымы Вильям Томс ұсынған «фольклор» (ағыл. фольк-халық, лор-даналық, білім) атауы ауыз әдебиеті үшін халықаралық атау болып бекітілген. Ауыз әдебиетінің өзіне тән белгілері бар. Олар: 1.Ауызша шығарылып, ауызша тарайды. 2.Белгілі авторы болмайды. 3.Көп нұсқалы болады. Бұл белгілер ауыз әдебиетінің түрлері: Эпос, лиро-эпос, ертегі, мақал-мәтелдер мен салт-дәстүрге байланысты туған өлең жырлар, аңыз әңгімелердің барлығына тән ортақ белгілер.
Ал, жазба әдебиетінің өзіне тән белгілері: 1. Жазбаша жазылып тарайды. 2. Белгілі авторы бар. 3. Бір нұсқалы болады. Бұл әдебиет ғылымының әліпбиінен хабардар әрбір мектеп оқушысына белгілі жағдай.
Баспа жүзінде жарық көргенге дейін, өлеңдері бір нұсқада жазбаша шығарылып, алғашқыда ауызша, кейіннен Мүрсейіт қолжазбалары арқылы «Абай сөздері» деген атаумен тараған Абай өлеңдері – жазба әдебиетінің нұсқасы болып табылады. Дау жоқ, Абай жазба әдебиетінің өкілі. Бұл – ақиқат! Дей тұрғанымен, қазақ жазба әдебиеті Абайдан басталады ма? Міне, мәселе қайда жатыр?! Әдебиет ғылымында дәлелденген жазба әдебиетіне тән белгілерді мен бостан-босқа жазып отырғаным жоқ. Меніңше, жазба әдебиетіне тән белгілерді қамтыған әдеби шығармалар авторы, жазба әдебиетінің өкілі болуға тиіс. Қазақ әдебиетінде белгілі автордың атымен жарияланып, жазбаша тараған әдеби шығармалар Абай өлеңдерінен басталмайды ғой. Мүрсейіт қолжазбалары арқылы тараған өлеңдерін есепке алмағанда, Абайдың ең алғашқы өлеңдер жинағы 1909 жылы Санкт-Петербург қаласындағы Бораганскийлер баспаханасынан жарық көргені мәлім. Қазақ әдебиеті тарихында өздерінің орны бар ақындар; Шәді-төре Жәңгірұлының, Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің, Молда Мұсаның, Майлықожа, Дулат, Шортанбайлардың кітаптары 1909 жылға дейін, яғни, Абай өлеңдері алғаш кітап болып басылған уақыттан бұрын баспадан жарық көргені мәлім. Бұлардың да шығармаларының авторы көрсетіліп, жазбаша түрде, бір нұсқада жазылып таратылған.
Яғни, олардың әдеби шығармалары жазба әдебиеттің барлық заңдылықтарына сәйкес келіп тұр. «Қазақтың жазба әдебиеті Абайдан басталады деген тұжырым тым ұшқары. …Арқалық тарландарды тақырыптан тысқары қалдырып, күнгейдің көптеген кітаби ақынын алсаңыз, жазба әдебиеттің тоғыз тарау жолдары сайрап жатыр», – деп, Тәкен осы жағдайды айтып отыр.
Рас, өз халқының мәдениетінен тысқары тұратын данышпан болмайды. Бұл – анық! Егер, қазақ халқында соншалық биік дәрежеде дамыған бай халық ауыз әдебиеті мен халық арасынан шыққан ерекше дарынды дала ақын-жыраулары мен кітаби ақындар болмаса, қазақ халқының ұлы классик ақыны Абай Құнанбаев та болмас еді.
Өзіне дейінгі ақын жыраулар мен кітаби ақындардан Абай кімді білді? Қайсысын қадір тұтты? Олардың Абай шығармашылығына әсері қандай? «Абайтану» ғылымының ең осал жерінен ұстайтын бұл сұрақтарға бір-екі ауыз сөзбен жауап бере салу оңай шаруа емес. Ол үшін Абай өлеңдерін Абайға дейінгі ақындар өлеңдерімен салыстыра отырып, текстологиялық зерттеулер арқылы қыруар шаруа атқарылуға тиіс. Бұл – бүгінгі күнгі «Абайтану» ғылымының алдында тұрған келелі міндет.
Абай:
Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау,
Өлеңі бірі – жамау, бірі – құрау.
Әттең, дүние-ай, сөз таныр кісі болса,
Кемшілігі әр жерде-ақ көрінеу тұр-ау, – деп, XIX ғасырдың ірі ақындары Бұқар, Дулат, Шортанбайларды сынағанда, олардың өлең ұйқастарын, сөз байлығын олқысынып отырған жоқ, олардың халыққа жөн көрсетіп, жол сілтей алмаған ой кедейлігін әшкерелеп отыр. Абай қазақ даласынада капиталисттік қатынастар арқылы енді келіп жатқан буржуазиялық қоғамдағы сөз өнерінің атқарар қызметін тереңнен түйсінген ақын. Ол сөз өнерін – халықты саналы ұғым, сапалы тәрбиеге шақырып, жол көрсетіп, жөн нұсқар тәрбие құралы деп түсінді. Сондықтан да, ол қазақ өлеңіне жаңаша мазмұн берді, жаңа түр ойлап тапты. Абай ақындығының жаңашылдық табиғатының жан-жақты өрістей толысар кезеңі де осы тұс. Ол баласы Әбдірахманға арнаған өлеңінде: «Мен ескінің соңы едім», – деп айтқанымен, шын мәнінде «жаңаның басы» болған Абай, сөз өнеріне ешкімге ұқсамайтын мүлдем бөлек, жаңа көзқараспен қарады. «Ескі бише бос мақалдайтын» (Абай) заманның өтіп кеткенін терең түсінгендіктен де болар, ол Бұқар, Дулат, Шортанбай өлеңдерін «бірі жамау, бірі құрау» деп сынауға мәжбүр болды.
Абайдың Шортанбай, Бұқар, Дулаттарды сынаған осы өлеңін бетперде етіп, Абай ешкімнен ешнәрсе үйренбей, туа бітті дарынының арқасында ұлы классик ақын дәрежесіне жеткендей етіп айтылады. Өзіне дейінгі ақындар шығармашылығының Абайға еткен әсері бізде өте төменгі дәрежеде зерттелінген. Абайға дейінгі ақындар, Абаймен салыстырғанда кеме жанындағы қайықтай шығар, бірақ, бәрібір бұл ақындар Абайға үлкен әсер етті. Тәкеннің тілімен айтқанда: «Абай олардан сөз жұмсау тәсілдерін үйренді, тілге молықты» Бір сөзбен айтқанда: «Абай тақыр жерде өспеген шығар», – деген Тәкен пікірінде терең мағыналы ой жатыр.
Әңгіме Абай шығармашылығына игі әсерін тигізген «рухани қайнар бұлақтар» туралы емес, мәселе: «Жазба әдебиет Абайдан басталады», – деген қазақ әдебиетіндегі қалыптасып кеткен тұжырымда болып тұр.
Жазба әдебиеті – ұлт санасында табиғи жағдайда өсіп жетілетін рухани дәуірдің жемісі. Жазба әдебиетінің қалыптасуына уақыт керек. Ол бір күннің жемісі емес. Сондықтан да, сыртқы факторлар әсерімен, өз кезегінде өсіп жетілетін жазба әдебиетті бір адамнан басталды деу, – меніңше қате тұжырым. Егер біз, жазба әдебиеті Абайдан басталды десек, онда Абайға дейінгі Шәді-төре Жәңгірұлы, Майлықожа, Дулат, Шортанбай, Мәшһүр-Жүсіп, Молда Мұса секілді ақындардың баспа бетінде жарық көрген өлеңдерін қайда қоямыз? Әлде, бұл ақындарды қазақ әдебиеті тарихынан мүлдем сызып тастаймыз ба? Олардың білімі мен табиғи ақындық дарыны Абайдан кем шығар. Бірақ, олардың қазақ әдебиеті тарихында алар өз орындары бар екені анық! Сондықтан да қазақ жазба әдебиетінің даму кезеңдерін қазақ әдебиеті тарихы үшін қайта жазуымыз керек, – деп ойлаймыз.
Қазақ жазба әдебиеті Абайдан басталады, – деген тұжырым арқылы Абайды жеке дара жарнамалап, қазақ жазба әдебиетінің қала берді қазақ әдебиетінің табиғи тамырлары жүйесін дұрыс түсінбей, қазақ жазба әдебиеті тарихын шолақ қайырып жүрміз. Мәселенің осы тұсына келгенде Тәкеннің: «Абайдың тарихи орнын шендессіз жеке жіктеудің жөні жоқ. Әңгіме Абайдың өзінен бұрынғылардан, өз тұстастарынан ерекше биіктігінде һәм қатпарлылығында болуға тиіс», – деген сөздеріне қазақ әдебиеті тарихы мен «Абайтану» ғылымы тұрғысынан көз жіберсек, бұл пікірдің мағыналық төлемінің тым биікте тұрғанына көзіміз жетеді.
Қазақ жазба әдебиеті Абайдан басталмапты, – деген пікірдің Абайдың ақындық дарыны мен оның қазақ әдебиетінде алатын орнына нұсқан келтіруге тиісті емес. Мысалы, Н.Я.Лютишиннің құрастыруымен 1883 жылы Ташкентте басылып шыққан «Қырғыз хрестоматиясы» кітабына еніп, жазба әдебиетінің өкілі деген атақты Абайдан көп бұрын иеленген Майлықожа ақынды Тәкен Абаймен салыстырады. Тәкен жазба әдебиетінің өкілі Майлықожа өлеңдерінің Абай поэзиясынан қаншалықты төмен екендігін тамаша дәлелдеген.
Тәкен эссе-монография стилінде жазылған Абай шығармашылығын талдауға арнаған «Жұмбақ жан» атты зерттеу еңбегінде, қазақ әдебиетінде тағы да бір қалыптасқан тұжырымға қарсы шығады. Ол – Абай ақындығы туралы. Мектеп қабырғасынан бастап құлаққа сіңген пікір бойынша Абай өлеңдерінде мін жоқ. «Сылдырлап өңкей келісім», – дегендей Абай өлеңдерінен мін табу былай тұрсын, Абайда нашар өлең болады-ау, – деп, еш уақытта ойламаппыз. Оны іздеуге біліміміз де, өреміз де, батылдығымыз да жетпепті. Ал, Тәкен осы қалыптасқан үрдісті бұзып, Абайды сынайды.
Абай өлеңдерін қаншама ғалымдар талдады. Солардың ішінде үшеуі ғана Абай өлеңдеріне сын айтыпты. Олар: А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов және Т.Әлімқұлов. Мен бұл жерде жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы белгілі Кеңестік әдебиет сыншысы Ғаббас Тоғжанұлын есепке алмадым. Себебі, Кеңестік саясаттың «таптық тұрғысынан» жазылып, Абайды «білімсіз, діндар, көсіліп отырып, кеңінен туылған, терең, үлкен темалы поэзия жасай алмады», – деп сынаған Ғаббас Тоғжанұлының ақын Абай туралы мақалаларынан адал сын, терең зерттеу мен әдеби теориялық тұрғыдағы талдауларды көре алмадық. Сондықтан да, Ғ.Тоғжанұлының Абай туралы сыны, біржақты қарадүрсіндеу жазылған қарабайыр еңбек болып көрінді.
А.Байтұрсынұлы мен М. Әуезовке қарағанда Абайды Т.Әлімқұлов «қаттырақ, батырыңқырап» сынаған. Салыстырып көрелік:
Абай өлеңдері туралы А.Байтұрсынұлы: «Жалғыз-ақ міні бар. Ол мін – өлең бунақтары тексеріліп орнына қойылмағандық. Оның оқығанда я әнге салып айтқанда кемшілігі зор болады. Дауыстың ағынын бұзып, өлеңнің ажарын кетіреді. …Бұл кемшілікті түзеуге болады. Өлеңнің үш буынды бунақтары мен төрт буынды бунақтары алмасып кеткен жерлерін алып, өз орнына қойса түзеледі. Мұнан басқа Абай өлеңдерінде мін бар деп өз басым айта алмаймын», – деп жазады. («Қазақ» газеті. 1913 жыл)
Қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы, тілші-ғалым А.Байтұрсынұлы 1913 жылы жазған «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласында Абайдың қай өлеңдерінің бунақтарының орны ауысып кеткенін нақты атын атап жазбапты. Бұл тұстағы оқушының түсінігі мен білім деңгейін ескерген А.Байтұрсынұлының бұл мақаласынан оны күтуге де керек емес. Автордың: «Өлеңнің үш буынды бунақтары мен төрт буынды бунақтары алмасып кеткен», – деуіне қарағанда, А.Байтұрсынұлы Абайдың аралас буынды «Бойы бұлғаң», «Тайға міндік», «Сен мені не етесің», «Ата-анаға көз қуаныш» секілді өлеңдерінің бірін тілге тиек етті ме екен, – деп, жорамалдадық.
1909 жылы Санкт-Петербург қаласындағы Бораганскийлер баспасынан шыққан Абай өлеңдерінің тұңғыш жинағына редакторлық және текстологиялық талдау жүргізілмегендіктен, баспадан көптеген қателіктер кеткен. Оның үстіне бұл тұстағы Абай өлеңдерінің көбі қолжазба түрінде халыққа тарағанын ескерсек, А.Байтұрсынұлының Абай өлеңдері туралы сынын тіптен елеусіз, кішкене ғана сын деп қабылдауға болады.
А.Байтұрсынұлының сынындай емес, М.Әуезов сынында нақтылық басым.
М.Әуезов: «Дәл «Қақтаған ақ күмістейдің» тұсында Абайдың кемшілігін сынай кету керек. Мұндағы жетпегендік неменеде? Біздің байқауымызша, Абай бұнда жанды, тірі адамды бейнелеудің орнына жансыз сурет беріп, отырған сияқты. Суретшінің қағазға түсіріп отырған портреті айқынырақ сезіледі. Әсем сұлудың сырт көркімен қатар сезімін, ақыл-мінезін, адамдық ішкі дүниесін беруді ақын ескермейді. Паспорттық сипаттау жасайды.», – дей келіп: «Екінші бөлімі Абайдың бұл өлеңін композициялық тұтастық, көркемдік күйден айырып, әлсіздікке ауыстырып әкетеді. Оның себебі өлеңнің бас жағы бір тақырыптан басталып, аяқ жағы екінші бөлек тақырыпқа ауысқаннан. Әуелде іш пен мінез жоқ, тек сырт болса, кейін сырт жоқ, тек мінез аталады. Басында сұлулыққа сүйсіне сөйлеп, кейін ұрсып тоқтайды. Сондай екіұдайлық сыртқы түрден, ақынның теңеу лексикасында айқын көрінеді. Күлкісі «бұлбұлдай», деп «іш қайнататын» жарастық тауып отырған ақын, кейінгі бөлімде «жыртақтап», «тыртақтаған» деген тәрізді, келісімге шалғай, ұрысқа жақын сөздерді қолданады», – деп Абайдың «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы» өлеңін сынайды.
Ал, Тәкен:
Қарашада өмір тұр,
Тоқтатсаң тоқсан көнер ме.
Арттағы майда көңіл жүр,
Жалынсаң қайтып келер ме.
Жұрт аузында жатталып, нақылға айналған осы өлеңді кемітуге жол жоқ. Әдемі, бейнелі шығарма. Бірақ, жаңа ғана келтірілген шумақтардай шырқау шеберлік, биік мәдениет жоқ. Ауыз әдебиетінің, асса шығыс поэзиясының үлгісіне ұқсап кетеді. Жатықтығымен қатар шешендікке бой ұрады, – дей келіп: «Енді осы Оспан хақында басқа баянды өлеңіне келсеңіз, ауылдың әуеніндей ала-құла.
Кешегі Оспан ағасы,
Кісінің малын жемепті.
Мал сұраған кісіге
Жоқ, қайтемін демепті.
Қуаты артық, ойы кең
Жұрттың бәрін шенепті.
Осының соңғы екі жолында ғана мәністі мінездеме бар. Бұғыңқы сезім, ашық ой бар. Өңге жолдар – бағанағы «бөз». «Кісінің малын жемепті, жоқ қайтемін демепті» деген сияқты жырдың көрінген қазақтың қолынан келетініне күмән бола қоймас. Осы тақылеттес: «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы, аласы аз қара көзі нұр жайнайды», – деп келетін өлеңі де – орта қолды дүние. Ендеше, Абайдың қаламынан шыққан нәрсенің бәрі алтын деу – әдеби критерийге көрінеу обал», – деп жазады.
Автор Абайдың «Қақтаған ақ күмістей, кең маңдайлы» өлеңін М.Әуезовтен соң талдай отырып, сынауды орынсыз санап, «Орта қолды дүние», – деумен ғана шектелген сыңайлы.
Егер біз, А.Байтұрсынұлының, М.Әуезовтің, Т.Әлімқұловтың Абай өлеңдері туралы сынына көркем әдебиетке қойылар талап тұрғысынан қарасақ; Т.Әлімқұлов сыни-пікірлеріндегі ой ұстаным негізі тереңде жатыр. Әсіресе, оның көркем шығармаға тым биік талап қойып: «Абайдың қаламынан шыққан нәрсенің бәрі алтын деу – әдеби критерийге көрінеу обал», – деуі, «Әдебиет – ардың ісі» деген философиялық ойды шырқау биікке көтеріп тұр.