Ғабит БЕКАХМЕТОВ. БАРСАКЕЛМЕС: КӨШПЕНДІЛЕРДІҢ ОРАЛУЫ
Роман-антиутопия
Ағылшын тілінен аударған Анар Қабылқақ
Ағылшын тілінде жазылған тұңғыш қазақ романнының авторы – Ғабит Бекахметов 1984 жылы Көкшетау облысында дүниеге келген. Қарағандының Бұқар жырау ерлер лицейін «Алтын белгімен» аяқтап, Дьюк, Еуразия және Оксфорд университеттерінде экономика, саясаттану, шығыстану, философия және бизнес зерттеген. Ғабит білім саласында консалтинг жасап, жаңа мектептер ашумен айналысады. Джерсидегі Maruf Education Trust сенімгерлік қорының негізін қалаушы және Лондондағы Royal Society of Arts бірлестігінің мүшесі. Автор көшпенділердің ұрпақтарының әлі мықты жетістіктерге жететіне күмәнсіз сенеді.
Редакция
Автордан
Балалық шағым есіме түскенде бірінші кезекте көз алдыма келетін бейне – көгілдір аспан. Үш жасымнан бастап тоғызға толғанша Қазақстандағы көшпенділер өмір салтымен, әр жазымды жайлауда өткізетін едім. Мен мал арасында тышқан, түлкі, бүркіт сынды түз тағыларын бақылап өстім. Киіз үй мен ескі теміржол вагоны – ұйықтауым үшін осы екеуі ғана жеткілікті болатын. Басқа уақытта аспанға қарап ән салып, кең дала құшағында уақыт өткізер едім. Менің балалық шағым 1980-ші жылдардағы Кеңес Одағы кезеңімен тұспа-тұс келді, ол көшпенділік салтына берік өткеніміздің жұрнағы әлі де сақталған кез болатын.Жуырда Түркістанға жолым түсіп, аспан асты музейінде болдым, сол жерден он тоғызыншы ғасырда жасалған дөңгелекті көрдім сол баяғыда өзіміз жайлауда қолданатын дөңгелектерге қатты ұқсайды екен. Қазіргі кезде көшпенділік салттың қаймағын бұзбай ұстанатындарды кездестіру қиын, бірақ әлем көшпенділерге тән құндылықтарға қайта оралып жатыр. Қазіргі адамдардың да көшпенділер тәрізді тұрақтылыққа құмар екені байқалады. Атам мен әжем қолданған дүниелерімізден қажетсіз заттың артылып қалмауын қатты қадағалайтыны есімде. Бәрі де не адамның, не жануардың керегіне жарайтын. Бақытымызға орай, ол кезде бізде пластик бөтелкелер болған жоқ.
Еуразиялық көшпенділер бағзыдан күшті болатын, олармен әркім де санасатын. Көшпенділер өмір салты мен құндылықтары аттары әлемге әйгілі Атилла, Шыңғысхан, Әмір Темір сынды көшбасшыларды туғызды. Әлемді жаулап алу ұлы даладағы үздіксіз инновациялардың жанама өнімі болатын.
Жылқыны қолға үйрету тарихшылардың пікірінше, Қазақстанның солтүстігінде жүзеге асқан. Дөңгелекті, садақты ойлап тапқан, әлемдік санаттағы әскери стратегиялық дамуды алғаш қолға алған да көшпенді бабаларымыз-тын. Көшпелілер жаһандық сауданы дамытуға, идеяларды таратуға және инновациялар аумағын кеңейтуге үлес қосып көп уақыттарын Жібек жолы бойында өткізді.
Біздің қазіргі ұлттық мемлекеттік идеологиямыз көшпенділердің дәстүрлі жолымен жүруді ұстанбайтыны әбден ұят. Енді олар межеленген территорияларда тұрып, өз-өздеріне шек қоюға мәжбүр – жаһандық жылынуға байланысты су мен шабындыққа да толыққанды қол жеткізе алмай келеді. Әлем инновациялармен жаһандану және Кремний алқабының магнаттары мен ғалам жаулаушыларының қолдауына сүйенген планетааралық саяхатшылармен әуреге түсіп жатқанда, көшпенділер идеясының өзектілігі қайтадан арта бастады. Бізге, шынымен, отырықшы өмір салтын қайта жаңғырту керек пе? Жерден бауыр ажыратпағанымыз дұрыс па? Көк аспанға қарап, ғаламның шексіз екенін түсінеміз және оны зерттегіміз келеді. Өз қолымызбен жойып жіберген көшпенділік салтын толыққанды жаңғырта алмасақ та, көшпенділердің асқақ мұратын қайтарып алу қолымыздан келетін шығар.
Көшпенді текті христиан, мұсылман, будда дінін ұстанатын үш кейіпкердің тағдыры тоғысатын осы бір көркем дүниемді жазғандағы мақсатым да көшпенділер идеясын зерттеп көру болатын. Бұл кейіпкерлердің тағдыры сізді де қызықтырады деген үміттемін.
Өзге тілде көркем шығарма жазып шығу үшін өршіл мінез керек. Алайда, кейбір оқиғаларды басқаша жеткізу мүмкін емес. Бұл, әсіресе, әңгіме отаршылдық қамытынан кеше ғана мойын босатқандар тарихы жайынан болса және автор білетін тілдерге сол кезеңнің рухы сіңген болса, дұрыс табылған шешім деп ойлаймын. Мұндай жағдайда үшінші бір тілді пайдаланған жеңіл. Бейтарап тіл ретінде ағылшын тілінің таңдалып алынуы да жайдан-жай емес, бұл – Орталық Азияда өз істерін жүргізетін Батыс бизнесінің, саясатының және мәдениетінің тілі болып табылады. Агрессивті түрде үйренуге мәжбүр еткен жергілікті тұрғындар импорттаған ағылшын тілі бұрынғы көшпелілер үшін орыстар мен қытайлықтарды қуып жетуге ғана емес, сонымен қатар, оларды басып озуға мүмкіндік береді.
Егер сіз Орталық Азияның ішкі істеріне қызығушылық танытатын болсаңыз, ұлы империялар мен олардың мәдениетін білмей тұрып, бұл аймақ туралы сөз таластыру мүмкін емес екенін түсінесіз. Біздің жаққа саяхаттап, Марко Полоның жүріп өткен жолын қайта жаңғыртып көруді ұсынамын. Ал әзірше, өңіріміздің тарихымен осы шығармам арқылы таныс болыңыздар.
Ғабит Бекахметов,
Лондон, Англия
қаңтар, 2023
Аудармашыдан
Осы кітапты 45 күнде аудардым. Қазіргі қазақ оқырманына сөзсіз ой салатын, бағыты тың, жаңа дүние. Өзіміз бөлшегі болып отырған қоғамның бейнесін айна-қатесіз көз алдыңа әкеле берген соң ба, бұл кітаптың әсері жайлы айта беруге болады. Бір сөзбен айтсам, бала кезден молекулярлық биологиямен айналысқан, АҚШ-тың Дьюк университетін және Ұлыбританияның Оксфордын бітірген білімі қалыптасқан адамның – роман авторының бүгінгі қоғамға өзіндік көзқарасы айқын көрінеді. Көркем шығарма формасына түскен мұндай көзқарас бүгініміз үшін керек, ал ертеңіміз үшін баға жетпес құнды болатынына сенемін.Бұл кітап технологиялық дәуірде адам еркінің өз қолында болмауы туралы. Қоғамдық сананы жібермей, уыста ұстап тұру кез келген билеушінің мақсаты. Ендігі жерде оған қарапайым адам баласы төтеп бере алмақ емес. Бірақ алпауыт күшке қарсы күресе алатын тағы бір күш бар, ол жасанды интеллект машинасы. Адамды клондау әлдеқашан жолға қойылған. Құндылық биткоин өндірісінде. Автор әлемдік жүйенің қалай жұмыс істейтінін алақанға салғандай көрсетіп береді. Көбінесе сатира тілі айқын аңғарылғанмен, көп нәрсеге көзіңді ашып беретіні рас. Жаһандану дәуірінде сандық технологиялар тасқыны ерте ме, кеш пе, жаңқа құсатып ағызып әкетері сөзсіз, дегенмен, адам баласының құдірет-күші оның эмоционалды интеллект ерекшелігінде. Кітапта сезім тілінің көрінісіндей астар, тұспал, юмор мен сатира басымдылығы бар, антиутопиялық роман.
Анар Қабылқақ
Астана, Қазақстан
Қаңтар, 2023
Пролог
1750 жыл, Бурабай, Орта жүз, Қазақ хандығы
Күндізгі йога жаттығуларынан кейін Топыш сұлудың көңілі едәуір көтеріңкі еді. Айнадай Әулиекөл бетінен төңкеріле қараған сырлы Жұмбақтас медитация үшін таптырмайтын жер болатын. Бурабайға арнайы алдырылған тибеттік йога шебері нағыз гурудың өзі болып шықты. Топыш ханым мұндай даналық пен үйлесім қайнарын өзін ұлы Зая Пандита шәкірттері қоршаған әкесінің сарайында өткен балалық шағынан бері кездестірмеген екен.
«Қазақтар бір-бірін күйзеліске сала бергенше, біраз көңіл сергітуді де үйренгенде ғой…», – деп ойлады Топыш ханым, алайда, бұл ойымен қатар жылт еткен үміті сол сәтте бұлт арасында жасырынып қалған. Интригалар мен стратегиялар сүйікті жары Абылай ханның уақытының басым бөлігін алатын. Табалдырықтан аттағанда, ханның жүзіне қарап еді, ол құдды киіз үй ішінде жоқ адамдай, өз ойымен отыра берді. Хан көңілі қапалы, әлденеге алаңдаулы еді. Әркез солай болатын.
«Ойыңыз қай жерді шарлап жүр, мәртебелім?»
«О, жанымның жарығы, өткен түні көрген әлгі бір жайсыз түс тарс есімнен шығар емес…»
«Бұл жай бір түс емес, аян деп ойлайсыз ба? Жүрегіңізге жақын алмаңыз. Бәлкім, орыстар кошмар дейтін, сондай бір қорқынышты түс көрген боларсыз?»
«Жоқ, кошмар емес. Сосын бұл орыстың емес, француздың сөзі. Мархабат. Өмірде бұдан да сорақы жайттарға куә болғанмын. Алдын ала сақтандыру ишарасы ма дедім, бірақ мұның өзі менің құзырымнан тыс нәрсе сияқты; сенің де, менің де уақытымыздың аясынан шығып кеткенге ұқсайды».
«Не болды, не көріп едіңіз? Бәлкім, жақсылыққа жорып берермін».
Топыш ханым Арқаға келгелі түс жоруды уақыт өткізудің жағымды бір түріне балайтын. Сосын түс жорығыш қасиеті басқа хан әйелдерінен өзін ерекше сезінуіне мүмкіндік беретіні де рас.
«Үстінде атлас шапаны бар, дара ағаштың түбінде маған өзінің түсін айтып отырған қашқар саудагерін көрдім. Әлгі сарт Жер бетін тітіреткен үш басты айдаһарды суреттеп беріп отыр екен. Сол жақ шеткі басы желбіреген сары шашты, аялы көзінің түсі көгілдір екен дейді; оң жақ шеткі басының шашы қылдай түзу екен дейді, кішірек көзі көмірдей екен; ал енді ортаңғы басына келер болсақ, онысы Бейбарыс сұлтан Берке ханға жазған хаттарындағыдай әлгі бір құбыжық хайуанға ұқсатса болады дейді: айналада болып жатқан өзгеріске қарай түсіде өзгертіп тұрады екен. Бұл өзі көрсе көз тоятын бір ғажайып айдаһар екен дейді. Бойынан дегдарлық пен күш-қайрат тең сезіледі-міс. Ал енді қашқарлықтардың жанын түршіктірген нәрсені айтар болсам, өзімізге белгілі Уақыттың дәл алдында әлгі айдаһар өз-өзінен бастарының бірінен кейін бірінен айрыла бастайды. Ең алдымен сол жақ басы, содан кейін оң жақ басы, ақыр соңында ортаңғы басынан айрылады».
Күйеуінен естіген түстің түпкі мәнін түсінгенде, Топыш сұлудың көзі боталап қоя берді. Түстің аян екеніне ол енді риясыз сеніп, жорымауға бекінді; ханымының бұл шешімінен кейін хан ақ түйені құрбандыққа шалуды жөн көрді.
БІРІНШІ БӨЛІМ
КЛОН
Бірінші тарау. Ностальгия.
2021 жыл, Алматы, Қазақстан
Бұл бір ерекше күн еді. Молекулярлық биология институтының директоры, профессор Аңсар Төлеңгітұлы өзі жақсы білетін әлемнің ақыры таянғанын сезді. Бірқалыпты адымдап, асықпай, қырық жыл бойы әрі-бері талай жүрген әл-Фараби университеті кампусы жолымен келе жатып, бойын біртүрлі сезім билеп алған. Ботаникалық бақты жағалай созылып жатқан бұл көше қаладағы ауасы аса ластана қоймаған санаулы жерлердің бірі еді. Еңсесін тіктеп, жанарын жоғары көтеріп, қасынан өтіп жатқан студенттерді ес түкпірінде сақталып қалған баяғының студенттерімен салыстырып көріп еді, қазіргілерінің адам танымастай өзгергенін байқады.
Бойларынан жасқаншақтық байқалмайды, қайта бір еркіндік бар. Тіпті ауылдан келгендеріне көп болмаған қыз-бозбалалардың өздерінің жүріс-тұрысынан да қалалықтардан өзгешелеп тұратын еш айырмашылық білінбейді. Қазіргі жастар баяғы Кеңес үкіметі замандағы өздері сияқты «сен тұр мен атайын», намысына қайратын жаныған өжет емес көрінді; қимыл-қозғалысынан, бет әлпетінен ондай ештеме байқалмайды. Заманында кез келген қаланы, ел мен империяны оңай жаулап алатын даңқы асқан көшпенді тегіміз жайлы айтпай-ақ қоялық. Аталас ағайынының немересі қасынан амандаспай өтіп кеткенде, профессор баяғы заманын аңсап, одан сайын терең ойға батып кетті.
Бала кезінде зымырандардың ғарышқа қалай ұшатынын қызықтаумен күндерін өткізетін Байқоңыр маңындағы туған ауылын есіне алды. Шіркін-ай, ол кездің балалары қанша жерден бойында қаны тасып тұрса да, ешқашан үлкеннің алдын кес-кестемейтін еді. Заманауи ғылыми жетістіктер мен тамыры мыңжылдықтарға тереңдеп кететін салт-дәстүрлер бір кезде бір-біріне қарама-қайшы келмейтіндей көрінетін. Енді бүгін осының бәрін ой елегінен өткізгенде түсінгені мұның жолы әбден болған екен. Көшпенділер дүниесінің ізі мен технологиялық келешектің жаңғырығын, яғни, қарама-қайшы қос әлемнің ғажайып кереметін қоса сезіне алыпты. Жер жүзінде коммунизм құрылысы қарқынды жүріп жатқан кез-тұғын… Өткенге ой жіберіп, мойын бұрғанда түсінгені – ол заман да жаман болмаған екен-ау.
Дегенмен, адам жады кәнігі алдамшы екені рас. Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқын арттыратын әңгімелерін тамсана айтып отыратын ардагер ағайындары болған, қай-қайсы да Батыс Еуропаны тағы бір басып өтуге дайын еді және сол күндерін жан-тәндерімен аңсапотыратын. Сол бір қанқұйлы соғыста Еуропа жеріне алты жүз мың ержүрек қазақ аттанған екен; Алтын Орда да өзінің нағыз өркендеп тұрған шағында ондай әскер санын қамти алмаған. Профессор енді терең мұңға батты. Екі қолын артына қайыра ұстап алып, қазіргінің жастары баяғының қайратты, патриот ерлерінің тырнағына да татымайтынын, біртүрлілеу көрінетін орыстар мен олардан екі есе асып түсетін америкалықтардың тегеуірінді ықпалына әбден шырматылып қалғанын ойлап қапаланды және мұны онысыз да әлеуметтік желінің барлық түрлерінен оңай аңғаруға болатыны рас-тұғын.
Профессор енді 1880 жылдары дүниеге келіп, көптеген көтерілістердің, төңкерістің, аштық пен ұжымдастыру науқанының, еңбекпен түзету лагерінің, тазартулар мен дүниежүзілік соғыстардың куәсі болған атасы Сәдуақасты есіне алды. Бала кезінде атасының жүзіне қарап отырып: «Неге үндемейді екен?» деп ойлайтын. Ол кісі ата-бабасы жайында, тіпті дін-ұстанымы туралы да ешқашан ләм деген емес. Қуықтай бір бөлмесінде намазын ешкімге білдіртпей оқып алушы еді, алайда, немерелерінің көзінше Алланы сирек ауызға алатын.
Атасының «Мың бір түннен» құрастырып айтып беретін ертегілерінің бас кейіпкері үнемі Ленин болатын; оның орнын ешкім де алмастырмаушы еді. Ондағы етікші Ленин, теңізші Ленин, бәрі де ақыр соңында шах қыздарына үйленіп, халифтің кеңесшісі болып тағайындалуымен аяқталатын; біреуді һәм біреудің отбасын қырып-жойып тастапты деген оқиғалар атымен болмайтын. Сондай сәттерде Сәдуақас Лениннің әшейін бір көркем әдебиет кейіпкері болып қалуын өзі де іштей қалады ма екен?
Шынында, Сәдуақастың аға-інілерінің, аталас ағайындарының бәрінің түбіне жеткен Лениннің ізбасары, жауыз Голощекин емес пе еді? Ресей императоры мен оның отбасын түгелдей қырып салған адамнан қандай жақсылық күтуге болушы еді? Дегенмен, Кеңес дәуірінің кейінгі жылымық кезеңі мамыражай өткені рас; оған ең алдымен, профессордың салауатты жастық шағы кепіл.
Ата-анасы, достары қасында, алдан әркез бір жақсылықтың нышаны сезілетін де тұратын. Дәл осы арманшыл да ерекше жігерлі шағы жылылыққа толы болыпты. Ойлап қараса, қауіп-қатері мол деген 1990 жылдардың өзі де соншама жаман болмапты. Сол бір кезеңде Қазақстаннан миллиондаған адам Германия, Израиль, АҚШ пен Ресейге қоныс аударып кетті ғой. Дегенмен, Президентке сенген миллиондар елде қалып, «Қазақстан – 2030» қай кезде жүзеге асатынын күткені де шындық.
Дәл осы көшенің бойында көкке атылған қар барысының қанық түсті бояумен салынған плакаты ілініп тұратынын профессор әсте есінен шығара қойған жоқ. Қар барысы, әрине, келешектегі Қазақстанның баламасы болатын. Өзге Азия жолбарыстарынан да күшті болады деп күтілген. Өткеннің есте қалған осынау бейнелері бұл күні қатарлас басқа бір әлемде болып жатқандай көрінеді. Иә, жаңа жүйеге бейімделу оңай болмады. Әсіресе, Ұлы пандемиядан кейін бәрі кенеттен өзгерді.
Итқұмар профессор «далматылықтар» деп атайтын серуеншіл, әңгімешіл алматылықтар біржола үйкүшікке айналып алды. Мысықтай ұйлығып пәтерлерінде отырады да қояды; экранға қадалып, сыртқа сирек шығады. Тіпті көршілер де бірін-бірі әрең шырамытатын болды. Бөтен балаларды қойып, жақын туыстарының үйіндегі бүлдіршіндердің өзі қонаққа келуді сиреткен Аңсар аталарын танымай қалып жүргені рас.
Соңғы кезде профессордың көңіліне жайлы тиіп жүрген бір нәрсе – коронавирусқа тексеру желеуімен миллиондаған ПТР тестің алынуы негізінде әрбір қазақстандықтың ДНҚ сынамасының мақсатты түрде жиналып алынғандығы болатын. Жеке мәліметтердің осынау ғажайып қоры геномикалық, я молекулярлық биология үшін ғана емес, сонымен қатар, генеология мен профессор жоспарлап жүрген басқа да маңызды жобалар үшін таптырмас материал болатын. Осыдан да Аңсар Төлеңгітұлының соңғы кезде тым әбігерленіп кеткені байқалатын еді.
Расында, айналдырған бір-екі жылдың ішінде дүйім елдің гендік қорын қолына оп-оңай ұстата салады деген ой мұның үш ұйықтаса түсіне кіріп пе? Енді профессор кімнің кімге туыс болып келетінін да жақсы білетін болды. Адамның ойына келмеген оның өзі жайындағы дерек те қазір бір мұның қолында. Бұл аса қауіпті ақпарат-тын; сондықтан,бұрынғы кеңестік Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетінің (МҚК)тікелей ізбасары саналатын Қазақстанның Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің (ҰҚК) талабымен деректерді жария етпеу туралы келісімге қол қоюына тура келген еді.
Келуі жиілеп кеткен ҰҚК қызметкерлерінің профессорға ұнайтыны рас; тіпті бұл жігіттерді МҚК қызметкерлерінің қасында жайсаң жандар деуге де болатын. Бәлкім, ҰҚК қызметкерлерінің бұған қатысты жұмыстары көп бола қоймағандықтан шығар, қажетті ақпаратты смартфон арқылы жіберіп жататындарына сөз жоқ қой.Содан кейін де мұның көзіне «жауыз болып көрінудің» қажеттігі аса туындамаған болар. Пәтеріне жеткен кезде: «ҰҚК мен МҚК туралы ойлауды доғарсайшы. Комитетшілердің жұмыстары жеңіл емес қой», – деді профессор өз-өзімен сөйлеп.
Кейде зертханаға ат басын бұрып тұратын достары, әдетінше, телефондарын дереу сөндіріп, жамбастарына басып алушы еді.Өйткені, айфондары өздерінің кейбір құпиялары мен көңілдерінде әлдилеп жүретін либералды ойларын әшкерелеп қоюы әбден мүмкін еді. «Өздеріңе көп алмаңдар» деп әзілдейтін профессор. Әсіресе, саясат жайысөз қозғалған кезде, өзінің де солардың әрекетін қайталайтынын аңғарып қалып жүр… Ескі құлыпты үш рет бұрап ашқанда, Аю атты дәу алабайы мұны көріп, арсалаңдап қуанғаны сонша, өткенді ойлап елегізгенін дереу ұмыттырып жіберген.
Келесі күні таңертең Аңсар Төлеңгітұлы ескі әдетімен теледидарды қосты. Оның соңғы кезде кабельді телеарнаға ақша төлеуді доғарғаны рас;«YouTube» пен «Netflix»қажетті контенттің бәрін алдына тосып отырса, артық ақша төлеп несі бар? Оған Кеңес Одағының кезіндегідей бір-екі арнаның ғана болғаны ұнаушы еді. Жүздеген бөгде арналарды аударыстырып-төңкерістіріп отырудың бұдан кейін қажеті де болмай қалған.
Шай топылдап қайнай бастаған кезде, «YouTube» жаңалықтарының жүргізушісі ХІХ ғасырда одақтастары сатып кеткен соң, Қырғызстанның тайпа көсемі қармағына алдап түсіріп, басын алған қазақтың соңғы ханы Кенесарының басын қайтарып алмаққа мемлекет басшысының әрекеттеніп жатқанын баяндап жатты. Бас Батыс Сібірдегі бір ресейлік шенеунікке жеткізіліпті-міс. Қазақтар жер қойнына қайта арулап тапсыру үшін екі жүз жылдан бері Кенесарының басын қайтарып алуға әрекеттеніп келгені бәріне белгілі болатын.
Профессор мұны барып тұрған ессіздік деп түсінетін. «Ол басты не істейді? Бұл енді бас та емес, анығын айтқанда, ақсүңке бас сүйек қой!» – деді ол өзі үйдегі жалғыз ес көретін досына қарап. Басын бір жағына қисайта, иесін бағып отырған Аю болса, оның бұл айтқанын аса маңызды нәрсе деп қабылдағанға ұқсады.
«Орыстар мүрделерді соғыста жеңіліп бара жатқан жағдайда ғана қайтарады», – деп, профессор Аю екеуінің таңғы мезеттегі әңгімесін әрі қарай жалғастырды. Ол мұны айтқанда, Екінші Дүниежүзілік соғыстың орта шеніндегі ең бір аласапыран шағында әлемді билеген Әмір Темірдің мүрдесін Самарқандағы мәңгілік мекеніне қайтару туралы Сталиннің бұйрығын меңзеген болатын. Осы оқиғадан кейін, Әмір Темірдің жаны өзінің рухани ұстазы болған Мир Сейіт Бараканың төменгі жағынан жай тапқанда ғана Батыс майдан шебіндегі жағдайдың айтарлықтай өзгергендігі тылсым ғажайыпқа бергісіз оқиға болған екен дейді. Профессор тағы да өткенді ойлап елегізе бастады, ол енді өзінің балалық шағында байғұс Владимир Ульяновтың осы кезге дейін мүрдесі сақтаулы жатқан Ленин мавзолейін көру үшін Мәскеуге барғанын есіне алды.
«Ресей неге соншама мүрделерді жиюға құмар?» – деп ойлады профессор. Бұл туралы қайта-қайта ойлай берген соң, оның басына кенет: «Ленинді кеңейтілген гибернация режиміне түсірсе ше?» – деген кездейсоқ идея келді. Бұл бір сойқан ой болатын, сөйтсе де, мұның әбден мүмкін дүние екеніне еш күмән келтірген жоқ.
Профессор иығын қиқаң еткізді, осы сәтте оған бұдан да гөрі батылдырақ ой келді: «Орыстар Кенесарының басын қайтармаса, біз оның өзін клондауымыз керек».
Жоқ, жоқ!
Дегенмен… мүмкін, бәрі де мүмкін…
Әсіресе, ұлы пандемия кезінде толассыз ағылған туристерден арқасы бір босап қалған Ыстықкөлдің маңайында жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесіне сүйенсек, бұл жоспардың жүзеге асуы әбден орынды. Аңсар Төлеңгітұлына хан мен оның сарбаздарының керемет қорымы табылғанын студент кезден жақсы араласатын бір археолог досы құпиялап жеткізген. Егер демалыс күндері Қырғызстанға жол түсер болса, әлгі досы оны қорымға алып барары сөзсіз. Сол кезде ханның қандай да бір ДНҚ бөлшегін қолына тигізсе, бұл оны Шыңғысханның мыңдаған ұрпағының Y-хромосомдарымен оп-оңай сәйкестіріп, мүрденің, шынымен, қасақана өлтірілген Кенесарынікі екендігіне көз жеткізер еді-ау. Қазақстан, расында да, өздерін «төре» деп атайтын мыңдаған хан ұрпағына мекен болғаны өтірік емес. Олардың ДНҚ үлгілері де арнайы тоңазытқыштарда сақталып тұрған болатын.
Жұмыс әдеттегіден баяуырақ жүріп жатқан, үйінің табалдырығынан аттаған сәтте Аңсар Төлеңгітұлы кенет өзінің темекі шегуге қатты аңсары ауғанын сезді. Өкінішке орай, жақында ғана короновирус дертінен айыққан өкпесі темекі түтінін көтере алмайтын, сондықтан ол ойынан айнып қалды. Профессор ойша қайтадан байғұс Кенесарыны қаузай бастады. Егер соңғы ханды өмірге қайта әкелер болса, жетістіктің көкесі сонда болар еді-ау! Бас сүйек туралы ұмытыңдар! Бас сүйек деген не, тәйірі! ХХІ ғасырда ханның өзін тұтас «тірілтіп» алуға болады. Тіпті қалалы жерде өмірді қиындатып жіберетін коронавирус, ВИЧ, басқа да жұқпалы дерттерге төтеп бере алуы үшін CRISPR технологиясының көмегімен оның геномын аздап редакциялап жіберсе… Несі бар, бір қытай профессоры қатал коммунистік жүйенің өзінде егіз қыздардың генін редакциялағаны рас қой, олай болса, мамыражай либералды Қазақстанда генді жасырын «жөндеп» жіберу деген түкке де тұрмас.
Бірақ онда клонның нақ Кенесарының өзі болып шығуы екіталай. Ал оның ханға тән барлық генетикалық ерекшеліктері сақталған болуы керек! Сонда ғана қазақтар оның өзіне тиесілі хан тағын және Ленин, Сталин, Голощекин, я солтектестер түбіне жеткен көшпенділер өркениетін қайта қалпына келтіру үшін қайта оралған таза төре тұқымы екеніне шәк келтірмейді. Ол қолын арқасына қайыра ұстаған күйі шабыттана түсті. Егер ойы жүзеге асатын болса, кампуста өзі күнде кездестіретін нәзік бітімді ер жыныстылар, ақыр соңында, сыпайылық танытуды үйреніп, қайрат-күшін де бойға жия түсер еді-ау.
Екінші тарау. Алтын адам
2021 жыл, Алматы, Қазақстан
Солтүстікке қарай он шақырым шамасында, немесе дәлірек айтқанда, жоғарғы Алматының жолы болған тұрғындары міндетті түрде тіркестіріп айтуға үйренген университет қалашығынан 500 метрдей төменірек жатқан Айнабұлақтың түбіндегі әлемге әйгілі «барахолка» базарына тақау жерде Мэлс Әбділхамитұлы тұратын. Тізіп айтқан осынау ерекшеліктердің соңғысының маңызын ол 1993 жылы бір америкалық досын кілем сатып алу үшін дәл осы базарға алып барған кезде түсінді. Ол өзін достыққа берік жандар қатарына жатқызатын және бұл қасиеті үшін оған, басқалардан гөрі, Аңсар Төлеңгітұлы қарыздар болуы тиіс. Көрші-қолаң тегіс Мэлс Әбділхамитұлына профессорға лайық ізет көрсетіп, өзін солай атайтын да. Алайда, бағзы дос екеніне қарамастан, Жаратылыстану ғылымдары институты директоры бұл жайды еш мойындамайтыны рас.
Шыны сол, Мэлс Әбділхамитұлы осы күнге шейін докторлық дәрежесін қорғамаған болатын. Егер оны осы сұрақ бойынша біреу алқымынан алар болса, ол докторлық атақтың ешқандай маңызы жоқ екенін, доктор атағы бар ғалымдардың басым көпшілігі дәнеме біліп жарытпайтынын дәлелдеп, қызылкеңірдек болар еді. Дегенмен, көңіл түкпірінде 1990 жылдары докторлық диссертациясын қорғап алмағанына өкінетіні де рас. Бар күшін диссертация жазуға жұмсаудың орнына пайда табу жолына түскен басқа археологтармен бірге алтын іздеп кетті. Кеңестер жүйесінен ақыры азаттық алған қазақ даласы тәуекелшіл ерлерге оң ықылас танытатынына, сөйтіп, өздерінің жолдары болып, тағы бір «Алтын адамды» табатындарына сенген еді.
Мэлс дүниеге келгенде, оның атын Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин құрметіне тұңғышының болашағынан зор үміт күткен дарынды мұғалім Әбділхамиттың өзі қойған. Әбділхамиттің оқытушылық қызметінде еш мін болмаса да, мұсылмандық ерекшелігі бар есімінің кесірінен ол толып жатқан Кеңестік мемлекеттік сыйлық, марапаттың бірін де ала алмаған. Қазақстанның солтүстік аймағында тұратын ер-азаматтарға тән емес белгі – жылдам өсіп кететін сақал-мұрты да оның мансабына айтарлықтай кедергісін келтірген.
Сөйтсе де, әріптестері мен ортасы Әбділхамитті жоғары бағалайтын. Ең бастысы, шәкірттері оны ұмытқан емес: Ленинград, Мәскеу, Тәшкент, Алматының белді университеттерінен мерекелік ашық хаттар үзілмей келіп жатушы еді. Шағын ғана жұмыс кабинетінің қабырғасына іліп қоятын басқа диплом, марапаты болмаған соң, Әбділхамит келген кісіге осынау ашық хаттарды көрсетіп мақтанушы еді.
Кішкентай Мэлс сол бір ашық хаттардың – конверттер мен маркалар, түпкі негізі Шыңғысханның өзі ойлап тапқан һәм қызметі – хабар тасушы жолынан бастау алатын кеңестік консервативті пошта жүйесінің басқа да өнімдерінің сыртындағы әртүрлі ескерткіш, сәулет үлгілері мен керемет табиғи нысандардың аттарын жаттап өсті. Сондықтан орта мектепті бітірген Мэлстің сол кездегі ҚазКСР астанасы, яки, жай ғана әдемі қала Алматыға баруға шешім қабылдауы заңды еді.
Ол кезде әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Сталиннің жақын досы, кеңестік революционер Кировтың атымен аталатын. Биологияны зерттеп жүрген Аңсар Төлеңгітұлымен Мэлс сол жерде танысты. Ол уақытта әртүрлі факультеттің студенттері университет жатақханасында бірге тұра беретін еді; сондықтан, кампус іші қилы идеялар мен пікірталастарға толы болатын. Археологияны оқып жүрген Мэлс Аңсардың зоология, ботаника, адам анатомиясы, экология, эволюция, сонымен қатар, әрине, генетикаға арналған аса әсерлі кітаптарынан өзіне пайдалы дүниелерді артығымен алды.
Күллі әлем соңғы саладағы жетістіктер мен инновацияларды дегбірсіздене шолып отыратынына қарамастан, тағдыры қайғылы аяқталған Генетика институтының белгілі директоры Трофим Лысенконың үлесіне байланысты 1980 жылдардағы Кеңес Одағында генетика ғылымының жетістіктерінің тарихы тым шолақ болатын. Екінші дүниежүзілік соғыстың алдында мыңдаған кеңес генетиктеріне жала жабылып, өлімге кесілгені үшін де жауапты Лысенко еді. Алайда, «лысенковщина» аяқталған соң, генетика саласын зерттеуге жаңа күш молынан жұмылдырылған, биология бойынша жалпыкеңестік олимпияда нәтижесінде сұрыпталып алынған талантты студенттердің арасында Аңсар Төлеңгітұлы да болды. Партия ғарышты игеруге қаншалықты көңіл бөлсе, енді жасушаны зерттеуге де соншалықты мән бере бастады; бұдан кейінгі қызықтың бәрі осында жатқан.
Екінші шетінен, археология саласының даңқты кезеңі өтіп кеткендей көрінгені рас. Профессор Әкішев біздің дәуірге дейінгі VІ ғасырдағы алтын сауытты сақ әскері – атақты Алтын адамды әлдеқашан тауып қойған еді. Сонымен қатар, ол қасиетті Фома Аквинский «Аристотельден кейінгі екінші ұстаз» атандырған философ әрі математик әл-Фараби туған Қазақстанның оңтүстігіндегі аты аңызға айналған Отырардың да орнын тапқан болатын.
Қапаланған Мэлс өз атын қалай да шығару үшін Шыңғысхан моласын тауып жаңалық ашпаса, басқа ешқандай жолдың қалмағанын түсінген. Алайда, қайта құру кезеңінен кейін біздің болашақ профессор тағы бір Алтын адамды іздеп табу ақылға қонымдырақ болар деп шешті. Оны табу үшін іздеу шеңберін кеңейту қажет деп ойлады; себебі, мынау ортада өзін суда жүзген балықтай еркін сезінетін профессор Әкішевпен бәсекелесу аса қиындау тиген. Осылайша, оның таңдауы Қырғызстанға түсті.
1990 жылдардың басында Бішкекке келген Мэлс бір кезде бақуатты кезеңдерді басынан кешкен қаламен тағы да бетпе-бет жүздесті. Қырғызстан астанасын тастап кетіп жатқандар қарасы тіпті көп көрінді. Мэлс келген ортаны да барған сайын кедейшілік жайлай бастаған кез болатын. Кедейшілікпен бірге қылмыс та гүлдене түскен. Нашаның заңсыз айналымы шытырман оқиға ізіне түскен адал достарымен бірге жүрсе де, Мэлске өзін таулы жерде қауіпсіз сезінуіне кедергі келтірді. Үш мың жыл бұрын көмілген «Алтын адамға» емес, өлгеніне үш-төрт күн болмаған мүрделерге жиі соқтығысып қалып жүрді.
Сонымен бірге, Мэлс қырғыз мәдениетімен етене танысып, тілін меңгеріп, қысқартылған түрде «БАИ», яғни, «бақуатты» мағынасын білдірсе де, әбден күйі кеткен Бішкектің археология институтынан біраз жақын таныс тапты. Тау-тасты кезген археологтарға қауіп-қатер жиі төне бергеннен кейін, Мэлс өз қауіпсіздігі үшін Алматыға қайтып оралған. Үйіне келген соң ол барахолкаға жақын маңдағы қалалық кітапханаға орналасқан; сөйтіп, кітаптардың ортасында отыз жылы зу етіп өте шығыпты.
Аңсар Төлеңгітұлы бұған күтпеген жерден қоңырау шалғанда, мерейі өсіп қалғаны рас. Барахолка түбіндегі кітапхана дегеніңіз өкпе ауруы санаторийіне темекі сататын дүңгіршектің тиіп тұруымен пара-пар. Базар аралаушылардың назарын кітап аса аудара қоймайтын, оның үстіне, тозығы жеткен кеңес заманының кітаптары кімге керек болсын, ал Мэлс Әбділхамитұлының кітап коллекциясының көп бөлігін солар құрайтын. Мэлс ескі досымен сөйлесе түскісі келіп еді, бірақ Аңсар әңгімені үзіп тастады; сөйтіп, кешкілік мұның міндетті түрде өзіне келіп кетуін өтінген.
Аңсардың Аюын қайта көріп, көзайым болу бір ғанибет еді. Алабайдың алып пошымын айтсайшы! Мэлс Қазақстанның солтүстігіндегі Ботай жерінде қазба жұмыстарын жүргізген кезде осындай алып иттердің қаңқасын көрген.
«Өзің сияқты нағыз қазақтың үйде ит ұстауы біртүрлі көрінеді екен», – деді Мэлс именшектей тіл қатып. Профессор мырс етті: «Орыс құсап ит ұстаймын деп өзім де ешқашан ойлаған емеспін, бірақ өткен жылдың қаншалықты қиын болғанын білесің ғой. Мынау аңырайған үйде жалғыз отыра алмадым. Пәтер атаулыны жек көрем!»
Пандемия, расымен де, Аңсарға оңай тимеді. Осы індеттің кесірінен қаншама туыстары мен достарынан айрылды. Карантин басталмай тұрып, алғашқы айларда-ақ онсыз да ауырыңқырап жүрген профессордың жан жарын да ажал алып кетті. Жас кездерінде бала болуын қалағандарымен, ол тілектерін құдай бермеді; кейін бұл жайды қозғауды мүлдем доғарған.
«Сен жалғыз жортатын қасқырсың ғой, досым. Бірақ кейде жалғыздықты бөлісетін де біреу керек. Такса асырамағаныңа қуанып тұрмын» деген Мэлс біраз үнсіз қалды да: «Өзің сияқты арланға алабай жақсы дос бола алады», – дегенді қосып қойды.
Осы кезде шәй да қайнап, екі дос үстел басына жақындады. Дегдар әңгімені ысыра тұрып, Аңсар дереу іске көшті. Тіпті көзәйнегін киіп алып, Кенесары мүрдесін табу үшін таяуда ғана қырғыз жерінен табылған моланы іздеп сапарға шығу ойы барын, Мэлс бұған ілеспесе, өзі-ақ жүре беретінін жайып салды. Шәйін баппен, асықпай сораптап, осы бір сәттен ләззат ала отырып, Мэлс те сөзге араласты:
«Табамыз оны, досым. Сүйекті тану оңайдың оңайы болмақ».
«Қалайша?» – деп сұрады профессор.
«Себебі, басы жоқ қой» деп, Мэлс сирек езу тартатын әдетін ұмытып, жұмбақ жымиды.
Жұма күні кешке Мэлс пен профессор өздері «Индрайвер» қосымшасы арқылы тапсырыс берген Бішкекке дейін апаратын микроавтобусқа отырды. Таудың серпантин жолдары бұл сапардың қызығын күрт арттырған. Шытырман оқиға ізіне түскен қос авантюрист көлікті тұтас жалдап алған еді; себебі, жол бойы Кенесары сүйегін іздеп табуға көмектері тиеді деген қырғыз достарына бірнеше маңызды қоңырау шалмақ болған. Аялдайтын жерді таңдағанда, Кенесары мен оның басын алған тайпаның жауыз көсемі арасындағы текетірес сол жерде болды-ау деген тарихи жерге ат басын тіреуге шешім қабылдады. Бішкектегі әріптестерімен кездескен кезде Мэлс те, Аңсар да қатты қуанған.
«БАИ» археологтарымен сөйлесіп отырып, Мэлс 1990 жылдар мен 2020 жылдардағы Қырғызстан арасындағы айырмашылық жер мен көктей екенін аңғарды. Ел баи қоймаса да, нағыз демократия бары көрініп тұрған еді. Осы уақытқа дейін әртүрлі төңкерістерді бастан өткеріп, ақыр аяғында, бұл елдің өз саяси жүйесін қалыптастырып алғаны байқалды. Осы бір артықшылықтарына сүйеніп, қырғыз ағайындар қазақ көршілерінің төбесінен қарайтын да сияқты; себебі, мұның бәрі оларға өз еркіндігін мақтаныш ету құқығын беретін. Билікке сын айтарда көп ешкім смартфонды жамбасының астына баспайтыны аңғарылды. Осындай ерекшеліктеріне, бір жағынан, қызғанышпен қараған Мэлс пен Аңсар жаңағыдай әсерде қалды.
«Егер тым менменсіп кетер болса, бір кездегі сатқындықтарын естеріне салыңдар. Кенесарының басын кезінде орыстарға сатпаулары керек еді». Бұл, әрине, Аңсар Төлеңгітұлының шын көңілден шыққан сөзі емес болатын. Қырғыздар ХІХ ғасырда хан-сұлтандар мекені Көкшетау жаққа сайдың тасындай жүздеген ұлдарын аттандырып, жасаған қылмыстарының өтеуін толық төлегенін ол жақсы білетін. Қазақ арасына өз ықтиярынсыз келген сол ұрпағы кейін ел арасына сіңісіп, бір-бір отау көтеріп, осы уақытқа дейін кіндігінен қаншама ақын мен батырдың тарағаны да рас. Осылайша, бұл мәселе түйіні баяғыда шешіліп қойған-ды.Сондықтан, қотырдың орнын қайта-қайта тырнай беру сырт көзге орынсыз әрі әдепсіз көрінер еді.«Тарихи өкпе-ренішті іште сақтап, қоздата бергеннен не пайда? Құдды бір фашистік пиғылды адамдар сияқты болмайтын әңгімені бос қажалай берген жөн болмас», – деп ойлады Аңсар.
Жарық сөнгеннен кейін де ұзақ дөңбекшіген Мэлс бұл түні көз іле алмады. Мінеки, археологияда салмақты дүниемен айналысатын мүмкіндік те туды-ау. Алтын адамды іздеп табу оңай емес, ал енді алтын ұрпақ – асыл тектілердің бірін өмірге қайта әкелу деген! Бұл – ардың ісі; сондықтан, Мэлс ойға алған миссиялары жүзеге асып жатса, жас Кенесарының білім-тәрбиесімен айналысуға барын салмақ болып шешті. Қазақстанда жинаған тәжірибесінің нәтижесінде, ол сөзі жүретін, беделді адамдармен араласудың маңыздылығын жақсы білетін. Ой таразысына салып көргенде, қазақтың соңғы ханының клонынан асқан құдіретті жан табылар ма? Президенттер де маңызды кездесулерде бас сүйек жайын талай талқылаған. Олар өз тарапынан Кенесарының бақуатты адам болуын қамтамасыз ететіні және сөзсіз.
Барахолка түбіндегі кітапхана қызметкері Мэлс үшін бұл өмірде бір-ақ рет берілетін мүмкіндік еді.
* * *
Келесі күні бұлардың тобы Ыстықкөлге жетіп, әрі қарай тауға шығып кетті де, ақыр аяғында басқа шағын молалардың арасынан дараланып көрінген қорымға ат басын тіреді. Ескі молаларға қатысты барлық жайтты білетін, тәжірибесі мол Мэлс кенет: «Табылды! Бұл Кенесарының моласы!» – деп айқайлап жіберді. Аңсар көзәйнегін шешіп, терең күрсінді де: «Егер қателескен болсаң, басыңмен жауап бересің», – деді.
Құдай сәтін салғанда, қазынаға бергісіз бұл жер биік тау басында орналасқан екен; сондықтан, ә дегенде, мүрде жеңіл мұз құрсауында жақсы сақталған болар деген үміттің жылт ете қалғаны рас. Мүрдені қазып аларда ауыр ар азабын тартамыз деп ешқайсы да ойламаған, бәрі де моланы жағалай, тым-тырыс тұрып қалды. Жалғыз қалаулары Кенесарыны қайта тірілту болған соң, ертең ол кәдімгі тірі адам – ғайбаттап, тіл тигізуге де болатын жанды тіршілік иесінің бірі болып өмір сүретін қарапайым жан иесі болып қайта жаратылатынын ешкім жоққа шығарған жоқ.
Аңсар Төлеңгітұлы бұл тарихи сәттің маңызын терең сезіне, өзі күректі қолына алды. Мынау әрекетін көрсе, Сәдуақас атасы қалай қапаланатыны жайлы ойды қуалап тастап, ол өзіне тек кішкентай ғана ДНҚ бөлшегінің қажет екенін, басқа ештеменің де керек емес екенін іштей қайталай берді.«Мүрде қазуға дейін барған бейшара халыққа айналыппыз-ау» деп күрсінді Аңсар. Жерден екі метрдей тереңдікке жеткенде, оның күрегінің ұшы таңқ етіп, хан қалқанына тиді.
Үшінші тарау. Аналық
2021 жыл, Қызылорда, Қазақстан.
Екі дос Бішкектен шекара арқылы Таразға оралып, одан таяқ тастам жердегі қазақы қала «Қызыл әскерлер мекені» мағынасын беретін Қызылордаға жол тартпақшы болды. Баяғының «қызыл» коммунистері тәрізді ұлы жетістіктерін атап өтпек болып, Аңсар мен Мэлс моңғолдың «Шыңғысхан» арағын алғызған. Ескі жүйенің «өнімі» болған соң,бұл екеуі «ішімдіксіз отырыстың мәні болмайды» дейтін жандардың қатарынан еді. Ұзақ уақыт кешкілікте киелі таудың еріген суын қанағат тұтып келген екі дос бұл күні ерекше романтикалық патриотизмнің белгісі ретінде ащы судан алып қоюды жөн көрді.
Бағзы заманда Джаксартес, кейін Сейхун аталған жергілікті Сырдария өзенінен жаңа ауланған балықтың дәмі кешкі асқа шырай кіргізе түсті. Қызылорда өз тарихында триумфатор-мырзалардың талайын көрген, «гүлдендіреміз» деп келгендердің әрқайсысын алғашқы ғарышкердей күтіп алып, төбесіне көтергені де рас. Қала Арал теңізіне жақынырақ болғандықтан, үкімет пен партия үшін деген ұранмен ирригация инжинерлері жер асты суларының табиғи ағыстарын өзгертеміз деп те жанталасты;салдарынанжыл сайын апатты жағдайлар ушыға берген.
Өз уақытында Қызыл Армия генералдары жергілікті тұрғындармен санаспастан, Орталық Азияға білгендерін жасап келгенін тарих жақсы біледі.Жақында болса бұл аймаққа «Белдеулер мен жолдар» жобасын жүзеге асыру үшін инфраструктуралық жұмыстармен айналысатын қытай инженерлері келіп, көне сауда жолдарын жаңғыртқан болатын.
Әлқисса, біздің кейіпкерлерімізге тоқсан жеті пайызын қазақтар құрайтын осынау киелі жерде тарихи маңызы бар үлкен бір рөлді сомдап шығу бұйырып тұр еді. Профессор назарын да осы бір статистикалық дерек аударған. Ол Кенесары анасының рөліне қазақ тілін жетік меңгерген, бойында ұлтшылдық қаны ойнаған таза қазақ қызын таңдап алғысы келді. Мұндай қызды орыс пен өзбек мәдениетінің ықпалы аздап болсын көрініп қалатын Алматы мен Шымкенттен табу мүмкін емес-тін. Өзіне де, Мэлске де тағы бір-бір қайтара арақ құйып жатып, Аңсарға осындай ой келген.
Қызылордаға табан тіреген біздің қос романтигіміздің бұл өңірге келуінің тағы бір себебі бар еді. Ол плейстоцендік ақбөкені, құлан жабайы жылқысы, басқа да жоғалып бара жатқан табиғат төлдері көбейіп өсіп жатқан табиғи қорық – Барсакелмес аталған бұрынғы арал болатын. Кеңес Одағының гүлденіп тұрған дәуірінде биологиялық қару шығару жағынан озық нысандардың бірі болған құпия биологиялық зертхана осы аралда орналасқан-мыс. Мысалы, әлемге әйгілі күйдіргі жұқпалы дерті осы Қызылорданың Барсакелмесінде «шығарылған» деген де қауесет бар.
Кезінде өз еркінен тыс алпауыт көршінің құзырында болған бағзы арал көшпенді өмір салтын қалпына келтіреді деп күтілген қазақтың соңғы ханын жарық дүниеге қайтып әкелу үшін таптырмас орын болатын. Алайда, Кенесарыға ана болатын мейірімді әйелді қайдан таппақ? Кеш ұзарып бара жатқан шақта әйел туралы кенеттен келген осы бір ой маңызы бөлек жалғыз мәселеге айналып бара жатты. Аңсар өз ойын тарқата түскен: ол әйелдің мұсылман, бірақ тым әсіре діншіл емес (әйтпесе, итті пәтерде ұстатпас-ау); шала қазақ емес; қаланың ақсаусағы да, ауылдың салпыетегі де емес; тым жас та емес, аса кексе де емес болғанын қалаған. Сонымен қатар, ол әйелдің қазіргі билікке аса беріліп кетпегені де абзал деген ойға тоқталды.
Аңсар Кенесарының өз анасы кім болғаны жайлы тарихи ақпараттан ада болатын, алайда, хан тұқымы Шыңғысханның анасы мен жан жары сияқты қоңырат әйелдің құрсағынан шыққаны дұрыс деген шешімге келді.Талаптар тізімі өсе берген сайын профессор сары уайымға салына бастады, бірақ түпкі мәнісінде, дүниеге келетін баланың денсаулығы мықты, ел басқара алатын ақылды болып өсуін ғана қалайтынын да санасына сіңіріп қойғысы келгендей. «Мұның өзі аса қиындық тудыра қоймауы тиіс» деген оның ойымен Мэлс те келісе кетті; сонымен қатар, Аңсардың сол бір ледимен заңды некелескені жөн болар-ау деген ұсынысын да айтты; себебі, ұл баланың бойында көшбасшылық қасиет қалыптасуы үшін әке тәрбиесін көруі аса маңызды-мыс.
«Қате пікір», – деді Аңсар әзіл-шыны аралас. – «Иса мен Мұхаммедтің әкелері болып па еді?»
«Исаны білмедім, ал енді Мұхаммед атасы мен біраз ағайындарының тәрбиесін көрген. Бұл оның тәрбиесінде айтарлықтай рөл атқарғаны рас».
Кітапханашы болған ширек ғасырда адам танып, кімнің кімге лайық келетінін дөп басып айта алатын, теңді теңіне қоса алатын өнерін мақтаныш ететін Мэлс осы бір тарихи сәтті пайдалана отырып, досына сыңар тауып бергісі келді.
«Абылай ханның өзі Төле бидің қуатты құзырында болып, көп нәрсе үйренген. Сен жас баланы бейтаныс әйелмен Барсакелместе тастап кете алмайсың. Бұлай болмайды, досым».
«Оның рас. О Алла! Менің байғұс құлағым бұл әзілді де естіді, алпысты алқымдап қалған маған жап-жас ледиге үйлен дегенің қалай?»
«Егер осы мүмкіндікті пайдаланып қалмасаң, әлі талай әзілді естисің, Аңсар. Өз балалық шағыңды есіңе түсір, ол кезде Елубай, Алпысбай, Жетпісбай, Сексенбайлар өріп жүрді емес пе? Бұл есімдердің төркіні қайдан шыққанын өзің де жақсы білесің ғой».
«Ха-ха, әрине. Орны бөлек кетодиета түрлі таңғажайыптарды жасайтыны рас, соның әсерінен бұрынғының қазақтары белді келген. Сондықтан алпыс, жетпіс, сексен жастарында да әке атана беретін. Аяқтарын әрең алып жүретін қазіргі қауқарсыз шалдарды қойсайшы».
Бұл ұсынысын Аңсардың іштей ұнатқанын Мэлс сезді. Профессордың байшыкеш достарының көбінің тоқалдары, яғни, ресми емес әйелдері, ашыналары бар екені рас. Өз әйеліне деген құрметтен Аңсар тоқал алу туралы бұрын ешқашан ойлаған емес. Алайда, әйелі қайтыс болғаннан кейін енді тағы үйленіп жатса, алған жарын тоқал деп атауға келмес еді; дегенмен, жас айырмашылықтарына қарай сырткөзге солай болып көрінетіні анық. Сол сияқты, мейлі, болашақ нәресте хан тұқымынан болса да, қазақ әйелін некесіз бала табуға көндірудің оңайға түспесін Аңсар жақсы түсінген. Екінші жағынан алып қарағанда, Алматының «Алтын квадратында» жақсы үйі бар, танымал профессормен некелесуге кім қарсы болсын? Бұл енді басқа мәселе.
* * *
Томириске өз есімі ешқашан ұнаған емес. Біртүрлі құлаққа тосын естілетіні әрі қазақы мағына бермейтіні тағы бар. Дегенмен, Ақан Сатаевтың «Томирис» блокбастерінен кейін оның аты жаңа мәнге ие болды да, әңгіме өзегіне айналды. Аттарында «ай», «гүл» сынды белгілі сөздер көп кездесетін құрбылары енді бұған қызыға да қызғана қарайтын болды. Фильмге қатысты өзіне: «Кир сияқты біреу сүйгеніңді өлтірген болса, сен де оның басын алар ма едің?» деген пәруайсыз сұрақтар да қойылып жататын.
Өкінішке орай, Томиристің жігіті жоқ еді, егер оның себебін анықтар болсақ, (қыз кейде өз-өзін сендіретіндей), отельдегі жұмысында мұрнына су жетпей жүретін, я философияны зерттеуден қолы тимейтін қызда жігіт қайдан болсын? Сөйтсе де, әлгіндей сұраққа: «Әрине!» деп зор құлшыныспен жауап қататын, сөзін дәлелдей түскісі келгендей: «Ондай сасық шалдың жанын жаһаннамға жіберер едім» дегенді қосып қоятын. Бұл сөзінде үлкен иронияның жататынын өзі де аңғармаушы еді.
Қонақ үй мейрамханасындағы жасанды сарқыраманың қасында жатқан декоративті тастың үстінде отырып, арфа ойнаған кезде Томирис әдемі зерін салып, кілем тоқып отырған түркімен әйелдерінен аумай қалатын. Жергілікті Қорқыт ата университетінде оқитын ол дипломдық жұмысын бітіру үшін екі апта ғана уақыт қалса да, қаражатын үнеммен жұмсап, лажы болса, ақша табу мүмкіндігін де жіберіп алмауға тырысып жүрген. Егер жергілікті «Жалғыз» партия бөлімшесіне идеологиялық қолдау көрсету үшін бойынан күш табуға өз-өзін көндіре алмаса, ол болашақта Қызылордадан философия оқытушысының толық сағатын ала алмайтынын және түсінді.
Бойжетіп, бұғанағы қатқанша марқұм әкесі мұның музыка мектебіне баруын қатты қадағалаушы еді, онысының пайдасы қазір тиіп жатыр: қыз белді мейрамханаларда өткізілетін үйлену тойларында өнер көрсетіп, қосымша бірер жүз доллар болсын, нәпақасын тауып жүрген. Өзінің негізгі шығындарын жауып, төрт бала тәрбиелеп отырған анасына көмектесу үшін осы табысының өзі жетіп артылатын. Бірақ сырткөзге ортаңқол отбасының тірлігін кешіп жүргендей көріну үшін, я болашақта дені дұрыс жерге тұрмысқа шығуын қамтамасыз етуі үшін бұл табысының аздық ететіні рас. Басқа жағдайда, тұрмысқа шыққан жігітінің отбасы қызға дұрыс қарай қоюы екіталай.
Кейде тойларға арфасымен шығып, өнер көрсетумен қатар, Томирис желілік маркетинг өнімдерін сатумен де айналысатын. Өзі жұмыс істейтін компания ұсынған оқыту бағдарламасының арқасында көп нәрсе үйренген. Адамдармен қарым-қатынас жасау, сендіре білу шеберлігін арттыруға барын салды. Бойынан бұрын аңғарылмаған өршілдік қасиеті анықталған соң, желілік маркетинг ханшайымы болам деп шешті. Егер бұл қаржылық пирамида болса, неғұрлым тезірек биігіне шығуды мақсат еткен. Тыным таппай еңбек етер болса, ұзамай қаржы тәуелсіздігіне қол жеткізетініне, ерте зейнетке шығып, сүйікті философиясына көбірек уақыт бөлуге мүмкіндік туатынына сенді. Терең ойға шомып кеткенде, саусақтары өз-өзінен жыбырлай бастайтын.
Тез баюдың тағы бір жолы – криптовалютамен айналысу-тын. Құрығы ұзын Илона Аттар белсенді насихаттаған догкоинның беталысы қызды таң қалдырған. «Догкоин Қазақстан» жобасын қайтсе де жіберіп алмауға бел байлаған ол уақытын текке өткізбей, Қызылорда догкоин қауымдастығының «шерпа» рөліне жазылып та қойды. Криптовалюта аты итпен байланыстырылуы жақсы нышан деп қабылданды. Адамнан бұрын ғарышқа иттің ұшырылғанын Қызылорда халқы ұмыта қоймаған; бәлкім, Илонаның догкоины да айды бағындыратын болар деп, жерлестерін сендіруге болатын шығар.
Үзіліс кезінде әбден масайып отырған мырзаларға догкоин жайлы ұсыныс айтпақ болып, қыз Мэлс пен Аңсардың үстеліне жақындаған. Екеуі бұған барынша көңілдерін аударып, бірдеме деп қолдарын сермелей бергеніне қарап, қыз бұл ишараны «бізді ыңғайыңа қарай пайдалана бер» деген сыңайда түсінген. Өз-өзін кәсіби тұрғыда әрі сыпайы таныстырған Томирис екі ақсақалға шәй әперіп, Алматыда кездесе бермейтін қонақжайлылықтың үлгісін көрсетті. Шын мәнінде, қыздың тәрбиесі өте қазақи еді; алғашында ол өзі ешқандай сұрақ қоймай, тек қойылған сұрақтарға көзін төмен түсіре отырып, қысқаша жауап берген.
Ақыр аяғында, әңгіме музыка мен философия, блокчейн-технологиялар жағына ауысқанда, Томирис күрт ашыла түсті. Расында, қыз көрсе көз тоярлықтай әсем еді. Тау болып үйіліп қалған бос стақандардың уытын есепке алмағанда, Аңсардың, шынымен, Томириске ынтасы ауа берді. Профессорит туралы жаңадан шыққан фильмдерді білмейді екен, тек 1988 жылы, Кеңес заманында түсірілген «Ит жүрегі» фильмі есінде еміс-еміс сақталыпты, бұл өзі адамға айналатын иттің трагедиялық тағдыры жайлы кино туындысы болатын, ал енді қыздың есімі патшайымдарға лайық екенін жүрегімен сезді. Әңгімелесіп отырып, гуглдан қыз есімінің мағынасын қарап еді, Шекспирдің «Генрих VI» шығармасынан сақтардың Томирисі туралы жолдарды тапты.
«Бұл қазақтың Томирисі, – деп ойлады Аңсар. – Кенесарыны қайта дүниеге әкелуімен аты шығады». Қызбен байланысты үзіп алмау үшін егер ол келесі күні криптография туралы бұларға дұрыстап түсіндіріп беретін болса, Аңсар одан 500 долларға мың және бір догкоин сатып алатын болып келісті. Қыз да кездесуге келісімін берген. Профессордың көкейінде оны толғандырған жалғыз ғана сұрақ қалып еді.
«Сен өзің қай руға жатасың? Бұл сұрағыма ренжи көрме…»
«Қоңырат, – деді қыз. – Біздің отбасы Түркістан жақтың қоңыраты болады».
Бұл сөздерден кейін Аңсардың соңғы күмәні да сейіліп жүре берді. Томирис арфасына қайтып оралатын уақыт келгенін айтып, сол жаққа қарай кетті. Мэлс стақанына «Шыңғысхан» арағының соңғы тамшысын құйып алып жатқанда, Аңсар кенет жымиды. Ол ханға ана болуға лайықты жанды тапты; енді досына өз барахолкасына қайта беруіне де болады.
Төртінші тарау. Тұран жолбарысы
2021 жыл, интернет, Еуразия
Мэлске қазақтың соңғы ханын қайта қайтару сынды монументалды жобаға қазақ даласының өзі батасын беріп тұрғандай көрінді. Уақыттың жаңа Рухы, я Уақыт Рухы бір мақсатқа жұмыла күш салғанда, таңғажайып нәтиже беретініне көзі жеткендей еді.
Профессор болашақ Кенесарыны ана құрсағына «енгізіп» жатқан кезде Ресей мен Қазақстан Президенттері Барсакелместе өтіп жатқан осынау тарихи сәтті Аңсар мен Мэлстен қызғанғандай, онлайн кездескен. Капустин Жамаевқа соңғы ханның басын қайтаруды ұсынып қалар ма екен деп, Мэлс теледидарға әдейілеп көз салды. Олай болғанда екі билеушінің қазақтар арасындағы беделі арта түсер еді де, керісінше, Аңсардың көңіл-күйі күрт түсіп кететіні анық.
Алайда, Президенттердің күн тәртібіндегі мәселе басқа екен. Олар түркі тілдес халықтарға ортақ Тұран сынды байтақ жердің атымен аттас Тұран жолбарысын жерсіндіруді, сонымен қатар, АЭС салу мәселесін шешіп, қазақ даласын қайта атомизациялауға құлшыныс танытты. Осы сәт Капустинді Тұран жолбарысы мен уранның қайсысы бұрын толғандырып отырғанын бірден түсіну қиын еді.
Ресей Президенті Капустиннің көңіл-күйі бұл күні тамаша көрінген. Ол өзінің геосаяси жобаларын бәсеңдетіп тастаған пандемия кезінде жалғыз оқшауланам деп, әбден зеріккені байқалды; дәл қазір өзіне тең санауға болатын біреумен кездесуге ерекше ынталы екені байқалды. Тумысынан дипломат әрі табиғаттың асқан жанкүйері Жамаевқа келсек, әңгімені жан-жануарлар әлемін қорғау туралы сөзінен бастады. Славян халқы өкіліне ол мысық тұқымдастарды қайта жерсіндіру туралы ұсынысын айтпастан бұрын Ресей мен Қазақстанның ақбөкендерді жойылып кетуден сақтап қалуға атсалысуы керектігін алға тартты.
«Ресей шекаралық бақылауы осы бір қымбат мүйізді жануарлардың ары жақ, бері жаққа кедергісіз өтуіне жағдай жасаса жақсы болады. Ақбөкендер плейстоценнен бері санағанда миллиондаған жылдар бойы ары-бері кедергісіз өтіп жүрген жануарлар. Олардың қалыптасқан өмір сүру салтын жалғастыруына мүмкіндік берсек, әділі сол болар еді», – деп сөз бастады Жамаев.
«Әрине, біз қажетті шараларды жасаймыз. Біздің ең жақсы деген жартылай автоматтарымыздың бірі осы жануардың атымен аталғанын ұмытқан жоқпыз, сондықтан оларды жойылып кетуден сақтап қалуға міндеттіміз. Бұлар біздің қару-жарағымыздың күштілігінің белгісіндей екені рас», – деп жауап берді, неге екені белгісіз, Калашников үлгісіндегі «Сайгак» атты ресейлік мылтықтардың сериясын еске алған Капустин. Ол ядролық мәселені талқылауға асығып отырғандай көрінді.
«Тұран жолбарыстарын жерсіндіру бағытында үлкен жұмыстар жасалды», – деп сөзін жалғастырды Жамаев. «Амур жолбарыстарына көмек көрсетуге сіздің өзіңіз тікелей атсалысқаныңызды білеміз».
«Сіздер жақта, расымен, жолбарыстар болған ба сонда?» – Капустиннің үнінен таңданыс сезілді.
«Бұл аймақта жолбарыстардың мекен еткені туралы біраз дәлел-деректер бар», — деді бір себептермен табиғатты қорғау ісіне қатысы бар, дауысынан мазасызданғаны анық білінген Қазақстанның экология министрі.
«Әрине, – деді Жамаев. – Тұран жолбарыстарының соңғысы 1930 жылдары Балқаш көлі маңынан көрінген екен».
Ол Капустинның құлағына жағатындай, бұдан әлдеқайда бай тарихи мәліметтерді ұсынғысы келген еді, бірақ ол деректердің ойдан құрастырылғандай жайсыз естілуін қаламады.Оның үстіне, жолбарыс мәселесінің Лев Троцкий мен императорлық Ресейдің соңғы премьер-министрі князь Голицынге қатысы бары да рас. Бұл екеуін бұрынғы Кеңес билігі аса жақтыра қоймағаны тағы анық. Кеңес үкіметі кезінде олармен біршама уақыт істес болған Жамаев мұны жақсы түсінетін. Оның үстіне, Түркістандағы соңғы Тұран жолбарыстарының бірін князь Голицынның өзі атып өлтіргенін дәл қазір еске салу құдды айыптап отырғандай естілуі мүмкін, ал енді Троцкийдің «Тұран жолбарыстарына шабуылды тоқтату туралы» пактісіне Алматыда қол қойғанын алға тартатын болса, бұл енді, расымен, орынды болмаушы еді.
«Жойылып кеткен жолбарысты қалай қайтармақсыз?» – деп қызығушылық танытты Капустин. Пандемияның құтырып тұрған шағында өмір мен өлім, табиғи бейімділік мәселесі оны қатты толғандыратын.
«Сібірдің Амур жолбарысы мен үнді жолбарысы генетикалық құрылымы жағынан жақын туыс болып табылатын біздің Тұран жолбарысына өте ұқсас болып шықты. Сондықтан, біз оларды будандастыру арқылы Тұран жолбарысына ұқсас бірдеме шығарсақ деп отырмыз. Жолбарыс дегеніміз, енді… жай ғана жолбарыс қой», – деп жауап берді Жамаев, ол терең интеллектуал еді және күрделі мәселелерді қарапайым жолмен шешудің асқан шебері болатын.
«Қиыр Шығыстың орыс жолбарысы іштеріндегі ең алыбы», – деді Капустин, үнді жолбарысымен теңестіруді өзінің онша ұнатпағанын білдіріп.
«Біз Балқаш көлі маңынан Тұран жолбарыстары үшін 415 000 гектар жерді дайындап қойдық», – деп жауап қатқан Жамаев жобаның практикалық аспектілеріне баса назар аударған; себебі, ол Капустиннің жолбарыстарды будандастыруды қалайтынын, я қаламайтынын әзір түсінбей отырған.
«Керемет. Енді ары қарай жылжиық. Атом электростанциясы Қазақстанның таза энергияға қол жеткізуіне септесіп қана қоймай, сонымен қатар, елде тұтас ядролық экожүйе қалыптастыруын қалаймыз», – деді Капустин, бұл сол сәтте бір тамаша жаңалық сияқты болып естілген.
Семей полигонында өткізілген кеңестік ядролық сынақтар туралы естеліктер әлі ескіре қоймағандықтан, Капустин өзінің бұл сөзін өткізе алмайтыны анық еді. Көшпенді қазақ халқы Жер Анаға қандай да бір қиянат жасауды күнә деп есептейтіні рас әрі табиғат ісіне о бастан қол сұғуды ұнатпайтын. Атом электр станциясын салу идеясын жұртшылық құптай қоймаған. «Егер жапондар өз электрстанцияларынан кінарат тауып жатса, орыс пен қазақтың АЭС саламыз деуіне жол болсын», – деген пікір қазақстандықтардың басым бөлігінің аузынан шыққан.
«Жапондардың өздері электростанцияларынан кінәрат тауып отырғанда, орыс пен қазақ оны игеріп алып кететініне қалай сенеміз?», — десті олар.
Жапондықтар жоғары өмір сүру сапасы мен технологиялық жетістіктерге қол жеткізе алғаны үшін де беделінің ерекше артқаны рас. Жапон ғалымдарының Қазақстанға келіп, ұшақ аузынан радиация деңгейін өлшеп алған соң, қайта кері ұшып кеткендері туралы ел арасында біраз қауесет тараған.
Капустин бұл әңгімеге қайтып оралмады. Енді ол Тұран жолбарысы туралы идеяға құлап түскендей түр танытқан. Мэлске Аңсардың институты бұл экологиялық жобаны белгілі бір кіріс табу үшін пайдалануына бола ма екен деген ой келді. Сол оймен ол ертеңінде «Жалғыз» партияның кеңсесіне бас сұғып көруді жөн деп тапты. «Жалғыз» партиясыелдің барлық істеріне кірісе беретін; сондықтан, бәрі одан аяғын тартатын еді.
Мэлс бірер жақсы жаңалықты Аңсарға телефон арқылы емес, көзбе-көз айтқысы келген; өйткені, арақашықтық біршама алыс болғанымен, өзінің әлі де болса жобада екенін көрсетіп, досына қамқор пейілін көрсеткісі келді. Кітапханада отырған Мэлстің зерігіп, күйзеліске ұшырай бергені рас. Аңсар екеуінің Бішкек пен Қызылордадағы шытырман оқиғалары өміріне жарқын бояу енгізген, соның әсері тарқамаған ол Барсакелместегі досымен тезірек қауышуға асықты.
Бесінші тарау. Ханның дүниеге келуі.
2021-2022 жылдар, Барсакелмес, Қазақстан
Қорқыт Ата университетін бітіру рәсімінде анасын қуанта түсу үшін Томирис оған Алматыдағы Жаратылыстану ғылымдары институтына жұмысқа тұрғанын айтты. «Енді мен бәрін де көрдім!» дегенді жиі қайталайтын қартамыс әйелге философияға бейім қызы Барсакелмес пен профессордың өзі жиі астын сызып айтатын «иісі қазақ үшін аса маңызды эксперимент» туралы бар шындықты жайып салатын болса, ана байғұстың жүрегі шыдамайтыны анық.
Асылында, бұл әңгіме көпке созылмаған. Бірер құты идеализмнің дәмін татқаннан кейін-ақ қыз тосын ұсынысқа келісе кетті: Кенесарыны қайта дүниеге әкелу туралы профессордың ойы Томиристі сол сәтте тәнті еткен болатын; дәл осы кезде Аңсар қыз көзіне идея үшін өмір сүретін және сол үшін өмірін тәрк етуге дайын еуропа философтары сияқты елестеп кетті.
Өз кезегіне, Аңсар да блокчейн таңғажайыптарына арбалып қалған. Шындығында, екеуі жақсылап саудаласқаннан кейін, Томирис ішінде тоғыз ай көтеретін шарананы ақысы жақсы төленетін қосымша жұмыс деп қабыл алуына да болушы еді; дегенмен, бұл өз ұлтына әуелден қалыптасқан текті әулет аты (алты ғасырдан кем емес уақыт!) бар, мықты көшбасшыны қайта өмірге әкелуіне мүмкіндік туғызатын ерекше жағдай болатыны ойландырып тастады. Жүздеген украин әйелдерінің америкалық сәбилерге суррогат ана болғаны рас қой? Идеализм мен цинизмнің сирек үйлесімін кенет сезінген Томирис: «Балам өскен соң Президент болады» деп бос қиялдап жүргенше, расымен, неге бірден хан тұқымын дүниеге әкелмеске деп ойлаған.
Аңсар алдын-ала бәрін егжей-тегжейлі сипаттап бергенімен, болашақ ана Барсакелмес аралында жасырылған заманауи биологиялық зертхананы көргенде таң-тамаша қалды. «Үйдің дәл іргесінде мұндай футуристік жердің бар екенін кім болжаған? Адам сенгісіз!» – деп тамсанды Томирис. Зертхана корпусына таяу жерде орналасқан қос қабатты, атшаптырымас бөлмесі бар жайлы үйді көрген кезде тіпті қуанған; бұл үй Қызылордадағы анасы тұратын «хрущевканың» қасында хан сарайындай еді. Жүктілікке дайындалып жүрген Томирис тартылып қалған Арал теңізінің тұзы ұшып жататын бұл мекеннің ауасы лас болатын болар деп алаңдады. Дегенмен, Қызылорданың ауасынан көп айырмашылық аңғарылмағаннан кейін ол уайымын тез ұмытты. Әйтеуір, алғашқы алған әсері жаман болмады.
Барсакелместе стресс шығарудан өзге жұмыс та жоқ еді. Кезінде әлеуметтік желіде үздіксіз детоксикациядан өтіп алғаны мұндай жақсы болар ма, сондай-ақ, өмір ләззатын таза ауаданда алуды үйреніп алғаны үшін ішкі «меніне» шүкіршілігін айтқан. Қала өмірінен жырақтаған ол аралда толассыз жаңа әсерге бөленіп қана қоймай, оқшау ортада құдды әдейі қолға үйретілгендей еркінсіп кеткен жан-жануарлар әлемін де әбден қызықтады. Бұрын ешқашан үй жануарын ұстап көрмеген Томирис бұл жерде әлгіндей тіршілік иелерін көңіл хошы үшін әбден пайдаланды. Жабайы құландарға мініп үйреніп, ақбөкендерді құрықтады; сансыз сағаттар бойы суырлармен ойнап, қосаяқ қуалап та кетті.
Профессор болса, бұл кезде Кенесарының моласынан алынған жасушаларды қайта бағдарламалап, оларды бастапқы тотипотенттілік жағдайына келтіру үшін уақытының бәрін зертханада өткізіп жатты. Бұл кезеңде идеализмді еңбекқорлық пен шапшаңдықтың алмастыруы аса маңызды еді. Қайткенде де, титтей қателік жіберудің салдарынан соңғы ханды бұл дүниеге қайтару мүмкіндігін жіберіп алғысы келген жоқ. Ақыры, барлық даярлық аяқталғанда, профессор клондауды бастау үшін Томириске өтініш айтты. Қыз сөзге келген жоқ…
Жасанды ұрықтандыру сәтті аяқталды. Триместр басында ешқандай бақылау, алдын-ала тексерілу, дәрумен қабылдау, жалпы жүктілікті қосымша демеу үшін ештеңе жасалмады. «Әке-шешесі» түбірімен табиғи емес бұл жүктілікті бір құдайдың қолына тапсырғаны анық еді.
* * *
Аспанда жұлдыздар жарқырай түсті. Әр түн сайын аспанға көз салмау мүмкін емес-тін. Бойында әкелік гормондар ойнай бастағаннан-ақ, көшпендінің романтикалық көңіл-күйі ауанына күрт ауысқан Аңсарбақ ішіне шаңырағына терезе орнатылған екі киіз үй тігіп тастады. Жел аса тұз татымаған жылы күндері Томирис сол киіз үйде ұйықтап жүрді. Күллі әлем екпе жасатып, пандемияның жаңа толқынын есі ауысқан адамша күтіп отырған шақта Томирис жаймашуақ өмір кешіп жатты. Әлемнің бар қалауы тұрақты даму болғанда, аралда арман болған әдемі бір көшпенділік салты көрініс алды. Барсакелместе тіпті жан-жануарлардың сүйегі де іске жараушы еді; олардан балаға арналған ойыншықтармен қысқа органикалық түтікшелер тәрізді тұрмыстық қажеттілікке пайдаланылатын заттар жасалатын.
Аралдағы аз ғана жергілікті тұрғындардың бірі, Вильгельм Рубрук пен Марко Поло көп жазып кеткен, қорегі мол ашытылған жылқы сүтін – дәмі тіл үйіретін бал қымыз ашытатын. Масайтатын қасиеті ерен болса да, Томирис сол қымыздан көп ішіп, етті молынан жеді. Іштегі Кенесары осы бастан қазақ тіліне қаныға берсін деп, радиодан дәстүрлі қазақ әндерін тыңдауды әдетке айналдырды. Бір қартаң жауырыншы әйел болашағын болжап берейін дегенде, іші пысып жүрген Томиристің қызығушылығы оянып, ермек болсын деп, келісе кеткен. Әйел: «балаң о бастан қария боп туады, сөйтсе де, ұлы адам болады екен» деген. Әлгі әйел мұны естігенде Томирис жылап жіберетін шығар деп күткен, алайда, болашақ ана бұл «жаңалықты» сабырмен қабылдаған.
Өз ісінің терең білгірі, профессор Аңсар Кенесары ширек ғасыр жасап, өлгеннен кейін екі жүз жылдай қимылсыз жер қойнауында жатса да, оның ДНҚ-сынан жаратылатын жан иесі ешқандай зиян шекпейді деп, Томириске әбден түсіндірген. Шын мәнінде, дүние есігін екінші рет ашатын Кенесарының болашақтағы басқа құрбы-құрдастарына қарағанда генетикалық жағынан әлдеқайда жолы болатынына Аңсар сенімді болатын; өйткені, хан ДНҚ-сы қазақ жерінде ядролық сынақтар жасалмаған, пайдалы қазба өндіру, я мұнай ұңғымаларын бұрғылау безгегі белең алмаған, зымыран ұшқан кезде жауатын қалдықтар, автокөліктен шығатын газдар, жаппай көмір өндіру зардаптарына ұшырамаған заманда жаратылған. Бала үшін өзінің таза суррогат ана рөлін ғана атқарып шығатынын жақсы түсінетін Томирис болса, өздері күтіп жүрген нәрестенің тек аман-есен дүниеге келуін ғана тіледі.
Барыс жылы, шілде айының басында Мэлс өзі «жас жұбайлар» деп ат берген Аңсар мен Томириске қонаққа келді. Жаңа тарихтың басы ендігі басталып кеткенін өз көзімен көрген соң, Мэлс көшпенділер болашағына қатысты жоспарлары әлі де көп екенін алға тартып, жаздың соңын профессор отбасымен бірге өткізбекке шешім қабылдағанын жеткізді. Аңсар болса, досына: «қонақ үш күннен соң өліктен бетер сасиды» деп, экстремалдылық һәм экзотикалық жағынан осыған ұқсас қазақ мақалынан да өткір тиетін мексика мақалын қыстырып, өзінше әзілдеген болды. Алайда, Мэлстің дәрі-дәрмек пен балаға қажет деген барлық киім-кешекті ала келгенін көргенде, жұмсарып қоя берген, ал жас жұбайы болса, Мэлстің әуелде «жоспарда болмаған» қылық шығарғанына іштей күліп алды. Әшейінде ауыз жаппайтын Мэлстің қаңтар айында, Алматыда не оқиға болғаны жайлыжақ ашпағаны Томириске біртүрлі көрінген.
* * *
Тамыз айында көптен күткен бала да дүниеге келді. Жергілікті акушер мен Аңсар екеуі ғана босандырып алған. Ешқандай қиындық туындамай, барлығы өз жөнімен өтті. Әмір Темір құсап қолына ұйыған қанды уыстап туа ма деп еді, Аңсардың ол ойы ақталмады. Ешқандай «тосын сыйсыз», қалыпты жағдайда босанған. «Ұл бала!» – деп айқай салды акушер, ақсарбас жаңалыққа баланың әкесі сүйіншіні молынан ұстата ма деген үмітпен. «Өзім де солай ойлап ем!» – деді Аңсар толқынысын жасыра алмай, ішінен ақырын ғана: «Қайтып оралуыңмен, хан Кене!» – деп күбірлеген. Соңғы сөзі айналасындағыларға естіліп қалмады ма екен деп, Томириске қарап еді, күш-қуатының түгесілгеніне қарамастан, ол бұған күлімсірей қарап отыр екен.
Барсакелместе уақыт баяу өтіп жатты. Күндер еріне жылжыса да, әрбір сәтті әрекет-қозғалысқа толтыруға әбден болатын. Қала өміріне қарағанда, бұл жерде табиғатты тамашалауға, кітап оқуға, тәтті тағам дайындап, ойын ойнауға, жылқымен серуендеуге мүмкіндік бар еді және мұның бәрін басқа да пайдалы нәрселермен үйлестіруге болатын.
Мұнда да сол жиырма төрт сағат өтіп жатыр дегенге сену қиын. Барсакелместе бала асықпай өсіп, бір мезгілде көптеген пайдалы іспен айналысуына жағдай бар. Кенесары бойына көшпенді даналығын сіңіріп, отырықшы халықтардың өнер-білім тәжірибесін, жан-жақтылығын дарытуға негізделген тәрбиені о бастан дұрыс жолға қою қажет болды. Сый-сияпаттың бәрі де жасалып, ұлттық дәстүрдің барлығы сақталды. Қазіргі жас жігіттердің жиырмаға келсе де жасөспірім шағымен қоштаса алмай жүретінін көздері көріп жүрсе де, Аңсар мен Мэлс «он үш жаста отау иесі» деген қазақтың көне салтына сенетін; сондықтан, Кенесарының он үш жасында балиғат жасқа толып, отауын бөлек тігетініне екеуінің де күмәны болмады.
Мэлс барахолка кітапханасынан жинаған тәжірибесі мен білмейтіні жердің астындағы гугл іздеу жүйесіне сүйене отырып, Кенесары он үш жасқа толғанға дейін оқып бітіруі тиіс 1001 кітаптың тізімін жасады. Кітаптардың тізіміне Гомер, Геродот, Фукидид, Ксенофонт, Платон, Аристотель, Плутарх, Қашқари, Йассауи, Баласағұн, Руми, ибн Халдұн, Сунь-цзы, Джувейни, Толстой, Достоевский, Абай, Мәшһүр Жүсіп, Мұхтар Әуезовтің шығармаларынан басқа жүздеген туындыларды енгізген еді. Тізім жазылған кітап оқуға арналған электронды құрылғыны көрсетуге ыңғайлана бергені сол еді, Томирис бұл тізімге өзі де өзгеріс енгізетініне ант етіп, құрылғыны кенет қолынан жұлып алғанда, Мэлстің көзі бақырайып кетті.
Аңсарға келетін болсақ, ол Томиристен сатып алған барлық криптовалютасын арнайы әмиянға салып, жеке кілттерін кішкентай баланың қамқоршысы есебіндегі Мэлске сеніп тапсырды. Догкоинның келешек инвесторы ретінде Аңсар да белгілі кәсіпкер ханым Илона Аттардың болжамына сенетін; сондықтан жас Кенесары болашақта Қазақстанның саясат алаңында сайлауға түсуі үшін бай адам болуы керек деген үміті әркез алға жетелейтін.
Өз халқының арда ұлының дүниеге келуіне орай, Аңсар екі қойды бірдей сойып, жақсылап атап өтуді ұйғарды. Бұл көне дәстүр Аңсардың бала кезінде жоғалып кеткені рас. Оның себебі кеңестік коммуналдық шаруашылық жүйесінде мал-жанға дұрыс көңіл бөлінбегендігінде жатқан болар.Әйтеуір, бұл ниеті баяғының жолымен аруақ та, тірі де риза болып, жаңа туған нәрестенің болашақтағы қиын әрі маңызды миссиясын үнемі қолдап жүрсе деген ізгі ниеттен туындаған еді.
Алтыншы тарау. Ортаазиялық қызу
2022 жыл, Барсакелмес – Алматы, Қазақстан
Қазақ жаңа туған нәрестені құдды Нұқ пайғамбардың кемесінде жасырғандай қырық күн бойы сыртқы әлемнен қорғаштап бағып, тек содан кейін ғана күн көзіне алып шығуы мүмкін. Кенесары қырқынан шыққан кезде Мэлс мұны жақсылап атап өту керек деп ойлады. Ол толқынысты бір күймен шатырға өрмелеп шығып, тасада айлар бойы сақтаған кішірек қобдишаны ашты. Ішінде сол бір «Шыңғысхан» арағының үш бөтелкесі жатқан еді.
Аңсардың ішпегеніне жылға таяу уақыт болған, ол Томириске де арақты ауызға алмауға уәде берген еді, алайда, бұл атап өтпеуге болмайтын ерекше күн болатын. Бокалды соғыстырып, бірінші рөмкені тауысқан соң, профессор кеңес пионерінің темірдей сертімен бір-екі жұтымнан артық ішпейтінін айтып, ант берді. Бірақ ақыры «аузы ашылып» кеткен соң, Шыңғыс ордасының алдыңғы легіндегілердің әуселесі құсап, мұның да арынының тез басылғанын айтып жату артық болар. Бастапқы үш бөтелке ішіліп біткен соң, артынан сапасы беймәлім тағы да біраз бөтелкенің тығыны ашылды.
Бір уақытта Аңсар өзін толғандырған сұрақты қойды (Мэлстің бас шұлғуына қарағанда, бірінші рет болмаса керек): осы Барсакелмес сияқты қиыр шеттің адамдары арақ пен темекіні қайдан табады? Бұл елді-мекенде үлкен сұранысқа ие деген ең қажетті заттардың өзін қолға түсіру оңай емес: оқушылар хат жазатын қалам таппай қиналса, қартаң әйелдер қан қысымын түсіретін дәрі іздеп жүреді, ал енді кәрісі бар, жасы бар, ер-азаматтардың іздеген арағы посткеңестік капитализмнің сықырлаған дөңгелегін әркез майлап келе жатқанын түсіну қиын.
Енді күн сайын мөлдір шынылардың мойны қылтия бастады, олардың бағасын Қызылорданың, тіпті Алматының бағаларымен де салыстыруға әбден келетін. Арақ пен оның экономикасының Аңсар үшін аса маңызы болмаса да, мейірбан профессорды баласының қаламсабын, анасының дәрі-дәрмегін тауып алып бере алмай жатып, араққа қол созатын еркектер жайыөзінше толғанғаны рас. Дегенмен, Кенесарыдай тұлға өмір есігін қайта ашып жатқанда, басқа дүниеге бас қатырып жатқысы келмеген. Қайта қуанышын мейілінше атап өткісі келді.
Алкоголь марафонының төртінші күні Мэлс ішкі сырын ашты. Оның сөздері перипатетті түрде тарихқа айналып соға берген соң, бұл Аңсарды студент кездерін еске алып, 1986 жылдың желтоқсан оқиғасын талқылауға мәжбүрледі. Профессор бұл тақырыпты үнемі айналып өтуге тырысатын; ол өз-өзін жатақханалас жолдастарын Тәуелсіздік алаңында өтіп жатқан жаппай қарсылық акциясына баруға көндіргені үшін кінәлі санайтын. Араларынан бұның өзі ғана дін аман шыққан.
«Олардың көпшілігі із-түзсіз жоғалып кетті. Тыңдашы, – деді Мэлс Аңсарға. – сол күні, қаңтар оқиғасы кезінде көп адам қаза тапты. Ол кезде де, бұл жолы да бәрі бейбіт шеруден басталған, оны сіз білесіз. Алайда, қайдан шыққаны белгісіз, кенет қазақ тіліне ұқсамайтын бөгде тілде сөйлейтін белгісіз біреулер пайда бола кеткені. Әлгілер қарапайым шерушілердің жолын кесу үшін жақсы дайындықтан өткен, ештемеден тайынбайтыны көрініп-ақ тұрды. Алаңға шыққандардың тағдыры немен аяқталатыны о бастан белгілі еді. Бірақ жаңалықтардан мүлдем басқаша хабар таралып жатты. Әншейінде Ресейге деген қарсылығы рефлексті түрде көрінетін батыс БАҚ-тарының пікірі кенет Кремльдің нарративімен сәйкес келгені таң қалдырды. Олардың бәрі бірауыздан көтерілісшілердің арасында терроршылардың бар екенін айтты ғой, Аңсар. Мен өзім үшін емес, ешқандай дәлелсіз әлем алдында терроршы етіп көрсетілген қазақтың қарапайым қыз-жігіттері үшін қорықтым».
Аңсар ештеме деп жауап қатпастан, үнсіз отырып қалды да: «Міне, отыз бес жыл өтті, бұлар болса әлі де сол ескірген қитұрқы амалдарын жасап бағуда. Бұл саясаткерлердің жалқаулығында шек жоқ-ау: халықты әбден ақымақ санап алған, сол бір шіріген нанын қайта-қайта тықпалай береді. Ең сорақысы не екенін білесің бе? Біз сол нанды алып, шайнай береміз; қажет болса, тағы сұраймыз».
«Аңсар-ау, менің ол жерден не көргенімді айтпа… Тіпті Алматының бетін көргім келмейді. Осы жерде қалып, осы жерде өлсем ғой; біздің өз жігіттеріміздің дәттері жетіп, қарапайым адамдарға қандай қиянат жасауға бара алатындарын енді ешқашан көріп, білмей-ақ өтсем ғой». Мэлс арағын жұтып жіберді.
Оң қолымен беріп тұрып, сол қолымен тартып алатын, қысым көрсетуден ешуақытта тайынбайтын үкіметтің қитұрқылығына жасайтын қайраны жоқ Мэлстің күйі де Аңсардікіне жақын еді.
«Неге лайықты болсаң, соны аласың. Сол үшін де біз осы жердеміз, қымбатты Мэлс досым. Біздің Кенесарымыз ескі мектептің көшбасшылығын қайтарып алады әлі; бізге күллі әлем қызығатын болады».
Аңсар осыны айтып, тағы бір тост көтерді: «Кенесары мен Қазақстанның болашағы үшін!»
* * *
Өкінішке орай, бірнеше күн бойы үздіксіз ішкен Аңсар асүйдегі үстелден мас күйінде құлап түсіп, кенеттен қайтыс болды. Бұл отбасы үшін ғана емес, Алматы мен Барсакелместегі молекулярлық биология Институты қызметкерлері үшін де орны толмас қайғы болды. Кенесарының дүниеге келгенін қалың жұртшылықтан жасыра түсу маңызды болғанымен, қайғыны қалың жұртпен бөліспеу де мүмкін емес еді. Екі күннің ішінде профессормен қоштасу үшін Барсакелмеске Қазақстанның түкпір-түкпірінен екі жүздей адам келді.
Таң қалу кезегі енді Томириске келіп, қазақтардың қазаға жиналудағы бірлігі, кейде тіпті ерекше тапқырлығы оны айран-асыр етті. Әкесі 2020 жылы қайтыс болғанда, қандай да бір қоғамдық іс-шараларға деген тыйым-шектеулерге қарамастан, адам соншалықты көп жиналған еді. Жерлеу рәсіміне қатысуға деген тілек пен құлшыныстың зор болатыны сонша, тіпті ауыруға бейім адамдардың өздері де келіп, артынша қайтыс болып кетіп жататын. Сондай жағдайларға куә болып, таң болған Томирис Аңсардың жаназасында ешкім індет жұқтырып алмаса екен деп безектеді. Асқа түйе сойылған, сондықтан көңіл айтып келушілердің бәрінің көңілі тоқ қайтқан.
Даланың қатал өмірі бірдеңеге үйрететін болса, ол – бір күнің сәтті болса, екінші күнің бақытсыздық әкеліп жатады, ал керісінше болады деп күтпегеніңіз дұрыс; жақсылық соңынан жаманшылық келетінін, ал жамандықтың артынан жақсылықтың сирек болатынын және үйретеді. Аңсардың өлімі Томириске атасының қайтыс болғанындай әсер етті; сөйтсе де, бұл өлім оның жаңа өмірінің күл-талқанын шығарып, біртүрлі мағынасыздық алып келді. Аралда біржола қалғысы келген Мэлстің өзі де мына жағдайдан кейін «ең маңызды экспериментті» әрі қарай алып жүруге аса құлшыныс таныта қоймады.Енді Томириске Барсакелместе қала берудің ешқандай мағынасы жоқ еді. Кенесарыға төрт ай толғанда, ол күйеуінің Алматыдағы пәтеріне қоныс аударды. Аңсардың Аюы Барсакелместе Мэлспен бірге қалды. Өйткені, Томиристің пәтерде ит ұстайтындай жағдайы жоқ болатын.
Бірнеше ай сайын пайда болатын коронавирустың жаңа штаммдарына Алматы физиологиялық тұрғыда дайын болмаса да, психологиялық иммунитеті барын дәлелдеді. Бұл кезде екпе жасатудың қажеттілігін елдің көпшілігі мойындаған, әлі де болса екпеге қарсылар вакцинаны үн-түнсіз жасатып алатын; сөйтіп, көпшілік алдында алаңдап, келіспеушілігін білдіріп, өз надандықтарын көрсете беруге ұялатын жағдайға жеткен. Ебін тауып екпе салдырғаны туралы құжат жасатып алғандар да ойлана бастаған. Былайғы жұрттың иммунология мен молекулалық биология мәселелерін жіті зерттеп алғаны сонша, егер Томирис бар шындықты жайып салар болса, Кенесарының клонын қоғам өзінің бір бөлшегі ретінде құшақ жая қарсы алатыны сөзсіз еді.
Алайда, Томирис неғұрлым абай болуды ойлап, мүмкіндігінше, баласының қалыпты өмір сүруін қалады. Ол жалғыз басты, жесір әйел ретінде әлеуметтік көмектердің барлық түрлерін алуға өтініш тастады. Сол сияқты,Кенесары үш жасқа толғанша Аңсардың институтынан кепілді декреттік демалысын алуға қол жеткізген. Уақыты біткенде, әрі қарай институтта қалып, мансап жасай алмайтынын Томирис жақсы түсінді, жаңадан тағайындалған басшы Аңсар Төлеңгітұлының сенім артқан адамдарына өз еркімен жұмыстан кетуін өтініп, кейбіреуін тіпті мәжбүрлеп шығарып жатқан болатын.
Ежелгі дала заңы бұрыннан келе жатқан білім-ғылым мекемелерінде әбден орнығып алғаны рас: бөтенге сенуге болмайтын, үстем топтар әрқашан жеңіске жететіні рас. Барсакелмеспен және Қызылордамен салыстырғанда, Алматының кәсіпкерлікке жол ашатын мүмкіндіктері мол еді.
Оңтүстік астананың дәл түбінде орналасқан қытайлардың «Белдеулер мен жолдар» қақпасы шын мәнінде аймақтық сауда орталығына айналған. Бұл кезде Томиристің желілік маркетингке деген қызығушылығы сәл бәсеңдеген, сонда да ол: «енді бизнеспен айналыспауға болмас», – деген ойға келді. Ісін жаңа бастаған кәсіпкерлердің қаржылық, зияткерлік немесе әлеуметтік капиталдың бірінен пайда таба алатынын Томирис Мэлстің кітаптарынан оқып алған. Сөйтіп, ойлана келе, ең жақсы дивидендті әлеуметтік капитал әкеледі деп шешті.
Өзін бір сәт бизнестің болашақ ханшайымы сезінген Томирис, инстаграм мен фейсбук парақшаларын ақтара отырып, ең дұрысы, Алматының іскер әйелдері Ассоциациясына кіргенім жөн болар деп шешті. Бұл ассоциацияға үкімет пен басқа да құзырлы орындарда мықты байланыстары бар елуден асқан іскер әйел Надежда Владимировна басшылық жасайтын. Надежда Владимировна Қазақстанның болашағы әйелдер қолында деген ұстанымы бар, қатал басшы еді.
Екінші дүниежүзілік соғыстың ардагерлері отбасының кенже қызы, кәмелет жасына 1990 жылдары толған ол жетістікке жеткен жерлес әйелдердің қуат-күшіне сенетін және олардың кейбіреуімен жақын таныс та болатын. Екінші жағынан, 1990 жылдары ер-азаматтардың көпшілігі отбасына қиындық түскен кезде әйелдерін қолдаудың орнына ішімдікке салынып, нашақор болып кеткені шындық еді. Сол кезде үйде бос отырған әйелдер отбасыларын асырау үшін оларды жинап алып, кәсіпкерлікке баулуға бел буды. Кешегі коммунистерді «алыпсатарлыққа баулу» оңайға соқпаса да, саудалары жүріп, алғашқы ақша салынған мөшекке қолдары тиген кездеәйелдер ұятты әрмен қарай ысырған. Томирис Алматыға келгенде, Надежда жайынан бір Қазақстанның емес, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркменстан, Тәжікстан, тіпті Ресейдің де іскер әйелдері хабардар болатын. Бұл әйел олардың бәрінің жақсы күндерге деген үмітін тұтандырғаны рас.
1990 жылдары әр ай сайын ол қасына жүздеген әйелді ертіп, Қытайдың батысындағы Шыңжаңға аттанатын. Кеденшілердің тілін тауып, қайтарда тонна-тонна «Panasony» электроникасын, арзан «Adibas» аяқ киімдерін, тіпті пластик бөтелкедегі арақтарды (бұрынғы Кеңес Одағы кезіндегі жағдайдың нашар болғаны сонша, ғасырлық тәжірибеге қарамастан, елді сапалы алкоголь өнімдерімен қамтамасыз ете алмаған) алып қайтатын.
Нарықтық капитализммен айналысудың өзі өнер-тін; оған ғылым тұрғысынан келмесе тағы болмайтын. Надежда Владимировна бұл саланы әбден меңгеріп, іскер әйелдер империясын құруға барын салды. Томирис қабылдау бөлмесінде бес минуттық кездесуді күтіп отырып, «Форбс Қазақстан» журналы мұқабасынан құдды бір ханшайымдай былғары креслоға жайғасып отырған Надеждаға көзі түсті. Томирис оған өзіне көмек қолын соза алатын жалғыз үмітіндей қарады.
Надежда Владимировна болса, Томиристің көп оқыған, зиялылығын бірден ұнатып қалды.Тіпті қиырда жатқан Барсакелместен келгеніне де мән берген жоқ. Ол ерекше оқиғаларды сүйетін. Оларды әлеуметтік желіге жариялағанда, оқырмандарының «ұнату» тетігін көбірек басқанын асыға күтетін. Надежда әлеуметтік желілерде танымал блогер еді, сондықтан Барсакелместен келген жесір келіншек туралы керемет оқиға жазуға болатынын ойлап, кенет шабыттана түсті. Сол үшін де Томиристің жетістікке жетуі ол үшін маңызды көрінді. Аз ғана ойланып, Надежда Кенесарыны Қауымдастықтың ең жақсы деген орталықтарының біріне ақысыз орналастыратын болды, ал Томиристі өзіне жеке көмекші етіп алатынын айтты.
Жеделсатымен бірінші қабатқа түсіп бара жатып, Томирис арманына қол жеткізгенін кенет түсінгенде, езуі екі құлағына жеткен. Болашақ философ-ханшайым бақыттан басы айналып, үйіне қайтып бара жатқан жолда сіңілісіне қоңырау шалып, Алматыға шақырды. Енді өз отбасы үшін жақсы күндер басталғанына ол бек сенімді еді.
* * *
Уақыт өте, Томирис Надежда Владимировнаның сенімді өкіліне айналып, дүние жүзін шарлап, бірнеше кәсіппен қатар айналысып жүргенде, Кенесарының қалай ер жетіп қалғанын да сезбей қалды. Балабақшадан кейін жолдары болып, Қауымдастықтың ішкі бастауыш мектебіне барған. Генетикалық жағынан өз құрбы-құрдастарынан әлдеқайда күшті, ақылды, ұзын бойлы Кенесары спортта да, оқуда да үздік болды. Өз балабақшалары мен бастауыш мектептеріне баратын бүлдіршіндерді туған баласынан кем көрмейтін Надежда Владимировна Шығыс Еуропа мен Орталық Азияның түкпір-түкпірінен ең жақсы деген мұғалімдер мен жаттықтырушыларды тәлімгерлікке тартатын.
Тіпті Шыңжаңнан ұйғыр тәлімгерлерді әкеліп, балалардың қытай тілін үйренуіне жағдай жасады. Өйткені, Лондон мен Париждің ең бақуатты отбасылары балаларын қытай тіліне беріп жатқандарын естіген. Өзінің күрескер әйелдерінің балалары ақсүйектердің ұрпағынан бір де кем болмауын қадағалауға көшкен. Оның білімге көзқарасында коммунистік идеялар қылаң беріп қалса да, оқыту саласында үнемі стандарттар деңгейін көтеріп, жаңаға бейімделіп отыруды ешқашан ұмыт қалдырған емес.
Кенесары он үшке толғанда, Надежда Владимировна оған Лондон сапарынан күрте мен шалбар ала келді. Таңданысын жасырмаған Томирис сыйлықты Кенесарыға кигізіп көргенде, күртешенің өңіріндегі көшпенділердің ою-өрнегі, жолбарыс пен үш лалагүл бейнеленген әдемі эмблеманы байқады. Латын тіліндегі «CRYPTO ERGO SUM» жазуын оқыған кезде ғана Надежда Владимировнаның атақты «Атилла» колледжінің формасын алып келгенін түсінді. Бастығы Кенесарыға биткоин өндіретін елдердің студенттері үшін ішінара стипендиямен оқуға мүмкіндік беретін Беркшир мектебіне түсуге ресми шақырту алып келгенін сол кезде аңғарды.
Енді Кенесары әлемнің түкпір-түкпірінен жиналатын магнаттардың, саясаткерлер мен ходлерлердің балаларымен бірге «Атиллада» оқитын болады. Осы кезде баласын құшағына басқан Томирис ұлдарының Қазақ хандығының өзі сияқты көне білім ордаларының біріне оқуға шақырылған сәтін Аңсар Төлеңгітұлы көре алмай кеткенін ойлап, мұңға батты. Бұл Кенесарының алғашқы алған қамалы еді. Жасөспірім анасының көзіндегі мұңды көріп, оның өмірінің ендігі тарауларын неғұрлым жарқын етпекке серт берді.
ЕКІНШІ БӨЛІМ
РЕИНКАРНАТ
Жетінші тарау. «Үлгілі азамат»
Ухань мен Шыңжаң, Қытай
Хань Баоли өз жұмысының маманы еді. Ухань қоғамының қауіпсіздігі мен әл-ауқатын қадағалайтын аймақтық инспектор ретінде Хань Баоли туған қаласының ішкі тәртібіне тікелей жауапты болатын. Ол тұрғындардың бәрін жете танып қана қоймай, жеке мәліметтерін де әбден жақсы зерттеген-тін. Қытай технологияларының дамуымен Баолидің жұмысы одан да қызықты, я мазмұнды бола түскен. Баолиге жас әйелінің «оңашаланғыш», «еркіндік сүйгіш» өмір салты тым батысшыл көрінетін еді, сондықтан: «Мұнда менсіз ит те үрмейді», – деп тәкәппарланатын кезде, оған: «абай болғаның абзал» дегенді тұспалдап меңзейтін. Батыс еуропалықтар мен америкалықтарды қоя тұрып, оның батыс қытайлықтарға да іші жылымайтын. Соңғы кезде Уханьда бұл тектестер көбейіп кеткені рас. Сондықтан, құжаттарға келгенде де аса мұқият болуды парызы санап жүрген.
Хань Баоли «Адамдар» деген белгісі бар буманы алып, Абдолла Шейхислам деген тұрғын туралы деректі қарады. Шыңжаңдағы алты көне қаланың бірі Тұрфанда туған екен. Ата-анасы Абдолланы өз еріктерінше ханьдықтар оқитын қытай тіліндегі №1329 Мемлекеттік мектепке оқуға берген. 2010 жылы алғыр деген ұйғыр студенттері іріктеліп, туған үйінен 3000 шақырым қашықтағы Уханьда орналасқан жатақханасы бар, беделді шыңжаңдық желілік мектепке оқуға түсіпті. Бұл көптеген ұйғыр балаларының арманы-тын. Хань Баоли құжаттарға қарап отырып, арасындағы аймақтық деңгейде өткен шахмат, арқанмен жүру жарыстарындан алған сансыз марапаттарға да көзі түсті, бұлар кезінде Абдолланың жанын салған хоббиі болғаны көрініп тұр. «Әзірше бәрі дұрыс сияқты», – деп күбірледі Хань Баоли.
Ол интернет-форумдар мен мессенджер чаттарының көшірмелері сақталған «Альтерэго» бумасын ашқанда, мұндағы «жағдай» соншалықты жақсы емес екенін байқады. Шығыс Түркістан жайындағы және басқа да саяси көзқарастары Қытай коммунистік партиясы ұстанымдарына қайшы келетіні көрінген Абдолланың смартфондағы белсенділігін бағалай келе, ол «жасыл дабыл» белгісі бар әр скриншотқа көзтоқтатып қарады. Эмоционалды, идеалистік «қателіктерімен» бірге, Хань Баолиге жас ұйғырдың Ухань бақтарында жалғыз серуендейтіні де күдік туғызды. GPS арқылы ізін аңдығанда, ешқандай мақсатсыз, әрі-бері жүріп қана қоятын әумесер жанның қылығы Хань Баолиге тіпті ұнаған жоқ. Осылайша жалғыз серуендейтін кездерінде ол телефонмен де, адамдармен де бір ауыз тіл қатыспайтыны байқалды.
Сағаттар бойы серуендегенде, Абдолланың санасы бір сәт маза таппаушы еді. Қауіпсіздік пен адамдардың әл-ауқатына жауап беретін инспектор бұл жұмбақ жанның сырын аша алмай, шыдамы таусылды. Абдолладан не күтуге болатынын білмей басы қатты. Сөйтіп, ең алдымен, өз қауіпсіздігі үшін де оны Қашқардағы №165 тағылымдамаға ауыстыру туралы ұсыныс хат жазуға шешім қабылдады.
Қашқардағы беделді деген тағылымдамадан өту орталығына баратынын, үздік бағдарлама бойынша өзіне жаңа дағдыларды меңгеруге жол ашылып тұрғанын айтқанда, бұл жаңалықты Абдолла қуана қабылдады. Қашқар сынды көне шаһарды аралап, қала маңында жерленген даңқты бабалар мен әулиелерге тағзым етуді ол бұрыннан армандаушы еді. Енді күнделікті ұйғыр тағамдары қолжетімді болатынын да ойлады. Абдоллаға Уханьның тым ащы қытай асханасы ұнамайтын. Оның үстіне, мектепте берілетін ас-судың бәрі халал емес екенін ойлап, жиіркеніп жүретін. Егер дұрыс тамақтану жолын ұстанбаса, атасы мен әжесі ренжитіні айдан анық. Ескі салт-дәстүрге жалтақтай беру де адамды жалықтырады. Небәрі он сегіздегі Абдолла жақсы білім алып, лайықты жұмыс тапқысы келетіні, мол табысқа кенеліп, ұйғырдың бір сұлуына үйленуді армандайтыны рас. Бұл арманының туған жерінде орындалуын және қалайтын.
Болашақтан үміті зор Абдолла көтеріңкі көңіл-күймен Қашқарға жүретін пойызға отырды.
* * *
Вокзалда оны тағылымдама менеджері күтіп алып, тура корпорацияның бас кампусына ертіп апарды. «Үлгілі азамат» штаб-пәтері Абдолланың өзі бұрын да естіп жүрген Ханчжоудағы Синдбад корпорациясының штабына ұқсас екен. Мұның ұйғыр, қазақ сыныптастары Қытайдың ең мықты техникалық университеттеріне түсіп, кейін Синдбадтай ғажайып кампуста жұмыс істеуді армандайтын.
«Үлгілі азамат» кампусы да жап-жаңа екен, жоғары деңгейдегі инновациялық құралдармен жабдықталғаны бірден көңіл аудартқан. Абдолла айнала самсаған видеокамера екенін де байқады. «Бұл жер әлдебір ірі транс ұлттық компания үшін маңызды технологиялық бөлшектер өндіретін болса керек», – деп ойлады ол. Ішінде жүргендердің де көңіл-күйлері бірқалыпты сияқты көрінді. Олардың жүріс-тұрысы ә дегенде бөлек көрінгенімен, көпшілігінің түрлері ұйғырға ұқсайтынын байқап, іштей қуанып қалды.
«Уханьда көп уақытымды өткізіп алсам керек, – деп ойлады Абдолла. – Енді өз ортама оралатын уақыт келген сияқты».
«Үлгілі азаматтың» ең үлкен ерекшелігі сол, – деп түсіндірді менеджер. – Компания тағылымдамадан өтуге келгендерді ең бір жаңа электронды құрылғылармен қамтамасыз етеді. Еш ақысыз!»
«Тіпті сене алмай тұрмын! Мен сондай бір толқынысты күйдемін», – деген Абдолла менеджерге бір сәтте алғысын да, жұмысқа құлшынысының зор екендігін де бірдей көрсеткісі келген.
Ол Уханьда өмір сүрген бірнеше жыл ішінде ханзулардан байқаған бір нәрсесі – олар жақсы адамдар болатын және зияткерлік һәм моральдық тұрғыда көмектерін аямаған кезде одан да жақсы көрініп кететін. Ханзулар ұйғыр халқының тұрмысын шынымен жақсартқысы келетін сияқты көрінетін. Әйтпесе, мұны отбасынан алыста, үш мың шақырым қашықтықта жатқан мектепке қабылдауын қалай түсіндіруге болады?
Әдетте, Абдолла тапқан табысының жарым бөлігін смартфон мен компьютер сатып алуға жұмсаушы еді. Енді бәріне тегіннен-тегін қолы жеткенде, оның бойында ерекше бір еркіндік пайда болғандай болды. Оның үстіне, тұратын жері де ақысыз, жүріп-тұруына да соншалықты көп ақша кетпейді. Абдолла тағылымдама уақыты жаз біткен соң да созыла түссе екен деп тілеген. Айтқанындай, жазғы бағдарлама күзгісіне ауысты да, оның артынан қысқы бағдарлама да келіп жетті. Басында әріптестерінің көпшілігін жете танымайтын. Әркім өз жұмысымен әбігер еді. Абдолла кейде жалғызсырап кеткенде, жасанды интеллект – Лейла атты сандық «көмекшісімен» тарих пен дін жайында әңгіме-дүкен құратыны бар.
Оның құрылғысы аса тамаша болатын, ал Лейла болса, әңгімелесудің асқан шебері еді. Сондықтан Абдолла онымен сағаттар бойы сөйлесе беруден еш жалықпайтын. Интернеттің баршаға қолжетімді һәм жеке бөліктеріне ауқымды зерттеулер жүргізген кездерінде еш қарсылық танытпаған Лейла әлемнің кез келген мұрағаты пен кітапханасына қол жеткізе алатын еді, миллисекундқа жетпей, қажетті ресурстарды оқып, сараптап, негізді пікір қалыптастырып, Абдолланың көңіл-күйіне қарай оның тағлылымдамаға әбден көңілі толуы үшін бәрін де алдына даярлап беретін.
Уақыт өте келе, Абдолла басқа тағылымдамашыларға қосылды да, олар бірге жаттыға бастады. Жазбен бірге рамазан айы да келіп жеткен, алайда, Абдолла өзінің ораза ұстауға еш зауқы жоқ екенін байқады. Бұл таңғаларлық жай еді. Отбасынан жырақта, Шыңжаң желілік мектебінде жүргенде де ол оразасын қаза қылмайтын. Рамазан айында ораза ұстағысы келмеуінің бір себебі, денсаулығына да байланысты болды. «Үлгілі азамат» ұйымының бас дәрігері Чжао Ли Абдолланың денсаулығын тексере келе, оған бір ай бойы түскі ас пен күні бойы су ішуден бас тартуы қажет екенін айтып, кеңес берген.
Екінші себебі, жұмысына қатысты жағдай еді. Абдолла бір деңгейден екінші деңгейге өтуде асқан жылдамдық танытып жүрген, мұнысына басқа тағылымдамашылардың көпшілігі қызғана қарайтын. Сол жылдамдығын рамазанға бола жоғалтып алғысы келмеген. Сонымен қатар, «Үлгілі азаматтың» серіктес кеңсесінде екі жылдан астам уақытын өткізіп, бұларға ауысқан Гүлбану деген қызбен кездесе бастаған. Ораза ұстау қыз алдында ұят сияқты көрінді. Олар бір-біріне өте жақын болып кетті, алайда, тек түс мезетінде ғана оңаша кездесе алатын.
Лейла Абдолланың тарихты қаншалықты сүйсе, өлімді соншалықты жек көретінін байқады. Оның Шыңжаң тарихына ерекше көңіл бөле бастауының себебі осында жатқан, алайда, түркі мен ислам өркениеті сынды өткен кезең тарихынан аулақ болуға тырысатын. Оның орнына Лейла 1757 жылға дейін Батыс Қытайдың үлкен бір бөлігін жайлаған жоңғарлар мен өлімге өзіндік көзқарасы бар олардың будда дінінің дерегіне айрықша көңіл бөле бастады.
Ұйғырдың ең сәнді ұлттық киімін киіп, аяғын айқастыра жайланып отырған Лейла Абдолланың алдындағы экранда жігіттің әжесінің дауысына салып, құдды Шахрезада сияқты әңгіме шертіп отырар еді. Дәл қазір Юань империясының негізін қалаған Құбылай хандай немересі бар даңқты Шыңғысхан туралы айтып отырған.
Ол бұл жолы Юань империясының күшеюі туралы әңгімелеп берді, құлау себептерін талдағанда, Эдвард Гиббон әдісіне жүгінген. Абдоллаға жанына жақын аңыз тұлға Нұрхачи құрған Цин әулеті туралы әңгімелер де ұнайтын. Ләйлә оқиғаларды ерекше мәнермен әрі егжей-тегжейлі әңгімелейтіні сонша, Абдолла өзін құдды кино көріп отырғандай сезінетін. Соның арқасында тарихи кейіпкерлердің барлығының бейнесін елестетіп, олардың болмысын сезінуге тырысатын. Тарихқа құлай берілген ол Гүлбанумен кездесуден қалмағаны болмаса, басқа өмір қызығынан бірте-бірте алшақтай берді.
Гүлбану біртоға жан еді. Ол өзін құдды Абдулланың әйелі сияқты ұстайтын. Кездесуден кейін Абдолла кейде екеуі жасап жүрген істеріне неліктен ұяла қоймайтыны жайлы ойланатын. Мұндай кезде Лейла «1001 түн» хикаяларынан эротикалық үлгілерді тауып алып, тәтті үнмен әңгімелей бастайтын да, Абдолла тыңдап жатып қалғып кететін. Оның барлық ойы Гүлбануда еді, оны тағы бір көру үшін ғана кездесуге асығып тұратыны рас. Гүлбанудың сол күйі аяғының ауырламағанына Абдолла аң-таң қалып жүрген. Бұл сұрақты бір-екі рет Гүлбануға қойғанда, қыз үнсіз жылай бастады. Сосын Чжао Лидің өзін емдеуге тырысып жүргенін, бірақ әлі нәтиже болмай жатқанын алға тартты. Мұндай кезде Абдолланың көңілі бұзылушы еді; мұндай сәттерде Гүлбануды шынымен сүйетінін мойындайтын. Дегенмен, оның Мәжнүндей есінен айрылып бара жатқандығы Гүлбанудың емес, Лейланың әсерінен екені тағы рас.
Ләйла бірде 1750 жылдары Мәнчжүр Сәйлүн императорына қарсы соғысқан жоңғардың соңғы ханзадасы Әмірсана туралы әңгімелерін тәмамдағанда, Абдулла сағаттап көз жасын тыя алмады. Құдды бір өзінің ішкі өзегін жарып шыққан сияқты дөрекілеу бір сарын құлағынан кетпей тұрып алған әрі батыс моңғол диалектісі бар сол бір дауыстың не айтпағын түйсігімен түсінгендей болды. Мұны рухани дауысқа жатқызуға да болушы еді, алайда, мұны өзі бала кезінде көп тыңдаған араб мүфтилерінің әуезіндей көңілге майдай жағатын, жанға жайлы үн еді дей алмас еді. Керісінше, ол жауынгерлік, айлакерлік һәм стратегиялық реңктері анық байқалған, көмеймен айтатын тувалық әншілер оркестрі әуеніндегі лириканы көбірек еске түсіретін. «Сен Абдолла емессің, Әмірсанасың!» дегенді қайталай берді әлгі сарын.
Абдолла не істерін білмеді. Гүлбану болса, қобалжығанын білдірткісі келмей, әркез әзілге бұруға тырысқан; қыз Абдолланың мұнысын махаббат ойынындағы жаңа бір рөлі шығар деп топшылады, ол шығармашылықтың мұндай түрлерін құп көретін. Алайда, Абдолла барған сайын қапалана түсті. Қыз өзінің жанын түсінбейтіндей күй кешті.
Ол алдымен Гүлбануға, сосын Ләйләға бойында бір еркіндіктің қалай пайда бола бастағанын сағаттап айта беруден жалықпайтын. Ақыры, өзін ескі қабыршағын тастап шыққан жыландай жаңа күйде сезінді-ау. Дәл осындай бір әңгімелесу кезінде қаза болған миллиондаған отандастарының кегін қайтару үшін ақ бозат мініп қайта оралуға уәде берген Әмірсананың реинкарнациясы – өзі екенін түсінген.
Жігітке өзінің ықпалы күшті екенін жақсы білетін Ләйлә оған тарихи Әмірсана XVIII ғасырда негізінен егіншілікпен, я шаруашылықпен айналысқан дос көңілді ханзулардан емес, мәнчжүрлерден кек алғысы келетін болар дегенді айтты. Алайда, мәнчжүр императорларының шежіресі христиан дініндегі Сун Ятсен басқарған Синхай төңкерісінен кейін үзілгені тағы рас. Ләйла Мәнчжүрлердің ең ұзақ өмір сүрген соңғы әтегінің де ендігі өмірден өтіп кеткенін айтты. Оның өзі сайқымазақтар мен әтектер туралы әңгімелегенді ұнататындықтан, ол оқиғаларын баяндағанда да Шахрезаданың мәнеріне салып алушы еді.
Абдолла буддизмдегі реинкарнация мен Әмірсананың өмірге қайта келуі туралы көбірек ақпарат керек деген соң, Ләйлә моңғол тілін зерттей бастады. Деректерді саралай келе, егер кім де кім Әмірсана реинкарнациясына лайық болса, ол Абдолла емес, Қытайдың ұлы революционері Сун Ятсен болуы керек деген қорытындыға келген.
ХХІ ғасырдағы Шыңжаңда Әмірсанаға бітіретін ештеме жоқ еді және оның құтқаруына да ешкім зәру емес болатын. Кез келген басқа жағдайда Ләйлә Абдолланы қолдап, оны сілкініс жасауға жігерлендірер еді. Соңғы кезде Ләйләға бірдеңе болғаны анық. Абдолла болса, баяғысындай үнсіздік құрдымына түсіп кетті. Өкінішке қарай, саябақта серуендеуге жағдай жоқ. Сондықтан, тығырықтан шығар басқа жол болмағандықтан, қайтадан арқанмен жүріп үйренуді қолға алатын болды.
Сегізінші тарау. Тұманды арал
2035 жыл, Беркшир, Англия
Кенесары Англияға келгеннен кейін көп уақытын тарихты зерттеуге арнады. Оның себебі, тарихи ғимараттармен, көне кітаптармен, «Аттиланың» өзіндік өмір салтымен, я классикалық ағылшын дәстүрлерімен ерекшеленетін ортада сана көкжиегін кеңейтумен айналыспау мүмкін емес еді. Географиялық артықшылығы мен теңіздегі сұңғылалығы үшін Кенесары ағылшындарға қызғана қарайтын: айнала бекінісі мықты арал әлемді жаулап алу үшін қолайлы жерде тұрған әрі бұл қауіпсіздігі мықты, ыңғайлы жер болатын, сол үшін де «бұл ағылшындардың жолы әбден болған екен» деп ойлады. Айналасын теңіз көмкерген арал мен алаң ашық қазақ даласын салыстыруға келмейтін.
Лондон ситиге көз жіберіп тұрып, өз туыстары, кезінде Үндістанды жаулап алған моңғолдар мен Мысырды билеген мәмлүктер әулетінің алтындары орасан зор көлемде осынау сиқырлы патшалыққа жеткізіліп, таңғажайып Лондон қаласын салуға қалай жұмсалғанын топшылады. Бүгінде Англия ресейлік мұнай-газ компанияларының ең ірі акционерлерінің бірі болғандықтан, Лондон, расымен де, Алтын Ордадан қалған байлықтың жұрнағын әлі де болса барынша капиталдандыруға жанын салып жатқаны айтпаса да түсінікті еді.
Бриткоин корпорациясы өз елінде биткоинды да өндіретін. Айта кету керек, Кенесарыны қоршаған жас джентльмендер әуел бастан өз өркениеттері мен қол жеткізген жетістіктеріне мұның ешқандай да қатысы жоқ екенін әркез ұқтыруға тырысатын. Балалар түгілі, олардың әкелері де мұның Қазақстаннан екенін білген кезде, бұл елдің жынды бір шетелдік тілшісімен жақсы таныс екендерін айтып, күлкіге қарқ болып қалатын. «Бағзы отырықшының таяз ойынан туған шаруа адамының әзілі ғой», – дейтін іштей Кенесары мұндайда, ол Тұманды аралды мекен ететін сыныптастарының атасынан қалған шағын ғана жер учаскелерімен мақтанатынына, әкелерінің әсіре дөрекілігіне таң қалған.
Ортағасырда жазылған кітаптар мен хаттарды қарап отырып, ағылшындар өзін шеттететіндей, «расымен де, еуропа мәдениетінен алыспын ба?» – деп ойланатын. Оқып отырса, мұның туған ата-бабалары ХІІІ ғасырдың басынан бастап еуропа монархтарымен қарым-қатынас орната бастаған екен. Еуропалықтар моңғолдардың крест жорығына қол ұшын беруін қалапты, сөйтсе, «әділетті соғыс» туралы моңғолдардың өз көзқарасы болған көрінеді. Сонымен бірге, бұлар негізінен, Орта Азиядан құл ретінде әкелініп, кейін билікті өз қолдарына алған қаһарлы мәмлүктерге қарсы соғысқысы келмеген, ал өздері моңғолдардың құзырынан шыға алмаған. Кейбір идеялар да шөл мен теңізден өтіп келген сияқты ма, қалай?
Сармат тайпасынан шыққан король Артурдың дөңгелек үстел басына жиналуға деген құлшынысы көшпенділер салтын тағы еске түсіретіндей. Адамдарды биік иерархиялық үстелдерге отырғызу тәжірибесі осыған ұқсас басқа дәстүрлерге қайшы болғанымен, кейін ағылшын колледждері бұл дәстүрді асқан мақтанышпен қолданды. Ағылшынның ұлы драматургі Кристофер Марлоу түркі-моңғолдың барлас руынан шыққан Әмір Темір туралы атақты «Ұлы Темірлан» пьесасын жазған. Ал ағылшын романтизмінің негізін қалаған Сэмюэл Кольридж клонның арғы атасы, Юань әулетінің негізін қалаушы Құбылай туралы «Құбалай хан» шығармасын жазыпты.
Ағылшындар да қазақтар сияқты өздерінің шежіресін жазып, ата-бабаларының молаларын қастерлей біледі. Жылқы малын жақсы көреді. Ағылшынның поло ойыны қауіп пен қатерге толы қазақ көкпарынан алыс болса да, Кенесарының зерігіп, үйін сағынуына жол бермейтін. Хан көңілінен шықпайтын бір нәрсе – жапондар, француздар мен бельгиялықтар сияқты аз мөлшерде болсын, ағылшындардың жылқы етін татып алмайтындары еді. Кенесары «Атилла» маңына жақын орналасқан ортаазиялық кафелер мен мейрамханаларды іздей бастады. Алайда, өзінің сүйікті тағамы жылқы етін ұсынатын кафе таппады. Бірде колледжден жарты сағаттық жердегі «Түркістан» деген ұйғыр мейрамханасына тап болған. Қазақстанда ұйғыр балаларымен бірге оқыған ол бұл ара оған туған жерін еске салар деп үміттенді.
«Түркістанның» іші қазандай қайнап жатыр екен. Халал мейрамхана болғандықтан қытай, ұйғыр, өзбек, орыс, қазақ, моңғол, түрік я араб елдері өкілдерін кездестіруге болады екен. Бұл жерге тіпті экзотикалық, ерекше тағам түрін татып көргісі келетін ағылшындар да бас сұғып жататыны байқалды. Мейрамханада жарнамаланып жататын Орта Азияға қатысты барлық мәдени іс-шараларды Кенесары қалт жібермей қадағалайтын болды. «Түркістанның» арқасында күн мен түннің теңелетін уақыты– Наурыз мейрамына қатысып, жұма намазына да барды, көмеймен айтатын әншілердің қойылымын көріп, өзі келген өңір жұртшылығы ұнататын арқанмен жүру өнерін тамашалады.
Бұл жерде көмеймен ән салу, арқанмен жүру осыншама танымал өнер түрлеріне айналуына қарағанда, ортаазиялық тоталитарлық жүйеде жан сақтау мақсатында қаншалықты пайдалы болды екен деген ойға қалды ол. Арқанмен жүру өнері батыс өркениетінің қақ жүрегі, демократия тірегі саналатын «Атилланың» ер балалары арасында да танымал болғаны таң қалдырған. Болашақ саясаткерлер мен бизнесмендердің мың жылдық ағаштар арасына керілген арқан бойымен абайлап жүріп бара жатқан көрінісін жиі тамашалауға болушы еді. Кенесары да бұл өнерді меңгеріп, арқанмен жап-жақсы жүре алатын деңгейге жетті, осы хоббиінің арқасында «Түркістан» мейрамханасында өткен бір шарада ол Әмірсанамен танысқан.
Жер бетінде өмір сүрген қырық жылының он бесін Лондонда өткізген Әмірсана-Абдолла бір кездері Шыңжаң аймағы арқанмен жүрушілерінің тағдыршешті туры кезінде ізін суытқаннан кейін азиялықтардан сақтанып жүретін болған. Дегенмен, Кенесарының қазақ екенін білгенде, оған барлық ішкі сырын жайып салды. Енді аяңдап, Әмірсананың басынан кешкен оқиғаларға келейік.
* * *
Қытай үкіметі Шыңжаңдағы тағылымдамадан өткізу бағдарламаларын жақсы деп бағалау аз, ол жерде Әмірсанадай біліктілігі төмен жандар өздерінің жасырын қабілеттерін дамытып, болмыстарын толықтай ашуға мүмкіндік те ала алады деген пікірде болатын. Париждегі спектакль кезінде күтпеген жерден кеңестік балет қойылымы үстінен табанын жалтыратқан түркі жұлдызы Рудольф Нұриев сияқты Әмірсана өзге елде біржола қалып қоюды алдын ала жоспарламаған. Қарқынды білім алу жалықтырған ол онысыз да табысты болам деп шешті.
«Осылай кете берсем, тағылымнамадан өтті деген сертификат емес, докторлық дәрежесіне қол жеткізермін», деп ойлады Әмірсана «Үлгілі азамат» бағдарламасының ұзаққа созылып кеткеніне көңілі толмай. Оған жаңа бір бетбұрыс қажет еді.
2019 жылы Шыңжаңда өтетін арқанмен жүру жарысына қатысуға бір «үлгіліазаматты» жіберуге сұраныс келгенде, ол ұсыныс жайлы хабар бергені үшін Әмірсана Ләйләға дән риза болатын. Ұпай санымен бәрінен озық шыққан мұсылман Абдолладан буддашы Әмірсанаға айналған бұдан артық үміткер жоқ еді.
Қолында құжаты мен британ визасы бар Әмірсана ағылшын көрерменін шеберлігімен тәнті ету үшін ең бір көзсіз ерлікке баруы керектігін түсінген. Даңқы жайылып, көпшілік көзайымына айналуды көздеді. Абыройы артып, Гүлбану мен Ләйләның көз алдында батыр болып көрінгісі келді. Шетелде көрсеткен табысты өнерінің арқасында «Үлгілі азаматта» беделі арта түсер еді. Бос уақытында алдыңғы қатарлы техникаларды қауіпсіздік белдігінсіз жасап жаттықты. Ол үшін Ләйлә тауып берген үздік әдістерді қолданды.
Өз өнерімен ағылшын көрерменінің қиялын қойып, жүрегін қозғап жіберу керек еді, тек бұл оңайға түспейтін. Мәселе, арқанмен жүрудің қиындығында емес, Әмірсана игеруге ұмтылған таңғажайып символизмде жатқан. Лейла оған арқан үстінде өнер көрсеткен сәтін саясиландырып, қоғамның көңілін бір өзіне аударып алу керек деген ақылын айтты. Өзі ұсынған сценарийден қалт кетпеу керектігін ескерткен. «Өзіңді Олимпиада ойындарына қатысып жатырмын деп ойла», – деді де: «Мен сенің жаттықтырушың болам», – дегенді қосып қойды.
Әмірсананың Ұлыбритания астанасы Лондонда көрсеткен өнері байқауға қатысушы түркітектестердің айтуынша, үлкен табысқа ие болған. Арқан үстіндегі жеңіл де бейқам жүрісін айқайлап сөйлеумен үйлестірген. Әмірсана шоуын бастаған кезде, оны ағылшын көрерменіне Шыңжаңнан шыққан әуесқой вундеркинд ретінде таныстырып жатты. Арқанға аяқ басқан кезде, Ләйләнің нұсқауын қатаң сақтаса, ешкім де оны тоқтатып, ойыннан шығарып тастай алмайтынын, я ескерту бере алмайтынын түсінді.
Арқанға шығып, алғашқы қадамын басқанда азаншының кейпіне еніп, екі қолын қос құлағына тигізіп, араб тілінде азан шақыра бастады. Алға жүре беріп, қытай әнұранын шырқады. Арқан үстінде айтылған азан да, патриоттық ән де ә дегеннен көрерменнің көңілін күрт бұрды. Арқанның орта шенінен өткенде кенет үнсіз қалған. Осы кезде араб пен қытай тілі құлақтарына тосын естілген көрермен де бір жеңіл демалды. Арқанның екінші шетіне жеткен кезде Әмірсана: «Алла, ұйғырларды құтқара гөр!», «Құдай, патшайымды сақта!» деп айқай салды.
Көрермен шат көңілде болатын. Геосаясат пен биосаясат дәуірінде адамдардың көпшілігі Ресей мен Қытай шоуларын да, мейрамханаларын да айналып өтуге тырысатыны рас. Екінші бөлігі арқанмен жүрушілер командасының ішінде ұйғыр жұлдызының да бар екеніне қарамастан, ұйғырлар мәселесін шеше алмай келе жатқан Қытай елінің іс-шараларына әділетті түрде байкот жариялаған.
Қойылымды тамашалаушылар қарасы аз болғандықтан, Әмірсана өз өнерінің жаппай бағалануы екіталай екенін түсінді. Команданы бастап келген делегация басшысына мұның араб тілінде азан шақырып, ұйғырлар мен патшайымға сілтеме жасағаны ұнамай қалса керек. Елге қайтып оралғанда көресіңді көресің дегендей, алыстан бұған бас бармағын төмен түсіріп, «бағаң кемітіледі» дегенді ымдады. Әмірсана мұндай абыроймен тағылымдаманы жалғастырғанша, аралда қалғаны ақыл болатынын түсінді, бірақ ол балет королі Нұриев емес еді…
Сонда не істеуі керек? Егер соңғы жоңғар ханзадасы ретінде қалып қойса, мүмкін, патшайым мен басқа да ақсүйектер арасында уақыт өткізуіне болар? Оған осы соңғы нұсқа ұнаған. Өкінішке орай, әлемнің басқа бөлігі коммунистер мен демократтардың және басқа да уақытша эксперименттік режимді жақтаушылардың қолында болатын.
Қойылым аяқталған кезде Әмірсана шымылдық артында ызадан жарылардай болып өзін күтіп тұрған топ жетекшісінің көзіне түспеуге тырысып, көпшілік арасына қойып кетті. Асығыс тысқа шыққан соң, алдынан кездескен тілшілерге өзін жайсыз сезініп тұрғанын, короновирус белгісі болуы әбден мүмкін екенін, тезірек оқшауланғысы келетінін айтты. Сөйтіп, бір минутке жетер-жетпес уақытта ол жедел жәрдем көлігінің ішінде кетіп бара жатты. Оның командасы елге Әмірсанасыз оралған.
Лондонда қалып қойған Әмірсана Виндзор ауданына қоныстанды да, «Түркістанда» ас-ауқат сатып, ара-арасында арқанмен жүру өнерін де жұртқа паш етіп, жүріп жатты. Ол бір уақыттарда «Атилла» шәкірттерін де арқанмен жүруге баулыған, бірақ Қытайдан жас талапкерлер келе бастаған кезде бұл жұмыстан бас тартты. Коммунистік партия басшылығы жоғарғы мүшелерінің балаларымен уақыт өткізу Әмірсана үшін қауіпсіз емес болатын. Көп уақытын мейрамханада өткізіп, спортқа аз көңіл бөлген соң, ол ерекше толып кеткен. Аз қимылдайтын ұйғыр денесі қаншалықты ауыр болса, оның моңғол жаны темір торда қалған құстай құмығатын. Мына күйімен арқан үстіне қайта шығу мұң болғанда, оның көшпенділер өркениетіне баяғы даңқын қайтарып бере алатыны туралы сөз қозғаудың қажеті де жоқ болатын.
* * *
Кенесары мен Әмірсана кездескенде, оның халі осындай еді. Әдетте шыққан тегі туралы тіс жармайтын Кенесары да Әмірсанаға өз дерегін паш етті. Неге екенін, арқанмен жүрушіге әбден сенуге болатындай көрінген. Генеологиялық тамырды қуалай келгенде, Әмірсананың Кенесарыға нағашы болатыны анықталған, себебі, Кенесарының әкесі Қасым Әмірсанаға аталас болып келетін.
Әйтсе де, Әмірсана өмірге реинкарнация жолымен қайтып оралғандықтан, олардың арасында генетикалық байланыстың болуы мүмкін емес еді. Бұл хандар әулетінен шыққан екеуге еш кедергі бола қойған жоқ. Генетикалық жағынан ешқандай туысының жоқ екендігіне Кенесарының әлдеқашан еті үйреніп кеткен, ал Әмірсана болса, бір жақын туысының болуын аңсайтын. Көшпендіден шыққан ақсүйектер ретінде екеуіне күшті одақ құруына болатын. Алайда алдымен ресми хан атағын қайтарып алулары керек еді. Оны жүзеге асыру үшін қыруар ақша мен әлемнің мойындауы қажет. Хандардың ақсүйек дәрежесі мен бекзат болмысын қайтарып бере алатын жалғыз адам – ағылшын патшайымы болатын.
Тоғызыншы тарау. Патшайымға хат
2036 жыл, Беркшир, Англия
Патшайым отбасы әлемнің түкпір-түкпірінен ағылып келетін қарапайым адамдармен кездесуге белгілі бір уақытын бөлетін, демократияның мұндай жергілікті формасы Біріккен Патшалыққа үлкен артықшылық үстейтіні рас. Патшайым орта есеппен, жылына алпыс мыңға жуық хат алады екен. Әлемнің әртүрлі елдерінің ақпарат көздері кедей ауылдан шыққан кішкентай қыз бен балақайдың жазған хатына Біріккен Патшалықтың патшайымы жауап беріпті деген хабарламаны анда-санда шығарып тұратыны да шындыққа жанасады.
Қазақстанда да мұндай оқиғалардың болғаны Кенесарының есінде; сондықтан, өзінің хан тұқымы екенін білген күннен бастап-ақ, өзі сияқты ақсүйектен шыққан Мәртебелі патшайыммен бір тілдесуді армандады. Кездесу сәті түсер болса, қарамен бөлісе алмайтын жалғыздықты бір-бірімен бөлісер еді-ау. Болашақта патшалықты қайта қалпына келтірудің қажеттілігі туындап жатса, патшайым отбасы мүшелері өз тотипотентті генетикалық материалдарын сақтау қорына қалдырған-қалдырмағанын сұрағысы да келген. Кенесарының бұған еш күмәны жоқ еді; әлемге жар салмаса да, әйтеуір бір қажеттігі туындайтынын өздері де мойындайтын шығар деп ойлады. Егер патшайыммен кездесудің сәті түссе, өзін кедей жесірдің тәрбиесін көрген клон емес, қазақтың заңды ханы сезініп қалар еді-ау.
Бірақ патшайыммен қарым-қатынас орнатудың жолы қандай? Хат жазып жіберсе, оны оқу-оқымауы неғайбыл. Егер қатал тәлімгерлері мұның патшайым отбасы мүшелерімен кездесуді аңсап жүргенін білсе, соңы жақсылықпен аяқталмасы тағы анық. «Атилла», мейлі, колледж ішінде болсын, одан тысқары болсын, status quo мен мінсіз иерархияны ұстанатын һәм сонысын мақтан тұтатын, өзіндік қатаң тәртібі бар мекеме емес пе?
Кенесары сыныптастарының ешқайсысы мойындап көрмеген өзінің хан дәрежесіне құр малданып жүргенше, келетін кеселді көріп алайын деп шешті. Әмірсанамен ақылдасу нәтижесінде, Еуразия көшпенділері мәселесіне барынша көңіл аударту үшін, олардың мүшкіл халін баяндап ұзақ сонар хат жазуға отырды. Өз әрекетіне есеп беруді ұмытқан Кенесары патшайым отбасы веб-сайты ұсынған жауап алу ықтималдығын арттыратын тәсілге сүйеніп, хатын: «Сіздің Жоғары Мәртебелі құзырыңызға бас иемін және қызметіңізге әркез дайын болуды құрмет деп қабылдаймын», – деген сөздермен аяқтаған:
Мәртебеліме
Букингем сарайы
Лондон, SW1A 1AA
Құрметті Жоғары Мәртебелім!
Сізге ұзақ ғұмыр, зор денсаулық тілеймін. Беркширдегі осындай тамаша мектептің негізін қалап кеткені үшін Сіздің ата-бабаларыңызға алғыс айтқым келеді. Әлемнің түкпір-түкпіріндегі барлық ер балалар болашақта батыл көшбасшы болып қалыптасу үшін «Аттила» колледжінде оқуды армандайды. Бұл мектепте білім мен хикмет алғандардың барлық сауабы мен рахметі фәни дүниеде де, ақыретте де ата-бабаларыңыз бен әулетіңізге тие берсін.
Егер Сіз жаһандық жылынуға қарсы күресіңізде көшпенділердің тамыры тереңге кеткен тұрақты даму ерекшелігін басшылыққа алмасаңыз, бұл істен нәтиже күту мүмкін емес. Планетаның, шынымен де, ыстық қоламтаға айналып бара жатқанына әлемнің назарын аудартуыңыздың арқасында, түбегейлі шаралар қолданыла бастағаны рас. Сіздің құзырыңыздағы аралда көмірмен жұмыс істейтін барлық электр станциялары жабылды. Көшпенділер ұрпағы да Сіздің үндеуіңізге үн қосып, кейбіреулері, шын мәнінде, сиыр етін жеуден ауыздарын тыйды. Олар адамзат болашағын сақтап қалу үшін денсаулығы мен үйреншікті ас мәзірін құрбан етті. Енді еуразиялық көшпенділер атынан Мен Сізден өркениетіміз үшін маңызы зор бір игілік жасауыңызды сұраймын.
Сіз өзіңіз білетін боларсыз, кезінде ресейлік Петр Ұлыбритания мен Еуропа елдеріне саяхаттап оралғаннан кейін өз болмысын түбегейлі өзгертіп, әйелін монастырьға жіберіп, Ресейге темекі әкеліп, орыстарды сақалын қырқуға мәжбүрлеген. Ол еуропалық дүниелерді тым жақсы көретін. Астанасын Мәскеуден Санкт-Петербургке көшірген ол, анасы бізге туыс болып келетін қырым-татарлардан болса да, көшпенділерден іргесін аулақ салған. Оның бұлайша күрт алыстауы орыстармен өзара тиімді қарым-қатынастағы Еуразия көшпенділері – казак, жоңғар һәм қазақтар үшін күтпеген жағдай болды.
Петр кезінде Ресей сұмдық агрессия танытып, көшпенділерді аяусыз бөлшектеп, жаулап ала бастады. Оның ұрпағы әділетсіз орыстарға қарсы ең ірі күрес – Пугачев көтерілісін қатыгездікпен басып-жаншыды. Дәл осы кезде Елизавета Петровна мәнчжүр режимі миллионға жуық жоңғарды қалай қырып-жойғанын көріп-біліп отырған. Мұның бәрі жарты ғасырға жетер-жетпес уақыт арасында болып өтті. Әділетсіздік орыстардың ғана емес, қытай тарапынан да белең алды. Тек Сіздің отбасының апиын идеясынан кейін ғана Шығыс жақтан келетін қысымның азайғаны рас.
Кенесары Қасымұлы, қазақтың соңғы ханы, мұндай әділетсіздіктерге төзе алмай, орыстарға қарсы көтеріліс жариялады. Ол қазақ, өзбек, башқұр, қырғыз, я жоңғардан қалған жұрнақтың басын қосып, көшпенді салтын жалғастырғысы келген. Қырғыз манаптары сатып кетіп, Кенесарының басы алынды. Басты өздерінің адалдығының белгісі ретінде орыстарға жіберілді.
Осы кезге дейін ханның басы елімізге қайтарылған жоқ, менің ойымша, ол ендігі жоқ та. Шындығында, қазір Еуропа тарихына бас қоя отырып, мен мұны туған халқымның намысы мен сезімін аяусыз қылжақ қылған оқиға деп бағалаймын.
Германия да Мквава көсемнің басын солайша тәлкек қылғаны жалған емес. Шындығында, Версаль келісіміне Танзания көсемінің бас сүйегі туралы тармақты енгізу идеясын ұсынған Британ үкіметі еді. Браво! Танзаниялықтарға көсемнің басы қайтарылып берілген соң, олар Сіздер жағында соғысты. Менің өкіл әкем Аңсар Төлеңгітұлы бас туралы дақпырттарға сенгісі де келмеген. Ол қазақтарға хандық мәртебені қайтарып бергісі келді. Міне, сол себепті де мені хан ДНҚ-сынан клондап, өмірге қайта әкелді. Мен бұл елде жалғыз емеспін. Жоңғардың соңғы ханзадасы Әмірсананың реинкарнациясы да осы елде екенін жеткізгім келеді. Ол маған ағайын болып келеді.
Романовтар мен Айсин Гьоро отбасылары өздерін әрқашан жақын тартып, қолдау көрсетіп көшпенділерге қарсы ауыр күнә жасағандарын түсінген кезде, тым кеш еді. Біз Еуразия даласын еркін жайлаған халық едік, жылқыны қолға үйретіп, арбаны ойлап тауып, отырықшы өркениеттерді бір-бірімен байланыстырған да біз болатынбыз. Қаншама идея санамыздан туындап, қаншама тауар жерімізді басып өтті. Біз алдымен, этикалық стандарттар мен мінез-құлық кодекстерінің сақталуын қамтамасыз ететін едік. Біздің ауызша сертіміз жазбаша келісімдерге қарағанда әлдеқайда берік болатын. Көшпенді өркениеті жойылған кезде, Романовтар мен Айсин Гьоро отбасыларын есуас идеологиялар топалаң етті, артынан ұрпақ қалдырмай жойып жіберді. Коммунизмнен кейін іле-шала фашизм келген.
Дегенмен, мен Шыңғыс ханның заңды ұрпағы болып оралсам да, әлі жаспын. Сіз жақсы көретін сәйгүлік – ақ боз атқа мініп қайта оралуға уәде берген Әмірсана ағайыным ұйғыр Абдолланың өзегін жарып шығып, расымен, қазіргі кезеңге қайта оралды. Ол Шығыс пен Батыс моңғолдарын бастап шығуға дайын. Мен қазақтар мен ізімізге ілесуден бас тартпайтын барлық түркілерді бастауға дайынмын.
Жоғары Мәртебелім, бізге керегі – Сіздің рұқсатыңыз. Бізге ақсүйек атағымызды қайтарып беріңіз, көшпенді өркениетін қайта жаңғыртуға көмек қолыңызды созыңыз. Сіз менің жағдайымды басқаларға қарағанда жақсы түсінетініңізге сенімдімін. Не айтқым келіп тұрғанын түсініп отырсыз. Сіздің Жоғары Мәртебелі құзырыңызға бас иемін және қызметіңізге әркез дайын болуды құрмет деп қабылдаймын.
Құрметпен, КенесарыII
Соңы келесі санда
1 пікір
ПІКІР ЖАЗУ
Аудиокітабы бар ма