Ұлан ЕРКІНБАЙ

Қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесі, әсіресе орта білім беру саласында ауқымды, концептуалды өзгерістер жүріп жатқаны мәлім. Бұл өзгерістерге қоғам, ата-ана, мектеп болып жан-жақты атсалысу маңызды. Өйткені, барлығы да ұрпақ тәрбиесінен басталады. Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы «… біз елді түзету ісін бала оқыту ісінен бастауымыз керек. Себебі, оқу-тәрбие ісі түзелмей, жұрт ісі түзелмейді» деді. Бүгінде орта білім саласында іске асып жатқан өзгерістердің дені әлемдік білім беру жүйесіндегі жаңашылдықтарға бағытталып отыр. Ол жаңашылдықтардың негізгі тұжырымдамасы нені көздейді? Бұрынғы білім беру жүйесінде нендей мәселелер назардан тыс қалды? Қазіргі оқылып бастаған жаңа оқу бағдарламалардың басты артықшылықтары қандай болмақ?
Бұл жерде бірден айтуымыз керек, жаңа оқу бағдарламасының негізінде, өзегінде – оқушылардың әлемдік деңгейде бәсекеге қабілетті болуы көзделген. Бірақ, бұл жерде біржақтылыққа ұрынып қалмауды ойлауымыз керек. Әлемдік деңгейге өз ұлттық ерекшелігімізді сақтай отырып қосылуымыз керек. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Рухани жаңғыру: болашаққа бағдар» атты бағдарламалық мақаласында да бұл мәселе тайға таңба басқандай анық айтылған: «Біз, өз дәстүр құндылықтарымызды, ұлттық ерекшелігімізді сақтай отырып, әлемдік деңгейде бәсекеге қабілетті болуымыз керек. Басқалай жағдайда, біз тарих топырағының шаңына көміліп қаламыз».
Иә, бәсекеге қабілеттілікте, бүгінгідей алмағайып өзгерістер кезеңінде ұрпақ тәрбиесінің, оның адами, кәсіби келбетін танудың һәм қалыптастыру жолдарының маңыздылығы ерекше. Әсіресе, баланың стандартталған бағдарламалардан бір сәт азат етіп, өзінің ішкі, туабітті қабілеттерін шыңдауы, оны ұдайы дамытуы өте маңызды. Бұл тәсіл өз кезеңінде баланың өзін тез танып, өмірлік мұраттарын айқындауына септігін тигізеді.
Жаһандық бәсекеде қандай да бір ел білім саласында тиімді, төте тәсілдерді басшылыққа алса, ұлт пен ұлыстың, көне мен жаңаның, пішін мен мазмұнның, теория мен іс-тәжірибенің синтезіне ие болса, сол ел озық шығады, жетістікке жетпек. Тұрақты өтіп тұратын Әлемдік экономикалық форум /Wold Economic Forum/ аясында 2020 жылды ескеріп жасалған қажетті дағдылардың реттілігі төмендегідей:
Проблемаларды кешенді түрде шеше білу – Complex Problem Solving
Сыни ойлау – Critical Thinking
Жасампаздық — Creativity
Адам басқара білу – People Management
Өзгелермен қарым-қатынасқа бейімділік – Coordinating with Others
Эмоционалды интеллект – Emotional Intelligence
Пікір қалыптастыру және шешім қабылдау – Judgment and Decision Making
Жүйелі де сапалы қызмет көрсете білу (сервис-ориентация) – Service Orientation
Өзара әрекеттестік пен келісім жасасу – Negotiation
Когнитивті икемділік (ақыл-ойдың өзгермелі құбылыстарға, жағдаят­тарға жылдам бейімделуі) – Cognitive Flexibility
Бұл дағдылардың әрбіріне қатысты кәсіби, кешенді зерттеулер жүргізіл­ген. Сонымен қатар, іріктеліп алынған 10 дағдының әрбірі негізінде заманауи еңбек нарығын, адамзаттың мәдени, рухани, психологиялық ахуалын, жалпы сұранысын зерттеп, талдап, сауалнамалар жүргізу нәтижесінде іріктелген. Және кезекті форумға дейін аталмыш дағдылардың орналасу тәртібі өзгеріп отырады. Мәселен, 2015 жылы алтыншы орында тұрған креативтілік, 2020 жылғы тізімде мәртебелі екінші орынға көтерілген [2].
Жаңартылған бағдарламаның жыры ертерек басталды. Елбасы Н.Назарбаевтың 2004 жылғы жолдауында білім берудің әлемдік бәсекеге қабілетті жаңа сатысына көшуіміз керек екендігі баса айтылды. Елбасының 2012 жылғы «Әлеуметтік- экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдауы негізінде ел Үкіметі «Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған Ұлттық жоспары» бекітілді.
Ұрпақ тәрбиесі үшін бұл құжаттың маңыздылығы ерекше. Құжаттағы негізгі міндеттердің жалпы мазмұны: мектеп оқушыларының функцио­налдық сауаттылығын дамытудың отандық және халықаралық практикасын зерделеуден, білім мазмұнын жаңғыртуды қамтамасыз ету мен білім сапасын бағалау мен мониторинг жүргізу жүйесін дамытудан тұрады.
Жалпы функционалды сауатты адам деген қандай адам? Оның қандай ерекшелігі бар? Бұл сауалдарға кешенді түрде жауап іздеген халықаралық зерттеу ұйымдары жеткілікті. ЮНЕСКО пайымында функционалды сауатты адам — қазіргідей мың құбылған заманда әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық өмірге белсене араласуға бейім, сондай-ақ, тұла бойы өмір бақи білім алуға қажетті қадір-қасиетке толы жан. Жалпақ тілмен айтқанда еті тірі адам! Қалай болғанда да жасанды интелект пен ХХI ғасырдың үздік 10 дағдысының пәрменіне қарсылық таныту күн өткен сайын қисынсыз болып келеді. Жаһандық бәсекелестік тұжырымдамаларының ықпалы ең әуелі білім беру саласын нысанаға алатыны түсінікті. Таяуда жарық көрген «Төртөлшемді білім» атты ұжымдық жинақта ХХI ғасырдағы білім беру: білім, мінез, дағды, мета білім беру деп төрт категорияға жіктелген. Осындағы мінез категориясына ұлттық дүниетанымды қамтитыны түсінікті. Өкініштісі, көбіне, бағдарлама құрастыру барысында ұлтттық ерекшелігімізге қатысты қағидаттар ескерусіз қалып жатады.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) оқушылардың функционалдық сауаттылығына қатысты тұрақты халықаралық бағалау жүргізіп келеді. Еліміз бұл аламанға алғаш рет 2009 жылы қатысқан. Зерттеу нәтижесінде: «Қазақстанның PISA мен TIMSS-қа қатысу нәтижесі республикадағы жалпы білім беретін мектептер педагогтерінің мықты пәндік білім беретіндігін, бірақ оны нақты өмірдегі жағдайларда пайдалануға үйретпейтіндігін көрсетеді» деген қорытынды шыққан. Яғни, мұны «құрғақ теория бар, іс-әрекет жоқ» деп ұғынуға болады. Ұлттық жоспар аясында осы бағдарламаға мемлекеттік қазынадан 25 миллиард теңгеге жуық қаржы бөлінген. Ұлттық жоспардың негізгі орындаушылары Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі мен «Назарбаев зияткерлік мектептері» ДБҰ және жергілікті атқарушы органдар болып бекітілген.
Оқушыларға басы артық абстрактілі-теориялық білім мен бітпес тапсырмалар беруді жойып, білім мазмұнының неғұрлым практикалық сыпаттағы болмысын қалыптастыру кешенді жобасының қысқаша тарихы осындай.
Енді бағдарлама мазмұнына оралайық. Осында қазақ әдебиеті бағдарламасына қатысты және барлық пәндерге де қатысты бағдарлама жауаптыларының санатына БҒМ Ғылым комитетіне қарасты салалық зерттеу институттарының қосылмағаны қателік болған. Себебі, ұлттық жоспардың нақтылы іс-әрекетке бағытталған жоспарында зерттеу институттары жоқ. Аралары онсыз да алыс практиктер мен теоретиктердің бір-бірін түсінбеуі бұдан соң мүлде алшақтап кеткен сыңайлы.
2017 жылы «Әдебиеттен 5 сыныпта кімдерді оқығыңыз келеді?» тақырыбымен Фейсбук парақшасында сауалнама жүргізген болатынмын. Сауалнама мәтіні төмендегідей:
Өзіңізді бір сәт 11 жасар ақылды оқушы сезініп, төмендегі екі бағдар­ламаның бірін таңдаңыз. Жауап ретінде 1 /бұрынғы/ және 2 /жаңа/ бағдарлама, 3 /ұсыныс/ сандарын қолданыңыз.
Бірінші тізім ескі бағдарлама, екінші тізім жаңа бағдарлама бойынша берілді.
1. Бірінші тізім: «Әдебиет пәні», «Халық ауыз әдебиеті», «Тұрмыс-салт жырлары», «Мақал-мәтелдер», «Қанатты, нақыл сөздер», «Жұмбақтар мен жаңылтпаштар», «Ертегілер» «Аңыз әңгімелер, шешендік сөздер», «Әпсаналар», «Әдеби ертегілер. «Ақселеу Сейдімбек. «Әйел-Ана» ертегісі», «Мысал өлеңдер», «Махамбет Өтемісұлы. «Соғыс», «Қызғыш құс» өлеңдері» «Ыбырай Алтынсарин. «Өзен» өлеңі, «Дүние қалай етсең табылады?» әңгімесі» «Абай Құнанбайұлы. «Қыс», «Ғылым таппай мақтанба» өлеңдері, «Сұлтанмахмұт Торайғыров. «Шілде» өлеңі», «Мағжан Жұмабаев. «Қысқы жолда», «Сағындым», «Балалық шақ» өлеңдері», «Сәкен Сейфуллин. «Ақсақ киік» өлеңі», «Ілияс Жансүгіров. «Күй» поэмасы», «Мұхтар Әуезов. «Ақын қонақтар» («Абай жолы» роман-эпопеясынан үзінді)», «Сәбит Мұқанов. «Лашын» («Өмір мектебі» романынан үзінді)», «Ғабит Мүсірепов. «Жаңа достар» («Қазақ солдаты» романынан үзінді)», «Сапарғали Бегалин. «Бала Шоқан» («Бала Шоқан» повесінен үзінді)», «Қалмақан Әбдіқадыров. «Қажымұқан» (хикаяттан үзінді)», «Қасым Аманжолов. «Жамырап күнде жас өмір» өлеңі», «Жұбан Молдағалиев. «Ар-ұят туралы» өлеңі», «Сырбай Мәуленов. «Менің Республикам» өлеңі», «Қуандық Шаңғытбаев. «Сабалақ» өлеңі», «Мұқағали Мақатаев. «Фантазия», «Барлығы да сендердікі», «Мен таулықпын» өлеңдері», «Сәкен Жүнісов. «Ақырғы бәйге» («Ақан сері» романынан үзінді)», «Қадыр Мырзалиев. «Ана» өлеңі», «Қабдеш Жұмаділов. «Қозыкүрең» («Сәйгүліктер» романынан үзінді)», «Жұмекен Нәжімеденов. «Сен ақылды болсаң екен», «Жаманыңды көрмесем» өлеңдері», «Нәсіреддин Серәлиев. «Аңсау» әңгімесі», «Тұманбай Молдағалиев. «Бауырлар» өлеңі, «Фариза Оңғарсынова. «Оюлар» өлеңі», «Мұхтар Шаханов. «Нарынқұм зауалы» өлеңі», «Күләш Ахметова. «Қазағым менің» өлеңі», «Даниэль Дефо. «Робинзон Крузо» («Робинзон Крузо» романы)» Қорытындылау (1 сағат).» Барлығы 48 туынды. 68 сағат. 4 тоқсан, 5-сынып.
2. Екінші тізім: «Керқұла атты Кендебай» ертегісі, «Қобыланды батыр» жыры, Асан қайғы «Асан қайғының жерге айтқан сыны» аңызы, Дулат Бабатайұлы «О, Ақтан жас, Ақтан жас» өлеңі, Ыбырай Алтынсарин «Қыпшақ Сейітқұл», «Атымтай Жомарт», «Дүние қалай етсең табылады?» әңгімелері, Ахмет Байтұрсынұлы «Егіннің бастары» мысалы, «Адамдық диқаншысы» өлеңі, Бердібек Соқпақбаев «Менің атым Қожа» хикаяты, Марат Қабанбай «Бауыр» әңгімесі, Тынымбай Нұрмағамбетов «Анасын сағынған бала» әңгімесі, Джек Лондон «Мексика ұлы» әңгімесі». Барлығы 11 туынды. 68 сағат. 4 тоқсан, 5-сынып.
Бұл екі бағдарлама мазмұнына қатысты арналған сауалнамаға 150 адам қатысты. Сауалнама қатысушыларына жауап беру барысында оқушының физикалық, танымдық мүмкіндігін ескеру сұралды. Нәтижесінде қатысушылардың 78 пайызы екінші тізімді, яғни жаңартылған оқу бағдар­ламасын дұрыс деп тапты. 25 пайызы бірінші тізімді, яғни, жаңартылған бағдарламаға дейінгі қолданыстағы оқу бағдарламасын таңдады. Таңдау барысында жасаған аргументтермен толықтай фейсбук парақшадағы сауалнама соңында қалдырылған пікірлер арқылы танысуға болады.
Қос бағдарламадағы білім мазмұнының берілуіндегі айырмашылық жер мен көктей. Ескі бағдарламада мақсаттың орындалуындағы нақтылық деген атымен жоқ. Оны мойындауымыз керек. Жалпы шолу! Бір сағатта бір кезең не бір ғасырдың көркем мұрасы туралы ҰБТ-лық ақпаратты /үлгерсе/ беру. Ал жаңартылған бағдарламада оқу мақсаттарын едәуір күрделендіріп алған.
Мәселен жаңартылған бағдарламада (10-сыныптағы) базалық білім мазмұнындағы мына талаптар орта білім аясында игерілуі керек пе? Мұны талқыға салып саралау қажет деп ойлаймын:
«1) түсіну және жауап беру: әдеби шығарманың сюжеттік-компози­циялық құрылысын талдау арқылы идеялық мазмұнын терең түсіну, әдеби шығармадағы көтерілген мәселелерді ұлттық мүдде тұрғысынан ашу, көркем шығармадағы кейіпкерлер жүйесін жинақтау мен даралау, көркем шығармалардан алған үзінділерді ғаламдық тақырыптағы мәселелермен байланыстыру, шығармадағы ұлттық құндылықтардың әлемдік тақырыптармен үндестігін ашу;
2) анализ және интерпретация: әдеби шығарманың композициясын уақыт пен кеңістік тұрғысынан талдау, шығармадағы авторлық идеяның өмір шындығымен байланысы, шығармадағы автор стилі мен көркемдегіш құралдардың қызметін ашу, көркем шығармадағы көтерілген мәселелерге талдау жасау арқылы өзіндік пікірін қосып, шығармашылық жұмыс жазу, әлем және қазақ әдебиетіндегі құндылықтардың үндесуін талдап, өзіндік ой қорыту;
3) бағалау және салыстыру: шығарманы мазмұндас туындылардың үлгілерімен салыстырып, тарихи және көркемдік құндылығын бағалау, көркем шығармадағы көтерілген мәселелердің жаңашылдығына сыни тұрғыдан баға беру, шығарманың идеясын жалпыадамзаттық құндылық тұрғысынан талдап, әдеби эссе жазу, шығарманы идеялық жағынан мазмұндас туындылармен салыстыра отырып, әдеби сын жазу».
Тіпті бакалавр деңгейінде де ауыр болып келетін тақырыптар көп кездеседі. Бұл туралы бағдарлама авторлары «қазіргі оқушылардың деңгейінің жоғары, танымдық, ақпараттық мүмкіндігінің мол» екендігін алға тартады. Ал оқу мақсаттарының сынып жоғарылаған сайын күрделене түсуі, керісінше, құптарлық жағдай. Яғни, оқу мақсаттары арқылы берілетін тапсырма арқылы білімнің дағдыға айналу үдерісі орын алған. Бұл жаңа бағдарламаның бірден бір ерекшелігі деуге болады. Дей тұрғанмен оқу мақсаттары туралы әлі де пысықтайтын жайттар жетерлік.
Бір нәрсе анық, әдебиетке қатысты біздің таптаурын түсініктеріміз әлі де салтанат құруда. Ол түсініктер әдеби зерттеулерден бастап, қоғамдық пікірлерге дейін жалғасып жатады. Ал білім беру жүйесінде ондай түсінік­тер автор таңдауда, оқулық мазмұнын қалыптастыруда, оқулық тілі мен рәсімделуінде де кезігеді. Аталмыш стеоретиптердің даму барысын, динами­касының өзі арнайы зерттеуді талап етеді. Әлбетте ол бөлек тақырып.
Бір жағынан жасанды интелектпен жарыса жүріп, адамдығыңды, ұлттық болмысыңды танудың өзектілігі сәт сайын артуда. Әр кезеңнің өз қиындығы бар, өзіндік жаһандық машиналары бар. Кезінде советтік машинаға қарсы ірі феномендік антивирустар болды. М.Әуезов, Қ.Сәтпаев, Ә.Қастеев, Ә.Марғұлан, Ш.Айманов, Б.Соқпақбаев, «Отырар сазы» ансамблі, «Қыз жібек» көркем фильмі, «Көшпенділер» трилогиясы, «Дос-Мұқасан». Қазіргі халымыз қалай? Қазіргі жаһандық машинаның қарқыны сұмдық. Тәсілі мүлде бөлек. Жылдамдығын болжаудың өзі қиын… Осындай сын сәтте тіл мен әдебиет сынды төл пәндеріміздің тағдыры қыл үстінде қалды. Кіммен ақылдасасың? Димашпен бе, әлде «91» мен бе? (Екеуі де төл мәдениетті өз мүмкіндіктерінің деңгейінде насихаттап жүр). 2009 жылы үкімет функционалды сауатты маман дайындаймыз деп шешім қабылдаған екен.
Басқа пәндердің қалай бейімделгенін қайдам әдебиет мамандары функционалды сауаттылық пен ұлттық құндылық, өнерге құштарлық ұғымдарын еш қабыстыра алмады. Оның үстіне бұған қай мекеменің толықтай жауапты екені де белгісіз күйінде қалды. Осылардың көзі ашық ау деп мойындарына жүктелген соң НЗМ мамандары мұны қосымша атқарып шыққан. Нәтижесінде, жаңартылған мазмұндағы оқу бағдарламалары негізінде жазылған оқулықтармен мектептер оқып жатыр. Пән мұғалімдерінің мойнында көзге көрінбейтін түрлі түрлі міндеттер бар: функционалды сауатты бала тәрбиелеу, ұлттық дүниетанымы терең бала тәрбиелеу, оқушының көркем дүниеге деген сүйіспеншілігін ояту т.с.с. Әрбірі бір-бір институттың міндетіндей. Қалай болса да жаһандық үдерістен қашып құтылу қиын. Қашатын жер де жоқ.
Өз болмысыңа адал болсаң, ол үдерісің де мода қуалап жайына кетер. Бірге еріп кетпесең болды. Мәулана «бір аяғың төл құндылығыңда болсын, екінші аяғыңмен ғаламды шарла» деп пе еді?! Қазіргі виртуалды әлемнің жемісін сонау 60 жылдары көркем мәтінге түсірген фантаст жазушы Айбек Азимов: «Келешекте қандай мамандық пайда болады дей бергеннен гөрі, біз өзі қандай болашақ таңдаймыз деген жөн-ау,» — деуші ме еді?! Сіз қалай ойлайсыз, мектепте әдебиетті қалай оқыту керек? Жеке тәжірибелеріңізбен бөліссеңіздер! Жақын күнде мектеп форматы өзгеріп кеткелі тұрған жоқ. Ұлт болашақтары өмірінің 3/1 мектепте өтіп жатыр. Мәселенің маңыздылығын ескере отырып, төмендегідей ұсыныстарды талқыға саламын:
1. Мектептегі тіл мен қазақ әдебиет пәнінің білім мазмұнын, оқу бағдарламасын жасауға педагог, психолог, ғалым, білім сарапшылары, пән мұғалімдері, әдіскерлер қатысу керек. Құжат аталған салаға тиісті мекемелерден сараптамадан өтуі керек.
2. Мектеп оқулығында балалар оқуға тиіс авторлар таңдау ұстанымын /егер ондай бар болса/ түбегейлі өзгерту керек. Ана классик жоқ, мына классиктен үзінді ғана берілген, анау ана бағдарламада бар, енді мынаны мұнда кіргізейік, анау неге кірмеген, мынау қайдан жүр деген пікір алуандығын тудырмайтын нақты өлшем керек. Ол қазір жоқ. Егер бар болса, тиісті мекемелер оны ашық жариялау керек.
Оқулықта адамнан ұғымға емес, ұғымнан адамға жүру жүйесі өркениетті елдерде кеңінен қолданылады. Сонда ешкім ренжи алмайды. Ол үшін көркем туындыдан алатын ұғымдар жүйесінің картасы жасалып оқулық сол реттілік негізінде құрастырылуы керек. Онда оқулық ұстанымы міндетті ұстанымынан қажеттілік ұстаныма өтеді. Сонда мәңгілік тақырыптарды қозғаған халық әдебиеті мен баланың жанын жадыратар «Менің атым Қожа» сынды мәтіндер өзінен өзі сұрыпталып шығады. Әйтпесе, қазақы талғамның түбіне жете алмай кетеміз…
3. Мұғалімдердің шығармашылық еркіндігі шектелмеуі керек. Ол үшін оқулық, бағдарлама ережелік статусынан, нұсқаулық, ұсынымдық статусқа көшу керек. Шығармашылық пәндерге тән мұндай ұстанымдарды барлық білім басқармаларына жеткізу керек. Мұғалімдердің ғылыми, креативтік, әдіскерлік қабілетін ұштастыратын тәуелсіз шығармашылық платформа қажет. Сонда олар да оқушыларға өнер дүниесін сүйдіруді ойлайды. Авторлық бағдарламаларын ұсынады.
4. Тіл әдебиет мұғалімдері тұлғалық, кәсіби, шығармашылық, әлеуметтік тұрғыда өздерін шыңдай алуы керек. Олардың қабілеті мемлекеттік деңгейде дұрыс бағаланған жөн.
5. Оқулық тілін монографиялық тілден құтқару керек. Бұл қылмыс. Бұл барлық пәндерге қатысты. Оқулықтың тілін формалды сараптамалардан өткізу белең алған. Қазір ақпарат қолжетімді, тіпті болмаса оқушылардың өзіне де оқытып алуға болады. Ондай тәжірибелер жеткілікті. Бізде емес, әрине. Жазып беріңдерші деу ұят шығар енді..
6. Шетелдік тәжірибе дегенде олардың төл мәдениетін мектепте оқыту жолдарын қарастыру керек. Тіл әдебиет мұғалімдерін де ауылдан шығарып, халықаралық деңгейде тәжірибе алмастыру керек. Қаласаңыз да, қаламасаңыз да олар ұлттық идеологияның адал әскерлері
7. БҒМ қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің ерекшелігін ескеріп, кезеңдік, өткінші, әлемдік білім беру тенденцияларын тели бермеу керек. Осы салада дұрыс мониторинг керек.