Елінің болды ғайып Таңжарығы,
Білетін арттағыны, алдағыны.
Жұлдыздай аспандағы ағып кетті,
Өшкендей жердің сәуле шам-жарығы!..
(Рымбек досының жоқтауынан)

Империялық пиғылы асқынған аю мен айдаһар саналатын көршілеріміздің басы қосылып, бодандықтың қайыс ноқтасы есеңгіреткен ұсақ елдерді буржуазиялық, пролетарлық революциялар сүргінінен өткізіп, енді коммунистік езгінің темір ноқтасын басына бекем кигізіп, түбіне жетуді мақсат еткен лас, арамза, зұлмат саясаттың апофеозін біз Тұрлыбек Мәмесейіттің «Таңжарық» роман-дилогиясындағы (Алматы, 2017) тағдыршешті тарихи оқиғалардың телегей толқындарын бастан кеше сезініп, өзек өртеген өрелі сұрақтарға жауап табамыз.
«Таңжарық» дилогиясы таза тарихи, тарихи-революциялық романдардың сапына жатпайды, оған ғұмырнама-биографиялық романға қатысты жанрлық ерекшеліктер, публицистикалық поэтика да жат емес. Олай дейтініміз, ғасыр мен ғасыр түйіскен аласапыран шақта заманның саяси-әлеуметтік тынысын, қоғамның керітартпа және прогресшіл күштері арасындағы қаншама миллиондаған адамдардың қанын мойнына жүктеген бітіспес күресті қаз-қалпында суреттеп, «Арғымақтың аяғын арқан шалып, Есек озып бәйге алған заман болғанын» (Біржан сал), ақиқат өмірдің боямасыз болмысын алдыңа тосады.
Әбіш Кекілбаевтың «Ал, әдебиет көрген-білгенді жазбайды. Көз жеткен шындықты толғайды», – деуі қисынсыз емес. М.Әуезовтің «Абай жолын», Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» повесін жазуында Абай мен Ұлпанды «көрген-білгенін» емес, Абайдың Абайлығын, Ұлпанның Ұлпандығын, жұрт жете танып-біліп, барыңның бағасын парықтауға үндейді. Осыдан шығатын уәжге сәйкес Тұрлыбек Мәмесейіт те «Таңжарық» роман-дилогиясында аз ғұмыр сүргенмен, жүзінен жылылық пен мейірімділік, парасаттылық пен бекзаттық нұры төгіліп тұрған, тумыс-болмысымен мінезге бай, кісілігі биік, дархан табиғатты, зұлымдық, қатыгездік, әділетсіздікке иілмейтін қайсар, халық бостандығы жолындағы күреске бекем бел буған ержүрек халықтың болмысы мен рухының символы, ксенофиясы болуға тиісті асыл азаматының тұлғасымен жүздестіруге, артында аһ ұрып қалған жұрты «жердің сәуле шам-жарығы өшкендей» күйзелуі себеп-салдарын, Таңжарықтың Таңжарықтығын көркем тілмен кестелеуде алдына А.Горькийше тұжырымдағанда: «Нені жазуым керек, қалай жазуым керек, не үшін жазуым керек» дейтін үш сұрақты қойып, соған толық жауап таба алатын дилогияны өмірге әкелген. Бұл сияқты халық тағдыры табанға тапталып, қорлаудың шегіне жеткен қызыл саясаттың жүгенсіздігін әшкерелеп, жан түршіктіре жазу барысында «адам өмірдің өлшеуіші, қозғаушы күші, тірлікті дамытушы, қоғамды түзетуші» (А.Еспенбетов), зұлымдықтың көрін қазушы екенін, ізгіліктің жеңбей қоймайтынын көркем кестелеу өз алдына, ең бастысы, характер мен жағдайдың өзара әрекеттесуіне мүмкіндік жасау қажет. Ол қиынның-қиыны, кейіпкерлердің ішкі жан сезімін, тұлғалық доминантын терең толғап жеткізу, демек, абыройына әжім, азаматтығына көлеңке түсірмей бейнелеу үшін кейіпкерлеріңнің өмірін терең үңгіп, табанды зерттеуге міндеттісің. Асылы, Олжас Сүлейменовше толғансақ: «…ой-таным кеңдігі қажет, миды қалыптасып қалған түсініктер бұғауынан босату керек, болмысқа деген көзқарастың даму динамикасының жойқын рухын көрсету керек». Осы «керектердің» үдесінен шығу үшін Т.Мәмесейіт Таңжарықтың мәселесімен ұзақ уақыт тыңғылықты, жүйелі айналысқанына еш шүбәміз жоқ.
Тұрлыбек ес білгеннен Таңжарық жырларын, айтыстарын естіп өскен. «Өмірде тақырыптың да тағдыры болады. Шығармашылықтың ширықты жолында «мені жаз, мені жаз» деп тұратын тақырып бар да, автордың өзі іздеп табатын тақырып бар. Осы орайдан келгенде, Таңжарық тақырыбы Тұрлыбекті өзі іздеп тапқан, авторға өзі жолыққан үлкен олжа дейміз» (Ш.Елеукенов).
Таңжарық тәрізді үлкен ақын, азаттық күресінің ұраншы-идеологі, қоғам қайраткері жайлы роман-дилогия жазуға тәуекел еткен қалам ұстаған талант суреткер-жазушы, философ жазушы, реалист жазушы болмаққа керек. Өйткені, суреткер-жазушы туындысында шалқып жатқан оймен бірге өмірдің түпсіз терең, құшақ жетпейтін картинасы жатады. Бізше, Тұрлыбек Ілиясұлы аса жауапты тақырыпты игеру барысында асықпай, іштей толысу, шарқ ұрып іздену процесін бастан өткерген. Мүбәдә, «Таңжарық» роман-дилогиясына ол философ-жазушы, реалист-жазушыға лайық мектептен де өтіп, суреткерлік тегеуірінін мойындатып, әбден танылып, бойын да, ойын да тік ұстап келгені хақ.
Дилогияның бірінші кітабында жас Таңжарықтың әкесі Жолды Күнес еліндегі ежелден ұқым-тұқымымен шынжыр балақ, шұбартөс Нүптібек байдың ауылында малына қарасып күнелтеді. Жас жігіт Таңжарық Нүптібектің жылқысын баға жүріп, бозбалаға жарасқан жеті өнерді меңгеріп, гүл жайнаған Көкмойнақ, Гүлтекше, Талдыкердің құшағында, ай астында кербез сұлудай керіліп, бір қалыпты әуенмен сылдырап ағып жататын Талдыбұлақтың жағасында ән салып, ақындық таланты оянып, серілік құрып, құлжа сақаның оңқайындай үйірілген күндерді басынан өткізді. Кедейдің шаңырағында дүниеге келген асып туған асылдың қасиеті қанша болса, көресі қасіреті де соншалығын ол ерте бастан кешті. Нүптібек, Жайырбек, Еркінбек, Мақсұт сияқты байлар бітімі де келісті, ақыл-ойы да бүтін, жанып тұрған, қай іске жексең, өрге алқынбай шығатын, қолдағы қызыл балақ қыранды Күре қаласындағы қытайша-ұйғырша 3 жылдық мектепте оқытып, сауатын аштырып, сауда-саттығын өрге жүздіретін, істің көзін, қисықтың тезін табатын қолбалаларына айналдыруды көздейді.
Ел ішінде не көп, ойын-той көп. Келін түсіру, қыз ұзату, құда түсу, шілдехана, танабау тағу, алтыбақан т.б. қой бастаған серкедей ойқастап, әнін шырқап, жұлдыздай жарқырап жүретін бозбала қыз біткеннің көзқұрты емес пе?.. 15 жасқа енді толып, ішкі жан-дүниесі сыртқы бітімімен тең үйлескен, жүріс-тұрысы да ерекше инабатты, сынық, әдепті, «үріп ауызға салғандай үлбіреп бойжеткен» Жайырбек байдың қызы Күмісжан Таңжарықты, Таңжарық Күмісжанды бір жылдан кейін оқудан оралғанда көріп, жасөспірім қыздың құлпырып тұрған болмысына өлердей ғашық болып, құлай жығылады. Таңжарықтың махаббат тұтқынына айналған сәтті Тұрлыбек: «Мақпалдай қара шашы, ұзын кірпіктері көлеңкелеген мойыл қара көзі, болар-болмас қызғылт нұр тараған ақша беті, қыр мұрынның бітісіндегі жаңа піскен бүлдіргендей уылжыған қос танаудың арасы күн көрінердей үлбіреп жігіт жанын сәт сайын баурап барады. Тіпті қызыл пүліштің қиығындай жұқа ернін де, ішкен асы көрінердей ақ ұлпа тамағын да, жұқа жеңіл білезік салған ақ білегін де бүгін ғана көргендей үзіле қарап, сүйсіне тамсанады», – деп бейнелейді. Қыз Таңжарықты есігінде жүрген жалшы жігітке санамай: «Сенен басқа ешкімге қарамаймын, Тәкен!» – деп Күмісжан ғашығына шетіне шекер-мейіз түйілген жібек орамал сыйлайды. Онысы: «Тәтті махаббатымызды берік сақтайық!» – деген ымы еді. Таңжарық пен Күмісжанның өзара ынтық қарым-қатынасын сезіп қалған қыз ағасы Құмарбек пен әкесі Жайырбек «есігіндегі жалшысына тиіпті» деген сүйекке салық жайдан сақтанып, өңірдегі атақты бай Жармұқанның қатыны өлген саңырау баласына айттырып, шапшаңдатып ұзатып жіберуге тырысады. Мұны естіп қыз бен жігіт Құсөтпес шатқалын бетке алып қашады. Қыз ағасы 10 жігіт алып, жолды кесуге аңшы Мәкенді ертіп, ғашықтарды қолға түсіріп, қол-аяқтарын байлап, ауылға алып келеді. Қызды жеделдетіп қатыны өлген саңырауға зорлап қосып, ұлықты паралап, Таңжарықтың қыз ұзатылғанша мазаламауын ойластырып, оны қамақта ұстауға келіседі. Таңжарық сөйтіп Хорезмидің «Махаббатнамасындағы» ғашықтық дерті бойына жайылған жігіттің: «Нәркес көздерің жүрекке оқтай қадалар, Сенің жүзіңнен гүл де ұялар… Қара қасың қиығында азап бар, Көзқарасың арыстанды да торға салар, азаптар…» дейтіндей, намыс пен қорлық екі жақтан жанын жегідей жеп, арыстандай аласұрғызып, тірідей азаптайды. Оны 6 ай темір түрмеде отыру емес, қыз алдындағы дәрменсіздігі қинайды
Таңжарық дүниеге келіп, өскен, ер жеткен, ат жалын тартып мінген заманы өте ауыр, нағыз елді ығыр еткен, ойран-ботқасы шыққан, бүгіні қатерлі, болашағы соқыр тұманды, аласапыран шақ-ты. Әділін айтқан жөн, Т.Мәмесейіт роман-дилогиясына материал жинау барысында дауылды, бұрқасынды, құйыны ұйтқыған тарихқа бүгінгі парасат биігінен, рухани өміріміздің игі талабынан қарайтын байыпты, сабырлы, салмақты, парасатты, зерделі зерттеуші, көзі өткір, көңілі жүйрік байсалды барлаушы, сақ, әділ сарапшы ретінде танылатын тұстары мол.
Ұлы Абай: «Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болатынын» баса айтқан ғой. Тұрлыбек Таңжарықты осы құнарлардан нәр алып, тамырды тереңнен тартуына, арнасы мол сулы, егіні бітік шығуын назарда берік ұстаған. Әкесі Жолды жайлы құдасы Баспақ ақсақал: «Ой, өзі де бір құдай деген момын адам-ау. Құдағи да бап қосылған» десе дегендей. Әкесі мен шешесі Мазақ Таңжарықтың ерекше туысын, дарынын ерте сезіп, бетінен қақпай, ерке, еркін өсуіне мүмкіндік жасаған. Кедейшілік, қолы қысқалықтың қыл шылбыры қылқындырса да Қайырбегі мен Таңжарығын ешнәрседен кенде қылмай өсірген. Қайырбегіне Бөрібайдың Айжан есімді қызын алып беріп, енді қызығын қызықтамақ болғанда, байдың жылқысына барымташылар шауып, солармен айқас үстінде қайғылы қазаға ұшырап, орны толмас қасіреттің қара бұлтына тұншығады. Таңжарығы шынжыр балақ, шұбартөс бай Жайырбектің бойжетіп отырған қызын алып қашып, қолға түседі, арты Күре қаласындағы оқуынан шығарылып, түрмеге жабылып, онан босанғаннан кейін сол дүмді байдың атағы жер жарған жүйрік аты Сетіккөкті мініп, Кеңес еліне, нағашылары Албанға асып кетеді. Мал ашуы – жан ашуы, оның үстіне күні кеше айттырылып қойған қызын алып қашып, әуре-сарсаңға салғаны тағы бар, соның бәрі қосылып, дәурені жүріп тұрған қаһарлы Жайырбек – «жарты патша» тазы ашуын тырнадан, қорғаны жоқ кедей Жолдыдан алады. Азын-аулақ күн көрісінен қағып, шаңырағын жалаңаштап кетеді. Есесіне, Қазақстанға, нағашыларына шекарадан аман-есен өтіп жеткен Таңжарық жат елде көрген қиянаттарын ұмытып, өзін жұмаққа топ ете түскендей сезінеді. 1928 жылғы байларды жалпы тәркілеуге шейін Қазақстанда Кеңес өкіметі орнап, советтендіру жұмысы қарқынды жүргізіліп, әркім өз тіршілігімен болып, ел ішінде ойын-той, ірі байлар ата-әкелеріне ас беруі тәрізді халық жиналған ірі шаралар толас таппай өткізіліп жатты. Шалкөде, Сарыжаз, Текес, Жабыр, Қарқара, Үш Қақпақ, Байынқол, Есек артқан, Сарытау, Айғайтас, Көкбел, Шұбартал, Лабасы, Тастықара-Шарын, Сарысаз, Қарасаз, Тұздыкөл, Көмірші, Шибұт – Таңжарықтың ойы аспан құшып, арманы асқақтап, жаны жайлауда шалқып, туған жердің аялы алақанының жылуына балқып, жүрегінен лағыл жырлары төгілген, табаны тиіп, көркіне табынып, төрінен ән шырқап, айтыстың отын лапылдатып жаққан қасиетті, құтты мекендер. Солардың ауасын жұтып, мың-сан гүл, көкорай-шалғынның жұпар иісіне басы айналып, мөлдір бұлақтарының суын тамсана ішіп, торғын топырағын баса жүріп Таңжарық «Көрген күнің зобалаң, Табанының астында туған жері жоқ адам» (Ж.Нәжімеденов) екенін егіле мойындайды. Тұрлыбек тек осы аймақты ғана емес, Алтай, Іле, Шыңжаң өлкесінің табиғатын да Таңжарық ақынның көзімен тамылжыта суреттейді, онда да ол адам характерін, образын ашатын қуатты көркемдік компоненттің қызметін мінсіз атқарған.
Айтыс – қазақпен бірге туып, бірге жасасып келе жатқан көне, синкретті өнері. Ол «ұлттық өнер, ол бүкіл бір ұлттың жүрегі, бүкіл бір ұлттың миы, ақыл-ойы, ажар-намысы» (Қ.Мұхамеджанов) саналып, бағалануына сай халыққа мінсіз қызмет етуі талап етілген. «Таңжарық» роман-дилогиясында Таңжарықты халық осы жанрдың ту ұстаушысы, оты, тамызығы ретінде танып, жүрек төрінен орын ұсынады. Ұлттық жырдың бекзат болмысын осы айтыс өнерінен сезінумен бірге, тілге шешен, шебер, айтарыңды жеткізе айтар, сауысқандай сақтықпен кетігін тауып қалап айтар құдіретің болмаса, «Тіл босағада жатқан арыстан, Байқамасаң басыңды жейді» (Ж.Баласағұни). Сондықтан айтыс өнеріне екінің бірі тәуекел ете қоймайды. Таңжарық атақты Қарқараның төріндегі Мыңжылқы жайлауында өткен Әтейбек бидің қыз ұзату тойында тарихтан мәлім дауылпаз Қойдым ақынмен буырқанған айтыстың тайқазанын қайнатады. «Ақ жібек көйлегінің желбірленген етегі көлбеңдеген қараторының әдемісі орта бойлы, үлкен қара көзі нұр шашқан, жарасымды әзіл-қалжыңнан жүзі шырайланып, балбұл жанған» Қойдым келіншек (31-де) әдептен озбай, елдің еңсесін езген өзекті мәселелерді, елдік пен ерлік, адамдық пен азаматтық, кешегі мен бүгінгінің озығы мен тозығы, жақсысы мен жаманын, ізгілік пен зұлымдықтың ұрпақ тәрбиесіне қатыстылығы, болашақ не болмақ жайлы уәлі сөздер айтып, бір-біріне сұқ көзбен қарап, қышыма тілге өліп-өшпей, екеуі де өкпе өшетін өрден алқынбай асты. Айтыстан кейін Қойдым Таңжарықтың иығына жібек шапан жауып, нағашы әпкесі ретінде бетінен сүйіп, жолын береді. Бірін-бірі жеңуге негізделген сертті айтыс додасында мұндай нәзік те сезімтал, жаны ұлпа, жүректі жан кездесуі неғайбыл. Т.Мәмесейіт бізге саяси, моралдық, қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді философиялық, аналитикалық тұрғыда қозғаған интеллектуалды айтысты ұсынады. Таңжарықтың да, Қойдымның да бұл айтыс атағын алысқа жайып, көпке танымал етуінің құпиясы осында.
Романда Таңжарықтың Іле бойын жайлаған Албандарға Қытай асып келіп сіңіп кетуіне отырса отбасында көсем, көшсе көш басында көсем ел ақсақалдарының қосқан үлесі алабөтен. Солардың бірі жұртты аузына қаратып билік айтып, ызғары еселене түскен жаңа заманның ауа райына бейімделуге шақырып, береке-бірлікке үндейтін көкірегі көмбе Бөрібай қария Албандардың көне көздерінен қалған, сөз ұстаған ұлық кісі саналып, төріне оздырып жүрген ардақтысы, абызы. Іші кенді, кісі танитын, көкірегінде көзі бар Бөрібай астындағы желмен жарысқан Сетіккөк тұлпарына, ерекше келбет, дене бітімі, сөз саптасына, дене қимылына қарап-ақ Таңжарықты қиналмай танып, бәйбішесіне үйіне кім келгенін айнытпай жеткізеді. Жолды құданың баласы Таңжарық ақын – Қызай еліндегі күйеу балалары Қайырбектің туған інісі екенін, мұнан 8 жыл бұрын үркіншілік жылы Қытай асып кетіп, бала кезінде көрсе де есіне түсіріп, қапысыз таниды.
Аңыздағы мамырайхан заманның адамдарындай жайдарман Бөрібай құдасы, Баспақ нағашысы, Әтейбек би, Балтабай-аңшы, Сыбызғышы шал бұл байтақ өңірдегі ойын-той, астан Таңжарықты қалдыртпай, Әсет әндерін шырқатып, қыз-келіншектермен айтыстырып, елді, жерді аралатып, тарихи оқиғаларға кенен өңірлерге апарып, халық ісі жолында өшпес ерлік жасап, шаһит болған батыр бабалардың рухына тағзым еткізіп, жыр дүлдүлін интеллектуалды, экзистенциалды, философиялық туындылар әкелуіне мүмкіндік тудырады. Хантәңірінің биігіне жырын өргізген ақындар ағасы Албан Асанның мұрасына шөлін қандырып, Көдек, Қойдым тәрізді шайырлармен қоян-қолтық етене араласып, айтысып, бір-бірінің өнерлерін шыңдасып, шығарған өлеңдері – өрт жырлары жалынға айналатын отырыстары көбейді. Осы аузы дуалы ақсақалдар табыстырған Әсейін, Әшім күйші, Әлекен, Нұсалбек, Рымбек, Досымхан, Шарғын, Әнуар, екі көзі көрмегенімен, жан-дүниесінен нұр төгілген әнші Тінәлі, Бөрібайдың кіші інісі Әбділда, Ысқақ, Тыныбектер тәрізді ұлтжанды, жалынды, өнерпаз, аузын ашса жүрегі көрінетін, уызына жарыған жігіттермен бірге жүріп, біте қайнасып, тұздас, дәмдес, сырлас-сыйлас, пікірлес болып, серілік өмірдің сіңірін бірге қажауласып, жаңа орнаған Кеңес өкіметі әкелген алашапқын, дүрбелеңнің жуан ортасында бір-бірін қас-қабағымен ұғысқан, мұраттас, тілектес толқынның Таңжарыққа қалай әсер етіп, азаматтық, күрескерлік, саяси көзқарасын жетілдіріп, кемелдендіруге ықпалы тигенін Тұрлыбек романында көркем детальдармен келісті кестелей алған.
Кеңес өкіметіне жер ауып келгендегі Таңжарықтың басты арманы – Қытайда үзіліп қалған оқуын жалғастыру болғаны мәлім. Оның ол арманына Бөрібай, Баспақ қариялар қолын жеткізіп, Қаратұмсықтағы орталау мектепке орналастырады. Осы шағын Таңжарық: «Қолым оқуға жетті. Арманның үлкені сол еді ғой. Көп нәрсеге көз ашылды. Ел-жұрттың сый-құрметінің өзі неге тұрады. Құдайға шүкір», – деп емірене еске алады. Мұғалімдері сайдың тасындай ғой. Әсіресе, әдебиеттен сабақ беретін Әбдімәлік оқытушысы талай нәрсеге көзін ашқан. Газет-журналдарда басылған Абай, Ілияс, Шәкәрім өлеңдерін әкеп беріп, жазба өлеңдегі Абайдай даналық, жыл құсындай жаңалықты; Ілияс, Шәкәрімдей нені жырласа «тағыны жетіп қайырған» шеберлікті; Мағжан, Міржақыптардай «Алаштың арыстарының таңғы шықтай мөлдір, ұлттық рухқа оранған туындылары жас ақынды жемісі уылжыған баққа енгізіп жібергені анық. Дилогиядағы бөтен елден жаурап, туған елге келгенде салт басты, сабау қамшылы Таңжарықты жатырқамай қабылдап, жылы құшағында аймалаған қариялар, жергілікті жастар, Әбдімәліктей ұстаздар қамқорлығы, «адамды сүйіп, Алланың хикметін сезінуден» ләззат алатын қазақи дәстүрдің кереметтігіне бас идіреді.
Роман-дилогияда Қарқарада басталған 1916 жылғы көтерілістің 10 жылдығына арналған тойға әзірлік барысындағы шаралардың жуан ортасында Таңжарық та жүреді. Ресей империясының халыққа жасаған геноциді жергілікті жұртты қырып-жоюға, басыбайлы ноқталы құлына айналдыруға жасаған зұлымдығына Ұзақ, Жәмеңке, Қазыбек, Әубәкір, Серікбайлар т.б. батырлар тайсалмай, қызыл қырғын, сары сүргінді ұйымдастырушы Ақжелке приставтың зеңбіректен бораған оғын пішту ғұрлы көрмей, әділдік пен намыстың сауытын киіп, найза мен қылышпен-ақ арыстандай айбат шегіп, жеңілсе де, жеңілісінің өзі жеңіске бергісіз ерлік үлгісі боп халық тарихына алтын әріппен жазылды. Ереуіл кезінде нақақ қанмен суарылған Айттөбе енді Ереуіл төбеге айналды. Жазушы боданына айналдырған ұсақ ұлттарды қанап, езіп, қанын теспей сорғанына қанағаттанбай, енді қару-жарақсыз басқыншылық соғысының қара жұмысына халықтың нағыз қаны мен сөлі, күші-қуаты, қара нары, болашағын сыпырып алып, арам ниет, сайқал саясатпен тып-типыл жоқ етуді көздеген «зілді бұйрығына», жыртқыштан да асып түскен зұлым әрекетіне жасымай, «қылышпен келгенге қылышпен сыбағасын беріп», жүректі де жігерлі жастарды батылдық, батырлығымен жауының мысын басып, азаттық сүйгіш, бостандыққа, тәуелсіздікке іңкәр, күрескер халқының жауынгерлік болмысы мен рухын мәңгі үлгі тұтуға үндейді.
Айталық, бірінші кітапта ол 1916 жылғы Қарқара, Жәркент өңіріндегі ұлт-азаттық қозғалысы, ондағы Жәмеңке, Ұзақ батыр, Әубәкір, Серікбай т.б. көсемдігі мен батырлығын, жергілікті Албандардың патша жаналғыштарына қатты қарсылық көрсетіп, бастарына орнаған тозақты толық ашқан. Алайда, Жаркент оязы Жетісуға жататындықтан, ұлт-азаттық қозғалысының өрті күллі Қазақ даласын шарпығанын қамтымаса да, Жәркент оязында аса белсенділік танытқан Жәмеңке, Ұзақ, Әбубәкір; Қапалда Нұрлан, Қожабек, Телібай; Лепсіде (Ойжайлау) Мұқамеди, Балтабек, Омар сияқты аңсағаны – адалдық, іздегені – әділдік, көксегені – арам пиғылды, азулы жыртқыштың аранына болашақты жұттырмай, мойнындағы отарлық шынжырды үзу еді. Сонда біз ұлт-азаттық қозғалысы тек бір ояз шеңберінде ғана емес, күні туғанда Жәркенттік Ұзақ батыр, Жәмеңке абыз, Әбубәкірдей парасат иелері әр жерден бас көтеріп, тіпті іргеден де атойлап, ұранға ұран қосып, алғашында бықсып жанған от, дауыл тұрғанда дұшпанның зәресін ұшырған алапат өртке айналарын, алыппен ойнасаң да халықпен ойнау қатерлі екенін астарлап жеткізу дилогияның іргетасын бекемдей түспек. Ескеретін жай, патша өкіметінің, Коммунистік империяның қазақтан үнемі сақтанатыны тегін емес. Қазақ қозғалмасын, қозғалса, теңізді арнасынан аударып, тауды қопарып тастар қуатқа ие. Дәлел келтірсек, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс құдайсынған патшаны тақтан ұшырып түсіруге себепші болса, 1986 жылғы Желтоқсан ұлт-азаттық қозғалысы әлемнің жартысын қамтыған алып Қызыл империяның құлауын жеделдеткені соның жарқын мысалы.
Әлемдегі ең асыл, ең биік сезім – туған еліңе, туған жеріңе, Отаныңа деген махаббат. Таңжарық туған жерінде жүріп, ел-жұрттың сый-құрметіне бөленген алғашқы келген жылдарын, «жағаң – жайлау, төбең – қыстау, байы кедейін қорғаған, кедейі байын қолдаған жайымен жатқан» (Құсайын бай), «Күнде ойын, күнде той. Атшабыс, бәйге, көкпар…», сары қымызды сапырып, ән мен жыры аспандағы құспен үн қосқан қайран жылдарды халқына тілейді. Кеңес өкіметі – қаналушылар мен қанаушылардың арасындағы бітіспес таптық күрестің жеңуі нәтижесінде орнаған кедейлер өкіметі. Азуын айға білеген, байлар бұл күндерін «Торғынды күң киген, тұлпарыңды құл мінген бір заман болды ғой», «Тамам жұлдыз жиылып айға жетпес, тамам кедей жиылып байға жетпес» деп мінеп-сынап, өткенін аңсағанымен, «Қазір кедей деген өкімет адамынан күшті» екенін мойындамасқа шаралары қалмады. «Әртел», «Кедей қосшы», «Мойынсерік» тәрізді кедейлердің қамын жеп, өз шаруашылығын жүргізіп, өз мемлекетінің аяғынан тік тұрып кетуіне үлесін қосатын ұйымдар күннен-күнге күш ала бастады. Қосшы одағына кіргендер онан алған жерін өңдеуде кеше өздері есігінде жүрген байлардан соқа, жегетін мал, құрал-жабдық алуға міндетті. Оған қарсылық көрсетіп, кедейлерге қысым жасаған байлар жиналыстарда қатты сөз естіп, кедей өкіметі тарапынан жазасын тарта бастады. Қосшы, артельдер әлсіз болғандықтан, енді мойынсеріктерге бірігіп, іріленуге, жекеше тірліктен ұжымдық күшті шаруашылық одағына бірігіп, қуатты күшке, ірі экономикалық-әлеуметтік, мемлекеттік жүйеге айналуы күн тәртібіне қойылды. Енді Кеңес өкіметін құрған езілуші таптың басын біріктіріп, мемлекеттің экономикалық қуатын арттыратын колхоз, совхоз құрылысын қалыптастырып, нығайту қажеттігі жүзеге аса бастады. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында байлардың жерінен кедейлерге ептеп жер бөліп, алдына мал салып беріп, «ағайыншылық» ымырамен жаңа өмір басталды. Байлар кедейлерге шаруашылығын жүргізуге көмек көрсетуге міндеттеніп, мемлекетке мал басына салық төлеуге тиісті болды. Бірте-бірте байлардың шығасысы көбейіп, малдарының санын кем көрсетуге, кедейлердің «еркелігін» астамшылығын көтермей, күш көрсету факторлары үдей түсті. Ақыры жаппай колхоздастыру науқаны қызып, байлардың малын түгелдей сыпырып алып, өздерін жер аудару процесі басталды. Кеңес өкіметінің елді жұмыспен қамтып, асырап отырған дәулет біткен адамдардың бәрінің ата-бабаларынан бері жинап келген дәулетін сыпырып алып, өздерін қанаушылар ретінде жер аударып, тәркілеуі, ақылға сыймайтын жаза қолдануы ауырлау, адамгершілікке сыймайтын, «өлмесең ома қапқа» жататын фашистік саясат еді. Байларды бұлай қорлау, азаптау қараңғы, «күні туған» кедейлерді есіртіп, ал байлар өз тарапынан тәркілеуге ілінбегендерді қаралап, «жақсы заман» атыс-шабыс, дау-дамай, тыңшылардың күні туған, барар жер, басар тауы қалмаған, өз елі өзіне жау, өз жері табаныңды жалтыратпасаң, суық молаңа айналатын уақыт жетті… Паналап келген Баспақ нағашысын: «Баспақтың әкесі қажыға барған, бай, малын құдасы Берікбайға қосқан, ар жақтан қашып келген Таңжарықты «жиенім» деп жасырып отыр», — деп ел тағдырын ойлап, күндіз күлкі, түнде ұйқыдан қалған әулиепейіл Баспақ қарияға да қара күйе жағылып, жазықсыз жаза тартатын сағаты соққандай. Сөйтіп, Таңжарықтың Қазақстанға сапары сәтті басталып, оқуын аяқтауға бір жыл қалғанда, туған жері Мәңкүр, Нәңкүрлердің дәурені жүрген бақытсыз мекенге, «алдамшы дүниеге айналғанына» қынжылып:
Болмады бұл заманда ешбір тұрақ,
Күнде жиын, күнде той, күнде сұрақ.
Ғайбат айтпа, адамның ақын жеме,
Білгенге осы сөзім ақылырақ, – деп Кеңес өкіметінен қазақ біткеннің басын шыр көбелек айналдырып, онсыз да «Мың өліп, мың тірілген» халқымызды тағы да бір «өліп-тірілуге» мәжбүрлемеуді өтінеді, амалсыздың күнінен келген жағына сәтімен жетіп алуға асығады…
«Таңжарық» роман-дилогиясының екінші кітабы түгелдей Кеңестік Қазақстаннан білім қорын жиып, ел ішіндегі түрлі саяси, қоғамдық-әлеуметтік, революциялық өзгерістер әкелген күрделі құбылыстарды көзімен көріп, әділет, нысап, ұят, рахым, мейірбаншылықтың жетіспеуінен алтыбақан алауыздық жайлаған ортадағы дерттен сауығудың емін парасатпен ойлап шешуге жараған, сөзі сүбелі, ойы зерделі, күш-жігері толысқан, ер тұлғалы, намысты, батыл да жігерлі Таңжарық Қытайға, туған үйіне оралады. Үй шаруашылығына бейімі жоқ ақын Әсейін, Нұрсалбек, Әлекен атты ежелгі достары, сал-серілермен сол ойын-тойы, асты жағалап әнін айтып, қыз-келіншектермен айтысын жалғастырып, өзі жазбақшы, «Ойласам, айғайға ерген мен бір жазған. Мен болдым шайтанға еріп, жолдан азған» «диуаналық дәуреніне» қайта оралып, азаматтық тұлғасына біраз селкеулік түсіріп алады. Әлбетте ас-тойларда тамаша сауық құрып, жұртты мәнді де маңызды, тәлімді айтыспен баурап, «қолтығы сөгілген» бәйге атындай арындап, бауырын жаза түсетін Таңжарық Баршындай сары қарын келіншекпен айтысқанда:
Үшінші, төсек салып жатқан кезде,
Шырағы отау үйдің өшкен кезде.
Немесе құс төсекке сүңгіп барып,
Сыпырып… шешкен кезде, – деп қойып қалады. Ұлы сөздің ұяттығы жоқ, көп нүктенің орнында «дамбал» деген сөз тұрғаны анық.
Тұрлыбек Таңжарығын батылдау, тапқырлау етіп көрсетемін деп, сөзін сүзгіден өткізбейтін бейпіл ауыздауға айналдырып жібергендей. Адамның кісілігі сөйлегенде, сөйлесіп, пікірлесіп, әзілдесіп отырғанға лайық сөз айтып, пікір білдіріп, шамадан тыс қозбауы, әдептен озбаған кемелділігінен танылмақ. Романда адамгершілігі, парасаттылығы, талғампаз, еңбекқорлығымен жұрт құрметтейтін, пендешілік санадан таза, «ел басқарған ғаділ төре, қол басқарған аға жігіт, ретіне қарай сөз бастаған шешен адам» Мақсұт 8 болысты уысында ұстаған қуандай Кеңес өкіметінен оқып келген Таңжарықты таңдап жүріп, бағалап, өзіне хатшы етіп қызметке алады. Бетінен қақпай, еркін ұстайды, жақсылығы өтеді. Сол Таңжарыққа еңбегі сіңгеннен кейін, өзіне деген сый-құрметін байқайын деген пендешілікке жықтырды ма, өзі жайлы өлең шығаруын өтінгенде, ол:
Басыңыз әлде сіздің ауыра ма,
Күніне бір-екі адам ұрмасаңыз, – деп оның бастық болғаннан соң ел ішінде лаң салған бұзақыларды тәртіпке шақырғанын бетіне басады. Пенделік санадан ада, кісілігі жоғары адам ақын жігіттің қызбалығын «Мұның тілі екі жүзді семсердей ғой» деп жуып-шайып, қоздай бастаған отты өзі өшіріп тастайды. Ол кісінің дарқандығын өзінің мысы бастыға санаған Таңжарық: «Мақа, тыңдасаңыз тағы да өлең келді тілдің үшіне!» – дейді де, онан саумал самал есемені дәметкен бастығына:
Тақсыр-ау, мансабыңыз қуандай ма,
Бұл мансап барған сайын жуандай ма?!
Жазықсыз елдің атын тартып мінсең,
Барғанда ақыретке сұралмай ма?! – деп қызметтегі талапшылдығын, қатал принципін теріс түсініп, аяғынан шалғанға бірге жүрген жігіттері Сүлеймен мен Жайырбек: «Өй! Өй!»-ге басып, тіксініп қалады. Бұл – ел аралап жүргенде кедейлеу ауылдың аттарын тартып алып бара жатқандардан қолға түсірген қара қасқа атқа қатысты бастығын қаралағаны. Бораны ұйтқыған, сеңдей соғылысқан, адалы мен арамы араласып милақан-ботақасы шығып жатқан шақтың былығын сонымен күресіп, ұштығын таппай жүрген ақеділ жанға жаба салу – ақиқаттан гөрі ақпейілді ластау, маңдайдан сипағанды таяқ ұстатқанда қарақұстан отырғызумен пара-пар саналса керек. Үміт еткен жақын көмекшісінен әлгіндей зілді күлкі терапиясын күтпеген қуандай Мақсұттың өзі селк етіп: «Астапыралла! Мынаның сөзі қалай, ей?!» — деп мәдениетті, инабатты, білімді, кішіпейіл, қарапайым, ұстамды кісі тосылып қалады. Тұрлыбек, бізше, Таңжарығын «тура биде туған жоқ» дегендей, әділеттің жаршысы, болмысынан тайсалмайтын маңдай, таңғалмайтын таңдай жоқтығы деңгейде бейнелеу барысында мүлт кеткен тәрізді.
Роман-дилогияда Таңжарықтың ұстанған жолы, күрескерлік қабілетінің ашылуына; әнші, сері жігіттен ел мүддесі, биік арманына өзін құрбан етуден тайсалмаған әділет ұраншысына, көш бастаған кемел тұлғаға айналуына «атқа қондырсақ атқа лайық, таққа қондырсақ таққа лайық қазақтың сирек азаматтарының» (Ә.Кекілбаев) шарапаты тиген. Олар: Күнес елінің 8 болысының ақалақшысы, ұлтшыл, халықтың қамын жеген патриотизмі Гоминдан үкіметіне жақпай, түрмеде басын шауып, көзін ағызып, жемітке айналдырған Мақсұт; елдің барын бекемдеп, жоғын түгендеуден ләззат алатын Жайырбек; озбыр өкіметтің халыққа көрсеткен қандышелек істеріне шыдамай, партизандық жорықтың қолбасшысына айналған генерал Ысқақбек Моминов; Жетісу өңірінің ең шұрайлы жерлерінен қазақтарды қуып, көнбегенін оққа байлап, құлданып, қазақтарға көрсетпеген қорлығы қалмаған кулак казак-орыстарды Кеңес өкіметінің таптық саясатына сыйдырып, атып-асып құдайын танытқан қызыл үкіметтің «хас тұлпары», қазақтың нағыз жүрек жұтқан жас қыраны, кейін Сталиндік репрессияның құрбаны – Ораз Жандосов. Бауыржан Момышұлы: «Бақаның бағынан сұңқардың соры артық», – демекші, тағдыр әлгі «атқа да, таққа да лайық» азаматтарға аз ғұмыр сыйлағанымен, қазақ барда олар да бірге жасай беретін бақытты маңдайларына жазды. Т.Мәмесейіттің роман-дилогиясындағы тақырыбының ірілігі, тарихының күрделілігімен философиялық ойының терең тамырлылығы, негізгі кейіпкерлерін типтік бейнеге айналдыруга ізденістері қуантады.
Тұрлыбек тарихи романның ақиқаттан алшақ кетпей, елдің есінен шыға қоймаған зұлмат заманның саясатын әшкерлейтін факторларды тиімді пайдаланып, шығармасында шындықтан, ақиқаттан, астарлы ойдан, символдан артық көркемдіктің, діттеген межеден шығаратын жолдың жоқтығын қаперіне берік ұстаған.
Мақсұт куандай өзін жауапты қызметке тартқаннан соң, Таңжарық ел ішіндегі аласапыран оқиғалардың жуан ортасында жүреді. Кеңес өкіметіндегі бітіспес таптық күрес, байларды тап ретінде жою, шағын ұлттарды езіп-жаншудың лас тәсілдерін іске қосу Қытайда да өршіп тұрды. Бодан ұлттардың мекені Шыңжаң билеушісі Жың Шурин сыбайлас жемқорлыққа құнығып кеткеніне қатысты 12 сәуір 1933 жылы Шың Шысай (өлкенің әскери билеушісі) оның тағына отырады. Алым-салық өсті, ел іші қаптаған тыңшы. Ол Шыңжаңдағы өзінің билігін бекемдеуде басты қауіп қазақ диаспорасынан келеді деп күдіктенеді. Сондықтан қазақтардың қолындағы қаруды, мінер атын жиып алып, алым-салықты көбейтті, ел ішіндегі беделді адамдарды тыңшылары арқылы анықтап, түрмеге жауып, зорлықпен бағындырудың амалына көшті. Гоминдаң өкіметі көшпелілер қолындағы қару-жарақты жиып алмаса, ол құралдар Шың Шысай өкіметіне қауіп төндіретінінен қорықты. Осындай айып-күдікпен Іле аймақтық қазақ-қырғыз мәдени ағарту Үйшұмасының бастығы Мақсұт бастаған, ішінде Әуелқан гүң, Айса төре, Тұрдыақынбай, Жабықбай, Әлімжан ақалақшалар, елге беделді 50-60 адам Үрімжі абақтысына қамалды. Аңдыған ежелгі жау алмай қоймасы белгілі, жай сақшыдан тергеушілікке көтерілген, жүзіктің көзінен өтетін пысық жігіт Асқар «саяси ісімізді былғады», «өкімет кадрларына жала жауып, қастандық ұйымдастырды», «ұлтшыл Мақсұттың сыбайласы», «үйінен Кеңес Одағындағы Алаш ордашылардың кітаптары табылды» деген дәлел-дәйектерді бекемдеп, Таңжарықты да абақтыға жапты. Бірлі-жарым емес, бүкіл елге салды құрықты. Айса төре бастаған 50 адам, Сұлтан төре бастаған 80 адам, Іле-Күнестен Мақсұтты бас қылып 70 адамды бір түнде ұстап, түрмеге тоғытты. Ауылда бас көтерер адам қалмады. Тағатын күнәсі: «Сендер ұлтшылдықты қоздырып, үкіметке, заңға қарсы іс қылып отырсыңдар!» деп қаһарын төкті. Таңжарықтың өлең дәптерін тауып алып, қытайы, қазағы, орыс, ұйғыры бар сұрақшылар онан:
Жазып тастап кетейін,
Белгі қалсын артыма.
Арманым көп әлемде,
Бас көтерсін сәлемде.
Қайғыда жүрген қараңғы,
Қазақ, қырғыз халқыма.
Ескерілмей қалмасын,
Оған да айт сартыма, – деген жолдарын ызғарлана қайта-қайта оқып, ауыздарынан көбігін шашып: «Үгіт емей бұл не? Жұртты өкіметке қарсы көтеріліске ашық үгіттеп тұрсың ғой!» — деп жеті басты жалмауызды көргендей зәрелері ұшып, орындарынан тік көтеріліп, күншіл, жағымпаз, мәнсапқор, имансыз, маргинал, ұлтын сатқан безер, қатыгез қазақ тергеушіге қалдырады. Ол Таңжарыққа сұсты жүзін бұрып: «Сен күн сайын ажалыңа жақындап келесің!» – деп қытайша балдыр-бұлдыр сөйлеп, тұтқынды бақайынан арқанмен байлап, басын салақтатып асып кетеді. Бұл — тергеуші қазақ Мұқанбаевтың сүйікті тәсілі болса, 1937-1938 жылдардағы Совет өкіметіндегідей «тазарту» саясатын жүргізбекші Шыңжаң билеушісі Шың Шысайға оның «Шыңжаңды жаңа құру» жоспарын жоғарғы деңгейге жеткізе орындауға өлшеусіз үлес қосқан Кеңестік тергеушілер Уголин мен Фалинов Кеңестік асыра сілтеу саясатынан шошынып, шекара асып келген қазақтар мен басқа да ұлт өкіледеріне қырғидай тиіп, садизмнің қазанында қуырады. Мәселен, Уголин мен Фалинов таққан кінәсін мойындамай, ырқына көнбеген Таңжарықтың «басына темірден құрсау, қолына кісен салдырды. Аузы-мұрнынан бірдей қан бұрқ етті. Шегелі орындыққа отырғызды. Екі көзі кеткен салбырап. Бас та бос бұлғақтайды. Тырнақтың көбесіне ине сұғып шырқыратады. Түрі тірі аруақ. Баяғы екі иығына екі кісі мінгендей, нарттай қып-қызыл жігіттен жұрнақ жоқ. Тұла бойында сау-тамтық қалмаған. Құйрық жағы қасқыр тартқандай дал-дұл…» – деп Тұрлыбек қорғансыз шағын ұлттардың зәресін ұшырып, шовинистік, фашистік идеология талабына көзсіз табына бас ұруға мәжбүрлеген зұлым тергеушілердің айуандық астамшылығын қаз-қалпында бейнелеген. Бұл – Таңжарықтың Құлжа түрмесінде бес ай бойы күнделікті алып отырған жазасы. Ақыры өжет, өткір мінез, нар тәуекелшіл, жазықсыз көрсеткен зорлыққа намысқұлы сынбай төзіп, принципшіл мінезінен айнымағанына ерегескен Гоминданның озбыр өкіметі Таңжарықты аса қауіпті қылмыскер ретінде Үрімжідегі түрмеге аударады. Мұнда тергеушілердің қатыгездігі, жүрексіз, имансыздығы, садизмі де Уголиндерден асып түспесе, кем соқпайды. Таңжарықты мұндағы сұрақшылар әзірлеп әкелген, жазаға шыдамай еріксіз әлсіздік танытсаң, желкеңнен басың домалап түсетін; намысыңды таптап, арыңды төгетін, ұрпағың теріс бұрылатын жалған айыптарды мойындату үшін 3 күн демін алдырмай жазалаған. Қалай жазалағанына назар аударыңыз. Таңжарықты «ұшын өрге қарата шеге қаққан орындыққа отырғызған, табанына тебен тыққылапты, үрпіне ши жүгірткен, тырнағының көбесіне ине сұғып, есінен тандырыпты. Басын құрсау темірмен қысқанда, көзі ұя сыртына неше ойнап шыққан, тіреуге, жаза төсіне таңып, басын салбыратып асып қойып сабапты. Онымен қоймай, мұрнына езілген бұрыш құйып, қақалтып-шашалтып, тұншықтыра неше рет өлтіріп-тірілткен…»
Халыққа қырғидай тиіп, Сталиндік зұлматты Шыңжанда жүзеге асырған нағыз қанішер, зұлым, жендет Шың Шысайдың саясатына қарсы тұтанған партизандық сұрапыл өртті тұншықтыру үшін Қытай өкіметі оны орнынан алып, төрағалыққа У Жұң Шинді тағайындайды. Шыңжаң өкіметі тап болған тағдыршешті күйден шығудың амалын ойластырып басы қатқан жаңа төраға аудармашы етіп қасына саяси тұтқындықтан босатып алған, Қытайда туып, Қытайдың тәрбиесін қанына сіңірген Сәліс есімді қазақ жігітін ертіп келіп, тұтқын Таңжарықты бастықпын деп шіренбей, емен-жарқын әңгімеге тартады. Оған себепші камералас Қасым есімді жігіт түрмеден босанғанда, сақтық сақтап, тыңшылардың қолына түсірмес үшін бір топ жырын, «Жәлелханға» деген өлеңін де қоса елге тарату үшін аманат етіп беріп жібереді. Түрмеден шығар жерде қатаң тексеру барысында Қасымнан әлгілерді сыпырып алып, өзін қайта тұтқындайды. Сондағы «Елге сәлем», «Жастар ұйымына!»; «Жәлелханға» атты өлеңдер, әсіресе «Елге сәлемдегі»:
Жабығып қасірет тартқан елге сәлем,
Жамылып ымырт басқан жерге сәлем!
Атойлап қан майданға шықты дейді,
Сол қуат, елім сенен бізге сәлем… – дейтін Шығыс Түркістанды алау өртке тұншықтырған сұрапыл партизандық майданның отына май құйып, соны қолдап, азаттық туын көтерген елге жүрек сәлемін жолдап,олардың өзімен, өзінің олармен бірге екенін жеткізген, атом бомбасынан да қауіпті жыр жазған тұтқын-ақынға өзін ел қамын жеген, бейбіт өмірді аңсаған шыншыл, батыл, дербес ойлау жүйесі мығым, қарапайым басшы ретінде көрсетіп, оның осы қуатты талантын керісінше пайдалануға тырысады. «Өткенге де, келешекке де әділеттілік жолымен қарасақ дейміз», – дейді ол мұндай кездесуді күтпей, абдыраған ақынға. «Сонда менің сіздерге қандай көмегім тимек?» – деген Таңжарықтың сауалына У Жұң Шин: «Сізді бостандыққа шығарамыз. Бостандыққа шығарсақ ел ішіне барып, жұртты тыныштыққа үгіттейсіз. Көмек деген сол», – дейді аярлықпен жымиып. Қаласа, қызметке қалдыруға да бар. Таңжарық тұтқынмын деп төменшіктемей, төрағаның жүзіне барлай үңіліп: «Бостандық деген жақсы ғой, Жуши мырза! Бірақ еріксіз бостандықтың абақтыдан айырмашылығы бар ма?» – дегенде тек ақындар ғана шындықты айта алатын, күні үшін күлге көмілмейтін, медитациялық қуатына тосылып қалады. Дәл осы сәтте, жаңа төрағаға қазақ бола тұра, әзір көтеріліске қатыспай отырған Таңжарық шыққан Күнес елін мақтап, партизандардың жуан ортасында кескілескен күрестің тайқазанын қайнатып жүрген Алтай керейлерін У Жұң Шинге ерні ерніне тимей бұзық, қандыбалақ екенін қара бояуын баттастыра жағып жамандап, өшпенділігін қоздыруға жағымпаздана табанын жалап, құйрығын бұлғаңдатуына бірде семсер, бірде қалқан ірі мінезді, намысқой, от тілді, орақ ауызды ақын қатты қорланып, шиыршық атқан ішкі динамикасын тежей алмай: «Құдай төбеңнен ұрсын сені, Сәліс! Ата-бабаңның аруағы атсын! Осыншалық опасыз, сатқын болармысың!» – деп бастығының алдында абройын айрандай төгеді. Ия, «отаршылдардың тәрбиесінен шыққан элита – өз халқының ең басты жауы» (Махатма Ганди). У Жұң Шин абақтының азабын тартып, әбден қалжыраған ақын-күрескерді түрмеден босатып, «жасаған жақсылығының» есесіне көтерілген халықты озбыр өкіметтің антихалықтық саясатына қарсы шықпай, жаңа басшыны мақтап, көз жұмып соңынан еруге шақыртпақ болған арам пиғылы әдірам қалып, қара тырнағына дейін ұлтжандылықтың иісі аңқып тұрған Таңжарықпен комформизмге келуден, жартасты балғамен үгітудің оңайлығын сезініп, жасып қайтты. Тұрлыбек осылайша кейіпкерлердің мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынастары, диалогі негізінде заман адамдарының шынайы характерін өріп шығарады.
Тойымсыздық қашан да – апат. Өзіндегі бар атақ, аброй, билік, жер, байлықты азырқанып, басқаға құнығып, көзін сатқан, араны ашылған жыртқыш пейілді император, патша, хан болсын мейілі, сол құлқынның құлы болып, өз басын өзі жұтып тынатынына уақыт куә. Т.Мәмесейіт «Таңжарық» роман-дилогиясында қолына тиген шексіз билікті қарауындағы ұлттардың азаттығы мен тұтастығын сақтап, прогресшіл, демократиялық билік орнатудың орнына тежеусіз, дара биліктің тізгінін қолына бекем ұстаған Шыңжан өлкесінің билеушісі Шың Шысай Қытайдың қалың әскерінің қуатын аз халықтарды қырып-жойып, салықты шамадан тыс өсіріп, қарсылық көрсеткендерді абақтыға тоғытады. Кеңестік империя өз ішінде таптық реформалар жүргізіп, байлардың байлығын тартып алып, бағынбағандарын атып-асып, тірі қалып Қытай асқандарды соңынан қуып келгенде Шың Шысай зәлім, сұрқиялықпен қолдап, бөтен мемлекетте олардың жолында тұрмай бағыныштыларын қалай жазаласа да қолын қақпай, сеніміне ие болады. 1934 жылы Қытайда дұңғандар көтерілгенде Шың Шысай кеңес өкіметінің көмегін өтінгенде қытайша киінген қазақ, қырғыз, орыс, татардан құралған генерал Викторов басқарған Кеңес әскері Шыңжаңға кіріп, одақтастық миссиясын мінсіз атқарған. 1941 жылы Кеңес Одағының басына күн туғанда Шың Шысай одақтасы Советтен теріс айналып, дәурені жүріп тұрған Гоминдаңның құшағына енеді. Кеңес Одағын немістер жаулап алатынына еш күмәнданбай, ол жақтан келген кадрлар, мамандар, дипломат, компартия мүшелерін троцкистер деп қаралап, түрмеге жауып, кей мамандарды ғана кері қайтарады. Құлжа қоғам қауіпсіздігі мекемесі бастығының орынбасары, қылышынан қан тамған тергеуші, жазалаушы, Таңжарықты өлімше қылып қинайтын садист, орыс Уголин Құлжа абақтысына қамалып, сол тозақты енді өзі бастан кешіп жатқанын Таңжарық көзімен көріп, жаны жай табады. «Біреуге ор қазба, қазсаң тереңірек қаз, өзің түсуге жақсы» деген афоризміңіз осы. Кеңес Одағы жаны қысылғанда пайдаланып, қиын кезде сатып кеткен Шың Шысайдың екіжүзді, алаяқ, су жұқпас сұрқия, қулығына құрық бойламайтын әккі екендігін біліп, тілін тістеген. Шыңжаңды еркін билеп-төстеген ол халық көтерілсе билігінен айырылатынын сезіп, жергілікті шағын ұлттардың құндылықтары: тілін, дінін, мектебін, рухани құндылықтарын жойып, экономикалық тығырыққа тіреп, азып-тозуын қалаған. Асылы, Шың Шысай билеушінің ішкі иірім нюанстарына бойлатып, күрделі тағдыры, тұңғиық бейнесін қалыптан шығару арқылы Тұрлыбек Білге қаған бабамыздың тақта отырған патшасындай «Аз халықты көп етіп, аш халықты тоқ етіп, ақыл-парасатпен, біліммен бастыны бағындырып, тізеліні бүктіруді» мақсат етпесе, бағы жанбай, естігені лағнет, істегені ойран болатынын еске салып, санаңда саралатады. Шығармашылықта шындықтан, ақиқаттан, астарлы ойдан артық көркемдік жоқтығын жазушы туындысы арқылы мойындатқанға не жетсін.
«Таңжарық» романы қазақ әдебиетінде сүбелі орнын ойып алған тарихи роман дәстүрін жалғастырған, Қытай мен Қазақстанның Жетісу өлкесін мекендеген қазақтардың ХХ ғасырдың басынан 1945 жылға дейінгі күрделі қилы тарихының көркем шежіресі. Онда қаламгер қоғамдық, әлеуметтік, тұрмыстық, философиялық, адамгершілік, моральдық, құқықтық, ұлттық дәстүр сипаттарын жан-жақты қамтып, уақыт, зұлмат, қатыгез замандағы адамдар тағдырын күрескер, өлең-жырдың тұлпары Таңжарықтың тағдырымен бірегей талдайды. «Таңжарық» дилогиясы тәуелсіздік ауасымен тыныстап өмірге келгендіктен, «жаңа көркемдік өлшем» шеңберінен шығып, жаңаша таным, фактілерді жаңаша саралау принципін басшылыққа алып, социалистік реализмінің «өлмейтін, жеңілмейтін, алған бетінен қайтпайтын, қателеспейтін» жасанды кейіпкерлеріне қаны қосылмайтын, ет пен сүйектен жаралған кейіпкерлермен жүздестіреді. Арнасынан асып, төгіліп жатқан, буырқанған өмірде шәркез сезім, шәлкес мінездер қақтығысы да жыртылып-айырылады. Керек десеңіз, қалың жұрттың назарындағы Таңжарықтың өзі ойын-тойдың, астың рухын көтеріп, серіліктің көк жорғысының тізгінін ұстап жүргендіктен, жігітшіліктің желігіне аяғын көбірек шалдырып, ақындық арынын тежей алмай ақтарылып, «ауыздығы езуін жырып кететін» тұстары табиғилығымен жылы қабылданатыны – реализмнің шарапатынан. Уақыт – әділ сыншы, мінсіз таразы, осыны компасы етіп, өрісіне айналдырған жазушыны жасандылық індетіне ұрындырмай, Темірқазығынан көз жаздырмай, жазарының бөгесіні ағытылып, «ой қысып, илһамы келгенде столға шегелеп отырғызары» (Ғ.Мұстафин) хақ.
Түрмеде азап шегіп жатқан ақынның көсемдер мен шешендер, батырлар мен палуандардың еркіндікте жүріп, үміт еткен елінің көсегесін көгертуге тобанаяқтық жасауына қынжыла, намыстарын оятуы қытайлардың астамшылығы шегіне жетіп, қазақтардың жерін сыпырып алып, ел басшыларын қалдырмай абақтыға жауып, алым-салықты тарихта болмаған деңгейге көтеріп, дініне шабуыл жасап, құран кітаптарын өртеп, құдайын қорлауға жеткен шақта дүр сілкіндірді. Есімхан, Ырысхан батыр, Мұса мерген, Шәріпхан төре, Сүлеймен батырлар онсыз да кекпен арыстандай ыңыранып отырған халықтың басын шапшаң құрап, қытай-орыс басқыншыларының генерал Зубатов, Баненке, Разборов бастаған әскерлерінің тас-талқанын шығарып, генералдар солардың қолынан ажалын табады. Партизандар тобы құрылып, штаб бастығына Фатих, қарулы күрес қолбасшылығына Әкбар, орынбасарлығына Хамит тағайындалып, жойқын жорықтар ұйымдастырады. Партизандар жеңіліс көрмеген, Шыңжанның мұздай қаруланған, айбынды гоминдаңдықтарды 2 рет ойранын шығарып талқандап, қыруар қару-жарағын, жорық аттарын олжалайды. 1949 жылы Гоминдаңның штабын берілуге мәжбүрлеп, Құлжаға басып кіреді. Осы жылы 11 қарашада «Шығыс Түркістан уақытша өкіметі» құрылады. Президенті – Әлихан төре, орынбасары – Хакімбек қожа. Шәуешек, Дөрбілжін, Шағантоғай, Толы толық азат етіледі. Гоминдаң өкіметімен арада келіссөз жүріп, олар амалсыздан күші асқанның талабын орындап: дін еркіндігіне, мектептің ұлттық тілде болуына, ұлттық мәдениет пен көркемөнерді дамытуға, өлкелік өкіметті қайта құруға, ұлттық армия жасақтауға, түрмедегі саяси тұтқындарды босатуға жарлық береді. Бұл – қазақтардың ата жауына танылуының басы, құлақ естіп көрмеген ерлік, қол жеткен артықшылық.
Т.Мәмесейіттің «Таңжарық» роман-дилогиясы күрескер, ақын, қоғам қайраткері Таңжарықтың қуғын-сүргінде өткен ауыр тағдыры аласапыран уақыттың тозағынан өткен халық тағдырымен бірге өрілетіндіктен, пенделік сана, масылдық сана, таптық сана, бодандық сана, халықтық сана, ұлттық, шовинистік сана иелерінің психологиясын ашуда Тұрлыбек көп тер төккен. Онсыз романның ұлттың ұлы армандарын, асқақ мақсаттарын арқау еткен басты мұраты діттеген биігіне жете алмас еді. Бітіспес қанды шайқас осы саналардың сойылын соғып, жүгін арқалаған кейіпкерлер арасында жүретіні аян. Жазушы, ақын үшін тарих – халықтың адамгершілік, философиялық, күрескерлік тәжірибесі саналатындықтан, соны оқырманға жеткізіп, түрлі сезім күйіне бой алдыртатын тілдің нәрі, сөлі, шырыны, оты, сүмесі, ұлттық бояуы қанық, алымды да шалымды, шешен, бай болуына барын салмақ. Тұрлыбек Мәмесейіттің тілі – құнарлы тіл, не нәрсені суреттесе де еркін отырады, оны біз Шұбартал, Қарқара, үлкен Қақпақ, Текес өзені, Іле бойы, Айғайтас, Айғыржалдың тұмса, қайталанбас табиғатын сипаттайтын, Балтабай аңшы сызылта ойнаған сыбызғысынан шыққан күй тарихын шертетін тілінің қаймағы – бес елі. Кейіпкер портретін көркем сөзбен келістіре салуда да талабы тамсандыратын тұстары жеткілікті.
Жазушы ретінде Тұрлыбектің ізденісі, тәжірибесі, жауапкершілігі, ой-санасы, білімі діттеген биігінен аласа жатқан жоқ. Бай, шелді қазақ тілінің мәйегін бұзбай, түпқазық идеясынан жаңылмай, роман поэтикасының диафрагмасына барынша сақтықты бірінші орынға қоятыны сүйсінтеді. Мәселен, көркем шығарма бастау алар аймақтың тіліндегі ерекшеліктерді ескеріп, елемеу қиянат, білімсіздіктің көрінісі. Сондықтан Тұрлыбек ондай немкеттіліктен бойын таза ұстап, жергілікті диалектілермен сөздік қорымызды байытуға үлес қосқан. Айталық, пәмлеп алар едім (жоспарлап алар едім), мамақұл (келісеміз), асбұзыл (асхана) сөздері роман-дилогия тіліне балдай батып, судай сіңіп қай аймақтың ауасымен тыныстап тұрғаныңды есіңе салады.
«Мақал – сөздің мәйегі» (М.Әлімбаев). Тоқсан ауыз сөзді тобықтай түйінмен-ақ түйіп, күрмеп байлауға құдіреті жеткені — қазақтың кемелдігі мен кемеңгерлігінің айғағы. «Таңжарық» роман-дилогиясындағы: «Ашуланғанда көз қызарады, ашу басылған соң бет қызарады»; «Ақсақалдың назасына қалсаң, сақалының ағы ұрады»; «Атасыздың аузы зор»; «Дүниеде өзіңнен шыққан жау жаман»; «Тамам жұлдыз жиылып айға жетпес, тамам кедей жиылып байға жетпес»; «Ит құтырса иесін қабады»; «Ерді құдай ұрарда жауға мінер жампозды жабы орнына мінеді, елді құдай ұрарда жатқа бермес жақсысын жалбы орнына көреді»; «Күң құтырса, күл шашады»; «Бұл заманның ісін есті кісі бітірмейді, епті кісі бітіреді»; «Әркім жолдас болады амандықта, бір күн тастап қашады жамандықта»; «Әмірші есірсе, әлеумет сорлайды»; «Тау мен тау қосылмас, ел мен ел қосылар»; «Ат баспаймын деген жерін үш басады, ер жігіт көрмеймін деген жерін үш көреді» т.б. Бір ескерерлігі, Тұрлыбек пайдаланған мақалдар роман-дилогияның мазмұнын ашып, оның құрылысын бекемдеп тұрған берік құрылыс материалдары. Екіншіден, мақалдан шалқып жатқан өмірлік оқиғалар өріп шығып, солардың қым-қуыт әрекеттерінің нәтижесі түйінделеді. Үшіншіден, мақалдардағы ғибраттар кімнің-кім екенін, қате іс, әрекеттің нәтижесі неге соғатынын; кімге арқа сүйеген ұтылмайтынын; заманның, адамның құбылмалы мінезіне себепші жайлар болатынын; ақыл мен дәулет те кісісін таңдап қонатынын; тәрбиесіз, көргенсіз мінез-құлықтың қайдан тамыр тартып, қайда апарып соғатынын; тіршіліктің ешкімге бағынбайтын тосын заңдарының қайталану себептері мен салдарын философия тасын домалаттырып барып, санаңа ұялатады, өлмес өмірдің үлгісін, ережесін ұсынады. Мақал-мәтелдер аспаннан түскен жоқ. Ол – өмірді жан-жақты танып, ата-бабаларымыздың бай рухани мұрасын көкірегіне құйып, халқының көшін бастаған, қолын қоштаған, сөзін ұстаған көпті көрген көне, абыз, әділ, текті, от ауызды, орақ тілді кемеңгердің жағдай ушыққанда онан арбаны да аман, өгізді де өлтірмей құтқарған даналығы. «Таңжарық» роман-дилогиясында ондай кемеңгерлердің қатары қалың. Соның бірі – Баспақ ақсақал. Әкеге баланы, ағаға ініні қарсы қойған Кеңестік саясаттың қитұрқы әрекеті елді ығыр еткенде ол: «Тегінде ағайын арасында көздің былшығы, тістің сарсығы сияқты бірдемелер болмай тұра ма?» – деп басу айтып, өртке су құяды. Қытайға қайтпаса, басына қатер төнгенін Таңжарыққа жайлап: «Күдері ерің күйтік болған, күлік атың күліс болған бір заман ғой бұл», «Жақсы аттың жалын сақтағанша, жақсы жігіттің арын сақта», – деп жеткізіп, арзан сөз, дауырықпа айқай-ұйқайсыз, астары қалың, ғибраты мол, жабықтырудың орнына бойына жалынды күш-қайрат құйып, намысын қайрап, өз бағасын танытып, үмітін үкілеген, жан азығы жақсы сөзімен қош-қошын айтып, қауіпті шекарадан аман-есен өткізіп салатын жігіттерді қасына қосып береді. Тар кезеңде елдің еңсесін көтерген, халқының қамқоры, ақылы, айбары, даналықтың сарқылмас қазынасы қариялар Тұрлыбек романында осылайша қазақтың береке-бірлігінің ұйытқысы, кемеңгерліктің символы деңгейінде көрінеді.
Тұрлыбекке шексіз риза болатының, Таңжарығын ақын, туған жерін, елін беріле сүйген періштепейіл перзенті деңгейіне жеткізе тұлғаландырған. Сондықтан ол халқының рухани кемелділігін, дара келбетін, дана бітімін келістіре жырлау барысында, осы үздік қасиеттерді бойына дарытқан Ұлы Даланың уызы екенін, қасиетті құшағы өзінің бір сүйемін жауға бұйыртпай, жан алып, жанын бере қорғаған перзенттеріне ғана емес, жабайы аң-құстардың да қимайтын жерұйығы саналатынын ақын қалай жүрек қанынан жаралған жырына қоспасын?! Өйткені, Жер – адамымен ғана емес, құшағын төлге толтырған аңы, жалаңаш тәнін көкорай-шалғын, бәйшешекке, жеміске толтырған өсімдіктерімен сұлу, думанды, құнарлы, жасампаз, қамқор ана. Сондықтан Тұрлыбек роман-дилогиясында тау-тасты, өзен, сағым ойнаған шетсіз-шексіз жұпар иісті Ұлы Даланың, онда да Таңжарықтың табаны тиген жер жаннаты Жетісудың көркін ашатын қайың, үйеңкі, қарағай, долана мен тораңғы, жусан, изен, бүлдірген, тобылғы, жалбыз, қарақат, ұшқат, ырғай, шырғанақ, түйеқұйрық, шеңгел, шілік, жабайы алма, өрік т.б. өсімдіктер әлемі романда жан сүйсіндіреді. Аю, жолбарыс, елік, бұғы, марал, түлкі, қарсақ, жабайы шошқа, қырғи, қарға, аққу, қаз, үйрек, тырна, ұлу т.б. аң-құстар ну жыныстарды, тау қойнауын, өзен-көлдің жағасындағы сыңсыған қамысты, ит тұмсығы батпас ормандарды жайлап, қысы-жазы тіршіліктің базарын қыздырып, адамдардың несібесін үстемелеуінен тыс, жазушы суреттеуінде олар — даланың соғып тұрған жүрегі. Өз еңбегімен малын бағып, елге қайырымы тиіп жүрсе де таптық күрестің әділетсіз шоқпарынан тартқан азабы күңіренткен, жазықсыз атып-асып, елді ығыр етуінен ұрпағын аман алып қалу үшін, күн көрерлік малын алдына салып, келер күннен үміті үзілген қазақтың береке-бірлігі, ырысының ұйтқысы сеңдей соғысып, беті ауған жаққа қызыл жендеттерден ұрлана көшіп жатқанын көзімен көргенде Таңжарықтың «Қоштасу», «Қасқыр мен бөрібасар» атты толғаулары көмейінен шоқ боп төгілген. Дала жыртқышы табиғаттың жетелеуінен артық қатыгездікке баспайтын бекзаттығымен ішіңді жылытса, адам жыртқышы қадалғанын тұқым-жұрағатымен құртқанша бойына ас батпайды. Демек, Тұрлыбектің табиғатты бейнелейтін картиналары аллергориялық бояуымен бұралаңы мен бұлтағы, қиыны мен құйыны өршіген, адам қаны судай аққан қаралы күндерді еске салады. Таңжарық толғауларындағы бұзылған, қорқау заманды сипаттаған көркемдік таным генетикасынан біз қоғамдық-саяси, әлеуметтік-моралдық ахуалға сыни көзқарасын пайымдаймыз.
«Таңжарық» роман-дилогиясы – эпикалық табиғаты бар туынды. Онда оқиғалардың өрісі барынша шалқар, қазақ, қытай аймағын қамтиды. Миллиондардың тағдыры кеңінен суреттеліп, таптық күрес өршіп, революциялық өзгерістерді жүзеге асыру кезеңіндегі таптық, қоғамдық сананы ояту, қоғамдық пікір тудырып, қоғамдық ой қалыптастыру, қоғамның асқақ мақсаттарын, ұлттық мүдделерді көздеген деңгейде шешу барысындағы жан алып, жан беріскен айқастар көркемдік-эстетикалық, әлеуметтік-философиялық қуатымен баурайды. Жалынды публицист, журналистиканың жілігін шағып, майын ішкен бозжорға, білікті сыншы, жазғандары жүлде алып жүрген табиғи талант аса жауапты, тың тақырыпқа көп ізденіп, маңдай терін төгуінің нәтижесінде шығарма композициясы да жанр талабынан шыққан. Тұрмыстық, этнографиялық детальдарының уақыт, заманға дәл үндесіп, кейіпкерлердің образын сомдауда, әрекет-қимылдарын талдап көрсету, психологиялық иірімдеріне бойлатудағы қызметі ерен.
Қысқасы, көп қырлы талант өз потенциалын, имиджін тиімді пайдаланып, тағдыры тағлымды күрескер-ақын тұлғасын арзан мадақтау, даурықпа «айқай-ұйқайға» ұрындырмай, шыншылдығымен, сөз кестесінің бояуы ажарлылығымен, көркем, публицистикалық стилистикасы «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін» поэтика талабынан табылуымен, қажымас қайрат, қиын еңбек көрігінен шыққан роман-дилогия ретінде жан сүйсіндіріп, тебірентерлік қасиеттерге ие, мазмұны терең, идеялық пафосы салмақты туындымен қауыштырды.

Тұрсын СЫДЫҚОВ