НАҒАШЫ АПАМНЫҢ КҮНДЕЛІГІ

Зәкен – шешемнің аталас сіңлісі, жиырма үй Жанұзақтың (Жанай) атамекені болған Көкбұқаның тумасы. Нағашы апамыздың естелігінде әңгімеленетін Көкбұқа, Талапкер, Аюлы деген ауылдар қазір Бұқтырма теңізінің астында. Зәкен апамыз да тоқсанға таяп, кіндік қаны тамған жерінен ұзамай, Бұқтырма кентінде 2007 жылы өмірден озды. Құдайға шүкір, алты баласынан тараған ұрпағы бар.
Ішіндегі жазуы қиқы-жиқы көк дәптерді қолыма алғанда мұрныма мәйіт уының иісі келді. Есіме әкеммен соңғы қоштасу сәті түсті. Қатты қиналып жатқанда қаладан арнайы барып, көңілін сұрауға бөлмесіне кіріп едім. Сонда бөлмені алып тұрған осындай уытты иіс қолқамды қапқан. Сездірмеуге тырысқам… Ертеңінде әкем қайтпас сапарға аттанып кетіп еді. Мына дәптердің әр бетін парақтаған сайын сол иіс өнебойыма жайыла бастағандай денем тітіркенді. Сонда да қызығушылық туып, сексеннің жетеуіне аяқ басқан нағашы апам Зәкеннің маған аманаттап жолдаған көлемді көк дәптерін оқуға отырғам.
«Халқыңның сырын өзің білесің де,
Ісіне күлесің де, күйесің де,
Әйтеуір сол халқыңды сүйесің де», – деген бір шумақ беташар өлеңмен басталыпты. Оқи бастадым. Бірте-бірте үркектеген көңіл саябыр тапты. Көк дәптердегі қисық-қисық ірі жазуларға төселгендей жайланып, мәйіт уының қолқа қаптырар жағымсыз иісі бойға тарады ма, әлде ойға қамады ма, із-түзсіз жоғалып бітті. Өйткені анда-санда көргенде әңгімеге тартқысы келіп, «әке-көкелеп» жүретін шүйкедей ғана ақсары апамыз осы бір қалың көк дәптердің бетінен өзінің жеп отырған ақ тоқашындай томпиған сүйкімді сәби болып, еліктің лағындай ойнақтаған жас өскін болып, он алтысында ферма басқарып, он сегізінде ғана өзінің «жат жұрттық» екенін жан-тәнімен сезінген ауылдың ерке аруы болып сыр шерте бастады. Қазіргі қалт-құлт сексен мен тоқсандардың да бұл фәниге дәл осы мәлкілдеген күйінде келмегенін, алыстап кеткенімен олардың да балалық, жастық жағалауында қуанышы мен мұңы, шыны мен сыры қалғанын күнделікті күйкі тірлікте пайымдай бермейтінің қиын-ақ.

* * *

«…Мен бұл жарық дүниеге келген кездері қазақ өлгенін, туғанын қағазға түсірмейтін, куәлік, метірке дегенді білмейтін. Әке-шешемнің жыл қайырып айтуынша, сиыр жылғы көктемде, орманы сыңсыған, өзені сарқыраған Көкбұқа деген ауылда туыппын.
Орта ғана шаруасы бар Керей атамыздың бес ұлының бірі – менің әкем Мұсахан, кезінде сонау Қытайдың Шәуешек қаласындағы Қобда жәрмеңкесінен өтімді тауарлар алып, оны Қоянды жәрмеңкесінде саудалап, қалғандарын ел аралап жүріп өткізетін еті тірі, пысық адам еді. Әрі қазақ-орысқа сыйлы, екі тілге де жетік, шешен кісі болған.
Шешем Насиқа осы өңірдегі ағаштан түйін түйетін, сал-серіліктен де құралақан емес Нұрқа шебердің қызы екен. Шешемнің де әншілігі, суырыпсалма, айтыскерлігі бар еді. Ол кісі келмейінше ауылда той басталмайтын. Оның үстіне, оюлап, өрнектеп, алаша-сырмақ тоқитын, тұмақ, кепеш тігетін. Ауылға қадірлі, елге сыйлы осындай отбасында дүниеге келген тоғыз баланың сегізі сәби кездерінде шетінеп, құдайдың құдіреті, жалғыз боп мен қалыппын. «Аллаға қарсылығым жоқ, құралақан қалмағаныма шүкір», – деп отырушы еді анам жарықтық.
Мен есімді білер-білмес кезде ата қонысымыз Көкбұқадан Аюлы деген жерге көштік. Ол кезде Голощекиннің заманы, «асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деген жазылмаған заң шыққан. Қолдағы малдың бәрін ортаға алып, енді колхоз боласыңдар деп сай-саладағы ру-руымен отырған елді бір жерге жинады. Ертеден мекендеп, орын теуіп қалған елдің көшуі де оңай болған жоқ. Жаяу-жалпы, төсек-орындарын өгізге артып, бұрын ел қыстамаған қу медиен, екі өзеннің құйғаны, қалың тоғайдың арасына келді халық. Аты айтып тұрғандай аюы да, аңы да мол, жеміс-жидегі де тұнып тұрған жер екен. Ел келген соң кейбіреу жерден қазып, жеркепе жасап алды. Енді біреулер қабырғаларын шыбықтан тоқып, арасына топырақ нығарлап, төбесін сабанмен жауып баспана тұрғызып алды. Ертістен 10-15 шақырым болатын бұл жерге келу себебі – өзен жағасына колхоз егін салмақ, өйткені жері – құнарлы, қара топырақты. Жан-жақтан жиналып, құралған соң недәуір ел болып, колхоздың атын «Құрамыс» қойды. Күш көлігі жетпегендіктен болар, шаруалардың көбі жерді аяқпен басты. Еркектерге пәлен сотық, әйелдерге пәлен сотық деп тапсырма беріледі, тұқымды қолмен себеді. Түйеге борона байлап алып, әйелдер жерді маңалайды. Елден жинап алған астықтың біразы ат үстіндегі белсенділердің құлқынына кететін болуы керек, өйткені жыртылған аңыз кеуіп жатады. Күнделікті нормасын орындаған жұмыскер басына бір литрден қатықсыз сұйық тары көже береді, жұмысқа қосылмаған отбасына ештеңе жоқ. Он үйге бір сиыр сауып, бір кеседен сүт береді, дән жоқ. Ел қалжырап, аштар, аурулар көбейді. Колхоздағы елден ұйысқан мал да бітуге айналды. Тауда да, банды, таста да, банды. «Бүгін далада бақташыны байлап тастап күш-көлік малын айдап кетіпті», «Түнгі күзетшіні өлтіріп, сиыр мен өгіздерді алып кетіпті…». Елдің күнделікті еститін жаңалықтарының дені осындай еді.
Жаңа астықтың пісуіне ауылдағылардың көпшілігі жете алмады. Көлденең түсер шайнама жоқ, сарымсақ, сыңсыған жеміс, шөп-шалам қазақ үшін тамақ болмайды екен. Неткен қараңғылық десеңізші, сонда ел картоп салуды да білмейді. Ауылда ит, мысық қалған жоқ. Шешем мені үйден шығармайды, аштардан қорқады. Өлген адамдарды жерлеуге де шамалары жоқ. Бұл отызыншы жылдар еді.
Астық қылтиып шыға бастағанда-ақ әкем егіндікті суаруға шықты. Тоғанды өрлеп келген бірлі-жарым балықты ұстап, ауылдағы Каширин деген жалғыз диірменші орысқа апарып, бір қадақ, жарым қадақ ұн әкеледі. Шешем одан бір дөңгелек қатырма пісіріп, ортаның берген сұйық көжесіне қосып жейміз, әжептәуір әл береді.
Күзгі егіннен халық аздап болса да еңбеккүндеріне астық алып, жүректерін жалғады. Жазда құрап-сұрап асығыс салынған үйіміз аязды қыста жел кеулеп, суық болды. Үйдің дәл ортасында – тастан қалап салған пеш. Жағатын отынымыз – жас, жанбайды не үйді қыздырмайды. Бөлменің төр жағына төрт қазық қағып, үстіне салма салып, оның үстіне қалың шөп төсеп, соның үстіне жатамыз. Кейінірек шешектен қайтыс болған Мүбәрак деген бауырымыз екеуіміз күндіз-түні нардың үстінен түспейміз.
Қыста колхозда жұмыс жоқ. Әкем тоғайдан қайың, тал әкеліп, жіңішкерек шыбықтарынан пешке қыздырып, иіп, балалар сырғанақ тебетін қолшана жасайды. Сай-саладан қараған шауып әкеліп, сібірткі байлайды. Осының бәрін қол шананың біріне тиеп, 15 шақырым жердегі аудан орталығы – Бұқтырманың базарына апарып сатып, нан, шай, картопқа айырбастап, түскі шайға дейін қайтып оралатын. Ақ тоқашын бізге жегізіп, шешем екеуі талқан көжелерін ішіп, картоп жеп отырушы еді, жарықтықтар.
«Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі таңдайдан кетпейді» деуші еді ғой. Сонда нардың үстінде отырып, екі баланың ақ тоқашқа қалай қуанғанын көрсең ғой, шіркін. Е-е-е, ол да бір айтулы заман екен-ау. Аллаға шүкір, бірсыпыра жасқа келдік. Алайда дәл сол нарда отырып, ақ тоқаш жегендегідей бір де бір қуанып көргем жоқ. Сөйтіп асыраған әке-шешеме мен қандай жақсылық көрсеттім? «Әке-шеше ақ сүті мен еңбек күшін баласына қарыз қылмайды» деп өзімізді өзіміз алдаусыратқан боламыз. Бала тірі күндерінде әке-шешесінің қас-қабағына қарап, бақилық болған соң артынан құранын оқытып, аруағын ұмытпай жүрсе болғаны. Аруақ басқа түк те дәметпейді екен. Соңғы кездері әкемді қатты сағынып жүрмін, «балам, жаныма қашан келесің?» деп шақыратын сияқты.

* * *

Неге екенін білмеймін, келер жылы колхоз елден жиып алған малдың «бандылардан» қалғанын елге қайтадан таратып берді. Сол бөлісте передовик-стахановшы ретінде әкеме бір түйе, бір бие, бір сиыр тиді. Қолдарына мал тиген соң ел еңсесі едәуір көтеріліп қалды. Әкем енді биесін жегіп алып, Бұқтырмаға апарып отын сататын болды. Жиі қатынағанның арқасында Бұқтырмадағы аңшылар тізіміне жазылып, олардан шиті мылтық, оқ-дәрі, қақпан алып, аңшылықпен де айналыса бастады. Ұстаған, атып алған аңдарын «Охотсоюзға» тапсырып, олардан шай, қант, мата сияқты заттар алып тұрды.
Енді баспананы түзеу керек болды. Біреудің ағаштан қиып салған екі бөлмелі, төрт терезелі үлкен үйін сатып алдық. Ой-хой, сол үй сол кезде хан сарайындай еді ғой бізге! Сол жылы көшіп келушілер көбейіп, «Құрамыс» колхозын «Аюлы» және «Талапкер» деген екі колхозға бөліп жіберді. Біз Талапкерде қалдық та, Аюлы бес шақырымдай төменірек, Ертіске таман орналасты. Бұл 1933 жыл болатын.
Төртінші класқа дейін оқытамыз деп ауылға мұғалім келді. Сегіз бен он жеті жас арасындағы он бала жиналдық. Мектеп жоқ. Мұғалім балапандарын ерткен тауықтай ертіп жүріп, әр үйдің бір бөлмесінде оқытып жүрді. Төргі үйлерін бермейді, «пештің күлін шығарам, ары отыр», «әй бала, есікті тарта жап» деп зекіп, ренжіп жататындар да болады.
Қыс ортасында колхоздың жиналысы өтте. Сол жиналыста менің әкем Мұсахан көпшілікке:
– Мал дейміз, егін, шаруа дейміз. Осы өзімізден тараған ұрпаққа неге бір уақыт көңіл бөлмейміз? Бұрын сай-саланы сағалап он-он бес үйден ғана отырушы едік, қазір құдайға шүкір, басымыз қосылып, бір қауым ел болдық. Бізге сырттан ешкім келіп мектеп салып бермейді, бұл шаруаны өзіміз қолға алайық, – деген ұсыныс жасайды.
– Ойбай-ау, колхоздың күнделікті жұмысынан қол босамайды, мектепке таудан қарағай кесіп, оны тасып жүретін кім, оны қиып салатын шеберді қайдан табамыз – деп көпшілік шулай жөнелгенде, әкем орнынан қайта көтеріліп, жұртқа басу айтады:
– Мен сендердің осылай айтатындарыңды біліп едім. Осы арадан он бес-ақ шақырым жердегі Көкбұқада төрт терезелі, екі бөлмелі үлкен ағаш үйім тұр, ішіне екі жыл ғана қыстап едім. Сол жаңа үйімді ешқандай ақы-пұлсыз колхоздың мектебіне беремін. Ішінде жалғыз балам – Зәкенім оқып, хат таныса болды. Сөмкесін сүйретіп әр үйдің есігінде жүргені жаныма қатты батты.
Жұрт жым-жырт. Мұсахан сөзін әрі жалғады.
– Ал, ағайын, жаз таяп қалды. Енді аз күнде қар кетіп, жол бұзылады. Қар кетпей сол үйді бұзып, тасып алайық.
Жұрт бағанағыдай емес, дуылдасып кетті. Айғай-шу енді «оны қалай тасимыз»-ға ойысты. Әкем: «Балам, бері кел» – деп колхоздың хатшысын жанына шақырып алды, «қолыңа қағаз-қарындашыңды ал да, тізім жаса, бірінші мені жаз: «Кереев Мұсахан өзінің атымен, лом, күрек-сайманымен барады» деп жаз. Қазір үй басы көліктерің бар, күнде Бұқтырмаға отын апарып сатып отырмыз. Жылқысы жоқтарың, өгіз бен сиырларыңды жегіңдер».
Біреуі шанам жоқ, енді бірі сиырым туғалы тұр еді деген сияқты біраз сылтаулардан соң көлігі барлар түгел жазылды.
– Өзім жол бастаймын. Бөренелеріне белгі қойсаң, құлақтап қиып салған үй кигіз үйіңнен де оңай көтеріледі, – деп әкем ауылдастарын ертеңгі үлкен іске жігерлендіріп қойды.
Айтқандай-ақ, таңның алакеуімінен аттанып кеткен аттылы, өгізді шана­шылар көз байлана үйдің ағашын Талапкердің ортасына әкеліп түсірді. Енді әкемнен ұйқы қашты. «Ағаштар орнында ма, біреу-міреу отынға деп сүйреп әкеткен жоқ па?» деп түнімен екі-үш рет далаға шығып көріп қайтады. Енді көп кешіктірмей мектепті салмаса маза болмайтындығын сезген әкем алдын ала құрылыстың қамын жасай бастады. Ертістің жағасындағы Гусиное деп аталатын орыс поселкесіндегі тамырларына барып, үш бөшке бал сыра ашыттырып, өзінің бір қойын сол мектептің құрылысына деп бордақыға қойды.
– Ұлыңды отаулап шығарғалы жатқандай ашылып-шашылып не болды? Үйіңді беріп, енді соны салып бермексің бе! – деп шешем біраз бұрқылдады.
Шешемді әкем «Берекем» деуші еді.
– Әй, берекем-ай, ойланбайсың-ау. Алла қосса, ертең кішкене бүлдіршіндер, ішінде Зәкенім бар, сол үйдің ішінде оқымай ма? Сондағы балалардың қуанғанын көрсек, содан артық бізге не керек? – дейді.
Қар кетіп, колхозшылардың әлі егінге шыға қоймаған бір күні әкем атына мініп алып, «ал, ағайын, тілеу тілеп, балаларымызға жаңа мектепті салайық, күзде сонда оқысын, ертең колхоздың егіні мен шөбі келсе, қол босамайды» деп ауылды аралап шықты. Өзінің алдынала дайындығын, мектептің тойын өзі жасайтындығын айтуды да ұмытқан жоқ.
Ортадағы дөңді жерге орнатылған, ауыл үйлерінен әлдеқайда еңселі мектеп көпшіліктің күшімен түс ауа орнап-ақ қалды. Әрқайсысы шашуларын ала келіп, біздің үйде дүрілдетіп таң атқанша той өткізді.
Отыз төртінші жылдың күзінде мен сол мектептің екінші сыныбына бардым. Өз мектептері болмаған соң Аюлының балалары да осында оқыды. Мектепте енді екі мұғалім болды.

* * *

Өзен жағасын қашалап, жер қазып, Бұқтырмадағы тамыр орыстарынан картоп әкеліп егіп тастады. Бұл – әкемнің көптен бері ойластырып жүрген тағы бір арманы еді. Мен кішкене күнімнен еркек балаша киінуші едім, күйеуге тигенше солай жүрдім.
Балаңа сыйлық деп тамыр орыстары бірнеше үй қоянын, тауықтар әкеліп тастады. Әкем оларға бөлек қора салды. Үйіміздің алды өзен, арт жағы тау еді. Қоян өте өсімтал болады екен, қораның ішінен өздері ін қазып, тауға өздері жайылады. Тауықтар өзен жақта жүреді.
Бұқтырманың орыстары біздің ауылдан жоғары Жалпақ қайыңнан қарағай тасиды. Ары-бері өткенде 10-15 шаналы атпен тура біздің үйге түсіп, аттарын жемдеп, өздері шай ішіп аттанады. Қапшық-қапшық ақ сұлыны қардың үстіне төгіп тастайды. Шырмауықтың ашытқысымен пісірген ақ қалаштарының хош иісі үйдің ішін алып кетеді. Нандарын да қапшыққа салып алып жүреді. Шешем оларға шайды ауыз үйге үстел жасап, бөлек береді. Олар кеткен соң, кесе, ыдыстарын күлмен ысып жуып алады. Әкем екеуіміз жеп аламыз, ал шешем орыстардың тамағына қол тигізбейтін.
– Мұсаханға жаңа заман жақты, байып кетті. Жер шұқылап, шұқынық салып тастады (картопты айтқандары), қояны тауға сыймайды, тауығы өзеннің жағасына сыймайды. Қалаға барса оның отыны тез өтеді де, біздікі өтпейді. Өзі орыс тіліне судай, пысық, – деп ауылдастары әкемнің тірлігін сөз ете бастады.
Бірі құптады, енді бірі қызғанып, ағайын көре алмады.
Сол күзде өзен жағасындағы тың жерге салынған картоп мол өнім берді. Әкем өзін әңгіме ғып жүрген көршілері мен ауылдастарын шақырып алып, картоп үлестірді. Барлығын жеп қоймай, көктемге дейін қалай сақтап, қалай салу керектігін үйретті. Одан кейін «шұқынық» деп жүрген ауыл халқының көбі «Мұсаханның добы» деп картоп сала бастады.
Қыста әкем аң аулайды. Қақпан, тұзақ құрады. Мылтығы бар, қасқыр, сілеусін, түлкі, қоян, тиін, құс аулайды. Ұстағандарының барлығын Бұқтырмадағы «Охотсоюзға» тапсырып, киім-кешек алады. 1934 жылы, мен екінші класқа барған жылы патефон сатып әперді. Бір қойын сойып, орыстарға балсыра ашыттырып, тоқаш пісіртіп, Бұқтырмадағы тамыр орыстарын әйелдерімен, ауылдастарын түгел қонаққа шақырды.
Бұрынғыдай жерге жайылған дастархан емес, биік үстел, ұзын скамейка. Сыраның өзіне лайықты стақандар. Көп өзгешеліктер тәртіпке келіп қалған.
Патефон ол кезде таңсық, біздің үйден басқа ешкімде жоқ. Оның құлағын бұрауға менің қолымның әлі келмейді, тәтемнің бауыры, колхозда бұғалтыр болып істейтін Серік жүргізеді. Тойға келгендер «Мұсаханның жалғыз баласына әперген келіншегі ғой. Келін әнші екен. Мә, қалқам, әншіңнің көрімдігі», – деп маған тиын-тебендерін беріп жатыр. Жұрт, әйтеуір, патефонның даусына мәз. Орыстың частушкалары көп еді, оны естіген соң әрі қызып алған орыстар орындарында отыра ма. Бидің не екенін білмейтін ауылдың жас келіншектерін ортаға сүйрелейді. Олар «ой, мынау қаба сақал аяғымды басып кетпесін» деп сылқылдай күліп, қысылған болады. Әкемді келіндері «Жақсы аға» деуші еді. «Би дегені қайдан шыққан, Жақсы ағадан ұят болды-ау» – деп жатыр. Барлығы көңілді. Тойға таңертең келгендер түн ортасын аударып бірақ қайтты. Орыстар қона жатты. Алғаш рет біздің ауылда орыс пен қазақты өзара таныстырған да менің әкем еді.

* * *

Талапкерден төрт класты латын әрпімен оқып бітірдік. Бесіншіге 20-25 шақырым жердегі Манат жетіжылдық мектебіне алты бала оқуға бардық. Жан-жақтан келетін бала көп, әр үйге үш-төрт баладан тұрып оқимыз. Ақысы – келісімді: жылына бір қой, ай сайын ұныңды, құрт-майыңды, кәресініңді апарып тұрасың. Мен бір аталас туысымыздың үйіне орналастым. Өздерінің үш қызы, апайдың кәрі енесі, шалы бар, тұрмыстары нашар, үй тар. Жалғыз өзім екі бөлмеде еркелеп өскен маған осы жылдар тым қиын болды, бірақ оқу керек. Бесінші класты да ылғи беспен бітіріп, грамота алдым. Әкем тағы той жасады. Мұғалімдерімді, тұрған үйімнің үлкендерін түгел шақырды.
Пұзыры жоқ жалаң бас май шамның айналасында сабақ қараймыз. Таңертең мұрнымыздың іші пеш тұрбасының ысындай қарайып тұрады. Үйде тақтай еден жоқ. Шөпті жерге мол ғып салып, үстіне ескі-құсқы киіз төсейді. Ауылдан келген алты баладан 7-класты жалғыз өзім ғана бітіріп шықтым. Енді бітіргендердің ішінен үш бала Семейдегі мұғалімдер курсына баратын болдық. Әкем биесін сатып, ақшасын қалтама салып, Бұқтырмадан пароходқа отырғызып жіберді. Жолбасымыз – өзімізді оқытқан Күлсан апайымыз, ол екінші курсқа, біз бірінші курсқа кеттік.
Төртінші күні Семейге жетіп, жатахқанаға орналастық. Ауылдан аяқ аттап шықпаған бізге бәрі қызық. Әсіресе, «оны кім өшіріп, кім жағып тұрады?» деп электр шамдарына таңдандық. Асханадан тамақтанамыз. Арамызда отыз-қырық жастағы студенттер де бар. Аяғымызда – көн етік, үстімізде – қазақы шапан, басымызда – малақай. Ауылдан келгенімізді сұрамай-ақ, киіміміздің өзі айтып тұр. Етіктің басы көмілетіндей Семейдің мол құмынан етігіміздің басы ақ жем болып, тесілуге айналған еді.
– Әй, қыздар, ақшаларың болса, мен сендерді базарға апарып, киім әперейін. Мына ыстықта етікпен жүрген ауыр және ұят, – деді де, Күлсан апайымыз бәтіңке, лайықты сәнді киім әперді. Апыр-ау, сонда бәтіңкенің бауын байлағанды да білмейміз, оны да Күлсан үйретті. Сонымен студент атанып, қала тірлігіне де бой үйрете бастадық. Бұл – 1940 жылдың күзі еді.
Бірінші курс аяқталуға аз-ақ қалған. Соғыстың суық хабарын мұғаліміміз сабақ алдында естіртті. «Неміс жауыздары біздің жерге баса-көктеп кіріп кетті. Енді әскер жасындағы ер адамдар осы арадан майданға алынады. Бұйрық осы!» – деді. Күнде толып отыратын мектебіміз ертеңінде құлазып, бос қалды, ер адамдардан біреу де қалған жоқ…
Бірінші курсты кілең бестік бағамен бітіріп, қолыма сары қағаз алдым. Енді ауылға қайтудың қамына кірістім. Патефонға мембрана, пластинка, ине алдым. Әкеме көйлек, кепеш, етік, шешеме көйлектік мата, сәлемдемеге көп қылып қытайдың әтеш кәмпитін, мол етіп шай алдым. Екі шабаданды лықа толтырып, пароходпен бесінші күні Бұқтырмаға жеттім. Ол кезде біздің Аюлы Ұланнан шығып, Бұқтырма ауданына қарайтын.
Алдымен аудандық оқу бөліміне кіріп, кінешкемді көрсетіп, жағдайымды айттым. Ондағылар қолыма жолдама ұстатып, мені «4-класқа дейін бала оқытасың» деп Қарақол ауылдық мектебіне жіберді.
Жетектегі атымен әкем мені тосқалы екінші күн болыпты, енді жайлауға алып қайтты. Шешем де қатты сағынып қалған екен: «Тоғыздан қалған жалғызым» – деп бір жылап, бір күліп қайта-қайта құшақтайды.
Әкем екі ферманың адамдарының басын қосып, тағы да той жасады. Жаңа ине, мембран салған соң патефон да сарнап кетті. Алайда ауылда ер-азаматтар жоқтың қасы. Әкемнің Әкімхан, Досымхан атты екі інісі, шешемнің жалғыз бауыры Серік те майданға алыныпты. Ауылда қалғандар – кәрі-құртаң, бала-шаға, әйелдер. Адамның аздығынан «Құрамыс» пен «Талапкерді» қосып, бір ғана «Аюлы» колхозы етіпті. Колхоз бастығы жетпісті аралап кеткен, хат танымайтын Құдагелдінов Рамазан атамыз екен. Резеңкеге ойып жазған фамилиясы бар, соған сия жағып, әкелген қағаздарға баса салады. Ол – қол қойғаны. Сол атамыз аудандық оқу бөлімінен «Хат-шот жүргізетін ешкім қалған жоқ. Оқыған балалардан бізге кісі бер?!» – деп барады. Кім бар? Биыл ғана оқу бітіріп келген, сиыршы Мұсаханның баласы бар. Ол жас, небәрі он бесте.
– Оған әкесі болысады. Ол хат-шот жүргізсе болады, – деп райкомға приказ шығартып, ол приказды алып келіп, әкемнің қолына ұстатады.
Бұдан өткен қорлық болар ма. Өзім комсомол мүшесімін, бас тартсам «контра» болып шыға келем. Бәрі соғыстың кеселі. Сонымен мұғалім болып, бала оқытамын деп алып-ұшып келген мен колхозға бухгалтер болып, шыға келдім. Бір жылдан соң майданнан бір аяғынан айрылып келген бір ағайға бұл қызметімді өткізіп, сиыр пермесіне бастық болып тағайындалдым. Он жетіге тола қоймаған кезім еді.
Пермеде мыңнан аса сиыр, қырық-елудей жұмыскер бар. Сүт тартатын 3-4 сеператорымыз бар. Жоспар да, бұйрық та күшті. Бес күнде пәлен центнер май, ірімшік өткізесің, әскерге жылы киім, етке мал тапсырасың. Оны уақтылы салмасаң майданға зиянкестік жасаған адам болып, айдалып кетесің. «Заман болса мынау, жалғыз баламды соттатып аламын ба» деп жетпісті аралап кеткен әкем күндіз-түні дамыл көрмейді. Маусым мен шілде айларында сиырды күніне үш рет саудырады. Өзі барлығын қадағалап, басқарып жүреді. Бастық деген атым болмаса, менде көп мән жоқ. Әкемнің көлеңкесі сияқты болып жүрдім.
Колхозда күш-көлік жоқ, шеккеніміз – өгіз. Майды қолмен шайқап, үлкен қазандарға ерітіп, тортасын айырамыз. Оны марліге сүзіп, піләктарға құямыз. Бес күндікте 10-12 піләк майды жайлаудан 60-70 шақырым Бұқтырмаға әкеліп тапсырамыз. Қой пермесі брынза тапсырады. Жолға шығарда перме-перменің бастықтары өзара хабарласып, жайлаудан бірге шығамыз. Өңкей әйелдер. Жолы қиын, кез-келген жерде арбамыз ауып, жайрап жатамыз. Сондай кездері бір-бірімізге болысу үшін бірге жүреміз. Өгізбен жолға қонып, жайлауға төрт күнде әзер ораламыз. Май тағы толып қалады, тағы кетесің. Мен сол май тасығаннан босамадым. Басқа кісі жоқ, әрқайсысының өзінің жұмысы бар. Ол кезде Ертіс жіңішке, паром екі басын екі жағаға бекітіп қойған сырғыма темір арқанмен жүреді. Үш брішке түссе паром толып қалады. Тайынты, Манат – екі селсоветте төрт колхоздан – сегіз колхоз. Солардың әрқайсысысында қой, сиыр пермелері бар. Сол он алты пермеден май, брынза әкелген брішкелерге Ертіс жағасы толып кетеді, кезекпен өтеміз, сол жағаға қонамыз…
Малдың қыстық шөбін шабу, жинау, тасу, қора-қопсыны жөндеудің барлығы – малшылардың өз мойнында. Әйелдерге шөп шабуды үйрететін – әкем, орақтарын шыңдайды. Қатты шаршайды. Майдандағы екі інісінен де «қара қағаз» келген. Ауылға мұндай қаралы хабар жиі келіп тұрады, жылау-сықтау көп. Майданның планы толмай жатыр деп барлығын сонда жібереміз, халық ашқұрсақ.
– Балам, осынша малды бағып-қағып отырған – осылар. Сүт, майынан тым қыспа, – дейтін. Абраттарын шелек-шелек алып, ірімшік, сүзбе, айран ғып ішеді. Өлген малдың етін әкем қылдай ғып бөліп береді. Біздің перме тоқ болды.
Бастық болғаныма жылдан асса да, өз төтемнен бастап кетер ісім болған жоқ. Әкем таңертең сиырға кетерінде маған «бүгін жұмысшыларға ананы, мынаны істет» деп айтып кетеді. Әйтеуір мен сол айтқан шаруаларды қате қылмай, уақтылы істетіп қоямын, әкемнің айтқаны – маған заң. Шешемнің жалғыз бауырынан да «қара қағаз» келді. Құдайым, соғыстың бетін ары қылсын…

* * *

Ертіп алған екі тазысы бар, мойындарында мылтық, салт атты алты орыс бірде таңертең ауылға сау ете қалды. Орысты сирек көретін қыр қазағы алғашында үрпиісіп қалған. Олардың перме бастығын сұрап тұрғанын түсініп тұрмын, бірақ жөн сұрасып, шүйіркелесе қоятындай тіл жоқ. Бір балаға атымды мінгізіп, малда жүрген әкемді алдырдым.
Сөйтсек, ала жаздай Манат колхозына тыныштық бермей, өрістен он бір бас сиырын көтеріп кеткен бір ала мойнақ аю пайда болыпты осы маңда. Малшыларда оны ататын мылтық жоқ. Содан манаттықтар аю ататын кісі беріңдер деп ауданға тапсырыс берген ғой. Мына келген сол аңшылар болып шықты. Аудандағылар «Сендер тура Аюлыға барыңдар. Сонда Охотсоюздың мүшесі Кереев Мұсахан деген бар. Өзінің мылтығы да бар, Аюлың қайда жатқанын да сол тауып береді» – деп аттандырған ғой.
Аңшы орыстармен біраз сөйлескен соң әкем маған. «Сен бізбен бірге жүресің!» – деді. Шешемнің «Баланы шошытып, жүрегін жарайын деген екенсің» дей бастаған сөзін шорт үзді:
– Қайдағы бала. Перменің бастығы емес пе, қайта көрсін, пысып, шынығады.
Орыстарға бір-бір аяқ абыроттың айранын ішкізіп, әкем өзінің мылтығын алып, ауылдан сегіз адам болып аттанып кеттік. Төрт-бес шақырымнан соң қарағаны мен ұшқаты да, қызылқаты мен қарақаты да мол бір қалың, үлкен шатқа қарай бұрылдық. Осы сайдың теріскей бетіне біз салт барып, шелекті білегімізге іліп алып, аттан түспей-ақ қалың қызылқатты саумалап, лезде шелегімізді толтырып алатынбыз. Сондағы қараңғылықты айтсаңызшы, одан варенье қайнату дегенді білмейміз. Столға төгіп қойып, тойғанымызша жеп, қалғанын тауыққа шаша салатын едік.
Сонымен сол сайдың алдындағы жазыққа әкем аттарды қалмақша байлап, «пацан осында қалсын» деп орыстар мені аттардың жанында қалдырып, өздері жоғары кетті. «Зәкен, сен қорықпа, біз Аюлы саған жібермейміз» деп әкем де аңшыларға ілесті.
Екі сағаттай болды, әлі дыбыс жоқ. «Кісілерден қорқып, сайды құлдай қашса аттарды ойрандай ма, әлде мені іле кете ме» деген үрей ене бастады бойыма. Жылқы малы сезімтал ғой, бір уақытта олар тынышсызданып, құлақтарын қайшылап, жер тарпи бастады. Мен одан сайын қорқа бастадым. Бір уақытта мылтық атылды. Жараланған аю мына шаттан қашан шыға келеді деп мен тұрмын. Зәре жоқ, өне бойым дірілдей бастады. Енді мылтық даусы қосарлана шықты. Тағы атылды.
Не заманда әкем келді.
– Сен атыңа мін. Манаттың Қайқаңдағы пермесін білесің бе?
– Білем.
– Білсең, соның бастығына бар. Ат-арба берсін, бір кісісін ертіп берсін де.
Әкемнің айтып тұрған пермесі – колхоздың Шұбарқайың жақтағы жайлауы. Барсам, бастық әйел жоқ, бір жұмыспен ойға кетіпті. Әкем айтқан ат-арбаны алып келдім. Біз келгенде орыстар Аюлы сүйреткімен төменге сүйреп әкеліп, сойып жатыр екен. Бес жасар атан өгіздей, сары мойнақ, еркек аю екен. Әкемнің қанжығасында алаша қоржыны жүретін. Сол қоржынның екі жақ басына Аюлың жұмсақ етінен толтырып алды. Аюлың терісін арбаның үстіне салып, етін соған орап, арқанмен байлап, орыстарды Бұқтырмасына жіберді.
Өзі қоржындағы етін ауылдағы дояркілерге туратып, үлкен қазанға майға жүздіре қуырдақ қуыртып, перменің кісілерін бір тойғызды. Сойғанын көзіммен көріп, мүңкіген иісіне жүрегім лоблыған мен Аюлың етінен ауыз да тимедім. Қайран шешем, мені аттан түсіріп алып, ұшықтап, жүрегімді аптап жатыр.
Әкем артынан айтып отырғанын естідім, Аюлы иттер тауыпты, әйтпесе таптырмайды екен. Іні жер астында, үстін шөп басып кетіпті. Иттің үргеніне шыға қоймады, біз сол ит үрген жаққа қаратып бір-екі рет мылтық аттық. Сол мылтықтың даусынан шошынып шыға келді де, тік тұра қалды. Жан-жақтан атқан соң қашуға шамасы келмеді, жалғыз екен…
Аюлың адам бармас жатқан жері,
Кереев Мұсаханның атқан жері, – деп бұл оқиғаны ауылдастары көпке дейін әңгіме етіп жүрді.
Әкем айтқандай, мен шынында да біраз пысып, қатып, есейгендей болдым. Бұрынғы мініп жүрген атымды тастап, колхоздың қара айғырын ұстап міндім. Қара айғырдың қасиеті – қандай боран-шашында адастырмайды, ұзақ жолға белді, мықты жылқы.

* * *

1943 жылдың қысы қатты болып, қары қалың түсті. Жайлауда перменің, жалғыз біздікі емес, бірнеше колхоздың бойдақ тайынша, жылқылары қыстайтын. Оларды анда-санда барып, бір көріп қайтамыз, өлген-жіткендеріне акті жасатамыз. Онымен айналысатын жетпістің ішіндегі Седір дейтін кәрі орыс шалы, мал першілі.
Қаңтардың ортасында сол Седір шалды ертіп алып жайлауға аттандым. Астымда – қара айғыр, үстімде – белі бүрмелі қара тон, аяқта – пима, басымда түлкі тымағым бар, киім жылы. Мойнымда әкемнің мылтығы, белімде патронтаж. «Керегі болады» деп әкем мені далаға апарып, нысана тігіп, соны атқызып үйреткен болатын. Қалай оқтайтынын үйреткен.
Күн ашық болатын, жайлауға жақсы жетіп, малға акті жасатып, шаруамды бітіріп алдым. Мен апарған першілді тағы бір перме алып кетті. Түс ауа қайтпақ болып едім, Сәбит деген атамыз:
– Әй, балам, күн бұзылғалы тұр, жайлауда қасқыр көп, сен тіл алсаң қайтпа, – деді.
– Жоқ, ата, қайтам, ертең ауданға барып, жылдық есеп берем, уақыт тығыз, – деп қайтып кеттім.
Келген ізімізді мана түс ауа басталған ызғырық жауып тастапты. Қар қалың, аппақ дүние. Біраздан соң жел күшейіп, боран басталды. Күн де қарауытып, маңайды қараңғылық торлай бастады. Ұйтқи соққан жел бетке тікендей қадалады. Алдыңғы жағым ақ түтек. Тұмсығына қар кірген айғыр анда-санда мойнын төмен салып, пысқырып алады. Тайынты басында бір асу белгі бар еді. «Әттең, соған жетсем» деген көкейімдегі ой. Қара айғыр боранды маңдайымен сүзіп, жылжып келеді. Тіпті жүріп келе ме, жүрмей келе ме, оны да айырып болмайды. «Адассаң, аттың басын тартпа, жолды өзі тауып алады. Ерден ұстама, ауып қалуың мүмкін, аттың жалынан ұста» деген әкемнің ақылымен, жүгенді білегіме іліп бос жіберіп, қара айғырдың жалынан мықтап ұстап алдым. «Қасқырдан секем алсаң, мылтықты анда-санда атып қой» деген. Оған шама қайда. Қайдан келем, қайда барам, білмеймін. Түтеген қалың ақ бұлттың ішінде келе жатқан сияқтымын… Бір уақытта қара айғыр ышқынып, тік шапшыды. Анықтап жан-жағыма қарасам, ышқына соққан боранның ара-арасынан жылтыраған сәулелер көрінген сияқты. Сездім, қасқырдың көздері түнде от сияқты болып көрінеді дейтін. Жандәрмен мылтығымды қолыма алып, екі рет аттым. Біраз жүрген соң қара айғыр тағы да тік шапшып барып, шыр көбелек айналды. Тағы мылтық аттым. Киімім қалың ғой, тоңғанды қойып, ыстықтап кеттім, алдында жан алқымға келген жүрегімнің дүрсілі аздап басылғандай, оның есесіне денемді үрейдің майда дірілі билеп алды. Қолым аттың жалында, айрылсам – біттім. Мылтығымды жиірек атып қоям, патрон бітуге айналды. Өзім де қан сорпам шығып, әбден қалжырап, шаршадым. Аспан мен жер тұтасып кеткендей көкдолы боран. Қанша жүргенім белгісіз, бір уақытта қара айғыр кілт тұрып қалды. Қамшыласам жүрмейді. Жарықтық тұмсығын біздің үйдің қашасына тіреген екен, «уһ!» дегендей болдым. Сілем қатып, өздігімнен аттан түсе алмадым. Әке-шешем де ұйықтамай, үрейлене тосып отыр екен. Жүгіріп шығып, «Құлыным, келдің бе?!» дегенде сөйлеуге дәрмен жоқ, жылап жібердім. Аттан домалап түстім. Аяқ-қолым құрысып қалыпты. Үй жылы екен. Шешіндіріп, төсегіме жатқызғандарын білем, одан басқа түк білмеймін.
Ертеңінде кешке таман болуы керек, үй іші күңгір-күңгір әңгіме.
– Сенің балаң жайлаудағы малға першіл әкетті деп естіп едік, аман-есен келді ме… түнде қораның төбесінен түсіп, біздің перменің көп қойын қырып кетті. Алты қасқыр екен, ататын мылтық жоқ. Бүкіл перме болып қуалап, Тайынтыны асырып жібердік…
Бұл – Кіндік колхозының қой пермесінің бастығы Шәкер ақсақалдың дауысы. Олардың пермесі Тайынты сайынан түсе беріс жолда болатын. «Менімен еріп келген қасқырлар болар» деп топшыладым. Ұйқым ашылып кетсе де тұрғым келмеді. Қайта жылы көрпенің астында бұйығып жата бергім келді.
Шәкердің айтысы бұл жақтың қасқыры бір-екіден ғана жүруші еді, мынау көп екен.
– Әйтеуір балаң аман келіпті, Аллаға шүкір. Балаңды жазым қылды ма деп қорқып едік. Және ана қырылған қойға першіл керек, соны сұрайын деп келгенім ғой.
– Балам кеше кеткеннен бүгін таң алдында келді. Алдымен құдай, сосын қара айғыр ғой баламды аман-есен алып келген. Айғырдың әбден есі шығып кетіпті, жабу жауып, жылы қораға кіргізіп қойдым. Шөп те жемейді, жем де жемейді, денесінде жара жоқ секілді. Першілің сол жайлауда қалған болуы керек. Бала әлі тұрған жоқ…
– Баламның аман-есен оралуына деп атаған малым еді, – деп әкем бір тоқтысын сойып, көршілерге таратып берді.

* * *

Біздің «мәшін үйіміз» – төрткөз әйнегі бар, тастан қалап салған үлкен бір бөлме. Ортада үлкен қазан орнатылған ошақ. Мәшін үй деуіміз – сүт тартатын қол мәшинелеріміз осында. Кілегейді әйелдер шелекке құйып алып, қолмен май шайқайды. Бір бұрышта – менің қағаз жазатын столым. Барлығы осы бір бөлмеге сыйып тұр. Қазан пешке жағатын отын да осында. Күз болып қалған, бұл – етке мал тапсыратын уақыт.
Әкем шақырып алып, «Сен бастықсың ғой, етке қандай-қандай малды тапсырмақсың?» – деді. Менде үн жоқ. Ішімнен «менен несін сұрап отыр, өзі де білмей ме» деп ойлап қоям.
– Қағаз, қарындашыңды ал, мен айтып отырам, сен жаз, – деді.
– Алдымен, үлкен екі бұқаны жаз.
Мен шыр ете қалдым. Оны өкімет мал тұқымын асылдандырамыз деп колхоз басы екі бұқадан берген. Паспорты бар. Өлсе, жоғалса сендер жауаптысыңдар деп бізге қол қойғызып алған. Әкем менің жағдайымды бірден түсінді.
– Тайынтыдағы Өкешті ат-матымен сүзіп өлтірген осы бұқалар емес пе. «Кіндіктің» сиыршысын сүзіп, кемтар ғып қойған да осылар. Осы бұқаға шағылысқан тайыншалардың белі опырылып өлгенін өзің көрдің. Сиырлар бұзауын таба алмай, қарындарын жарып, першілдің алғанын білесің. Әйелдер қорқып сиыр сауа алмағандықтан мен екі бұқаны әупірімдеп бөлек жаямын. Бұл бұқалар біздің сиырларды асылдандыра алмайды. Сен қорықпа, райкомыңа өзім жауап берем, – деді.
Әкемнің айтқаны – заң. Жоспар күшті. Қыстан шыға алмайды-ау деген кәрі-құртаң, сүті қайтқан малдардан тағы 100 басты іріктеп, жанына бір баланы ертіп, әкем тапсыратын малды Өскеменге айдап кетті. Ана екі бұқаны әкемнен басқа адам айдап апара да алмайтын. Жұмыс қолы жетіспейді, әкемнің орнына сиыр бағып мен қалдым.
Әкем малды тапсырып, қайтар жолда Бұқтырмада райкомға кіріп, жағдайды айтып бір жұмада қайтып келді. Сол жолы еттің жоспарын Аюлы колхозы бірінші болып орындады деп газетке шықтық. Бізден көріп, сегіз колхоз да өздерінің асыл текті бұқаларын етке өткізіп құтылды. Әйтеуір, әкеме барлығы да алғыс айтып жатты.
Бір күні түннің ортасында мойындарына мылтық асқан екі орыс, бір қазақ үйге кіріп келді.
– Перменің бастығы осында ма?
– Иә, мен, не жұмыспен жүрсіңдер, – дедім.
Әке-шешем үрпиісіп қалды.
– Киініңіз, сізді алып кетеміз, – деп өркөкіректенді біреуі. Мен бір сәт ана жолы етке өткізген бұқалардың кесірі ме деп ойлап қалғам.
– Жазығы не, не үшін әкетпексіңдер, – деген әкемнің сұрағына қазағы:
– Перме бастығы трудармиядан қашқан С. деген адамды жасырып, тығып отыр. Қашқынның семьясы осында екен, бізге, ГПУ-ға қағаз түсті, – деді.
Мен бұрынғыдай ынжық емес едім, заманның жүгі адамды шынымен-ақ шыңдайды екен. Мен де қатты кеттім:
– Қолдарыңда дәкүменттерің бар ма? Егер заңды білсеңдер перменің маңына рұхсатсыз келуге болмайды. Әлде өздерің малды айдап кетуге келген қашқын банды шығарсыңдар. Менің бағып отырғаным қызыл әскердің малы. Көрсетіңдер дәкүменттеріңді.
Қолдарында ешқандай дәкүменттері жоқ екен, тосылып қалды.
– Осылармен ерегесіп қайтесің, тінтсе тінтсін, – деді әкем.
Сонымен әлгі үшеуі біздің үйді, содан соң (С.-ның) үйін тінтіп, іздегендерін таппай қайтып кетті.
С.-ның трудовой Армиядан қашып келгені рас болатын. Даладағы қоста жатып, әйелдердің етік, пималарын жамап-жасқап беретін. Олар оған сүтін, ірімшігін апарып беріп тұратын. Семьясы осы ауылда, алты баласы бар еді, кәртеңдеу әйелі бұзау бағатын. Әрине, ауылдағының біреуі осының бәрін ГПУ-ға жеткізген болуы керек.
Әкем қорқып қалды. Атын ерттеп, түнделетіп С.-ны Самар жақтағы бір қарындасына апарып салды.
План деген үсті-үстіне келіп жатады. Сенде бар-жоғына қарамайды. Ет, май, астық, жүн тапсыруың керек. Қия бассаң райком шақырып алып, «бюроға салып бұйралап», теріңді сыпырып алады. Колхоз бен колхозды өзара социалистік жарысқа қосып, планды қайсысы бірінші болып орындайды деп аласұртып қойды.
Көрші колхоздың бір ақсақалы «Мұсаханның мына баласы қандай пысық, үйірдегі асау айғырды үйретіп мініп алды, пермесін күндіз-түні аралап, аттан түспейді. Бәрімізге ақыл айтып, жөн сілтейді. Жап-жас бала, мен ұрғашыда мұндай пысық адамды көргем жоқ» дейтін көрінеді. Онысы рас, мені алдымен әкем, сосын замандастарымызды соғыс үйретті ғой.
– Атқа мінгенде ердің қасынан ұстап алып, өзіңді өзің салмақтап жатпа, аттың жалынан ұста да, аяғыңның ұшын үзеңгіге салып, ырғып мін, – дейтін әкем. Жеңіл ақ кашовка істетіп берді, күміс ертоқымым бар. Қанжығада тұсамыс. Түскен жерде ауыздығын алып, атымды тұсап қоям. Ол да әкемнің үйреткені.

* * *

Халықтың көптен күткен Жеңіс күні де келіп жетті. Ауылда майданнан кісісі келген үй қуанып жатса, келмегендері аза тұтуда. Пермені майданнан жараланып оралған бір ағайға өткізіп, 1945 жылдың жазында колхоздың орталығына көшіп келдік. Әкем екеуіміз құлаған қораның төбесіне салма жауып жатқан бір күні біздікіне екі атты кісі келді. Мен танымаймын және олар кім деп сұрағам да жоқ. Өйткені, қазақ қонақсыз болған ба. Әлгі екі ақсақалды үй-іші етін асып, қатты күтіп шығарып салған болатын. Ертеңінде шешем мені оңашалап алып:
– Саған бір сөз айтсам өкпелемейсің бе? – деді. Ойымда ештеңе жоқ:
– Неге өкпелеймін, айта бер.
– Сені біз, міне, он тоғызға дейін ер баланың киімін кигізіп өсіріп едік… Енді…
Бетіне қарасам шешем жылап отыр.
– Неге жылайсың, тәте, айтсаңшы.
Жаулығының үшімен көзін сүртіп:
– Кеше келген екі кісі саған құда түсе келіпті. Оның да өзіңмен жасты жалғыз баласы бар екен, Баймырзадағы өндірмеде жұмыс істейді екен…
Өне бойым лезде бір ысып, бір суыды.
– Сендер не дедіңдер! – деп шешеме ақыра сөйледім.
– Біз не дейміз. Әкең: «балам өзі біледі» – деді, – маңдайынан қақпай, еркелетіп өсіріп ем, табиғаттың заңына қарсы бола алмаймын, – деп аттандырды.
Мен бір ауыз тіл қатпай, далаға шығып кеттім. Бір айдан кейін біздікіне екі жігіт келді. Шай ішкен соң, әкем маған:
– Балаларға патепоныңды тартып бер, – деді.
Мен ойнатып бердім. Жігіттерде үн жоқ…
Осылайша олар үш-төрт рет келді. Әкем бір күні мені шақырып, былай дегені әлі есімде:
– Зәкен, сені мен еркелетіп өсірдім. Мен болсам қартайдым. Сенде аға, бауыр жоқ, оны өзің де білесің. Кәрі әке-шеше саған ұзақ жолдас болмайды, – деп біраз толғанып отырды. – Сен біршама жасқа келдің. Мына келіп жүрген бала да өзің сияқты біреудің жалғызы екен. Бірнеше келді, саған сөйлесуге батылы бармай жүр, осыған сен не дейсің?
– Өзің біл, әке!, – деп едім, әкем қуанып қалды.
Содан бастап той қамына дайындық басталып кетті. Әйелдің көйлегін алғаш рет тойда киіп, табиғаттың заңына мойын ұсындым. Алпыс жылдан аса өмірлік серігім болған Қабдыләшімнің босағасынан аттағанда мен бүкіл балалығыммен, еркелігіммен, ерте есейген бозбала-бойжеткен шағыммен мәңгілік қош айтысқанымды бүкіл жан-дүниеммен сезіндім.
Біздің қазақ ұл туса, сүйіншісіне астындағы атын түсіп береді, ал қыз туса, үндемейді. Оның мәнісін енді ғана түсіндім. Барған жерім – мәре-сәре қуаныш. Ал әке-шешем екеуі ғана даңғарадай үйдің ортасында шошайып қала берді. Оңай емес екен. Ол 1946 жылдың қинуары еді. Қайта айналып келмейтін, қызығы да, шыжығы да мол балдәурен шағыммен мен осылай қоштастым…

* * *

Қазақ айтушы еді ғой. «Заманың түлкі болса, тазы болып шал» деп. Бірақ, заманың үнемі түлкі бола бермейді екен, бүгінгі заман сияқты тазы болып, өзіңді өме қаптыруы да мүмкін. Ал, менің заманым қандай еді? Бес жасымнан ашаршылықты, он бір-он екімде қуғын-сүргінді көрдім. Одан соң аштықтың аз-ақ алдында жүріп оқу оқыдым, бой жете бере сұрапыл соғыстың зардабын – еңіреген жетім мен жесірді, ұйқы-күлкісіз, жанталасқан қыр еліндегі өмірді көрдім. Міне, адамның алғашқы талап-жігері – балалығым мен жастық шағымның үнемі жүдеушілікпен, иініңді бір көтертпейтін жасумен, төменшіктеумен өтіп кеткенін білмей де қалдым. Енді, міне, күзгі ағаштың үзіліп түскен жапырағындай мыжырайып отырғаным мынау: екі жағым суалып, көз алдарым бұқаның мойын терісіндей қыржиып. Мұндай болам деп кім ойлаған?. Бір кезде қос жанарым ботаның көзіндей мөлдір, аппақ маңдайлы, қызыл шырайлы, үкінің балапанындай сары қыз едім-ау.
Сексеннен асқанда да ой, сезім, көңіл қартаймайтын сияқты. Бірақ сол ой, сезім, көңілдегіні іске асыруға шамаң келмейді екен. Көз бұлдырап, қол дірілдеп, аяқ сырқырап, өз денең өзіңе бағынбайды. Ұйқы қашып, көңіл алабұртып, ақыл да тұрақтамай, бірде кіріп, бірде шығып жүреді. Ми жеткенмен, келістіріп жазуға тіл жетпейді.
Осы өткен ғұмырымды зерделей қарасам, қуанышым да, ренішім де аз болмапты. Тіршіліктің, заманның үнемі алға жылжуы тарихи заңдылық қой. «Заманымды көксеймін» дегенімнің бекер екенін білемін: бүгінгі жалғыздықтан құса болып, жастық шағыңды сағынғанда, шүйіркелесер замандастарыңды аңсағанда өзіңді өзің алдарқату үшін айтылған жай сөз ғой. Әйтпесе, өзіңнің соңыңнан жапырақ жайып, қаулай өсіп келе жатқан жас өскінге, заманы бөлек келешек ұрпаққа дер кезінде орныңды бергенге не жетсін. Барлығы да Алланың қолында ғой. Арманыңның алды тұмшаланса, өмір жолыңның да тұйықталғаны екен.
Әкем айтушы еді: «Өмір – дастан, өтер бастан», – деп, сол жарықтық бізге де таяған сияқты. Соңғы кездері әкем түсіме жиі кіретін болып жүр, даналығын осы ғұмырымда көп көрген сол бір қатқан қара шалды қатты сағынып жүрмін.
«Е, балам, халыққа жаға білме, ұнай біл. Тым ащы болма, түкіріп тастайды, тым тәтті де болма, жұтып қояды» дейтін. «Мақсатыңа, көздеген жеріңе, алған нысанаңа қарай жүргенде – алыс екен деп асықпа, биік екен деп бәсеңдеме, өр екен деп өкінбе, қиын екен деп қиналма» дегенді де әкем айтатын. Данышпан әкемнің «Өлі – тірінің азығы, жақсы сөз – жаман сөздің қазығы» деген мәтелі болушы еді. Араларына толар-толмас жыл ғана салып, алдымен шешем, соңынан әкем келместің кемесімен 1960 жылы соңғы сапарға аттанды.
Аллаға разымын, бас бер дедім, алты балам бар, ұзақ – жасым сексенге тақады. Аллаға мың бір шүкір, тәубә деймін.
Мен шамам келгенше әкемнің айтқанынан ауытқығам жоқ.
Күн артынан күн өтер қайтып келмес,
Ажал, шіркін, адамға айтып келмес, – дегендей, оқыста жетіп келетін ажалыңды қарсы алуға мен дайын сияқтымын, өкінішім жоқ. Жалғыз-ақ аманатым – осы көк дәптерде жазғандарым тасқа басылып шығып, ішінен ұрпағымның бірі болмаса бірі көңіліне түйер тарыдай ғана дәнін алса – менің ғұмырымның босқа өтпегені. Ал мен әкемді сағынып жүрмін…

* * *

Нағашы апамның менің қолыма тапсырып, аманаттап кеткен көк дәптерінде ел мен жердің шежіресі, тарихы, өлең-жырлары да бар екен. «Менің бұл шимайым – қарап отырма, бір нәрсеге жарап отыр дегеннің кері ғой. Арман көп, дәрмен жоқ!» деп өзінің күнделігін нағашы апам мынадай өлең шумақтарымен аяқтапты:
Өлсең, саған, айтшы, кім қамығады?
Түсінбеген сөзіңді, шала ұғады.
Жүре берсең жалғанда, бұл қалыппен,
Ұл-қыздарың күтуден жалығады.
Бұл сөзімнің бәрі шын, жалғаны жоқ,
Жалығумен тіпті өзім қалғаным жоқ.
Білгенге – болды тәмам, енді сөз жоқ,
Сексеннен астың, Зәкен, саған жүз жоқ!
Өзіне өзі үкім шығарғандай қатал жолдар екен. Соңғы парақты жауып, апамның өзіме артқан аманатын орындай алсам игі деп жазу столымда есеңгіреп, ұзақ отырып қалдым. Көк дәптердің мазмұны киноның ленталарындай көз алдымнан тізбектеліп өтіп жатыр, өтіп жатыр… Нағашы апамның соңғы кездері ерекше сағынып жүрген әкесінің жанына барып, мауқын басқанына да бірнеше жыл болып қалды. Аллаға шүкір, артында ұрпағы қалды, желкілдей өсіп келе жатқан жас өскін ­– немере, шөберелері, көзін көрген – «көзкөрген» туыс – жұрағаттары алтын апаларын ұмыта қоймас. Ал, енді адамның пенделік ғұмырының өлшеулі екендігі табиғаттың заңы, жаратушының жазуы. «Жаныңыз жәннатта болсын!» деген ақ тілектен басқа қолыңнан келер еш қайраның жоқ…

Айтмұхамбет Қасымов