А. В. ЗАТАЕВИЧ

Мәдениетті қазақ қауымында Александр Викторович Затаевичтің атын білмейтін адам жоқ. Қазақтың автономиялы республикасы құрылған жиырма­сыншы жылдардың бас кезінде бұрынғы астанамыз Орынбор қаласында бойшаң келген толық денелі, бурыл шоқша сақал-мұртын ернімен теңестіре түрпите қырыққан, қыста пішілген сұрғылт драп пальто, басына, «боярлар бөркі» деп аталатын, барқыт төбелі дөңгелек құндыз бөрік киген, өзі де келбетті, қошқар тұмсығы өзін маңғаз көрсеткенімен де жүзі жылы, сөйлескен адамына, ол жасы үлкен болсын, кіші болсын, сұрғылт көздерімен ықлас білдіре қарап, зейін қоя тыңдайтын осы адамды астанадағы қазақтардың жасы да, кәрісі де (бірақ ол кездерде қызметке араласқандардың көбі гимназия, семинария бітірген жастар болатын) бұл адамды жақсы танушы еді.
«Адам айдаса бармаспын, дәм айдаса қалмаспын» дегендей, мәдениетті Еуропаның көрнекті қалаларының бірі – Варшавадан тағдырдың айдауымен, бұрын «киргиз» деген атын шала-пұла естігені болмаса өзі көріп білмеген осы елдің астанасына келгеніне аз уақыт өткенімен де, біраз адамдармен, әсіресе зиялы қауыммен танысып, бірден тіл табысып араласып үлгірген еді.
A. В. Затаевич бұрын Варшавада вице-губернатор болды дейтін (төңкеріс­тен бұрын Польша Русия мемлекетінің қоластында болған), бірақ сондай ірі қызметте жүрген кездерінде де музыка мәдениетіне көңіл бөліп, сын мақалалар жазып жүрген көрінеді. Сол заманда оқыған адамдардың, осы күнгі өзіміздің кеңес тұсында оқыған зиялыларымызбен салыстырғанда, жан-жақты білімділігіне, еңбеккорлығына таң қаласын. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында білімді, ғалым адамдардың, өнер иелерінің көбі пролетариат табы үстемдігін жүргізген большевиктердің қаһарынан қорқып шет елдерге қашып кетті. Қалғандарының біразын өкіметтің жазалаушы мекемелері ұстап алып атты, біразын жер аударды (контрреволюциямен, саботажбен күресу үшін арнайы құрылған төтенше комиссияның – ЧЕКА-ның бастығы Ф. Дзержинскийді шет ел «Қызыл жендет» деп бекер атамаған сияқты). Сол жылдары іш жақтан қуылған адамдардың біразы Қазақстанға да жіберілген болатын. Жаңа құрылып жатқан Қазақстан үкіметінің басшылары оларды, халқымыздың ақ көңіл, қонақжай дәстүрімен, жатсынған жоқ бәріне де жұмыс табылды. Солардың бірі осы А. В. Затаевич еді.
Мен 1921 жылдың күзінде Орынборға, қазақ үкіметі ашқан рабфакқа оқуға бардым. Уездік оқу бөлімі біздің ауылдан тағы екі баланы Орынборда жаңа ашылған үлгілі тәжірибе мектебіне жіберді. Поездардың қай уақытта жүретінін ешкім білмейді, сондықтан кез келген пойызға жармасамыз, кондукторлар көрсе қуып түсіріп тастайды. Сөйтіп екі жүз елу шақырым, қазіргі пойыз төрт-бес сағатта жететін қалаға екі күн жүріп әрең бардым.
Рабфакта тамағымыз күніне бір қадақ (төрт жүз грам) шикі піскен қара нан, түсте борсыған капустаның суы, одан басқа ештеңе жоқ. Жазда мен бөртпе сүзекпен ауырып әбден жүдеп барған едім, жағдайым қиын болды, басқалардың да шекелері қызып жүрген жоқ. Төсегіміз үш тақтайдан құрастырылған тапчан, ішіне сабан толтырылған қапшық (тюфак), сырт киімімізді жамылып жатамыз. Қыста көшелердің, үйлердің төбелерінің қарын күріп, вокзалға барып вагон жүгін түсіріп ақша тауып жүрдік.
Сондай қиыншылық жағдайда кешкісін жатағымызға A. В. Затаевич келді. Рабфакта оқитын қазақ балалары аз, бірақ біз орналасқан текті қыздар институтының (институт благородных дивиц) бір жағында кеңес-партия мектебі бар, онда оқитындардың көбі ауылдан келген сақа жігіттер. А. В. Затаевич қазақ балаларымен әңгімелесіп, қайдан келгендерін, қандай ән білетіндерін сұрап, өлең айтшы деп өтінеді. Кейбір оқушылар білгендерінше бір-екі ауыз өлең айтып береді. Нағыз әншілер жоқ, әйтеуір ауылдың қара дүрсіні. Ол жылдары нота қағазы түгіл жай қағаздың өзі жоқ. А. В. Затаевич өзі сызып әкелген қағазып жайып тізесіне қойып, ыңылдап нотаға түсіре бастайды. Әнді екі-үш рет салғызғаннан кейін: «Ал, енді сіз тыңдаңыз» деп өзі ыңылдап айтып, ән берген балаға тексертеді. А. В. Затаевич сол жылдары өзі де ашты-тоқты жүрген болар-ау, дегенмен сондай қиыншылықтарға, Орынборды жайлаған жұқпалы ауру қаупіне қарамастан, түнделетіп жүріп ән жинаған күндері есіме түскенде ол кісінің сондағы ауыр жағдайда еткен еңбегіне таң қаламын.
Ол кісі тек оқушылар ғана емес, қаладағы қазақ қызметкерлері мен ауылдан келген адамдардан да талай ән, күйлерді жазып алып жүрді. Орынбордың ауызында Жайықтың Азия жақ бетінде «Қараша үй» деген қазақ ауылы болатын, ондағылардың көбі «пәтер» ұстайды, қасапшылық етеді. Елден келген адамдардың көбі еркін аунап-қунайтын осы «Қараша үйге» түседі. Сол ауылға келген «базаршылардан», соның ішінде белгілі Әкімгерей жыраудан да, ән-күй жазып алу үшін Ахаңның өзі де А. Затаевичті «Қараша үйге» талай алып барып жүрген екен.
Затаевичтің осы еңбегін сол кездерде жете бағалаған жарықтық Ахаң еді. Республиканың алғашқы Халық ағарту комиссары болып, одан кейін институтта дәріс оқуға, ғылыми жұмыстарға ауысқанда да қай жағынан да халқымыздың қамқоры болып жүрген Ахаң сол Затаевич еңбегінің құндылығын бағалап, барынша қолдап, көмегін аямаған. Екеуі де жас жағынан шамалас (Затаевич Ахаңнан төрт жас үлкен), болғанынша мәдениетті, аса сыпайы жандар бірін бірі бірден ұғынысып, қадірлеп жүрген.
1923 жылы Орынборда Ахаңның елу жасқа толған мерекесі өтті, қаланың сол кездегі үлкен залы Свердлов атындағы клубта (бұрынғы купецтер клубы) салтанатты мәжіліс болды, жиналысты сол кездегі Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы Сәкен Сейфуллин өзі басқарды, сол кездегі Халық ағарту комиссары Смағұл Садуақасов Ахаңның өмірі мен еңбегі жайында өте мазмұнды баяндама жасады. Орынбордағы мәдениетті қауым түгел жиналып Ахаңа зор құрмет көрсеткен сол кеште Затаевич рояльда қазақ әндерін, оның ішінде Ахаңның өзі шығарған «Қара көз» сияқты әндерді орындады.
Ол жылдары (1921-22 жылдарды айтамын) Затаевичке қазақ ән-күйлерін жина деп тапсырған ешкім жоқ, жұрттың бәрі елді жағадан алған аштықпен, жұқпалы аурулармен алысып жатқан кез. Бұл жұмысты музыканы жаны сүйетін және бұрын өзіне таныс емес қазақ әндері мен күйлері қызықтырған осы адам, қалтасында ақшасы (ақшаның да түк құны қалмаған кез), астында көлігі жоқ, халық шаруашылығы әбден күйзелген өте бір қиын жағдайда мәдениетіміз үшін осы аса керекті жұмысқа өз бетімен зейін қоя кіріп, еліміздің кейін жоқ болып кетуі мүмкін талай асыл әндері мен күйлерін, аттары ұмытылып қалатын әнші, күйші адамдарын кейінгі ұрпаққа мәңгі ұмытылмайтын етіп жазып қалдырды.
Қазақ әндерін бұрын да тиіп-қашып жинаған адамдар болған көрінеді. Мысалы, «Этнографическое обозрениенің» 1889 жылы шыққан үшінші кітабында М. В. Готовицкий деген кісі Сібір қазақтарында «Болық пен Илентай», Түркстан жағында «Будабай мен Қарлығаш» (айтыс) көп таралған дейді. Сонда Р. А. Пфеннинг деген кісі қазақ әндерінің бірнеше ноталарын келтіреді. 1913 жылы «Қазақ» газетінде Г. Н. Потанин Әлиханға жазған бір хатында Анохин деген кісінің қазақ әндерін жинап жүргені туралы айтылады, олардың да еңбектерін бағаламауға болмайды (соларды жинап зерттесе жақсы болар еді, Русия жағрафия қоғамының тапсыруымен қазақ музыкасын нотаға түсірген басқа да адамдар болған), ал Затаевичтің бұл жөндегі орыны бөлек. Бұл кісі қазақтың «Бір мың ән-күйлерін», одан кейін «Бес жүз ән-күйлерді» жинап бастырды, қырғыз, татар және басқа да халықтардың әндерін жинады.
Басында қазақтың музыка үлгілерін оқушы балалардан, кез келген жай адамдардан жазып тергенімен, кейін белгілі әнші, күйшілерден, солардың ішінде Әміре, Қуан, Науша, Мұхамбет, Оқап Қабиғожин, Қамбар Медетов сияқты өнерпаздардан жазып алған. Халқымыз Затаевичтің бұл еңбегін жоғары бағалап, оған 1923 жылы «Қазақстанның халық артисі» атағын берген. А. Затаевич жинаған қазақ музыка мұрасы шет елдердің аса білікті мәдени, музыка қауымына да (Р. Роллан, Б. В. Асафьев) қатты ұнағаны көпшілікке мәлім.
A. Затаевич ән-күйлерді жай жинаушы ғана емес, музыка саласындағы көрнекті зерттеуші-этнограф ғалым есебінде саналады. Бұрын бейтаныс жатқан шет ел музыка қауымын қазақ халқының ұлттық музыкасымен кең түрде таныстырды, ол кісінің еңбегі осы жағынан да бағалы. Тағдыр айдап тап болған бұл адам халқымызға істеген осы еңбегімен өзіне өлместей, өшпестей ескерткіш жасап қалдырды. A. В. Затаевич өзі жинаған қазақ музыка мұраларының бірін де жеке-дара пайдаланып кеткен жоқ, бәрін де халқымызға қалдырды. Қайта, кейін басқа композиторлар біразын өз шығармаларына енгізіп алды. Осы жөнінде Мұхтар аға ертеректе – қырқыншы жылдардың бас кезінде «Каз. правда» газетінде Е. Брусиловскийдың қазақ ән-күйлерін халықтыкі екенін ескертпей «беспардонно» пайдаланғаны туралы бір мақала да жазған еді. Дегенмен әйтеуір мәдени қазынамызға қосылған соң кезінде оны де қуанышпеп қарсы алдық.
…1950 жылы Қырымда демалып, қайтып келе жатып Москваға тоқтадым. Онда Новодевичье монастыры қорымында Затаевичтің қабіріне Қазақстан ескерткіш қойғалы жатыр дегенді естіп, мен де бардым. Қабір басында он бес-он алты адам жиналған екен, араларында Затаевичтің қызы да бар. Жиналысты қазақ халқының атынан Е. Брусиловский ашты, Б. Г. Ерзакович сөз сөйледі, өзіміздің музыка қауымынан ешкім болмады. Ескерткіш өте жақсы істелген екен. Затаевичтің мәрмәр тастан қашалған бюстінің төменгі қапталында қолына домбыра ұстаған қазақ жігіті жүгініп отыр, одан төмен бір жол нота салынған. Бірақ бұл ескерткішті кім қойғаны көрсетілмеген.
Ескерткіш ашылғаннан кейін Қазақстанның Мәскеудегі өкілдігіне бардым. Өкілдің өзі жоқ екен, орынбасары марқұм Молдағазы Жарасовқа: «Ескерткіштің етегіне «От благодарного казахского народа» деген бір ауыз сөзді неге жаздырмадыңдар?» дегенімде ол «Мен білмеймін» дегеннен басқа ештеңе айта алмады. Қай кезде де еңбегіміз еш, тұзымыз сор болып келген елміз ғой, осы жап-жақсы жасалған ескерткішке мұны Қазақстан қойғанын, Затаевичтің елімізге сіңірген еңбегін тиісінше бағалағанымызды көрсететін әлгідей бір ауыз сөз жазылмағанына іштей пұшайман болып ауылыма қайттым.
ЕЛТАЙ АҒАЙМЕН ЕЛ АРАЛАҒАНДА

Жиырмасыншы жылдардың аяқ кезінде газет беттерінен «Елтай ағай ел аралап жүр» деген хабарды жиі көруші едік.
Голощекин келместен бұрын, астана Орынборда тұрғанда Қазақ автоно­миялы республикасының Орталық атқару комитетінің төрағасы Жалау Мыңбаев деген кісі болатын. Жұмысшыдан жоғарылатылған, орта бойлы, қысық көзді, арық қара кісі еді. Бірге қызмет істеген адамдардың айтуынша, білімі аз болғанымен қазақша да, орысша да сауатты, бір беткей, ешкімнің де қасы мен қабағына қарамай өз ойын еркін айта алатын адам болған. Өз басым ол кісіні сыртынан көргенім болмаса, сөйлегенін естіген емеспін. Голощекин 1925 жылы астана Ақмешітке (қазіргі Қызылорда) көшкеннен кейін келді. Ол Өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып іске кіріскеннен кейін көп ұзамай-ақ кейбір жергілікті қызметкерлермен саяси-шаруашылық мәселелері жөнінен келісе алмай жүргені мәлім бола бастады. Солардың ішінде мінезі қызба Жалау кейде Голощекинге тура қатты кететін көрінеді. Республиканың Орталық атқару комитеті басшысының айтқанына көніп, айдағанына жүрмегені Голощекинге ұнамайды, сондықтан ол осы орынға басқа адам қарастыра бастайды.
Жергілікті қызметкерлер ақылдаса келе, бірі жұмысшы, бірі шаруа – екі адамды ұсынады. Алғашқысы Қарсақбайдың кен жұмысшысы Хасен Сексенбаев деген кісі, екіншісі Шымкент маңындағы бір болыстық партия комитетінің хатшысы Елтай Ерназаров. Голощекин бұл екі адамның екеуін де алдырып көргеннен кейін, алдында жұмысшыдан ауызы күйіп қалғандықтан ба, жұмысшы табы аз, шаруа елі Қазақстан Орталық атқару комитетінің төрағасын шаруадан қою керек дегенді айтып, иі жұмсақ Елтайды қалайды. Оның фамилиясы бұрын Тышқанбаев екен, «ел ағасына ондай фамилия жараспайды» деп оны Ерназаров деп өзгертеді.
Бұл адам, арғы тегі төре (Голощекин оны білмей қалған шығар), түрі келбетті, ақ-сары, төрелердің ата дәстүрі бойынша сыпайы, салмақты, ешкімге де қатты сөйлемейтін адам еді. Қазақша сауатты, бірақ орысша аз біледі, жасы қырықтар шамасында. Қызмет істеп жүрген жылдарында жаз айларында көбінесе ел аралаушы еді.
1928 жылы жазда бір топ адаммен Ақтөбеге келіп кеткен. Жергілікті басшылар елмен таныстыру үшін оған губернияның әкімшілік бөлім (милиция) бастығы Мерғали Оспанов деген кісіні қосып берген. Мерғали Ойыл жағының қазағы, бұрын әскери мектепте оқыған, 1919 жылы Батыс Алашорда әскерінің офицері болған сауатты, пысық жігіт еді, кейін қайда кеткенін білмей жүруші едім, 1938 жылы атылғанын 1993 жылы газеттен көрдім.
Елтайдың ел аралайтынын бастықтар елге күні бұрын хабарлаған. Ойыл мен Темір аралығындағы Қонжар, Алтықарасу деген жерлерге барғандарында сол маңдағы болыстар көп киіз үй тіктіріп, сойысқа, сауынға мал дайындап, қызмет істейтін жігіттер мен әйелдерді, «ханның арқасын қасиды, аяғын уқалайды» деп сұлу қыз-келіншектерді де әкеліп отыр екен, дейтін кейін Мерғали марқұм. Бұлар барған соң болыстарға ұрысып, қыз-келіншектерді, басы артық адамдар мен малды таратып жіберіпті.
1929 жылы бұрынғы губернияның орнына округ құрылды. Тап сол өзгерістің қаншалықты керек болғанын, ел одан не ұтқанын түсінген ешкім жоқ, бұл да «Кіші октябрмен» қатар, Голощекиннің тапқан «жаңалығы» ғой деймін. Бірақ жоғарыдан айтылды, – болды, олар өздерінше мұны бір үлкен іс бітіргенге санайды. Кейін округ өзгеріп облыс, өлке болды. «Жарықтық» Н. С. Хрущевтың нұсқауымен бір жылдары облыстарда екі партия комитеті құрылып, бірі ауыл шаруашылығын, екіншісі өндіріс орындарын басқарды. Халық тапқыр ғой, сол жылдары мынадай бір анекдот пайда болды (ол жылдары партия мен үкіметтің әрбір жаңа жүргізген шарасы жайында дереу жаңа анекдот шығушы еді). Бір кемпірдің сиырын пойыз басып кетеді. Кемпір обкомға барса, ондағылар: сиыр малы ауыл шаруашылығына жатады, анау обкомға барыңыз, дейді. Кемпір онда барса, олар: сиырыңызды пойыз басқан, анау обкомға барыңыз, дейтін көрінеді.
Округ құрылған кезде мен Ақтөбеде атқару комитетінің хатшысы болдым. Оқуымды бітіріп келгеннен кейін ағарту саласында қызмет істеген едім, кеңсе жұмысынан ешқандай тәжірибем жоқ. Атком төрағасы Попков деген ішкі Ресей жақтан келген жұмысшыдан жоғарылатылған адам. Сауаты шамалы, бірақ біраз жылдан бері кеңсе төрінде отырып төре болып қалған, өзінде тіпті пандық та бар. Сөйлегенде аздап әдейі мұрынынан сөйлейді. Бір қағазды жазып алып барсаң, оны өзінше түзетпей, бірдеңе қоспай қоймайды, онысы кейде орыс тілінің заңына тура келмей жатады, айтсаң, өзінікін қостап болмайды, сонсоң онымен таласып жатпай, кейін түзетіп жүрдім.
Маусым айының орта кезі. Біздің елде оны «Сарыатан» дейді. Атқару комитетінің төрағасы да, орынбасары да елге шығып кеткен. Қызмет аяқталар кезде Алматыдан Қазатком хатшысы Абдолла Асылбековтен телеграмма келді, онда: Елтай ел аралауға шығады, жүретін жолы: Жұрын, Темір, Сағыз, Тайсойған, Үйшік (Гурьев), елді хабарландырыңдар, көлік әзірлеңдер депті. Сонсоң дереу ақсақалдың жүретін жерлерінің бәріне де телеграмма бердім, көлік жағын қарастыруға кірістім. Ақтөбеде ол кезде небәрі үш жеңіл машина болатын, үшеуі де ескі шет ел машиналары. Екеуі бізде, біреуі ГПУ-де. Біздің екі машинаның бірін төраға, екіншісін орынбасары мініп кеткен. ГПУ-ге телефон соқсам, оның бастығы да бір жаққа шығып кеткен екен. Жас, тәжірибесіз кезім, енді сасайын дедім. «Хлебопродукт» деген тресте «пикап» болушы еді, оларға телефон соқсам, машиналары бұзылып қалған екен, бастығына сол машинаны қалай да бүгін түнде оңдатуды қатты тапсырып, үйге қайттым.
Тамақты алдыма ала бергенде төраға мініп кеткен «Форд» терезе алдынан зыр етіп өте шықты. Ішіп отырған тамағымды тастап, жүгіре басып бастықтың үйіне бардым, оның үйі қаланың басқа жағында болатын. Жолдан келген соң жуынып жатыр екен. Бұрын оның үйінің есігін ашқан емес едім. Төраға жуынып, сүртініп болған соң Елтайдың келе жатқанын айттым.
– Жарайды, алдымен тамақ ішіп алайық, асқа отыр,– деді. Мән-жайды түсінген соң шоферіне машинаны дайындауға қосты, өзі ГПУдың бастығына телефон соғып еді, ол да келген екен. Төраға екеуіміз сонда бардық. Кеңесе келгенде Попков Елтайды қарсы алуға өзі бармай, мені жіберетін болды. Мен түн ортасы ауа екі машинамен Жұрын станциясына жүріп кеттім. Жұрын Ақтөбеден жүз отыз шақырымдай жер, пойыз одан ертеңгі сағат алтыда өтеді, соған үлгіріп жетуім керек.
Екі машина да ескі, тозығы жеткен, біреуі әлгі – «Форд», екіншісі – «Оверланд», екеуінің де үстері ашық. Ол кезде асфальт дегенді ел білмейді, Ақтөбенің өзінің көшелері есілген құм, азғантай жел соқса борай жөнеледі. Қаланың татар жігіттері «Құм бураны, құм бураны, Ақтөбенің орамы (көшесі)» деп жырлайтын. Бірақ табаны ағаш арба ғана жүрген дала жолы құмдақ тақыр, асфальтыңнан кем емес, сонымен айдап отырып пойыз келер қарсаңда Жұрынға жеттік.
Пойыз уақытында келді, бірақ біз күткен қонақтар болмай шықты. Кешке тағы бір пойыз өтуге тиіс, бәлкім сонымен келер деп пойыз жолынан екі шақырымдай жердегі Темір ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясына бардым. Бұл өзі патша заманынан келе жатқан ғылыми мекеме, тұрған жері Жұрын болғанымен, уездік қаланың атымен Темір тәжірибе станциясы деп аталады. Оның бастығы қазақтың ерте оқыған азаматтарының бірі агроном Сәлімгерей Қаратілеуов болатын. Біз барғанда ол кісі жоқ екен. Орынбасары белгілі ғалым, эсер партиясының мүшесі болғандықтан осы жаққа айдалып келген Сириус деген біразға келген, бурыл сақалды, келбетті, сабырлы адам. Бізді жақсы қарсы алды, менің өтінішім бойынша қонақтарды қарсы алуға екі киіз үй тігіп берді. Өздері жаңадан бір үй салайын деп орнын қазып қойған екен, соның алғашқы ірге тасын Елтайға қойғызамыз деп күтінді.
Кешкі пойыз да, келесі күнгі пойыз да өтті, бірақ күткен кісілер келмеді. Ол кезде қалааралық телефон жоқ, Ақтөбеге телеграмма берсем, қайтпа, күт дейді. Сонымен сол жерде он күн жаттым. Он бірінші күні ерте тұрып жуынып, қырынып, тағы шықтым. Менің қарайтыным «халықаралық» деп аталарын сәнді вагон, оны Русия патша заманында Франциядан әрқайсысын қырық мың сом алтынға сатып алған екен.
Қонақтар тағы жоқ. Пойыздың өткенін қарап тұрсам, ең соңғы «служебный» вагонның тамборында Голощекин трубкасын тартып отыр екен. Дереу Ақтөбеге пойыз нөмерін, вагонын көрсетіп Голощекинге: «Он күннен бері Ерназаровты күтіп жатырмын, олар қайда?» деп телеграмма бердім. Ол кездерде аэроплан қатынасы жоқ, жұрттың бәрі де пойызбен жүреді. Голощекин сірә Москваға бара жатса керек. Жауабында Голощекин: «Ерназаров Шымкентке тоқтаған, ертең келеді» депті.
Қонақтарды күткен күндері Жұрын станциясында босқа жатпай, тәжірибе станциясының жұмысымен таныстым. Агроном Сириус (атын ұмытып қалдым) тарының Ақтөбе даласының қуаңшылық жағдайына шыдамды жаңа сортын шығарғанын, оны өзінің Виктор деген баласының атымен «Виктория» (латынша «жеңіс» деген сөз) деп атағанын айтты, тәжірибелік егістерімен таныстырды. Москвада Тимирязев атындағы ауыл шаруашылығы академиясында оқитын қызы да осында іс-дағдыдан өтіп жүр екен. Бұлардың қой шаруашылығы осыдан біраз жерде – Ор өзені жағында, қой өсіру маманы ғалым-зоотехник Овчинников деген кісі, ол Жайық орыс-казакының атты қазағының бір байының баласы екен. Сириус үшеуіміз машинамен қой шаруашылығын аралап көріп қайттық. Қазақ қойын биязы жүнді меринос қойымен будандастыру жұмысы басталыпты. Бірақ Овчиннеков қазақ қойының қазіргі кстенсивтік (қарапайым күтім) жағдайында өте төзімділігін, жүні дөрекі болғанымен де ет пен майды көп беретінін айтты.
Осы күнгі жұрт нанбас та, бірақ мен мінген «Фордтың» доңғалақтарының кегейлері ағаш еді. Жолсыз жерлермен жүріп Ор жақтағы қой отарларын аралап қайтқанда бір доңғалақтың тозық кегейлерінің босап қалғанын байқадық. Құдай ондағанда Жұрында доңғалақ ондайтын ұста бар екеп, соған жаңадан кегей салғызып алдық. Сөйтіп жүргенде Елтайды Ақтөбенің шекарасы Тайсойғаннан қарсы алуға шыққан Үйшіктің екі машинасы жылжи-жылжи Жұрынға да келіп жетті. Олардың машиналары менікіндей алқам-салқам емес, екеуі де үр-жаңа «Фиат», Эмбанефт тресінің машиналары, екеуінің де шоферлері қазақ, біреуі жігіт ағасы болып қалған сақал-мұртты, екіншісі жас жігіт. Ол кезге дейін қазақтан шофер көрген емеспіз. Қарсы алуға келген адам округтік сауда бөлімінің бастығы, жаңылмасам, Ақжанов деген кісі екен.
Келесі күні Елтай ағай келіп түсті. Қасында Жанайдар Садуақасов, Елтайдың жеке хатшысы Ахметов деген жігіт бар. Ақтөбе жақта Алматыдан партия тазалау жұмысымен жүрген С. Атырауов деген кісі де осы жерде соларға келіп қосылды. Қонақтарды тәжірибе станциясы даярлаған киіз үйлерге апарып түсірдік. Тәжірибе станциясы қызметкерлері, Жұрын поселкасының халқы түгел жиналған. Дайындап қойған мінбенің қасына топталып митинг өткіздік. Жанайдар Елтайды қолтықтап оңаша шығарып алып бірдеңелерді айтып жатты, сірә жиналған халық алдында не айту жайында кеңес берді ғой деймін. Жиналғандардың көбі орыстар. Митингіні Сириус ашып Елтай ағайды құттықтағаннан кейін, сол кісіге сөз берді. Елтайдың қазақша сөйлеген сөзін Жанайдар өзі жақсылап орыс тіліне аударды. Тәжірибе станциясы қызметкерлерінің өтініші бойынша салынғалы тұрған үйдің алғашқы ірге тасын Елтай ағай өз қолымен салып берген соң жұрт тарады, қонақтарды Сириус дәм татуға шақырды.
Сириус қой сойып қонақасы дайындаған екен, үстел үстінде арақ шынылары да тұр. Ол жылдары коммунистерге арақ ішуге болмайды, ол үшін партия орындары қатты жазалайды, қызметінен алып тастайды. Тәжірибе станция басшыларының бәрі де партияда жоқ адамдар, коммунистердің «сопы» екендіктерін білмеді ме, әлде біле тұра солай істеді ме қайдам әйтеуір, бұл жағынан олар менімен ақылдасқан жоқ. Арақты көрген соң бәріміз де ыңғайсызданып қалдық.
Бір кезде Елтай ағай: «Мынаны бізге ішсін деп қойған шығар, ұсынған дәмді қайтарып болмас» деп өзі құйып алды, сонсоң бәріміз де аздап іштік. Астан кейін қонақтар жатып тынықты.
Олар біраз мызғып алғаннан кейін бір шай ішіп алып, Темірге қарай жүріп кеттік. Екі «Фиат» келген соң мен ГПУ-дың сықырлағын қайтарып, «Фордпен» жүрдім. Темірге кештете жеттік. Қала халқы Елтай келеді деп күні бойы жиналып күтіп, кешке қарай тарқап кеткен екен. Аудан басшылары (бұл кезде болыстықтар жойылып, аудан құрылған) қонақтарға бір үй әзірлеп қойған екен. Жолдан келген соң жуынып, қонақасы жегеннен кейін Жанайдар қасындағы адамдармен қаланы көреміз деп қыдырып кетті, Елтай ағай шаршадым деп бармай қалды, ол кісіні жалғыз тастауды ыңғайсыз көріп мен де қалдым.
Темір қаласы, іргесі 1868 жылы қаланған, басында шағын бекініс болған, кейін уездік қала, төңкеріске дейін Орал облысына қарады, кейін, жер ыңғайына қарай Ақтөбе губерниясына қосылды, бес мыңдай халқы бар, бірақ жылына екі рет өтетін Қарақамыс жәрмеңкесімен атағы шыққан, қаланы жұрт Қарақамыс деп те атайды. Халқының көбі татар, орыстар да бар, аздап қазақтар да тұрады, ылғи шикі кірпіштен соққан бір қабат үйлер, тек бұрынғы уезд бастығының кеңсесі ғана екі қабат. Қала халқының бәрі дерлік егін егеді, мал ұстайды, әсіресе бұлардың қазандары екі жәрмеңке кезінде майланады.
Елтай ағай тынығам деп жатып еді, сол кезде Темірдегі мұнай өндірісінің инженер бастығы келді. Таза, бір қыртысы жоқ костюм, аппақ жейде киген, галстук таққан, қырынған, иіс су жағынған, шашын шалқан майымен жылтырата майлап жатқыза тараған, жасы қырықтың үстіндегі адам. Бұл жерде төңкерістен бұрын баяғы Нобельдің мұнай концессиясы болған, кеңселері содан қалған үйде.
Инженер Елтай ағайға жұмыстарының жайын, өтініштерін айтты, мен тілмаш болып отырдым. Елтай ағай: «Бәрін де газеттерден оқып жатырмыз ғой» дегеннен басқа жарытып ештеңе айтпады. Сонсоң мен инженерге: «Бұл кісі мәселелерді ат үсті шешіп болмас, жазып беріңіз, сонсоң астанаға барған соң қарармыз дейді» дедім. Келесі күні таң-азанда инженер докладнойын маған әкеліп беріп кетті.
Ертеңгі астан кейін Сағыз бойына қарай жолға шықтық. Екі орта қыратты, елсіз шөл дала, оның қойнауында қаншама байлық жатқанын ол кездерде кім білген. Көктем жаңбырлы болғандықтан, жер – от. Даланың қыстан шыққан сүреңсіз жер бетіне сән бере ерте көктейтін рәңі, қоңырбасы ұшқанмен басқа өсімдіктері кей жерлерде ұйыса біткен бетегесі, бастары шашақталған селдір қылқан бозы, бүршіктері бүртиіп толыққан боз жусаны, сол көк жамылған даланы кілем түріндей аламыштайтын дала қызғалдақ, сарғалдақтары, түп-түп өскен тобылғы, қарағандары, қызылды-жасылды ұсақ дала гүлдері көзге ыстық көрінеді. Нәрге толыққан көк шөп, ашқылтым жусан, неше түрлі ұсақ гүлдердің иісінен қосылған дала жұпары тынысынды кеңейтіп, жаныңды жадыратып, жұмыс басқан адамның қара басындағы уайым, бейнеттен басқа, мынадай кең, еркін дүния барын есіңе салып, жаныңды рахатқа бөлеп елітпей қоймайды.
Екі «Фиат» алда, мен соңында, жол дейтін жол жоқ, сүрлеумен келе жатырмыз. Аспанда бұлт жоқ, жер мен аспан көк жиекте қабысып, бояулары жарасып, біріне бірі өң беріп тұрғандай. Күн қызған кез, дала аңызағы еріндерімізді кептіріп, шөлдегеніміз біліне бастады. Бір кезде алдымыздағы жазықта жатқан көп жылқы көрінді. 1928 жылғы ірі байлардың мал-мүлкін тәркілеу науқаны жүргізілгеннен кейін байлар түгіл орта шаруалар да малдарын ықшамдап тастаған еді, тап осындай кезде мынадай көп жылқы көрудің өзі көзге ыстық. Сірә, мына мойыны қашық көшпелі ел әлі де малын қимай, жоймай отырған болса керек.
Мен бұлардың кім екенін білу үшін және кім келе жатқанын білдіру үшін озыңқырап барып сұрастырсам, Сағыз бойындағы елдің жылқысы екен. Қауғамен құдықтан мал суарып жатқан жігіттер мидай далада келе жатқан «шайтан арбаларды» көріп селтиіп тұрып қалыпты. Елтайды «Қазатком төрағасы» дегенге олар бәрібір түсінбейді, сондықтан жылқышыларға: келе жатқан Қазақстанның ханы дедім, оған жігіттер бірден түсіне қалды.
Кейінгі екі машина да келіп тоқтады. Жылқышылар қол қусырып сәлем беріп, іштеріндегі егде біреуі: «Түсіңіздер, қысыр емген құлын сойып қонақасы береміз» деп тұрды. Елтай мен хатшысы машинадан шыққан жоқ. Аман-саулық сұрасқаннан кейін Елтай жылқышыларға: «Қымыздарың бар ма?» деп сұрады. Екі жігіт жүгіріп барып сабаны күмпілдете пісіп үлкен зерең тостағандары мен шүпілдете толтырып қымыз алып келді. Көшпелі ел және ылғи еркек адамдар тазалық сақтай ма, тостағандарының айнала жиегіндегі өңезі жуан елі екен. Елтай ағай ұсынған аяқты қолына алғанымен ауыз тимеді, жиіркенді ғой деймін, қайтарып берді, хатшысы да солай етті. Басқаларды білмеймін, өзім сол жерде жылқышылардан қатты ұялдым. Көріскелі бері құрметтеп жүрген Елтай ағамызға сол жерде көңілім қайтып қалды. Өзім алдында қосқа кіріп, шөлдеп келе жатқандықтан бір зерең қымызды сіміріп алғанмын. Екінші машинадағы Жанайдар мен Сәуір де бір-бір зерең қымыз ішті. Әйелі орыс Жанайдар жеркенер ме екен деп едім, арқаның жігіті емес пе, тартынбады.
Тағы да жүріп кеттік. Сағыздың кең аңғары алыстан мұнарлана көгеріп көріне бастаған кезде алдымызда қырық-елу шамалы атты адамдардың шауып келе жатқаны көрінді. Бұлардың Елтайды қарсы алуға шыққан адамдар екенін бірден білдім. Олар келе аттарынан жапырлай түсіп, машинада отырған Елтайға көрісіп жатыр. Іштерінде Ойыл ауданының басшылары, елдің белгілі адамдары бар.
Тағы жүріп кеттік. Салт атты адамдар машинамен жарыса шауып, ат жалын құша еңкейіп төбесі жабық, бірақ айналасы ашық машина ішіндегі Елтайға қарайды.
Бір жазық көгал жерге бес-алты үй тігілген екен, сонда түстік. Үй ішіне киіз, кілем, көрпелер төселген. Төрге отырғанда Елтайдың көмекшісі бастығы мен екеуі отыратын жердегі көрпенің үстіне өздерінің сулықтарын жайып, соның үстіне отырды. Бұл істегендері де ел ішінде тіпті ерсі еді. Басқаларымыз жайылған көрпелерге жайғаса кеттік.
Қаладан алыс түкпірде жатқан мына көшпелі елге конфискацияның дүмпуі, жұрттың бәрі колхоз болып мал-мүліктерін, қатын-балаларын да ортақтастырып, «қырық құлақ қазаннан бәрі бірге ас ішіп, қырық құлаш көрпенің астында жатады екен» деген алып қашпа сөздер жетпеген бе, әлде тірнектеп жигеп малдарын бет-алды жоқ қылуға көздері қимаған ба, әйтеуір бұл ел қалаға жақын елдердей жұтаң емес, күйлі, бейқам екен.
Келген бетте шұбат ішіп қанып алдық, бұлардың тостағандары өңезсіз таза екен. Аздан кейін күрең шай, қызыл бауырсағымен, құрт, май, ірімшігімен келді. Далада мал сойылып, қазан асылып жатыр. Бір кезде Елтайдың хатшысы етке салатын нан илейін деп жүрген әйелді шақырып алды. Ол неге керек болды екен деп таңырқай қарап отырмын. Хатшы сөмкесінеп иіс сабын шығарып:
– Жеңгей, әуелі қолыңызды мына сабынмен жақсылап жуыңыз, – дегенде отырған елден тағы бір қатты ұялуға тура келді. Ет піскеннен кейін ет турайтын жігітке де әлгіні істеді. Барған жерлеріңде осылай істе деп жоғарыдағылар айтып тапсырды ма, әлде хатшының өзінің шығарған «мәдениеттілігі ме?», кім білсін. Ел ішінде өскен, ауыл қазағының тұрмысын жақсы білетіп Елтай ағайдың мұндай ерсілікті қойғызатып жөні бар еді, бірақ ол кісі үндемеді, соған таң қалдым.
Елтай түскен киіз үйдің алдында милиция және аудандық аткомның бір қызметкері келген кісілерді кезекпен ішке жібереді. Арызбен келгендер де бар, олардың арыздарын хатшы көбінесе аудан басшыларына тапсырып жатты.
Келесі күні сол жерде тағы бір күн аялдадық. Таза ауа, көгал жер, қымыз, шұбат мол. Аудан басшыларымен көбінесе Жанайдар сөйлесті. Сымбатты, арық қара торы әсем жігіт, семинария бітірген, әйелі орыс Жанайдар қазақтың салт-санасынан шеттеңкіреп кеткенімен де, бұл сапарда ерсі қылық көрсеткен жоқ, сөзге ширақ ол Елтайдың осы жолдағы жұмысының бәрін өзі басқарып жүрді.
Сол күні түс кезінде аудан басшылары адайдың Тобанияз деген атақты биінің інісі мен баласы келіп тұрғанын хабарлады. Ол жылдары адай елін кеңес өкіметі емес, Тобанияз билейтін. «Тобекең айтты» десе болды, сонымен іс бітеді. Адайлар алғашқы жылдары кеңес өкіметіне бағынбай жүрді. Қазақ республикасы құрылғаннан кейін үкімет басшылары 1922 жылы жазда адайға Әліби Жанкелдинді жіберген. Әлекең 1918 жылы Царицын, Астрахан, форт Шевченко арқылы келіп адай елінің үстімен жүріп Шалқардағы қызыл әскерге қару-жарақ жеткізгенде адайлар Тобанияздың айтуымен, Әлекеңе көлік жинап берген, содан бұл екі кісі жақсы таныс. Әлекең үкіметтің тапсыруымен адайға сол жолы барғанында Тобанияздың өзін адай ревкомына бастық етіп қойып, кеңес өкіметіне бағындырып қайтқан. Бірақ бұл күнде Тобанияз ревком бастығы емес, жай ел ақсақалы. Дегенмен бұл ел әлі де, ресми түрде ғана болмаса, шын бағынып болмаған. Өткен 1928 жылы ғана Адай округі аткомы төрағасының орынбасары, астанадан жіберілген Ш. Ерәлиев деген кісіні кемеде келе жатқанда адайлар теңізге лақтырып жіберген болатын.
Тобанияздың інісі қырық пен елу арасындағы төртбақтау келген, шоқша сақалды адам екен, қасындағысы он бес-он алтылардағы талдырмаш қара торы жас бала. Сәлем беріп көрісіп отырғаннан кейін Тобанияздың інісі сөз бастап, Елтайдың келе жатқанын Тобекеңнің естігенін, өзі келіп сәлем беретін жөні болғанымен де, сұхбаттасуға құмар болғанымен де, белінің құяңы ұстап атқа жүре алмайтын болған соң (бұл жақта арба деген болмайды) келе алмай қалғанын, сондықтан Қазақстан ақсақалының ауылына келіп қонақ болып қонақ асы жеп кетуін өтініп інісі мен баласын жібергенін сөздің майын тамыза, келістіріп-ақ айтты. Елтай табанда кесімді жауап бермеді, «жарайды, көрерміз» дей салды.
Тобаниязға жолығу бұл адамдардың ойында жоқ еді, сондықтан кешке қарай аудан басшыларымен бірге ауыл сыртына қарай шығып, Тобанияздың шақырғанына не айтамыз деп кеңесті. Елтай алдымен: «Оны барып ұстап әкетейік» деген пікір айтты. Аудан басшыларының ішінде ГПУ-дың бастығы бір қазақ жігіті бер еді, ол тұрып: «Сол Тобанияздың ауырып қалғанына сенуте де болмайды, мен білсем, сақтық етіп келмей қалды. Ал біз барып ұстаймыз десек, ол тегін қолға берілмейді. Былай-былай шыққанда он бес-он алты қарулы жігіттерін ертіп жүреді.
Адайлардың қолында біраз қару-жарақ барын білеміз. Мен байқап отырмын, бізде бес-алты пистолет бар екен, адай жігіттері қарсылық жасай қалса, ештеңе істей алмаймыз, сондықтан тап қазір оны ұстау мүмкін емес» деді. Сонымен ақылдаса келе, Жанайдар: «Біз оған бармайық. Барсақ жұрт: «Әне, Қазақстанның бастығының өзі бұрылып келіп Тобекеңе сәлем беріп кетті» деп дәріптеп, оның беделі ел ішінде бұрынғыдан да арта түседі. Ұстап әкетуге қазір шамамыз келмейді. Сондықтан оны елемеген кісі болып жөнімізге жүре берейік» деген ақыл айтты, отырғандардың бәрі де соны мақұл көрді.
Ертеңгісін тағы жүріп кеттік. Алдымыз Гурьев округының жері, сондықтан қонақтарды Тайсойған-Бүйрек құмына қарай шығарып салып, қонақ күтудің ендігі міндетін Үйшіктің өкілі Ақжановқа артып, Ойылға қарай бұрылып кеттім. Онда бір қонып, келесі күні жолда Бегалы деген татар шаруалары тұратын поселкадан бір шай ішіп, Қобда ауданының орталығы Шкупов селосына бір тоқтап, Ақтөбеге қайттым. Сырқылдақ «Форд» жолда қала ма деп қорқып едім, бірақ жаны «сіріден берік» екен, жеткізді.
Жалпы, Елтай ағай туралы алған әсерім, өз басы елдің ескіше аздап оқыған, әрі кетсе болыстық жерде басшылық ете алатын салмақты, байсалды адам. Жоғарыда Сағыз бойына барғандағы ерсіліктері жөнінде ол кісінің өз басын айыптай алмаймын, сірә маңындағы шенеуніктердің Елтай сияқты төменнен жоғарылатылған ауыл қазақтарын өздерінше мәдени жағынан да жоғарылату жөніндегі тапқан амалдары ғой деймін. Елтайдың киімдері қазақша, басында, күн ыссы болғанымен де сусар бөрік, оның астында көк мақпалдан ызып тіккен төбетей, үстінде ақ шөжім бешбет, оның сыртынан көк манарас жібек шапан киген. Жұрт Елтайды таз дейтін, бірақ тазы тақырланып жазылған.
Голощекинге, әрине, өзінің айтқанынан шықпайтын, қарсы келмейтін адам керек, оның білімі, іскерлігі қажет емес, әйтеуір қазақ халқының атынан қарайып отырса болғаны, барлық жұмыс тек өзінің айтуымен ғана жүруте тиіс. Сөйтіп Елтай ағай Қазақстан Орталық атқару комитетінің төрағасы болып жеті жыл отырды. Көзінше сыйлағандарымен де кейбір қулар сыртынан анекдоттар да шығарып жүрді, бірақ өз пікірлерін Голощекинге тура айта алмады. Қайтсін, заманы да солай болған шығар!

Ғалым АХМЕДОВ