Шариғат: Ойланбай илан – десе,
Мен: Илану үшін ойлаймын.
Абай.

«…БІР КЕМЕЛ»
Абайдың ішкі (батин) әлемі: әдеби-салыстырмалы рисала

Редакциядан: «…Бір кемел» деген атпен оқырмандар назарына ұсынылып отырған бұл екінші кітап – «Жұлдыз» журналында жарияланған (2020, №№10-12, 2023, № 1) Абайдың сыртқы (захир) әлеміне арналған «Хақ және Жалғыз» атты іргелі зерттеудің жалғасы. «…Бір кемел» кітабының «Ақыл азығы – Мағрифат» атты бөлімінде: Жаратқан мен шексіз Жаратылысты «жүрегіңде кір қалдырмай» шәксіз тану арқылы толық адамнан кемелдікке өту барысындағы тән мен жан, «жүрек айнасы», ар-ождан мәселесі салыстырыла талданады. Ал, «Иман азығы – Ақиқат» бөлімінде: мәңгі бақилық Дидар-ғайып ғұмырдың ең соңғы нұр (арсы-күрсі) әлемі, Жаратылыстың түпкі түйіні – Ақиқат сатылары Абайдың көзқарасы арқылы салыстырыла сараланады. Бұлар, Абай айтқандай, «бірдің де, мыңның да», тіпті жүз мыңның да үлесіне тие бермейтін, даналарға тән таным баспалдағы. Сондай-ақ, «Ақыл мен Жан – мен өзім, тән менікі…» атты үшінші бөлімінде Абайдың жан мен тән туралы философиялық-психологиялық ілімді қамтитын пікірлері арғы-бергі оқымыстылардың ойларымен бүгінгі зәррелік-кванттық ілім жетістігінің нәтижелерімен салыстырыла отырып пайымдаулар жасалған.

БІРІНШІ БӨЛІМ: ЖАН АЗЫҒЫ – МАҒРИФАТ
БІРІНШІ ТАРАУ: МАҒРИФАТТАНУ

Тұрсын ЖҰРТБАЙ

Анық пен жоқтың арасындағы алмағайып күй. Асылыққа санамаңыз, танымды таптауырындап, біздің де мақсат-мұратқа жеткіміз жоқ. Бірақ, суыртпақтап сабақтап, соқпақ қуып ой ұшығын жалғамасақ, біріне-бірі шырматыла ширатылған ілгерідегі тәпсірлік тәмсілдер, бұдан кейінгі талдауларымызда бірін-бірі тағы да қайталағандай боп, ілгерінді-кейінді лықсып, шырма-шату шиеленіп, түсінікті бұлдыратып жіберуі мүмкін. Ал, түсініксіздік – біздің құтылуға ұмтылып отырған басты және һас қаупіміз.
Кіріспенің бұлай кібіртіктеп басталуының басты себебі, ендігі талданатын тақырыптың адамның ішкі (субутиялық-тұрақты, орнықты, мағыналық тұрғыдан алғанда бұл арада – мәңгілік сипаттағы) жан жүйесімен тікелей байланысып, күрделеніп барып көмескі тартатындығында. Бұл тақырып жалпы адамзаттың философиялық ақыл-ойының дамуындағы тосын терминдермен – мәдени, әлеуметтік, құқықтық, мистикалық, теологиялық, саяси, ғылыми, әдеби саладағы детерменизм деген ұғыммен тұйықталатындықтан да, санаға едәуір салмақ салады.
Ал ислами ойлау жүйесінде де бұл мәселеге қатысты түйінсөздердің түпкі ұғымы – анық та танық, әрі таныс та бейтаныс. Кейде анық пен жоқтың арасындағы алмағайып күйді қарастыратын бұл сана сатысының аты – Мағрифат. Мағрифатқа дейінгі таным баспалдақтары барлық классикалық-ғұламалық, теологиялық, мистикалық, ислами пәлсафа тұрғысынан нақты қалыптанған. Шариғи шығармалардың барлығында жаратылысты танудың үш сатысы – Шариғат, Тариқат, Ақиқат деп еш бұлдырсыз және қаперсіз ашық сеніммен көрсетіледі. Ал Мағрифат мәселесі – байырғы еңбектердің дерлігінде парақ шетіндегі ескерту, кітаптың соңындағы түсіндірме қатарына ысырылып, мазмұны мұнарланып, бұлдырап барып, ишара деңгейінде емеуірінмен танытылып келді. Кейде мистикаға қарай риуаияттанып та кететіні бар.
Неге? Мұның басты себебі не? Әлде, Мағрифат – ислами ойлау жүйесіне жат, толық мойындалмаған, дәйегі мен дәлелі жеткіліксіз, танылмаған таным сатысы ма? Онда, Абай айтқандай:
«Дініміздің біз білмейтін бір жасырын тұрған жалғаны» болғаны ма.
Онсыз, Мағрифатсыз Алланы тануымыздың бір баспалдағы жетпей қалғандай көрінбей ме осы?
Сізге, қайдам, әлде, таным-түсінігіміздің жеткіліксіздігінен бе, кім білсін, біздің көңілімізге сондай бір алаң саңлауынан бұлдыр көлеңке елестеп өткендей болды. Ол алаңды орнықтырып, көлеңкені жою үшін, бірінші бөлімнің басында шиыры салынған соқпаққа қайтып ораламыз. Сондағы сүйенетініміз, ең киелі саты – Шариғат. Ал Шариғатқа иланған соң, енді соған кірудің жолын таңдап, амалын қарастыратын жол, ол – Тариқат. Бұл екеуінің де негізі – иман. Иман – илануға, «рухани жан азығын жинауға», ар-ожданға, әділет-рақымға, «нұрлы ақылға», «таза жүрекке», «ақыли ғылымға», ғибадатқа ұйыйды. Ал, Мағрифат дегеніміздің басты мақсаты – Расты тану. Шарты – Оның (Хақтың) ғайып дидарының алдына жаныңды тазартып бару. Яғни, Мағрифат – аталған уыз-ұйытқының бәрін қамтитын, ол қасиеттерді бойына қапысыз сіңірген, өзінен кейінгі саты – Ақиқатқа өтудің кепілді сүзгісі.
Демек, «Алланы танымақтыққа» бет алған адамның ар-ождан жолындағы тазаруы дегеніміз де осы – мағрифаттану, ағару, жүректі тазарту жолы болғаны ғой! Зерттеудің басындағы пікірімізді, бұл арада тағы да қайталап айтамыз: «Мағрифаттанбасаң, Алланың сифаттарын танымақтыққа ұмтылмақ түгіл, Шариғаттың табалдырығын аттамақ түгіл, оның болмысының өзін елестете алмайсың, яғни, таным жолындағы кәдімгі мизаяның, бүгінгі әдеби терминмен айтқанда, мәңгүрттің нақ өзіне айналғаның». Сондықтан да, ислами ілім сатыларының бастауыш баспалдағы да және кемелдікке бастайтын сатысы да – Мағрифат. Бүгінгі біз қолданып жүрген оқу-ағарту деген терминнің түпкі мағынасы да осы Мағрифаттан алынған. Сөздік түбірі – ағару, Яғни, жүректі ағарту, мағыналық түбірі – тазару, күнәдан арылу. Өйткені, «Кірлеген жүрек өзі үшін, жуынбай әсте тұра алмақ» емес. Қожа Ахмет Яссауидің:
Махаббат бағында бұлбұлдай боп,
Таңсәріде зар айтып, қонғым келер.
Сол уақытта Аллахымның нұрлы жүзін,
Көкірек көзіммен көргім келер…
Махаббат асасын жүрекке алып,
Бақыттың киімін тәнге алып,
Махаббат қуатымен қанаттанып,
Мағрифат бұтағына қонғым келер, –
деп аңсауынан да сондай ғайыптық аңсар аңғарылады.
Яғни, Мағрифат – «Анық пен жоқтың арасындағы алмағайып күй».
Егерде, жасырын, емеуірінге, шендестіруге құрылатын дауыссыз дыбыстан құрылатын араб сөзінің түбіріндегі «ғрф»тіркесін батыс пен шығыстың кеңістігін тұтас танитын танымдық емеуірін деп есептесек, онда – мұның мағынасы: қараңғыдан – жарыққа шығуды, қараңғы сауатсыздықтан – Жарыққа-Хаққа ұмтылуды емеурін етеді деп те түсінуге болады. Құранның «Нұр» (Сәуле, Жарық, 24:35) сүресіндегі «Алла – Көк пен Жердің нұры (жарығы)» – деп айтылған Ишарат та соны мекзесе керек.

I.1.«КӨК ПЕН ЖЕРДІҢ ЖАРЫҒЫ» НЕМЕСЕ МАҒРИФАТУЛ-АЛЛА

Қайталап айтамыз, Абай өзінің «Қара сөздерінде» де және өлеңдерінде де Мағрифат сатысына арнайы аял жасамайды. Тек «Отыз сегізінші сөзінде» ғана Алланы тану үшін Оның және Оның мағыналарын талдай келіп (ойымызды толық түсіндіру үшін және Мағрифаттың мәнін ашатын болғандықтантан да, үзіндіні тұтас келтіруге мәжбүрміз):
«Сіз: «Әмәнту билләһи кәма һуә би әсмәйһи уа сифәтиһи» – «Мен Аллаға, сол сияқты Оның есімдері мен Оның сифаттарына иман келтірдім» – дедіңіз. Ол исмуаллалар (Алланың есімдері) һәмма (мұқым) – Алла тағаланың фиғл ғазимдерінің (ұлы қасиетті есімдерінің) аттары(н), (және ) олардың мағынасын біл, һәм сегіз сифат затиялары (өзіне тән сегіз заттық сифаттары) не деген сөз, (соны) кәміл үйрен. Өзіңді: «Оның (Жаратушының) құлы!» – деп біліп, өзіңе мүслім (иланушы, мұсылман деп) ат қойып, тәслим болғаныңа (ант бергеніңе, сенгеніңе, бекіткеніңе) рас (сенімді) боласың да (және) Өз пейілдеріңді Соған өз халіңше ұқсатуды шарт қыл(асың). «Алла тағалаға ұқсай алам ба?» – деп, надандықпен ол сөзден жиіркенбе, ұқсамақ – дәл бірдейлік дағуасымен (деңгейімен) емес, соның соңында болмақ. Алла тағаланың сифаттары: Хаят (Өмір), Ғылым, Құдірет, Бәсәр (Көру), Сәмиғ (Есту), Ирада (Қалау-Ерік), Кәлам (Сөз), Тәкуин (Жарату). Бұл сегізінен Алла тағаладағыдай кәмаләт-ғазимәтпен (ұлылықпен) болмаса да, пендесінде де әрбірінен (бір қасиетті) өз халінше бар қылып жаратыпты».
Міне, Абай Мағрифатты осылай кеңінен қайырып, қарапайым тілмен жайдақтап түсіндіреді. Бұл тәфсірдің тәліміне жүгінсек, Шариғат пен Тариқаттан кейін, міндетті түрде, Мағрифаттың заты мен хикметін талдап білуіміз керек екен. Онсыз, оның сырына «ешбір хакім де ақыл ілестіре алмақ емес». Бұдан әрі Абай:
«Жә, біз өзіміздің бойымыздағы сегіз зәррә (зәредей, түйірдей) атлас сифатымызды(дан) – ол Алла тағаланың сегіз ұлық сифаттарынан бас бұрғызып, өзге жолға салмақпен (түсірмекпен), біздің атымыз мүслім бола ала ма? Болмаса керек. Жә, ол сегіз сифатына – сифатымызды һәм ол аттарымен әғләмланған (мағлұмданған) фиғлы Құдаға (Құдайға) фиғлымымызды (ниетімізді) ертпек (ертпегіміз) немен табылады, қалайша табылады, (с)оны білмек керек. Ол – Алла тағаланың заты ешбір сифатқа мұқтаж емес, біздің ақылымыз мұқтаж, (оны) жоғарғы жазылмыш сифаттармен тәғрифлап (талдап) танымаққа керек. Егерде ол сифаттармен тәғрифламасақ, бізге Мағрифәту-алла (Алланы тану) қиын болады. Біз Алла тағаланы өзінің білінгені қадар ғана білеміз, болмаса түгел білмекке мүмкін емес. Заты түгіл, хикметіне ешбір хакім ақыл ерістіре алмайды», – деп тәфсірлейді.
Жаратқанның сифаттары мен құдіреті туралы алдыңғы бөлімдерде барынша мағлұмат берілгендіктен де, Абайдың осы сөзімен тиянақтаймыз да, оны бұл арада қайталап тәкірәлап жатпаймыз. Тек сол сатылардан өткен соң ғана, Мағрифатқа ұмтылу қажеттігі хақындағы:
«Ол сифаттармен тәғрифламасақ, бізге Мағрифәту-алла (Алланы тану) қиын болады», – деген пікірді ойға мықтап түйіңіз.
Бұл, біздің пікір сабақтауымызға да үлкен медет болмақ. Ал, ғұламалық еңбектерді еске алсақ, ол туралы Б.А.Нағыманованың (Нагуманова) «Суфизмнің түркілік жолы» атты арнайы танымдық бағытта жазылған монографиясында:
«Қалыптасқан дәстүрлі жүйелеу бойынша, сопылық жол 4 сатыдан тұрады: 1.Алла тағалаға қарай бет алу, ол – туғаннан бастап сопылық жолға түскенге дейінгі бастапқы саты; 2. Алла тағалаға тікелей бастайтын жол, ол – Аллаға құлшылық етуге және сопылықтың іс-тәжірибесі мен пәлсапасын игеруге ұмтылған тұстағы алғашқы саты; 3. Алла тағаламен бірге сапар шегу, бұл – бұл қашан жаның тәніңді тастап кеткенше Алламен бірге мінәжат ететін толық сопылық сатыны қамтиды; 4. Алланың алғауында Алламен бірге сапарлау, ол – өлгеннен кейінгі жаныңның Алланың саясында саяхаттауы.
Шариғаттың барлық талабын орындаған сопы, Тариқат жолына түседі. Оның өзі бірнеше «Мақаматқа» – баспалдаққа, Яғни, бекетке бөлінеді. Содан кейін сопылар қилы «Ахуалдарды» басынан кешіп барып, ең соңғы саты – Ақиқатқа өтеді. Оған өткен рақым иесі «Мухсин» атанады. Кейінгі кездегі сопылық пәлсапалық әдебиеттерде, ең жоғары деңгей – Алланы тану, Яғни, Мағрифат деңгейі деп атап, талдап көрсетіледі. Ол деңгейге жеткенде өзіңнің «меніңді» жоғалтып, Алламен толық бірігесің. Жаратылыстың сен білмейтін құпиясы қалмайды, өйткені, барлық құбылысқа Алланың өзінің көзімен қарайсың. Бұл – сыртқы әлем мен ішкі әлемнің психологиялық тұтасуы», – деп түсініктеме беріледі.
Мұндағы, қисынға қарасақ, «сыртқы әлем мен ішкі әлемнің психологиялық тұтасуын» қамтитын Мағрифат – одан кейінгі ең соңғы саты. Ақыл-ойға салсақ, Ақиқат – барлық ғибыраттық-ғұламалық ислами әдебиеттерде Алланы танудың ең соңғы сатысы. Онда – Хақты таниды, Хақпен дидарғайып болады, Хақпен бірге Хақтың – Ақиқаттың болмысына айналады. Одан – Хақтан әрі қандай баспалдақ болуы мүмкін? Күфірлік те, кіпірлік те болмасын, мұның тек «бек шетін қисын екені» анық. Біздің ойымызша, бұл қалыпқа құйылмаған, ислами канонда тұрақтанбаған, не әлі мойындалмаған қиыс қисын болуы да мүмкін. Өйткені, сол Б.Нағыманова өзінің келесі пікірінде, Мағрифатты – Ақиқаттың алдына қойып, сопылық танымның міндетті түрде өтуге тиісті үшінші сатысы ретінде:
«Үшінші саты – ол Мағрифат, Алланы тану. Сондықтан да, Шариғатсыз, Тариқатсыз, Мағрифатсыз ең соңғы ақырғы мақсат – Хақиқатқа жету мүмкін емес… Мағрифат – уақытша Алламен бірлікте болып, уаз кешу. Хақиқат – кемелдікке жету жолында мына дүниенің барлық нәфсілік қызғын басып өтіп, рухани кемелдікке жетіп, Фән күйіне түсіп, Алламен үнемі бірлікте болу», – деп қарастырады.
Демек, «Мағрифатсыз – Хақиқатқа жету мүмкін емес болса», онда Мағрифат – Тариқаттан кейінгі кезектегі «рухани тазару», жандүниеңді тазартып барып, Жаратқанмен дидарғайып болу сатысы боп шығады ғой. Міне, бұл – қисынға қонымды. Зады, исламияттың ойлау жүйесіндегі бұл саңлау – сопылық Тариқаттардың таралуы барысында пайда болған сияқты. Тағы бірде таным сатысын тарата кеп, Б.А.Нағыманова:
«Кез-келген сопылық жол төрт сатыдан тұрады: а/ Ислам заңдылықтарын орындау (Шариғат). б/ Құлшылық – Тариқат . в/ Мағрифат – Алланы тану. г/ Хақтың шындығына жету – Хакихат», – деп сеніммен айтады.
Анығын Алла біледі, біз Б.А.Нағыманованың таным сатыларына шолу жасаған талдаударының ішінен осы соңғы тұжырымын мақұл көреміз. Жалпы, ұзына саны он екі Тариқат деп жинақтала айтылғанымен де, әр сопының өзіндік дара жолы бар екенін ескерсек, бұл жолдың, Абай айтқандай, «бек шетін, қиын жол» екені байқалады. Әсіресе, ашық, не жасырын зікір салу мәселесінде бұл түйткілді алшақтық анық аңғарылады.
Орта Азияда аса ірі үш сопылық мектеп қалыптасты. Олар – Кубравийа. Екінші, Хорезм өлкесіндегі басым бағыт – Қадырийа. Үшінші, Ферғана ойпаты мен түркі әлеміне ортақ – Йассауия. Оны қалыптастырған түркістандық Ахмет Йиассауи. Солардың ішінде, қазақ қауымы тұтастай Йассауий, ішінара Нақшбандииа жолының ықпалында болғаны мағлұм. Нақшбандия тариқаты мынадай төрт қағиданы ұстанған. Олар:
«1.Шариғатпен – захирды (пенденің сыртқы дүниесін) тазартуды;
2.Тариқатпен – батынды (пенденің ішкі дүниесін) тазартуды; 3. Хақиқатпен – құрбы илаһи (илаһи, жақындық) табуды; 4.Мағрифатпен – Аллаға жетуді» – басшылыққа алады. Кейбір деректерде 3-ші басқыш – «Мағрифат», төртінші басқыш – «Хақиқат» деп аталған. Негізінде дін – Шариғат, оны өз деңгейінде ұстану пенденің жұмаққа баруына жеткілікті. Ал енді, осы Шариғат негізінде Тариқат тәрбиесін алып, Мағрифат пен Ақиқатқа жету – пендені Алла Тағалаға жақындатып, оның дәрежесін арттырады», – деп түсінік беріледі.
Ұстаздық, Зікірлік дәстүрді қатаң ұстанған құл Қожа Ахмет Яссауи мұны өзінің «Хикметінде»:
Шариғатсыз дем айтпас Тариқатта,
Тариқат сыз дем айтпас Хақиқат та.
Бұл жолдардың орны бар Шариғатта,
Барлығын Шариғаттан сұрау керек, –
деп тиянақтайды.
Демек, бұл – Шариғатсыз – Тариқат та, Мағрифат та, Хақиқат та жоқ. Лә-Маканға – мәңгілік мекенге – Алла жаратқан «жан ұясына» Шариғат арқылы ғана жетесің деген сөз. Өйткені, Яссауидің өзі:
Шариғат базарында сайрандадым,
Мағрифат бақшасында жайрандадым.
Тариқат сарайында тайраңдадым,
Хақиқат есігін аштым, міне (Е.Дүйсенбай ауд.), –
деп еш алаңсыз сеніммен барып қылуетке кірген. Бұдан шығатын қорытынды:
«Шариғатсыз – Тариқатқа өтіп болмайды, Хақиқатсыз – Мағрифатқа жетіп болмайды (Е.Дүйсенбай ауд.)»
Бұл мәселеге қатысты пікірлер «Жан азығы – Шариғат» бөліміндегі пайымдауларда тиянақты қамтылған. Оның ішінде, осы төрт ұғымның: қайсысы басты ұғым, қайсысын алға шығару керек – деген мәселеге орай исламтанушылардың өзі ұзақ уақытқа, тіпті, таяу жылдарға дейін бір тиянақты пәтуаға келе алмай дағдарғаны туралы талдауларды қайталап еске саламыз. Өйткені, бұл төрт сатының орынын орнықтырып алмай, Мағрифатты, оның ішінде Абайдың ойлау жүйесі мен көркем қабылдау әлемін, көркем ойы мен шешімін талдауға ұмтылу – үстірттік.
Сондықтан да, осы төрт сатыны сатылап тұрып талдаған Малайзия ұлттық университетінің Мухаммад Хайри Махьюддин, Дато Закария Стапа, Фаудзинаим Бадаруддин сияқты бір топ ғалымдарының Ван Сулейман б. Ван Сиддиктың зерттеуіндегі пайымдауларды негізге ала отырып жариялаған «Шариғат, Тариқат, Хақиқат және Мағрифаттың өзара байланысы» – «Взаимосвязь между Шарикат, Тарикат, Хакикат и Макрифат» атты еңбегіндегі олардың пікірлерін баян ретінде ұсынамыз. Аталмыш зерттеуде:
«Көптеген адасушылықтарға бой алдырған жергілікті малайзиялық сопыларға арналған «Мизан аль-укала ва аль-удаба» (Mizan al-uqala’ wa al-udaba’)» атты бұл жолдауында ол (Сиддик) осы «түйінді төрт сөздің» түбірін (терминологиясын) түсіндірген. Кейбір жергілікті малайзиялық сопылар: Шариғаттың ықпалын әлсіретіп, Тариқат пен Хақиқаттың, Мағрифаттың маңызын арттырып, Шариғатты сыртқы қабыршақ, ал, ана үшеуін оның өзегі – деп уағыздап, тақуаларды адастырды. Зерттеудің соңында: бұл төрт «түйін сөздің» болмысы бір, бұларды жеке-жеке бөліп қарастыратындай олардың арасында ешқандай жік те жоқ, қарама-қайшылық та жоқ, ерекшелік те жоқ, олар Шариғаттың болмысынан дербес ілім ретінде бөлініп шыға алмайды. Олардың арасындағы айырмашылық, тек атаулары мен түсінікті болу үшін қолданылған «түйін сөздерде» (терминдерде) ғана», – деп түсінік берілген.
Мұндағы ғылыми тұжырымды – барынша байыпты ғылыми тұжырым деп есептейміз және тура осындай аса шетін тақырыпты тәфсірлеу барысында қандай да бір күмәннің күбірткісі көңілде қалмас үшін, шариғи заңдарға өзгеріс енгізе алатындай пәрменге ие шейх-ул ислам Ван Сулейман Ван Сиддиктың (1872-1935) анықтамаларын тәфсірімізге қайтара бір негіз етіп, қаперге саламыз. Жоғары мәртебелі қади (қази) сопылардың өзін сабылдырған бұл төрт ұғым туралы өзінің тәфсірінде Мұхаммада Саллех:
«Шариғат – Жаратқанға күмәнсіз сену… Тариқат – жаратқан иемді тану жолы, ол жол – іліми тәжірибемен пендесін тура жолға бастайды… Хақиқат – Жаратушының асыл нұрының жүрекке тұнуы арқылы Жаратқанның дидарын көру… Ал Мағрифат – Алланы танудың және адаспай табудың амалы, Яғни, танымдық іс-әрекет. Мағрифат – сол теңіздің түбіндегі інжу-маржанды табу… Бұл төрт түйінсөз де (термин де) – ғұламалардың мұсылман қауымға Шариғаттың болмысы мен ислам танымдарын ұғынықты түсіндіру үшін қолданған шартты атау болып табылады. Шариғат – Жаратқан иемнің ақылмен өлшеп болмайтын тылсым болмысы, ақылмен сыры ашылмайтын мәңгілік құпия сыр. Тариқат, Ақиқат, Мағрифатты Шариғаттан бөліп алып, Шариғат тек – сыртқы қабығы, ал ана үшеуі негізгі дәні деп уағыздаушы сопылардың әрекеті – батын (атеистік) бағыт, – деп түсініктеме бергенін еске саламыз.
Сонымен қатар, сопылық бағыттағы ғұламдар арасындағы беделді тұлға Әбдул-Қадыр Исаның «Сопылықтың Ақиқаты» атты зерттеуіндегі:
«Дін дегеніміз – бұл иман мен ихсан (илану). Ислам – ол мойынсыну, илану мен мінәжат. Иман – сенім. Ал, ихсан – сенім, ниет, ықылас деңгейінің дәрежесі… Кім де кім Тариқаттың бұл баспалдағын жіберіп алса, оның діннің бір негізінен айырылғаны. Тариқаттың түпкі мақсаты және шақыратыны – иман мен исламның кемелденуі арқылы ихсанға (Мағрифат-?) жету», – деген пікірін ұсына отырып, талқыны тиянақтаймыз.
Абай бұл төрт сатының бәрін де керекті жерінде өзіне тиесілі мән-мағынасымен қолданып, сипаттама бергенімен де, оларды қатар қойып, бақастық ұғым жарыстырмайды. Абай:
«Алла тағала өзі – Хақиқат жолы, Хақиқат пен Рас – қиянаттың дұшпаны. Дұшпаны арқылы шақыртқанға дос келе ме? Көңілде өзге махаббат тұрғанда, Хақтықты таппайды. Адамның білімі, ғылымы Хақиқатқа, Растыққа құмар болып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтықтықпен табылады. Ғылым – Алланың бір сифаты, ол – Хақиқат, оған ғашықтық өзі де Хақтық һәм адамдық-дүр», – деп Хақ пен Хақ ғылымын басты орынға қояды.
Бұл – қалған сатылар сол Хақты тану барысындағы жасалған амал баспалдақтары деген ишара.
Жоғарыдағы төрт сатыны түгендеп талдап, әр қайсысының мағынасы мен орынын анықтап берген малайзиялық ғұламалардың пәтуасында Мағрифат туралы:
«Шариғаттың бар маңызы тиісті дәрежеде танылған соң, ол – Мағрифат (macrifah) адамды кемелдікке жетуге ынталандырады. Мағрифат (macrifah) – Шариғаттағы (sharicah) ең жоғары ілім, ол Жаратқанға деген тұтасымен берілген сенімге үйретеді, оның таухидінің (tawhid) ұясы (ядро) таза жүрекке орналасқан. Бұл – оның құлшылық дәрежесі мен Алланы Хақ және Мәңгілік деп танып, мойындаудағы шындығының нақты деңгейін жүрегімен сезінуге алып келеді. Осындай Мағрифатқа жету арқылы ол Жаратқанға деген сенімінің беріктігі мен Жаратқандық болмысын кемелдікпен ұстап келе жатқандығын, Алланы жоққа шығара айтылған жағымсыз мінездерге тойтарыс беретіндігіне нақты көз жеткізеді. Рухани жолда осындай биік деңгейге жеткендігіне қарамастан, ол өзін мәңгілік құлшылық жағдайында деп есептейді. Бұл – адамды Алланың мына дүниедегі сақабасы әрі қызметшісі етіп жаратқан мақсатына толық сай келеді. Уан Сүлеймен (Wan Sulaiman) оның мағынасын дұрыс түсіндіру үшін Мағрифат (macrifah) сөзінің мәніне нақты сипат береді: «Мағрифат (macrifah) сөзінің тікелей сөзбе – сөз мағынасы – бір нәрсе нақты қандай болса, соны сол қалпында тануды білдіреді. Бұл – сол нәрсенің иесіне сай оның нақты табиғи болмысын шынайы анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, патшаны және оның бекзаттық тегін мойындасаң, оған қарата айтылған жауанмарттық мінезінің бәріне күмәнсіз сену керек. Тура сол сияқты, Құдайға да Оның әр бір құдіретті қасиетіне сеніп, әрі оған лайықты емес сипаттардың барлығын жоққа шығару керек. Өйткені бұл, Мағрифатты (macrifah) Шариғат (sharicah) ретінде тану үшін керек. Демек, Мағрифат (macrifah) дегеніміз – Шариғаттың (sharicah) өзі, одан артық ештеңе де емес. Бұл Алла тағаланың: «Біліп қой, (о Мұхаммед Саллаллаһу алейһи уасалалам), Лә-илаха ил-Аллах (Алладан басқа ешкімге де бас июге Хақың жоқ)».
Біздің бұл пәтуәға алып-қосатын ештеңеміз жоқ және оған құқылы да емеспіз. Сондықтан да, біз оған толық мойынсынамыз. Енді, біз, осы арадан Мағрифат туралы қиысты-қиыссыз пікірлерге тоқтау салып, айтылған пайымдаулар мен пікірлерге тиянақ жасаймыз да, тікелей Абайдың пікірі ұштасатын сол сатының өзінің ішкі құрылымы мен пәлсапалық ұстаным-шарттарына, ой жүйесіне және сол ой жүйелерінен туындайтын адамның ішкі әлемінің – субутиялық тұрақты батын әлемінің мәселелерін тұщынып-түсінуге (түсіндіруге емес) көшеміз.
Басы ашық мәселе мынау: біз, Мағрифатты – Ақиқатты тану жолындағы адамның орнықты-субутиялық жан-дүние қасиетін қарастыратын: жан тазалығы, рух тазалығы, жүрек тазалығы, адамтану барысындағы кемелдену сатысы – деп қабылдаймыз. Ол сатының да өзіне тиесілі мақамдары, Яғни, сатылары бар.

I.2.МАҒРИФАТТЫҢ МАҚАМДАРЫ

Сонымен, Шариғатқа иланып, «ақылыңмен сеніп», Тариқатты ұстанып, тән тазалығын – ғибадат деңгейіне жеткізіп, тәжірибе арқылы «буынды бекіткен» соң, енді кемелдіктің баспалдағын аттап, «толық адамға» лайық жан тазалығына кірісетін табиғи таным жолы – Мағрифат.
Жаратылыс пен дүниетаным туралы затиялық, субутиялық тұрғыда жаһандық ақыл-ой дамуының тарихы, дамуы, қалыптасуы, олардың тоқсан тарауы туралы ой қозғаған барлық пәлсапалық пайымдаулардың ішінде, тіпті, төрт ұстынды ұстанған діни-теологиялық талдаулардың ішінде, осы «жүрек тазалығын» арнайы қарастыратын бағыт – Мағрифаттану бағыты. Оны арнайы фән – ілім деңгейі ретінде қарастырып, оның танымдық сатылары мен құрылымдарын анықтап, жіктеп, игеру жолындағы оқу-әдістемелік үлгісін ұсынған да осы ислами ойлау жүйесі.
«Діннің хақ Мағрифатына жету оңай емес».
Мағрифатты игерудің өзі 10 мақамнан (Абайдың қолдануында – «байлам») тұрады.
Олар: 1/. Тіршілікке тиесілінің бәрінен бас тартып, үнемі Фән күйінде болу – Абай мұның түп мағынасын:
«Дүниеде түпкі мақсатың өз пайдаң болса – өзің ниһаяттысың, ол жол – Құдайдың жолы емес. Әлемнен жиылсын, маған құйылсын, отырған орныма ағып келе берсін деген ол – не деген ынсап? Сенен (сенің) не түрлі (ниетің) болса да: иә, дүниеңнен, иә, ақылыңнан, иә, малыңнан – әділет, шапқат (шапағат, мейірім-қайырым) секілді (ниетпен) біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың болса, (міне), ол жол – Құдайдың жолы. Ол – ниһаятсыз (мәңгілік) жол, сол ниһаятсыз (мәңгілік рақымы мол) жолға аяғыңды берік бастың (басқан екенсің, енді сол), ниһаятсыз (шексіз құдірет иесі) Құдайға тақарруб (жақын болып) хасыл (пайдаң) болып (тиіп), хас (нағыз, таңдаулы) ізгі құлдарынан (құлдарының қатарында) болмақ (болудан) үміт(ің) бар, өзге жолда(н) не үміт бар (үміт жоқ)? Кейбіреулердің бар өнері, мақсаты – киімін түзетпек, жүріс-тұрысын түзетпек болады да, мұнысын(ның) өзін бар(лық) дәулет (деп) біледі. Бұл істерінің бәрі – өзін (өзі зор) көрсетпек (үшін) өзін-өзі базарға салып, бір ақылы көзіндегі (ақылы көзіне біткен) ақымақтарға «Бәрекелді» дегізбек. «Осындай болар ма едік» – деп біреулер талаптанар, біреулер: «Осындай бола алмадық» – деп күйінер (деп мақтан дәметеді), мұнан не пайда шықты? Мұнша әуреленіп, сыртыңды бір сүйген қауымыңа ұқсатарсың (Соншама әуреленіп, сыртыммен жұртқа сүйкімді көріндім дерсің), (түсін), сыртқа қасиет бітпейді. Алла тағала қарайтұғын қалбыңа (жүрегіңе), боямасыз ықыласыңа қасиет бітеді»,– деп түсіндіреді.
2/. Дәруіштік-сопылық дәрежені қабылдау – Сопылық-ғұламалықтың мақсатынан Абай:
«Алла Тағаланың пендесін махаббат уә (және) мәрхәмәтпен (құрметпен) жаратқанын біліп, махаббатына – махаббатпен ғана елжіремекті Құдаға ғашық болды дейміз. Олай болғанда хикмет Құдаға пенде өз ақылы жетерлік (деңгейде) «құр ғана білсем» деген әрбір істің себебін ізденушілерге «Хакім» (деп) ат қойды. Бұлар хақ (Ақиқат) пен батынды (адасқанды) айырмаққа (айыруға), (олардың) себептерін білмекке (білуге) тырыспақтықтарымен (тырысады, ұмтылады), һәммасы (бұлардың барлығын) адам баласының пайдасы үшін (жасалады). Ойын-күлкі түгіл, дүниедегі күллі ләззәт бұларға (үшін) екінші мәртебеде (кейінге) қалып (қалады), (Олар) бір ғана Хақты таппақ (Ақиқатты іздеуден), әрбір нәрсенің себебін таппақпен (табудан) ләззаттанады. (Осындай) Адаспай тура ізденген хакімдер болмаса, дүние ойран болар еді. Фиғлы пенденің (пенденің пиғылының, әрекетінің) қазығы – осы жақсы хакімдер, әр нәрсе дүниеде одардың истихражымен (шешімімен) рауаж (орын) табады», – деп мағлұмат береді.
3/. Сенімге төзімді және сабырлы болу – Бұл Абайдың:
«Мұндай иман сақтауға – қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек», – деген пікірімен тікелей астасып жатыр.
4/. Әділетті болу және ниет-ықыласыңды таза ұстау – Абай:
« … әділет, рәфғәт (парасат) боларға кімде-кімнің әділеті жоқ болса, (оның) хаясы (ұяты) жоқ, кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы жоқ»; «Бәлки, «мүмкін) әділет барша ізгіліктің анасы-дүр»;
Шәкерімнің бағалауында:
«Адамдағы нысап, әділет, мейірім үшеуін қосып айтқанда, мұсылманша «ұждан», орысша «совесть» деп атайды».
5/. Сопылық білімде кемелдікке жетуге ұмтылу – Абай:
«Енді біліңіздер, ей, перзенттер! Құдай тағаланың жолы деген жол – Алла тағаланың өзіндей ниһаятсыз (шексіз) болады. Оның ниһаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді».
Абай бұл мәселеге «толық адам», «кемел адам» ұғымдары арқылы арнайы тоқталады. Бұл мәселе кейінірек дербес тәфсірленетін болғандықтан да, бұл арада оған аял жасамаймыз.
6/. Шариғат пен Тариқатты қатар ұстануды қатаң жалғастыру – Абай:
«Сен Алла тағаланың билігіне, «Құранның» оның сөзі екендігіне, пайғамбарымыз – Мұхаммед Мұстафа саллаллаһу ғалейһи уассалам оның (Алланың) тарапынан елші екендігіне иландың. Жә, (сонымен) не бітті? Сен Алла тағала үшін иман келтіремісің, иә өзің үшін иман келтіремісің? Сен иман келтірмесең де Алла тағалаға келер ешбір кемшілік жоқ еді. Жә, өзің үшін келтірдің, жә иландың. Ол иланмақтығың құр ғана иланмақтықпен қалса, саған пайда бермейді… Оның үшін Алла тағаланың Хаят (Өмір), Ғылым, Құдірет, Басар (Көру), Сәмиғ (Есту), Ирада (Қалау, Тілеу), Кәлам (Сөйлеу), Тәкин (Жоқтан бар жасау)», – іспетті «ғайыпты сифаттарын» ақылмен, ғылыммен біліп, жүрекпен сез»;
7/. Бұ дүниенің алдамшы қызығынан нәфсіңді тию, байлыққа құнықпай, жарлыға да, байға да бірдей қарау – бұған мысал әрі дәлел ретінде, Абайдың «Отыз сегізінші» сөзіндегі мына түсінікті мазмұндап береміз:
«Көзі тірісінде жұмақтан орын берілген он ғәшәрән-мубәшшәрәның (сақабаның үшеуі) – хазірет Оспан, Әбдірахман бин Ауф пен (және) Сағд бин Әбу Уаққас асқан байлар еді. Олар дүниені ләззәтіне алданып ыждағатым (құлшылығым) шала қалады деп және көпшілік қауымның дүние-мүліктен көңілін суытпақ үшін, өздерінің мүддесін пида қылып: «Біз иман үшін жанымызбен ұрыс қылғанда, халық ең болмаса нәпсісіменен ұрыс қылсын», – деп, өздерінің нәфсілерінен суынып, әділет пен мархабаттың, Аллаға деген махаббаттың үлгісі есебінде дүние-мүліктерінен бас тартты. Олай болғанда, ол да жұртқа қылған артық махаббаттан есеп. Бұл жол – риясыз, кәмелетке жетпек жол. Бұл өте надир (сирек), Ақиқат, Хақ жолына шексіз махаббат жолы».
8/.Ақирет мәселесіне, яғни, Қиямет күні мәселесіне үнемі жауапкершілікпен қарауды ұмытпау – Абайда бұл «жол азығы» ретінде қарастырылады. Оның талаптары ілгергі тарауда біршама арнайы талданды. Және Абай:
«Енді бұлардың һәммасынан пайда аларлық ақыл иесі қылып жаратқан адам баласынан махшарда сұрау беретұғын қылып жаратқандығында һәм әділет һәм махаббат бар»,– деп есептейді.
9/. Көңіліңде зәрредей көлеңке қалдырмай өзіңді-өзің тану – Абай:
«Күніне бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?.
10/. Ақиқаттың сырын (құпиясын) біліп, сопылықтың келесі сатысына өтуге дайындалу.
Біз ұсынып, ұстанып отырған рет бойынша, бұл – Мағрифаттың сырын біліп, сопылықтың келесі сатысы – Ақиқатқа өтуге дайындалу сатысы болса керек. Мұның мәнісін Абайдың:
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес.
«Мені» менен «менікінің» айрылғанын
«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес.
Көп адам дүниеге бой алдырған,
Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.
Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?
Кім жүрер тіршілікке көңіл бермей,
Бақи (о дүние) қоймас фәнидің (бұ дүние) мінін көрмей.
Міні қайда екенін біле алмассың,
Терең ойдың телміріп соңына ермей.
Дүниеге – дос, ақиретке бірдей болмас,
Екеуі тап бірдей боп орныға алмас.
Дүниеге ынтық, мәхшарға (ақыр заман алаңы) амалсыздың,
Иманын түгел деуге аузым бармас, –
деген өлеңі толық сыпаттап береді.
Міне, осындай мақам (байлам) тұрақтарынан өткен соң ғана Мағрифаттың есігін ашып, ұлы мақсатқа қарай жол тартасың. Ол мақсат – толық адамға, одан камил инсанға – кемел адам деңгейіне жету. Біз, кәдімгі дүниеауи пендеден «толық адамға» өтудің даналар анықтаған бір-екі шартына ғана тоқталамыз. Ал, Ақиқат сатысына тиесілі кемел адамның мәселесі, бұл кәдімгідей дербес талдауды қажет ететін тақырып.

I.3.ҚАЙТСЕҢ «ТОЛЫҚ БОЛАСЫҢ ЕЛДЕН ЕРЕК?»

I.3.1. Пенденің ілім деңгейі: Жалпы, ислами ойлау жүйесін ілімді меңгеру дәрежесіне орай үш деңгейге бөлінген.
Бірінші деңгей: «Ильм аль-йакин» – сенімді білім (уверенная знание). Бұл деңгейдегі білім аясы – Шариғат пен Кәлам, Иман ілімін аясын қамтып, ойға толық сіңіріп, адамның толық мүһминдік сенімге енуі. Бұл – жалпыға ортақ «қауым» (`авамм) деп аталатын білім иелеріне тән дәреже деңгейі болса керек.
Екінші деңгей: «Айн аль-йакин» – толық сенімді білім (полная уверенность) – деп аталады. Бұған, имам Ғазалидің жіктеуі бойынша, «хаууасс» (хаввасс), «`ғамми» деп аталатын деңгейіндегі «барлық факихтер (шариғи фикх ғұламалары), дінтанушылар, Құран тәфсіршілері, хадистанушылар, ғылым ғұламалары, «толық адамдық» қасиетке ие тұлғалар жатады.
Үшінші деңгей: «Хакк аль-йакин» – Ақиқат білім иесі (истинная уверенность). Бұл, «хасс ал-хасс» деп аталатын «Хақтың дидарын көріп, Онымен тұтасып кететіндей кемел адам».
Күфірліктен құдай сақтасын, Мағрифат сатысына ұмтылатындардың деңгейі – Абай «толық адам» деп атаған «толық сенімді білім» деңгейі болса керек. Ал Ақиқатқа қол жеткізгендер – ««хасс ал-хасс» деңгейіндегілер болуы мүмкін деп ишара етеміз. Иә, ишара етеміз, кесіп-пішіп айта алмаймыз. Ондай дәрежелерді жіктеп беретіндей пәтуәлық білім бізде жоқ. Әрине, мұндай деңгейге жетудің өзі де, оған баға беру де «мыңның, жүздің, бірдің қолынан» келмейді. «Ондай пікірді пәлсафа әлеміндегі жаңа жолды ашқан Фридрих Ницше білдірген. Еуропаның ақыл-ой таразысына жаңа өлшеммен баға әкелген, дүниеауи адам, ерік, қасиет туралы тың ұғымдарды қалыптастырған данышпан:
«Барлық жалғыз қалған ғарыптарға және мыңның ішіндегі жалғыздарға мен өзімнің сөзімді үлгі бермек үшін жазамын: соңдай-ақ, түзелген сөзімді естігісі келген, сөзімді қабыл көрген «ойлы құлақты» у толған жүрегімнің түбіне бойлатамын», – деп жеткізгеніне жүгінсек, бұл сатыға жету «мыңнан» емес, миллионнан бірдің ғана үлесіне тиесілі болса керек.
Алайда, Мағрифат сатысына қадам басқандарды, Абайдың емеуірініне сүйене отырып, «толық адамның» жолына түскен шын мүһминнің (түпкі мағынасы – таза сенім иесі деген сөз), Яғни, жүрегі таза адамның өзі деп санауға батылымыз жетуі керек деп есептейміз.

I.3.2. Пендеден – толық адамға: Толық адам және кемел адам мәселесі көне антикалық философия мен ежелгі қытай философтарынан бастап, одан кейінгі мәдени, әлеуметтік, теологиялық деп жіктеліп жүрген пәлсафалық бағыттардың барлығында да, төрт қасиетті кітаптың негізі мен түпкі ұстанымында да жан-жақты көтеріліп, әр қауымның өз көзқарастарына сәйкес әр қилы ләммен таратыла талданады. Ал, ол – ислами ойлау жүйесінің ең қасиетті түпкі арман-мақсаты, Жаратқанды танып, Онымен дидарғайып болудың өзекті өңмені, ұлы аңсар. Бұл – Абаймен құрдас ғұмыр кешкен Ницшенің «…Заратуштра солай депті!» деп аталатын атақты тәфсіріндегі:
«Қараңдаршы: мен – жасынның жай оғымын, қара бұлттың тамшысымын мен, жасынның аты – Толық Адам!», – деген озанды ұраны.
Сондай-ақ, «толық адам» және «кемел адам» (камил инсан) Абайдың «Қара сөздерінің» ғана емес, бүкіл шығармаларының басты иллаһи ұстанымы және ілхамдық мақсаты.
Иллаһи ұстанымы дейтініміз – барлық ой суыртпағын Абайдың иманнан таратуы. Ал, ілхамдық мақсат дейтініміз – нағыз адам болудың, адамдық қасиетті толық игерудің, адамгершілікпен өмір сүрудің жолын ұстанып, жөнін көрсетуі.
Соған сай, адамға қызмет ететін әділ де бақуатты, қайырым-мейірімі мол, ғылымның емшегін мейірленіп емген, тек адамның игілігіне қызмет ететін бүкіл адамзатқа ортақ «иманигүл қоғам» құрудың қам-харакетін ұсынуы.
Бұл жолды табу үшін ол «толық адам», «кемел адам» туралы ілімнің барлығын іздеп, «жан-жағына қарманып», шығыс-батыс демей, барша ғұламалардың ғибыратылық-ғұламалық еңбектеріндегі пікірлерді ақыл санасынан өткізіп, оларды «илану үшін емес, ойлану үшін» оқып, «ақылмен танып» білген. Оны «Қара сөздердегі» әр тәфсірдің мазмұны анық аңғартады әрі айтқан уәжіне иландырады.
Бұл реттен алғанда, Абайдың архимандрит Сергиймен дін-қарындас туралы бақастық-айтысқа дайындалу барысында, дүниеауи ғылымдардың Жаратқан иемді тану, Жаратқанның болмысы мен сифаты, Құдайдың (Иса пайғамбардың) үш бірлігі (Троица), Алланың рақымы туралы ерекше ықтиятпен санасында зерделеген. Сол пайымдаулары мен «Қырық үшінші сөздегі» Тән мен Жанның бірлігі мен ажыратылуы туралы еуропалық философиялық терминдер мен ұғымдарды талдап түсіндіруі сондай мағлұмат-пайымдарының бір пара мысалы ғана болып табылады.
Адамзаттың ақыл-ой тарихында өмір сүрген данышпандардың барлығы, яғни, Ницшенің түсінігімен айтсақ, «барлық жалғыз қалған ғарыптар мен мыңның ішіндегі жалғыздар» өзінің сөзін тобырға үлгі бермек үшін жазғанда», «түзелген сөзін естігісі келген, сөзін қабыл көрген «ойлы құлақты» у толған жүрегінің түбіне бойлатуға» ұмтылған тұстарында», қарындасы Элизабет Ферстер – Ницшенің байқауынша:
«Ол сол уақытта сондай тұңғиық тартып, жалғыз қалыпты және сондай түсініп болмайтын құсалы күй кешіпті».
Абайдың да: «Ойлы адамға дүниеде түк қызық жоқ, көбінің сырты бүтін, іші түтін», – деген тұсы да сол жаста.
Ницшенің «толық жетілген адам» мен «адамнан жоғары адам тәрбиелеу», Абайдың «Толық адам» мен «кемел адам» тәрбиелеу мәселесін көтергенде, екеуі де отыз тоғыз-қырық жаста екен. Міне, даналық ойдың мәйегінің тоғысуы деген осы. Оларға бұл тұжырымды айтқызып тұрған – түйсік, ішкі түйсініс.
Мұқым адамзаттың ақыл-ой қыртысын бір төңкеріп тастаған бұл екі данышпанның ойын өзектестіріп тұрған ең бастысы – олардың өмір сүрген заманы. Қалай ойындағыларын жазып бітірді, солай даналардың жүрегіне «уайым түсті», олар көпті түйсінген, сананың сабылысын түйсік пен жалғанға бет бұрғызған, «дәмін, бағасын – бәрінің де баянсызын біліп, жеткен, ойлы адам» ретінде дүниеден торыға бастады. Бұл ойға Ницше де, Абай да тура қырық бір жасында келіпті. «Заратустраның» алғашқы үш бөлімін шабытпен жазған тұсында Ницшеге саналы ақыл жол көрсетіп, қолтығынан демеп аспанға шығарды. Қанат бітірді. Төртінші бөлімнің соңында «ашуы – ашыған уға, ойы – кермекке» айналды.
Абайдың – Абай болуына жол ашқан, яғни, Абайдың өзін ақынмын деп сезіндіріп, Ницшені Заратустра қалай ойға батырса, Абайды да сондай «сап, сап көңілім, сап көңілім!» – деп тәубеге келтірген өлеңі – «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» – деп аталады. Тура 40 жасында Абайдың да «ой өлкесі гүлденіпті»!.
Сол тұста қазақ қауымындағы «зар заман», Еуропадағы «әлемдік қайғы» – «Скорбь мира», «Еуропаның ымырты (құлдырауы)» – «Закат Еуропы», теология саласындағы «ақыр заман» – «конец света», орыс қоғамындағы «ақылдың азабы» – «горе от ума» ағымдарының көңіл ауанымен Абай да жақсы таныс болатын. Сондықтан да, бар ойшылдардың жанталаса заман ақырдан құтқаратын ақылды тұлға іздеп шақ ұруы, ақыл-ойларының арпалысуы табиғи еді. Өйткені:
«Адаспай тура ізденген хакімдер болмаса, дүние ойран болар еді».
Ал, Абай ден қойып оқыған А.Грибоедовтің «Ақылдың азабындағы» басты кейіпкер, ақыл шалығына ұшыраған, патшаның өзін «бүлікшіл ойымен» тітіркендірген тентек «мінезді дана» П.Я.Чаадаев еуропалық әлеуметтік қоғамдағы «толық адамның орынын»:
«Қоғамды ілгері дамытуға мәжбүр ететіндер – шындық (Ақиқат, истина) пен өтіріктің арасындағы алтын өзекте (золотой середина) сенделіп жүргендер емес, олар қылкөпірдің үстіндегі бишілер ғана, ең ары кеткенде қоғамның өмір сүруін ұзарта алуы ғана мүмкін, әйтпесе, олар адамның ақылын бір адым да алға бастыра алмайды. Қоғамды дамуға мәжбүр ететіндер – тек қатаң ұстанымдағы мінезді, кемел адамдар. Ал, ондай мінез – шындық (Ақиқат, истина) пен кемелдікке жетуге ессіз ұмтылған шексіз құштарлыққа (фанатизмге) ие кемелдердің ғана қолынан келеді», – деп анықтап көрсетеді.
Бүкіл адамзаттың ақыл-ойын толғандырып, арпалыстырған «ессіз құштарлықпен ұмтылған кесек мінезді кемелдердің» бұл тұлғасы Абайдың адамзатты «кәмәлатқа апаратын» «толық адам» туралы аңсарымен үндеседі.
«Өйткені: «Осынау бір санадағы қатерлі сандалыста, рухани жолды салған Заратустраның (мінезді кемелдің) өзі еді, демек, бұған ақылы жетіп, тұңғыш түйсінген дана да соның өзі болуы тиіс», – деп Фридрих Ницше данышпан айтқандай», мұндағы Ақиқат – «қадым заманнан қазіргі заманға дейінгі даналардың барлығының растыққа, сол растықтың шындығы мен себебін және оның әуелгі және соңғы Ақиқатын ашуға ұмтылуы».
Сол растыққа жету жолында өзінің көзқарасы мен тіршілік харакетіне, уағызы мен мақсатына мүлдем қарама-қарсы соқпаққа түсіп кеткен Ницше сияқты дегдарлар да бар.
Адамзат тарихының ажал аранына заулап бара жатқанын көріп, әлемдік салыстырмалы қағидасын ашқан Эйнштейн сияқты өзінің даналық ойын өзі қарғап кеткендер де ұшырасады. Бұл – барлық даналарға ортақ күйзеліс, ортақ көңіл күй, ортақ түңілу. Абайдың:
«Уайым – ер қорғаны, есі барлық», «Уайымсыздық та бір қасірет», «Жалығу деген әрнені көрем деген, көп көрген, дәмін, бағасын – бәрінің де баянсызын біліп, жеткен, ойлы адамнан шығады – деп отырғаны сол.
Даналардың әу бастағы өмір сүрген ортасы, тәрбиесі, дәстүрі, махаббат көзі басқа болғанымен де, ғұмырының ортасына қарай, Абай айтқан «ойға түсіп, толғанған» шағынан бастап олардың арасындағы өмірлік, көзқарастық, мінездік, рухтық, ең аяғы өлімдерінің өзінен де сәйкестік байқалады». Жалпы, ой-сана саласындағы адамдардың жүйкесінің шүйкеленуі (психика творчество) түсіндіріп беруге келмейтін құбылыс. Өйткені, даналықтың, ұлылықтың, таланттың, ақылдың, шындықтың өлшемі мен дауасы жоқ. Бірақ ғылым үшін болмаса да қызық үшін салыстырып көруге болады».
Осы, «толық адам», «камил инсан» – «кемел адам», «толық жетілген адам», «адамнан жоғары адам», «мінезді кемел тұлға» турасындағы ой-сана саласындағы адамдардың жүйкесінің шүйкеленуі (психика творчество) тұрғысынан келсек, Абайдың ғақлияларының мұқым құрылымдық, мазмұн-мағыналық ой сарыны мен көңіл-хошының болмысына қарап, ой елегінде тербесек, онда дала данышпанының бұл «Ғақлихат тасдиқатының» ғұмыр сапарының аяқталар ант мезгілінің алдында жазылуы кездейсоқ емес. Қазақтың «етекбасты» ахуалын мысалға ала отырып жазылған бұл ғақлиялар Абайдың: адамзаттың ақыл-ойының дамуы, адамтану, адамның өзін-өзі тануы, адам ақылиясы мен мінез тәрбиесі, әдет пен әдеп, білім мен парасат, әділет пен жан қуаты туралы кейінге қалдырып кеткен ғибыратнамалық аманат-өсиеті сияқты. Сондықтан да, бұл «Қара сөздер» Абайдың өзінің ант мезгілі алдында «ішіне кір қалдырмай айтып кеткен», өзінен:
«Күніне бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзінен өзі есеп алған! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткізді екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, өткен күнін өзі өкінбестей қандай харакетпен өткізіп пе? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгенін өзі де білмей қалып па?», соны анықтау үшін өзін-өзі тексеріп, өзіне-өзі ар-ожданы алдында есеп берген жан арылуы сияқты.
Бізше, сияқты емес, солай. Өйткені, Абайға етене таныс дәрілқарап қоғамдағы ойшылдардың өздерінің де өзегін өртеп, санасын мазалаған ойдың бастысы да осы адам мәселесі болатын. Сол дәрілқарап қоғамның «зұлпұхары» П.Я.Чаадаев пен Ницшенің «найзағайының ұшқынды ойы сол «дәрілқарап қоғамның түкпірдегі бір мүшесі» – дала данышпанының да кеудесіне шоқ түсірген. Оны: «Не болады өңшең ноль. Бастамаса бір кемел» – деген де ойға қалдырған. Толғандырған. Ал, ондай кемел адам қандай болуы керек? Сол Чаадаевтің өзі:
«Тек қана өзінің жасаған жақсылығынан ләззат алу үшін ғана жақсылық жасамайтын адамдар бар, олар, мүмкін, абсолютті кемелдікке – тек жақсы тілекпен және жамандықтан сескеніп қана толық адам дәрежесіне жете алмайды, өйткені, олардың өздерінің айтуынша, олар жақсылықты (игілікті, благо) салыстырмалы түрде ғана түсінеді. Кемелдікке (совершенство) – тек сол мақсатқа жету үшін тұтас болмысымен берілгендер ғана жетеді», – деп атап көрсеткен «толық адам» көкжөтел, дертті қоғамның дауасын таба ала ма?
Шындығында да, өзегіне ой түскен ақыл-ой иесінің жүйкесін жегідей жеген, осы уақытқа дейін шешілмеген, келешекте де шешілуі неғайбыл, күпті мәселе. Бірақ, күн тәртібінен түспек те емес.
Ал Абайдың ол ғұламалардан өзгешелігі, «толық адам», «камил инсан» – «кемел адам», «толық жетілген адам», «адамнан жоғары адам», «мінезді кемел тұлға» туралы адамзатқа ортақ ойды дала данышпаны өзінің де, елінің де рухы жығынды ислами ойлау жүйесі мен оның пәлсафасына қарай бұрған. Сөйтіп, ислам философиясындағы толық адам, камил-инсан – кемел адам мәселесіне аңсарын аударған.
Абайдың «толық адам» туралы пікірлеріне қатысты таным таразысына салған талдаулар, жоғарыда ішінара үзінді алынған біздің «Күйесің жүрек… сүйесің!» (Абай және «Жан бостандығы» немесе рухани тәуелсіздік)» атты еңбегіміздің: «Дүниеде нені сүйесің?…» деген екінші бөліміндегі: 13. «Көңілде – қайғы, қалың зар, айтатұғын сөзім бар…» (Абай және Ницще); 14. «Ата-анаға көз қуаныш…» (Абай және баланың еркін тәрбиесі); 15. «Ынсап, ұят, ар, намыс, сабыр, талап…» (Абай және толық адам мәселесі); 16. «Бұл сөзімде жалған жоқ…» (Абай және ұлттық намыс мәселесі); 17. «Жылы жүрек суынды, жара түсті…» (Абай және Гете); 18. «Мұны жазған кісінің атын білме, сөзін біл…» (Абай және исламияттағы жәдиттік бағыт); 19. «Өз сөзім – өзімдікі…» (Абай және Монтень); 20. «Ойлы адамға дүниеде түк қызық жоқ…» (Абай және көне қытай философиясындағы өлім мәселесі)» атты тарауларында қал-қадерімізше тиянақты пайымдалғандығын ескерте отырып, ол туралы пікірді қайысша созбай, осы арадан қысқа қайырамыз да, діттеген тақырыбымызға бет бұрамыз.

I.4.КЕМЕЛДІК КЕПІЛІ – СҰХБАТ

Мағрифаттың басты мақсатына айналған «толық адамды», сонымен қатар «камил инсанды» түсіну, түсіндіру жолындағы ақыл амалының және кемелдіктің шартының бірі, яғни, «кемелдіктің кепілі» – сұхбат.
«Сұхбат – адамның жеке тұлғасы мен талғамының және мінезінің қалыптасуына терең ықпал етеді. Дос адам өзінің досымен сөйлесуі арқылы оның жақсы қасиетін бойына сіңіреді және оның тәжірибесінен үйренеді. Адам өзінің табиғатында көпшіл, сондықтан да бұл өмірде жалғыз қалмайды, доссыз және таныссыз жүре алмайды. Егерде, кім де кім өзіне күнәһар, зұлым ниетті, алдамшы адамды дос етіп таңдаса, онда оның сол зұлым қасиеттерінің барлығы сол адамға көшетіні тәжірибеден белгілі. Ол өзінің бойындағы жақсы қасиеттерінен бірте-бірте айырылғанын, өзінің жексұрын және күнәһар адамға айналғанын байқамай да қалады. Егерде, адам өзімен сұхбаттасып, әңгімелесуге Алланы тануға ұмтылған тәубәшіл, әдепті-инауатты адамды таңдап алса, онда күн өткен сайын, бірте-бірте сол адамның қайырымды қасиеттерін, берік сенімін, Жаратқанның жаратылысын білуге деген құштарлығын өзінің бойына сіңіреді. Сөйтіп, ол өзінің жүрегіндегі жағымсыз қасиеттерден арылады. Адамға оның достары мен қоршаған ортасына қарап баға беретінін ұмытпа… Беті түзу, таза айнасыз адам өзінің сыртқы кемшілігін көре алмайтыны сияқты, адамға да: тәубәшіл, адал, шыншыл, әдепті-тәрбиелі, оның – рухани кемшіліктерін, жүрегіндегі құпия кінәраттарын, сөзімен, не үлгісімен көрсете алатындай оның өзінен де артық қасиеттерге ие, сенімі берік дос керек. Ол туралы Алланың Елшісі: «Бір мұсылман – екінші мұсылманның (немесе: мұсылман – мұсылманның) айнасы» – деген».
Сұхбатқа мұқтаж болған адамның бірі – Абайдың өзі. Ой сыңарын іздеп, иен далада жалғыз өзі құмығуға дейін барған ондай дана сирек. Өзімен-өзі оңашаланған, не жалғыз сезінген әулиелердің айналасында ақыл қосар шәкірті болған. Өкінішке орай, Абайға ондай бақыт бұйырмады. Сондықтан да, «Бірінші сөзінде»:
«Ғылым бағу? Жоқ, ғылым бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ. Білгеніңді кімге үйретерсің, білмегеніңді кімнен сұрарсың? Елсіз-күнсізде кездемені жайып салып, қолына кезін алып отырғанның не пайдасы бар? Мұңдасып шер тарқатысар кісі болмаған соң, ғылым өзі бір тез қартайтатұғын күйік… Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, иә, оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ», – дейді құсаланып.
Сөйтіп, ақ қағаз, қара сия оның жанын жұбататын ой серігіне айналды. Абайды мұқым өлеңдеріндегі жалғыздық сарыны да осы сұхбатсыз күндерін сұрықсыз өткен өмір есебінде сезінуінен туған. Әйтпесе, қуат-қайраты бойындағы тура қырық жастағы жігіт ағасының:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек,
Ашуың, ашыған – у, ойың – кермек.
Мұңдасарға кісі жоқ сөзді ұғарлық,
Кім көңілді көтеріп, болады ермек? –
деп күйзелетін, немесе:
Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да,
Алдамаған кім қалды тірі жанда?
Алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім,
Жалғыз-жарым болмаса анда-санда, –
деп күңіренетін, тіпті:
Сеніскен досым да жоқ, асығым да,
Ақыры өлең қылдым, жасыдым да.
Көрмеген көп дүние көл көрінді,
Кірлемеген көңілдің ашығында, –
деп тарынатын жасы емес болатын.
Абайдың жан азабының қара иірімі:
«Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілгенде», «Құлағын салмас, Тіліңді алмас, Көп наданнан түңілгенде», «Сөзін ұғар ел» табылмай, «Моласындай бақсының, Жалғыз қалдырған – Жалғыздық!– еді. «Тап шыны – сол!» болатын.
Әрине, Абай:
«Шығар есігін таба алмай, уайым-қайғының ішіне кіріп алып, қамалып қалмақ, ол өзі де бір антұрғандық» – екенін білді.
Сондықтан да, «Өз жүрегімен тапқан», «үлкен сынмен табылған таза ақыл» дәнін өзі «ақылының елегінен өткізіп» барып, оны «мұсылман дінінің дөңгелегіне әкеліп, бір шалып келіп (байлап) отыратын» әдетке, яғни, біздің діттеген тақырыбымыз бойынша, сұқбатқа көшті. Бұл туралы Абайдың сырлас серігі Көкбай Жанатайұлы:
«Абайдың қысты күнгі бос уақыттарының бірталайында өзі оқып алған романдарды кейде ертек қылып, маңындағы жұртпен бірге, әсіресе, өзінің ұдайы қасында болатын ертегіші Баймағамбетке айтып беретін. Баймағамбет орыс романдарын бір айтқаннан жаңылмай ұғады. Ішіндегі Европаша аттарды да қайта сұрамайды. Содан кейін бірнеше күндер өткенде, өзі айтып берген ертектерін Баймағамбетке қайталатқызады да, ешнәрсеге алаңдамастан, бөгелместен қайтадан түгел тыңдап шығады», – деп еске алады.
Бұл да сұхбат. Бірақ даналықтың емшегін сауатын «бейнет сусыны» емес, саналы ой ермегі деңгейіндегі кәдімгі сынақ-жаттығу болса керек. Өйткені:
«… Бұл істерінің қайсысы болса да, Абайдың жалпы тыңдаушыға айтып отыратын өсиет үгітіне, келелі мәжілісіне, кітап оқып, білім табуына көп бөгет болған жоқ. Осы айтылғандардың барлығына бөгет болатын нәрсе болса, ол ел сөзі, ел тартысы болды».
Иә, Абайдың «жүрегін қырық жамау еткен»: «Етек басты көп көрсеткен», «Өзі ермей, ерік бермей қор еткен», ««Партия боп бөлінген» жұрттың осы бір таусылмайтын, жанды ығыр еткен «дау-шары» еді.
Сонда да, бар ықылас-назарын даналық мәйегінен нәр алуға арнады.
«Абай Европа ғалымдарының ірі пәлсафамен жазылған кітаптарын оқығанда, өзінің басындағы ой-пікірлерінің ірге негізін аналарға (еуропалық оқымыстыларға) оңай беріп, жіберіп отырған жоқ. Жұртқа өсиет қылып, өзге сөзін мысал қылып сөйлегенде, әрқашан өз ақылының елегінен өткізіп алып айтушы еді. Сондағы көп насихатының түп қазығы адамшылық, ақтық, әділет болса, осының барлығын да мұсылман дінінің дөңгелегіне әкеліп, бір шалып келіп отыратын».
Міне, тау`ил – ақыл сұқбаты, ой талқысы деген осы. Сондай «телміріп, терең ойдың соңына ерген» Абай:
«Шын мағынасында мұсылман еді. Бірақ, мұсылманшылығы – молда, қожа айтып жүрген сыртқы сопы, мұсылмандық емес, үлкен сынмен, терең оймен, өз жүрегімен тапқан мұсылмандық болатын. Бергі жерлердегі кітап сөзі, молда сөзі, шариғат жолы дегеннің барлығына сынмен қарап, діннің негізін, мақсат бағытын ғана алып, соны ақиқат діні қып қолданған. Абайдың діні – мұсылманшылдықтың ішінде осындай жолмен, үлкен сынмен табылған таза ақыл діні еді».
Әлгі, «илану үшін ойланамын» деп үнемі тәмсіл етіп отырудағы мақсаты да осы болса керек.
Имани сұхбаттың басты шарты – дін ғұламаларымен ақыл-ой бақасына барып, ақиқатқа өзінің де, оның да көзі жеткенше сөзді доғармау. Абай үнемі сондай сұхбат-мәжілісті аңсап, іштей дайындалып та жүрді.
«Сонымен Семейге бара жатқан уақытта, Семейдің Кәмали (Камалидден-Камаридден, Абайдың медреседегі ұстазы, Маржанидің алғашқы шәкірті) хазірет сияқты үлкен молдалармен, анда-санда бас қосып, мәжіліс те жасап қоятын. Осындай мәжілістер арқылы Семей қаласындағы қазақ, татар молдаларының барлығы да Абайдың дін мәселесіне әбден жетіктігіне көзі жеткен соң, бұл кісіні өз заманының ғұламасы сияқты да көрген».
Сұхбаттың басты талабының бірі – «дінсіздерге, әсіресе, дін-қарындастың дұшпандарына» қарсы тойтарыс беру болып табылады. Абайдың сұхбатқа тиесілі бұл сынақтан да өтуіне тура келді.
Шағын шаһар болса да 15 мешіті бар Семей қаласы ХІХ ғасырда Бұқара, Қазан, Уфадан кейінгі Орта Азиядағы руханият орталығының бірі болатын. Дін-исламның шариғатына таухид жүргізіп, фикхқа өзгеріс кіргізуге құқылы дамолла Абдолламен пікір тау`иліне барған Камалидден (Камаридден) хазірет дінаралық бақасқа өзінің орынына Абайды ұсынуы – оның ислам шариғаты мен философиясынан ғұламалық деңгейде білімі болғанын дәлелдейді.
«Сонымен, кейінірек жылдарда Семейге миссоинер Сергей деген кісі келіп, мұсылман дінін қорғаушы молда, имамдар болса, сөйлесемін – деп іздегенде, Семей қаласындағы мұсылман оқымыстыларының барлығы араларынан бір ауыздан Абайды сайлап шығарып, Сергейден жеңілмей, өз дінінің абыройын аман сақтап шығуына мешітке жиылып, мінәжат қылып, Абайға баға беріп, тілек тілеп жөнелткен».
Ғазалидің және өзге де «исламның құжат кепілі» атанған данышпандар бақс-сұхбат арқылы дін-дұшпанын жеңген адамды «толық адам», «дін кепілі» «дін қорғаны» деп атауға болатынын айтады. Бізде ондай пәтуалық құқық жоқ. Тек, мағрифаттану жолындағы иман шартының бірі – сұқбатқа қатысты Абайдың өзі басынан өткерген нақты деректі ұсынып отырмыз.
«Осы сөйлесетін күні Сергейдің қасында Семейдің көп поптары бар екен. Солардың кейбіреулері бір әредікте мұсылман дінінің ұсақ мәселелері туралы Абаймен дауласқысы келсе керек. Сонда Сергей: Сендер қойыңдар, Ыбырайым Құнанбаев сендердің тісің бататын адам емес. Ол заманынан озып туған адам», – деп поптарды тоқтатып тастап, Абайдың білімін мойындап, оған жоғары баға береді.
Басты дін қарсыласының осы сөзінің өзі Абайдың білім деңгейінің жоғарылығын, мағлұматының молдығын танытса керек.
Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,
Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат.
Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік
Ер табылса жарайды, қылса сұхбат.
Міне, мағрифаттануға тиесілі сұхбат жүргізудің парызын Абай осылай түсінген.
Сонымен, Мағрифаттану мен «толық адамға» – «камил инсанға» жеткізетін басты талаптың бірі де осы сұхбат – пікір алысу екенін ескерте отырып, ол әдіске осы тақырыпты игеру барысында біз де барынша мұқтаж болдық. Сол орайда көптеген шығыстанушы, дінтанушы, абайтанушы ғалымдармен – Сайфулла Моллақанағатұлы, Бауыржан Мұстафа, Сұлтан Ыбырайұлы, Әділбек Әміреұлымен ұзақ-ұзақ уақыттар бойы ой бөлістік, ойларымызды талқыға салдық. Солардың ішінде абайтану іліміне өзгеше дайындықпен келген арабтанушы ғалым Әділбек Әміреұлының бізге жазып берген түсінігін сол сұхбаттардың бір нәтижесі есебінде «Кемел адамға» тиесілі таным баспалдағы – «Ақиқат» туралы бөлімде қауым назарына ұсынатынымызды қаперге сала кетеміз. Ал, әзірге, ишаралы сұхбатқа ауысамыз.
Бізді осы Абайдың ішкі және сыртқы әлеміне қатысты сұлбасы анық сызылмаған бұлдыр ізденісіміздің тұсында көне қолжазбаларға деген ынта-ынтызар бізді тосын тағдырлы, көне жазуларды мүдірмей оқитын және мағынасы мен астарын, ишарасы мен емеуірінін түсіндіріп бере алатын, Ауғанстанда өмір сүріп, тарихи отанында ғылымға бет бұрған Сейфулла Моллақанағатұлымен «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығында жолымыз қосылды. Білім-пайымына, көне жазуларды асты-үстіне қосып жатық оқитынына, ең бастысы тәу`ил арқылы ислами философия мен қадыми түйінсөздерді пайымды түсіндіріп беруіне риза көңілмен, мен оны бірден ишара есіммен «Данышпан» деп атап кеттім.
Осы еңбекке кірісер алдындағы дайындық тұсында, жұмыс барысында да көптеген екеуара мүзәкәра өтті. Әсіресе, оған: «Бәдуәм» мен төрт саты – Шариғат, Тарикат, Мағрифат, Ақиқат және олардың ортақ ұғымдық кеңістіктері мен шекарасы қақындағы мағлұматтарды анықтайтын деректерді жия жүру – туралы өтініш білдіргенім есімде. Екі жылдан кейін ол маған: «Сіздің іздегеніңіздің тастағы тарихи дәлелі, міне», – деп, Түркістан қаласына жолымыз түскен бізді Қожахмет Яссауидің мавзолейіне ертіп апарды. Ғимараттың төрт қабырғасында ишарамен жазылған Шариғат, Мағрифат, Тариқат , Ақиқат туралы берген мағлұматы жалпы қадари қауым үшін әлі де беймағлұм жай. Сондықтан да, сұхбат арқылы ашылған емеуірін мен ишаралы мағлұматты әдеби тәсіл ретінде қолданып, тақырыпқа жалғастыра ұсынамын.

I.5. ЕМЕУІРІН МЕН ИШАРА

Сұқбаттың сыры мен сынын ашатын Ишара мен Емеуірін – ислами ойлау жүйесі мен Калам ілімінің ең маңызды мағыналық деңгейі, «толық адамға» тән сөз мәнері. Жоғары ғұламалық деңгейді білдіретін ерекшелік. Қасиетті Құран сөзінің астарлы мағынасын түсініп, түсіндіруге мүмкіндік беретін ақыл амалы. Қазақтың «Ымды білмеген – дымды білмейді» – деген қарапайым мәтелінің түпкі тегі де соны мекзейді. Мысалы. Ілгеріде келтіргеніміздей, Абайдың шариғи «Бәдуәмның» уағыздық астарын үстірт түсінгеніне көңілі толмаған, өзі «Калам» ілімін терең түйсінген ғұлама Құнанбайдың: «Мағрифатсыз – Шариғатта, Тариқат та, Ақиқатта жоқ емес пе», – деп ұлына ескерту жасауында, Мағрифаттың – ислам дүниетанымының негізі ұстыны және шешуші ағарту тұғыры екендігін ишарат еткен емеуірін жатыр.
Ал, ишараттың өзі де дербес бір мағынаға ие тылсым ұғым. Ишаратсыз иман да, білім де, ғылым да, демек, Шариғат та, Тариқат та, Мағрифат пен Ақиқат та жоқ. Бұл – ғылымның астарын емеуірінмен тереңдеп түсінудің ең әдепті және нәзік әрі терең жолы.
«Сопылық пәлсапаның ойлау жүйесінің өзіне тән үш түрлі әдісі мен ерекшелігі бар. Олар, айтар ойының түпкі мақсаты:
«1/. Символикамен – ишарамен 2/ Аллегориямен – шендестірумен 3/ «Құпия біліммен» – «Сыр сақтаумен» жеткізу болып табылады.
Яғни, «ғашықтың (Жаратқан жарға сүйіспеншіліктің) тілі – тілсіз тіл», сондықтан да, оны «көзбен көріп», естіп емес, «ішпен, денелеп (түйсікпен) білу» (Абай) керек. Ендеше, ғылымды, ғылымның ишаратын дұрыс түсініп, өзің өзгеге дұрыс ишарат жасай (көрсете) алатындай деңгейге жету үшін ол ғылымды бойыңа қалай сіңіру керек?
Ілгерідегі, Мағрифат – ынтамен ғана ақылдың шөлін оңайшылықпен қандыратын «бейнет сусыны» (Абай) емес дегеніміз де сол. Ол үшін Шариғат пен Тариқат қа тиесілі қатаң талаптың талқысы мен таңдауынан және тауқыметті еңбек өткелінен өткен соң ғана, ғылым Мағрифатын «терең оймен мейірленіп үйренбек керек».
Ал, ислами ойлау жүйесіндегі сұхбаттың, ишара мен емеуіріннің қандай биік мағына беретініне, бір ауыз сөзсіз мұқым исламның төрт ұстынының мазмұны «кірпішпен жазылған» Қожахмет Яссауидің мавзолейінің ғимаратындағы Ақсақ Темір ишара еткен сәулет туындысындағы ишарат пен шендестіруден (Аллегориядан) бастап, «сыр сақтаумен» – «құпия біліммен аяқтаймыз.
Әлқиссаны, батыста айдыны өзара созылып жылт-жылт көрінетін Сырдария мен мавзолейдің ортасындағы, яғни, ғимараттың батыс жағындағы ата-бабамыз, хандарымыз бен билеріміз «күнде кеңес құрған Күлтөбеге» (Қазір, «Қылует» атанып кетіпті) көтеріліп, көгілдір түсі аспанмен астасып жатқан мұнара мен сатылап кішірейген қос өркешті күмбезге көз салудан өрбітеміз. Не көрдік, не оқыдық!
А-Л-Ла-һу! –
Иә, көз алдымызда, аспанның пердесіне ойылып тұрып куфи жазу мәнерінде түскен – А-Л-Ла-һу! – деген жазудың кірпішпен өрілген сұлбасын көреміз.
Ұзақ-ұзақ жорықтарда әлем аспанының аясына көкжиектен көз сұғын қадап ғадеттенген Әмір Темірдің қиығына ең бірінші шаһардың мұнартқан мұнарасы түсетіні анық. Сол аңсарлы құмығу сәтінде «Алла!» деген қасиетті сөзді аспанға мұнаралы ғимарат арқылы ойып жазу ойына оралып, аңсарына айналды ма, кім білсін. Әйтеуір, дүние аспанын шайқаған Темір мынау дүниенің төрт бұрышынан күншілік жерден тұтас көрінетін әулиелер мекені Яссы шаһарындағы Күлтөбенің үстіне Алла мен Пайғамбардың құрметіне жанын пида етіп тірідей қылуетке түскен Қожахмет әулиенің рухына бағыштап, «А-Л-Ла» деген қасиетті сөзді еске салатын күмбез тұрғызуға пәрмен бергені анық. Алыстан мұнарланып, әсіресе, таң қараңғысы мен кешкі ымыртта анық та қанық көрінетін «А-Л-Ла» сөзін ишара еткені, оның қабырғалары мен күмбездеріне емеуіріні терең мағыналы сөздер жаздырғаны анық.

Тек, Шығыс Түркістанға төніп келе жатқан кәпірдің мәнжу қылышынан құтқарам деп жорыққа аттанған сәтінде «Алла!» деген жазудың сұлбасы бар Күмбездің ұшы көзге түсер-түспес жерге елу шақырым қалғанда әмірдің өзі де Алланың өзіне берген аманатын өзіне тапсырды. Құрылыс аяқталмады. Пайғамбардың жас мөлшеріне орай есептелген 63 метр болуға тиісті бас мұнарның жұмысы 37 метрге кеп тоқтап қалды. Қазір одан да пәс. Алғашқы «А» әрпінің қысқа көрінетіні де сондықтан. Ол да: әуелі Алла, содан кейін Пайғамбар – деген ишара. Ал, емеуіріндер кәрнездегі, белдеудегі, қабырғадағы, күмбездегі, маңдайшалардағы, есіктегі, діңгектегі, қабіртастағы өрнекті жазулар арқылы білдірілген. Сонымен:
Сейфолла Моллақанағатұлы: «Бұл сәулет ғимаратының мұнарасы мен күмбезінен бастап, ернеулер мен белдеулердегі, қабырғалар мен есіктердегі әр сызық пен таңбаның, әшекей мен өрнектің өз ишарасы мен емеуіріні, мағынасы мен мазмұны бар. Олар сырт көзге жәй өрнек сияқты көрінгенімен де бәрі де әріп, ал әр шаршыдағы әріп қосындысының өз мағынасы бар. Мұнда, сол жазулар арқылы Яссауи ұстанған софылық жолдың құлшылық қағидасы рет-ретімен ишара мен емеуірін арқылы білдірілген.

Жан тазалығы мен Тән тазалығы – имани мінәжаттың басты шарты. Алыстан шаршап-шалдығып келген зияратшылар мусалла қақпасынан кірген бетте моншаға кіріп, дәрет алып, ғұсылданып, тазарып, тәнін де, жанын да, ақыл-ойын да сергек қалыпқа келтіреді.
Мінәжат, батыс қабырғадағы Шариғат, яғни, иман-сенім қабырғасынан басталады. Өйткені, Алланы танудың жолы – Шариғат. Ең жоғарғы ернеу белдеуінде Шариғаттың басты шарты айтылған Құран Кәрімдегі «әл-Әнғам» сүресінің 59-аятынан: «Ғайыптың кілті (Алланың қолында) және оны (тек) Алла (ғана) біледі», “Үзіліп түскен жапырақ та», тіпті, жеті қат «жердің және теңіздің қараңғы тұңғиығындағы ұрық-дәндерге” дейін Аллаға аян» және олар «Алланың ашық кітабында тіркеулі тұр» – деген сөздер жазылған. Яғни, жаратылысқа қарап ойлануға шақырады, кез келген нәрсенің ашық кітапта тұрғандығы айтылады.
Алланың Хақтығына тафаккур жасап – иланып, толық сенген соң иман келтіру үшін сол жақтағы иман есігінен ішке кіресің. Намазхана арқылы өзіңнің имани сеніміңе орай иманның жеті шартын білдіретін жеті терезенің-бөлменің біреуінде иман келтіресің. Иманның жеті түрлері: 1.Тахқиқи, яғни, шынайы иман; 2.Тақлиди иман, тек еліктеу арқылы табылған иман, ол иманнан айырылып қалу қаупі басым. Сондықтан иманның осы сатысындағы адамдар міндетті түрде ол иман-сенімін күшейтіп, тахқиқи, Яғни, шынайы иманға көтерілуі керек. 3.Ижмали иман – иманды тілмен айтып, жүрекпен илану. Бұл: 4. Имани Мужмал, 5. Ижмали иман – түрі болып саналады. 6.Тафсили иман – ижмали иманды ашықтап айту тафсили иман болып саналады. Бұған: 7.Имани муфассал жатады…
– Әс-сабыр, Сейф-ул алла Моллақанағатұлы, өзінің «Он үшінші сөзінде» Иманның түрлерін Абай:
«Еңді бұл иман дерлік инануға екі түрлі нәрсе керек. Әуелі не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына ақылы бірлән дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел ыспат (дәлел, айғақ) қыларға жараса, мұны яқини (нағыз, шынайы) иман десе керек. Екіншісі кітаптан оқу бірлән, яки, молдалардан есту бірлән иман келтіріп, сол иман келтірген нәрсесіне соншалық берік боларға керек. Біреу өлтіремін деп қорқытса да, мың кісі мың түрлі іс көрсетсе де, соған айнып, көңілі қозғалмастай берік болу керек. Бұл иманды иман тақлиди (естіп үйрену, қазақтар оны «Құлақ молда» дейді) дейміз»,– деп түсіндіреді ғой.
– Иә.
– Бұдан кейін Абай: «Енді мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек. Яқини иманы бар деуге – ғылымы жоқ, тақлиди иманы бар деуге – беріктігі жоқ, иә, алдағанға, иә, азғырғанға, иә, бір пайдаланғанға қарап, ақты қара деп, иә, қараны ақ деп, өтірікті шын деп ант ететұғын кісіні не дейміз? Құдай тағала өзі сақтасын»,– деп, тура осы қабырғада жазылған иманның барлық қасиетін ескертіп өтеді ғой.
– Сонымен, Иманыңды келтіріп болған соң Алланы санамен, біліммен тануға мүмкіндік беретін Солтүстік, Яғни, Мағрифат қабырғасына ауысасың. Мұндағы жазулар мен емеуіріннің мазмұны – әуелі өзіңді өзің танып, Алланы – оқу-біліммен, жүрегіңді ағарту арықылы, яғни, мағрифат арқылы тануға бағыттайды. Қабірханаға кіретін есіктің маңдайшасындағы ойықта боялған кірпішпен: «Алланың елшісі айтты: Кім өзін-өзі таныса, ол расында (да) Раббысын да танығаны!» – деген хадис шәріп бар. Бұдан білім алушы кісілердің ең бірінші мақсаты – өзін-өзі тану керектігін байқауға болады. Сонымен қатар мағрифат қабырғасында: «(Бәрін де) Алла шешеді, (өйткені) ол (сен білген және білуге тиісті) барлық нәрсені біледі. (Ғылыммен, біліммен келген) Байлық-билік Аллаға тән (Алланың еркінде, бір Аллаға тиесілі). (Ғылым мен білім алуға берілетін) Бағыт-бағдар (да) Алладан. (Ол) Ең (қүдіретті) күшті Алла. (Алла) Мәңгі-бақи бар. Ол ұлы», – деген білім-ғылымға бағыт-бағдар, мен мазмұн, міндетіне – баға берілген аят жазылған.
Кесененің шығыс қабырғасы – Тариқат фасады. Онда Алланы танудың жолдары ишара етілген. Сен таңдаған жолдың иесі: «Алла пәк, Аллаға мадақ (тағзым) болсын (ет)! Алла ең ұлық (Хақ иесі, Ақиқат)», – деген сөздер бар. Солтүстіктен бастап оңтүстіктегі ойыққа дейін зікір сөздері, Яғни, тасбих, тахмид және такбир сөздері жазылған. Бұл – Қожахмет Яссауи ұстанған Тариқат қа тән мінәжаттар. Мұнда, осы жолды ұстанған тариқатшыларға қаратыла айтылған: «Зікір – адамға шабыт сыйлап, қанаттандырады, яғни, ол – адамның мақсатқа жету жолында жұмсайтын қуат көзі. Зікірсіз адам да, қоғам да өшіп қалады», – деген ишара-емеуірін.
Оңтүстік сағана – Хақиқат есігі. Алдыңғы үш қабырғадағы ишара мен емеуірін уағыздардың тұжырымды тұспалы. Барша игілікке жеткен адам өмірдегі шындыққа тура қарауға міндетті. Руханияттағы бұл саты Хақиқат деп аталады. Маңдайшада: «Әулиелердің есігі – бақыттың кені» – деп жазылған. Демек, иман-сенім кәміл (Шариғатты мойындадық), содан кейін мағрифаттандық (Хақты біліммен таныдық), тариқатымызды (тура жолымызды) таптық, енді сол ырыздықтың игілігіне апаратын Ақиқат есігі – әулиенің («Әулиа уллаһ» – Алла тағаланың досының, яғни, Яссауидің) есігі осы, – деген емеуірін-ишара. Есіктің екінші жақтауындағы маңдайшасында: «Әулиені сүйю – бақыттың кілті!» – деп жазылған. Құдай-и Хадисте: «Кім менің әулие құлдарыммен жауласатын болса, мен оған қарсы соғыс жариялаймын» – делінген».
Міне, Қожахмет Яссауи кесенесінің сыртқы төрт қабырғасындағы Сейф-ул Алла оқымысты айтқан сыр-құпия емеуірін мен ишара осындай.
Ал, Алланың сүйген құлының бірі өзі екеніне Темірлан еш күмәнданбаған. Оның куәсі – ишара мен емеуірінге толы мынау жұмбақ та сырлы ұлы сәулет ғимараты.
Хақиқат қақпасынан кіргеннен кейінгі – тайқазандағы, бағалы бұйымдардағы жазулардың да астары терең. Онда кәлима, шариярдың аттары және он екі имамға, күмбездің ең ең биік тұсында Әзірет Мәді мен Хз. Махдиге салауат айтылған. Соңғы пайғамбарлардың аттарының аталуы біз үшін тосын шешім. Оның ишарасы мен емеуірінін түсінуге біздің қиял-қиысымыз жетпеді. Біз үшін, емеуірін мен ишараны ғимараттағы жазулар мен белгілер арқылы түсіндіріп берген оқымысты Сейфолла Моллақанағатұлының осы дәрісі де үлкен сабақ. Мұндай нәтижеге жетеміз деп ойламасақ та, Түркістанға аттанып бара жатқан ғылым-қарындасымыз Сейф-ул Аллаға: «Күмбездің жазу мәнеріне назар салшы. Онда Яссауидің діни танымның осы төрт сатысы туралы сөздің жазылмауы мүмкін емес?», – деген өтінішімізді орындағаны үшін де мың да бір рақмет. Шындығында да, «Данышпан» десе – Данышпан екен. Алла разы болсын.

I.6. «СЫР САҚТАУ» НЕМЕСЕ «ЖҰМБАҚ ІЛІМ»

Ақиқат – Алланың дидарын көріп, пірге (бәлкім, әл-Қайымға) қол беріп, «тапқан шешеңнің мейірімі секілді… көңілің шын мейірленіп», барқадам тапқан баракатул мезет. Ал, сол бір айшықты шақта осы Ақиқат мәселесін жетік білетін ғұламалар дидарғайып сәтте Хақпен қалай тілдеседі? Әрине, дауыссыз – сұхбатпен, мағыналы ишара-емеуірінмен және «сыр тілімен», Яғни, «жұмбақ ілімнің» құпия қүдіретімен ұғысады. Осы үш талаптың біреуіне сының толмаса, онда Хақтың дидарын көруін – көрсең де, қол беріп, қауышып, тіл қатыса алмайсың. Демек, ғұмыр бойғы жасаған құлшылық, жиған иман, қылған ғибадат рәсуә кетпек. Өйткені, Абай айтқандай, Хақ иесінің сөзі – тілсіз сөз. Ол «тілсіз сөз»:
«…Ирада ғылымның бір сипаты …– кәләм, яғни, сөйлеуші деген. Сөз – әріпсіз, дауыссыз болушы ма еді? (Ал) Алла тағаланың (сөзі) – әріпсіз, дауыссыз… Алла тағаланың көрмегі, естімегі біз секілді көзбенен, құлақпенен емес. Көргендей, есіткендей болатұғын ғылымның бір сипаты».
Егер, сол дидарғайып шақта, Яссауидің зікір-мінәжатында айтылғанындай:
Үш жүз алпыс тамырың тебіренбесе,
Төрт жүз қырық төрт сұңқарыңды шақырмасаң,
Хаққа ғашық болғаныңның бәрі жалған – болмақ.
Өйткені, Абайдың:
Ғашықтың тілі – тілсіз тіл,
Көзбен көр де, ішпен біл, –
дегеніндегі «ғашықтық тілі» де осы «тілсіз тіл», яғни, үнсіз ғашықтық.
Ақиқатпен бетпе-бет келіп, Хақтың дидарғайыбын көрсең де, «ішпен біліп», үнсіз, яғни, тілсіз сұхбатпен, ишара-емеуірінмен, «құпия сырмен» сырласасың, сөйтіп, өзіңнің «жұмбақ сырыңды»-құпияңды ашасың. Абайдың әмбеге аян:
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла, –
дегеніндегі «адами жұмбағының» бір жан құпиясы осы «сырмен», яғни, «құпия тілмен» астасып жатқаны еш күмән тудырмайды.
Оған иманымыз кәміл.
Өйткені, бұл – Дидарғайыппен қауышып, табысудың, Жаратқанмен тұтасып кетудің басты шарты. Сондықтан да, «мінәжатында мін жоқ», Хақтың сүйген әулиесі Қожахмет Яссауидің өзі жәнәбтарына:
Хақ тағала рахматидиндин алар, достлар,
Рийазадатда сиирр (сыр) сөзидин билур, достлар –
Сопылық жолда құпия (сыр) сөздерді білер, достар,
Ондай құлдар Хаққа жуық болар екен», –
деп уағыз қалдырған.
Тариқаттық тарап пен Мағрифаттың мақамдарының мағыналық кілті осы – Сыр сөз, Сыр сөзі, сырлы сөз – құпия білім сөзі. Мысалы, мұндағы Ғашықтық – Алла тағалаға ғашықтық, мұндағы Махаббат – Аллаға махаббат. Софылар мен тақуалардың сұхбат барысында қолданатын ишаратты-емеуірінді, сыр сөзінің астарлы мағынасы бойынша: Жар – Алла. Асыл тас, гауһар – иман сауаптары, Арақ, шарап – иман. Шайыр-философ Омар Һаямның ындыны қанбайтын шарабы – осы иман сусыны. Софы Шәкерімнің: «Ақ арақ іш, Таза арақ іш» – дегендегі арағы да – сол сауап сусыны.
Ал, «Сыр сөзінің» мағынасы «құпия сөзден» де кең, сырлы, астарлы, емеуірінді, сақтаған сырыңды, жұмбағыңды дыбыссыз білдіретін тылсым ұғым сияқты. Мәселенки, жоғарыдағы Яссауидің «Хикметіндегі» «Үш жүз алпыс тамыр» мен «444 сұңқар» деген «сырлы сөз» не мағына береді екен? Сізді білмеймін, бізге беймағлұм. Сол «үш жүз алпыс тамырды» иітіп, 444 сұңқарды ұшыру үшін, Абай айтқандай:
Бір тәуір дос,
Тым-ақ керек,
Ойы мен тілі бөлінбес.
Сондықтан да, Абайдың:
Досы жоқпен сырлас,
Досы көппен сыйлас.
Қайғысыздан сақ бол,
Қайғылыға жақ бол, –
деуінде де сондай астарлы мағына жатыр.
Абай үшін «сыр» сөзінің мәні, біз күнделікті қолданып жүрген сырдаң «сырласу» деген ұғымнан әлдеқайда қасиетті, терең, Жаратқандық деңгейдегі «құпия сырдың» сыпатына ие ұғым. Оның:
Алласыз дос таппады, сыр таппады,
Неше мың жыл кезсе де төңіректі, –
деуі де сол ұғымның кепиетті қасиетін растайды.
«Дос, сырлас» іздегенде Абай жұбажонды жұқа жандарды емес, бойында «үлкендік қасиет бар, ішінен өзін өзі бағалап, есеп қылатын адамды»:
«Яғни, надан атанбастығын, жеңіл атанбастығын, мақтаншақ атанбас­тығын (ойлап), әдепсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, сұрамшақ, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді … жарамсыз қылықтардан сақтанып, сол мінездерді бойына қорлық біліп, өзін ондайлардан зор есептейтін» естіні іздейді. Өйткені, «Бұл мінез ақылдылардың, арлылардың, артықтардың мінезі. Олар өзімді жақсы демесе, мейлі білсін, жаман дегізбесем екен деп азаптанады».
Хақ алдындағы сырды бөлісу үшін де, Абай осындай «үлкендік мінезге ие» сенімді, сырлы, білімді, иманы берік, әділ де адал досты іздеді. Өкінішке орай, мінезіне – білімі, біліміне – мінезі сай орнықты пенде қай қоғамда болсын қашанда сирек. Сондықтан да Абай өзімен сырласатын деңгейдегі:
«Есті кісіні тауып құрметтейін десе – әділет, ұят, нысапқа есті кісі елде жоқ. Қулық, сұмдық, арамдық, амалға елдің бәрі де есті» боп шықты.
«Аллаға дос, сыр сақтайтын» жанашыр таппаған Абай, «екі жағына үңілсе де»:
Ем таба алмай,
От жалындай,
Толды қайғы кеудеге.
Сырласа алмай,
Сөз аша алмай
Пендеге, –
деп торыға шағынды.
Өйткені, сыр ашу үшін жәй қысыр сөзді қуырып, тіл безеп, «көңіл көтерер» жеңіл ойдың иесі керек емес. Керісінше, Хақтың сырына қанықтыратын, тариқатшыл софы оқымысты Әбді-Қадыр Иса айтқандай:
«Беті түзу, таза айнасыз адам өзінің сыртқы кемшілігін көре алмайтыны сияқты, адамға да: тәубәшіл, адал, шыншыл, әдепті-тәрбиелі, оның – рухани кемшіліктерін, жүрегіндегі құпия кінәраттарын, сөзімен, не үлгісімен көрсете алатындай өзінен де артық қасиеттерге ие, сенімі берік дос керек. Ол туралы Алланың Елшісі: «Бір мұсылман – екінші мұсылманның (немесе: мұсылман – мұсылманның) айнасы», – деген «жүрегі айна» дос керек болатын.
Абай тура осындай, «жүрегіне айна» боларлық дос іздеді. Өйткені ол:
«Кімге достығың болса, (сол) достық(тың) – достық шақыратынына» – кәміл иланды.
Сондай бір бұйығы тартқан шақтарда адал тілекпен қалың қауымға қарата:
«Енді біліңіздер, ей, перзенттер! Құдай тағаланың жолы деген жол – Алла тағаланың өзіндей ниһаятсыз (шексіз, мәңгілік) болады. Оның ниһаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді», – деп салауат айтты.
Сөйтіп, Абай «иманигүлге» жеткізетін:
«Егерде сен қоғам арасында жүрсең, онда сен ең кемел адамдарды тауып олармен достас. Сөйтіп, жаман адамдардың жаман қылықтарынан бойыңды аулақ ұста. Бір адам туралы білгің келсе, оның досының кім екенін сұра. Өйткені, әрбір дос – өзінің досының тәлімін жалғастырушы», – деген ұстанымға лайық сырлас табуға ұмтылды.
Дана текті ой иесіне ол ұмтылыс жұбаныш әкелмеді, керісінше, білгенінің өзі – өзіне күйік боп жабысты. Ең соңында Жалғыздықтан – жабықты, ойдан – тарықты. Сондықтан да, «әм жабығып, әм тарығып»:
«Ғылым бағу? Жоқ, ғылым бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ. Білгеніңді кімге үйретерсің, білмегеніңді кімнен сұрарсың? Елсіз-күнсізде кездемені жайып салып, қолына кезін алып отырғанның не пайдасы бар? Мұңдасып шер тарқатысар кісі болмаған соң, ғылым өзі бір тез қартайтатұғын күйік, – деді үмітсіздікпен.
Неге сонша үмітсізденді? Себебі, ол өмір сүрген қоғам:
«Көп кісі – досым жетілсе екен демейтін, егер де жетілсе, бағанағы досына бір бітімі жоқ дұшпан сол (достың өзі) болатұғын» дәрілқарап дәуір еді.
Сөйтіп:
Ұрысса орыс,
Елге болыс,
Үйден үрген итке ұсаған, –
дәрілқарап дәуірдің дәбірлерінен бойын тартқан Абайдың қасында «енді»:
«…қу мен сұм қалды, олар өзі(н) де, (өзгені де) қуартпай, суалтпай тыныштық көрмейтін».
Соның бірі өзінің бауырына кіріп, бауырын тіліп жүрген, тікелей Құнанбайдың кепілдігінде жүріп жетілген «Жамантайдың баласы Көжек» еді. «Абайды күйіндіргің келсе – Көжекбайды жібер» – деген мәтел де содан қалған. Соның кесірінен алты ай «мырзақамаққа да алынған» Абай күйінгеннен де оған қарата:
Жамантайдың баласы Көжек деген,
Әркімге өсек тасып безектеген.
Досын келіп досына жамандайды,
Шіркінде ес болсайшы сезед деген, –
деген ызалы мысқыл өлең шығарды.
Бірақ қанша ұмтылса да дос тауып марқадам таппаған Абай тура қырық жасында:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек,
Ашуың, ашыған – у, ойың – кермек.
Мұңдасарға кісі жоқ сөзді ұғарлық,
Кім көңілді көтеріп, болады ермек?, –
деп құмықты.
Неге «мұңдасатын адам» жоқ. Абай қалың елдің ішінде, ағайын арасында өмір сүріп, соның ішінде, А.Янушкевич айтқандай, Дала Демосфенінің-Құнанбайдың тәрбиесінде өсті емес пе. Бір сөзбен адам құнын шешетін, аз сөйлеп, көп мағына беретін билердің астарлы, емеуірінді, ишаралы, мағыналы, сұраулы, кесімді, шешімді сыр сөздерін бес жасынан бастап естіп өсті. Құнанбай билер келесі болған жерге бала Абайды алып барып, үнемі тыңдаттырып, соңынан сол сөздердің астарын сұрап, түсіндіріп отырған. Он үш жасында ел ісіне араластырған. Дана да қатал бидің сондағы қойған талабы: «Кісі болатын кісі: айтқан сөзіңді айтқаныңнан айнытпай, асырмай да, кем де қылмай, сөздің салмағы мен дығын, мысын дәл жеткізіп, оған берілген жауапты да әлгі адамның айтқан қалпындағы қас-қабағы мен дауыс ырғағын сол қалпында айтып келуінен білінеді. Өйткені, сол сөзден сәлем жолдаушының да, жауап берушінің де бар сыры, көзқарасы, дығы мен мысы білінеді», – деген ұстаным болатын. Аға сұлтандыққа таласқан кезде Шалғынбай төренің: «Құнанбай қара мен қаракөктің айырмасын біле жүрсін», – деген ишарасына Құнанбайдың: «Мықты болса бопсаға шыдасын» – деген жауап сәлемінде сондай терең емеуірінді астар жатыр. Бір-бірімен осындай ишаралы, мағыналы, астарлы сөз арқылы тіл қатысу Шыңғыс елінің дәстүрлі сөйлеу мәнеріне айналды. Мән-жайды емеуірін, ишарасыз, түйінсөзсіз жайдақ сөзбен баяндап берген адамға: «Қырт!» – деп баға беретін дегдарлардың шетін біз де көрдік.
«Қашан жиырма бес жасқа келіп, тіс қағып қалғанша, сол шырмауыққа мен де оратылдым. Зады, Абай ауылының шешендік, шежірелік дәстүрі үшке бөлінеді. «Сырт Шыңғыстың» сөз ұстаған қарттары қарасөзді екпіндетіп, түйдектетіп: «Әттең, заманым өтті-ау, қайтейін!», – деп разылығы мен наразылығын араластыра, сөз арасына өзінің көңіл күйін қосып, ашық сөйлейді. Әрине, әсерленесің. Түйген ойыңа сол әсер араласып кеткендіктен де, «қызыл желді» уыстағандай боп пікір қорыта алмай қалатының болмаса. Ал, екіншісі, Шыңғыстың шығыс беткейіндегі «ой адамдары», яғни, Ойдың шешендері мен шежірешілері. Олар, әңгіме арасына бір «түйін сөзді» қосады да, сол түйін сөзді ойнату арқылы барлық мәселені шешетін. Егер, оны мазмұндап айтып жатсаң, ішінен «қырт екенсің» дейді де, баяндалатын оқиғаның желісін түлкі жортаққа салып, адастырып кетеді, не қисынсызды қисындырып айтады. Үшінші және көпшілікқолды тәсіл, ол – мақтан қосылған еспе шешендік. Олардың білмеймін дейтіндері болмайды, бірақ, біліп айтқаны тағы да мардымсыз келеді. Тыңдағанда – ұйып тыңдайсың, ойыңа тоқи бастағанда, айтқандары шетінен сетінеп, баяндаған оқиғалары бір-бірімен қабыспай кетеді. Одан көрі Қиябайдың қыңыр сөзі әлдеқайда мағыналы, ойлы болып шығады.
Мен, осы Ой Шыңғыстың дегдарларының шырғасына жас кезімде көп түстім. Ауылдағы мен естіп, білген, қиығы анық оқиғаны, Алматыдан арнайы Абай туралы дерек жинап, ел аралап қайтқан қаламгерлер мен зерттеушілер мүлдем басқаша жазатынын байқадым. Тіпті, олардың арасында ел мен жер тарихы туралы менің жазғандарыма күдікпен қарап, мақаламды қайтарып бергендер де болды. Содан, жетпісінші жылдардың ортасында мұның мәнісін байыптап тұрып зерттедім. Сөйтсем, ой шешендерінің бұлай қитұрқы жасауының себебі мынада екен. Абай ауданына айына кем дегенде бір қаламгер, не зерттеуші ат басын тірейді. Әрине, тиісті пәрменді мекемелердің құзырхаттары мен бір уәкіл ертіп жүреді. Олардың бәрі де Абай туралы кеңірек білгісі келеді. Әдетте, олар Семей арқылы әуелі Бөріліге келеді. Шежіреші адамның енді айта бастаған әңгімесінің желісін бұзып, сөзін бөліп, Абай туралы енді өзі түсіндіруге көшеді. Бір рет емес, бір адам емес, ондаған жылдар бойы осы үрдіс қайталана береді. Әбден мезі болған Бөрілідегі, Қасқабұлақтағы, Жидебайдағы, Қарауылдағы, Мұқырдағы, Құндыздыдағы шежірешілер оны намыс көріп: «Бұлар бізді неге ақымақ қылады. Өздері бәрін біліп тұрса, бізді мазалап, бір қойымызды сойдырып, неге шығынға батырады. Одан да түлкі жортаққа салайық. Обалын өзі көтерсін. Мүмкін ой түсер», – деп өзара келісіп алады.
Содан, әлгі сөз сұраған адамның қылығына орай, Бөрілідегі адам, мысалы, Бекен Исабаев дейік: «неғылайыны болсын», «неғылайынсыз болсын», «неғылайын бұған жүрмейді» – деген сөзді әңгіменің арасына қосып жібереді. Келесі шежіреші қарт соған қарап, алдыңғы адамның: «Күн шығыстан неғылайындап атқан кез» деген сөзін ести салып: «Иә, ол дұрыс айтады, бірақ, сәл жаңылыпты, ол кезде күн сәскеге неғылайындап әзер жеткен кез» – деп бір сөзге «өзгеріс» жасайды, сөйтіп, «сәске мезгілі» Жидебайдағы Қабыш Кәрімқұловтың түзеуімен: «Ол адам уақытын ауыстырып алыпты, күн талтүсте неғылайындап тұрып алған кез болып» шығады. Мұқырға жеткенде Жүмакүлбай қушыкеш қарт: «Айтқаны тұп-тура, әттең, ол кезде күн екінтіге ауып кеткен еді» – дейді. Сөйтіп, Құндыздыға жеткенде Шәкір Әбенов өзінің тура мінезіне салып, бірден кесіп-пішіп: «Оттапты олар, бұл кезде ымырт үйірілген болатын» – дейді. Содан қай сөзге сенерін білмеген әлгі адам: «Не боп кетті өзі, күн батыстан шығатын болғаны ма сонда» – дегенде қыңыр мінезді Шәкір: «Өй, өзің Абайды оқымаған екенсің ғой. Абайдың өзі айтты емес пе: «Батысым – Шығыс, Шығысым – Батыс боп кетті» деп. Білмесең, түсінбесең, бізді неге әурелейсің?», – деп дүрсе қоя береді. Әлгі адамның: «Иә, солай екен ғой» – деп мойындамасқа амалы қалмайды. Кейін соны малданып баспасөзде жариялайды. Оны оқыған қушыкеш шалдар: «Менің айтқаныма сеніпті. Жоқ, ана сөзді мен солай бұрып айтқамын» – деп өзара жымыңдасып, сөз жарыстырып отырады екен. Алматыда маған уәж айтып, өзіме Абайды үйреткендердің біразы сол адамдар екен».
Міне, осының барлығы сонау арғы билер дәуірінен Құнанбайға, Құнанбай арқылы Абайға, Абай арқылы ел-жұртқа кеңінен жайылған емеуірінді, ишаралы, астарлы мағыналы «сырлы сөздер». Қисыны келген соң айта кетейін, сол әдеттің тамтығы бізге де жұғысты болды. Құнанбай мен Абайдың «сырлы сөзін» жеріне жеткізе білетін Қайым Мұхаметханов марқұммен кейде «осылай қайымдасып кеткенде», тіпті, сол елдің шешендерінің біріне саналатын Жәнібек Кәрменовтің өзі түсінбей қалатын. Сонда Қайым дегдар: «Тұрсынның сөзінің эпицентрін тапсаң, бәрін түсінесің. Тек эпицентрін тап!», – деп ақыл қосатын жанындай жақсы көретін әнші бауырына. Әрине, ол ғадет сол Қайыммен бірге кетті. Заманмен бірге адамдардың сөздік қоры, сөйлеу мәнері, сөзге деген ынтасы өзгерді. Емеуірінсіз, ишарасыз, астарсыз, тура және үстірт баяндау ғадетке айналды. Мейірің қанып сырласатын орта азайды, сырлас сиреді, тіпті, Абай айтқандай:
Алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім,
Жалғыз-жарым болмаса анда-санда, –
деген пұшайман күйге түскен кезіміз де аз емес.
Себебі мұңдасу үшін де, сырласу үшін де «сыр сақтайтын», шыншыл, аңғарлы, сыншыл адам керек. Ал, «шыншылдықтың» да өзіне тиесілі шарттары бар. «Оқымыстылар шыншылдық категориясын әр қалай бағамдайды. Сол шыншылдықтың басты талабы мен мағынасын «исламның кепілді құжаты» имам әл-Ғазали:
«Сен біліп ал, «сыддық» ұғымы мынадай мағынада қолданылады: сөзіңнің шындығы, мақсатың мен ұмтылысыңның шындығы, тәуекелге барған ісіңнің шындығы, істі орындау барысындағы шындық, әрбір әрекетіңдегі шындық және дін сатыларына ұмтылғандағы шындығың. Егерде, кім де кім, аталған ерекшеліктердегі шындықты игерсе, сол адам нағыз «сыддық» болып табылады», – деп түсіндіреді.
Соның ішінде осындағы бес талаптың әр қайсысының тікелей өзіне тән мағынасы бар, мысалы: 1. «Сөзіңнің шындығы» – тіліңді өтіріктен сақтау және берген уәдеңде тұру; 2. Мақсатың мен ұмтылысыңның шындығы – ілгері ұмтылған барлық ерік-жігеріңнің тек Хақтың қалауы мен алғауына ие болуына бағытталуы; 3. Тәуекелге барған ісіңнің шындығы – Хақ үшін тәуекелге барған батылдығың; 4. Істі орындау барысындағы шындық – сол іс-әрекеттен туындайтын қиыншылыққа сабырмен төзе білу, 5. Іс-әрекетіңнің шындығы – Адамның көзге көрінетін іс-әрекетінің оның ішкі жандүниесімен сәйкес келу шындығы, яғни, іс-әрекетіңде жалғандықтың болмауы және әрекетіңнен алдамшылық пен көзбояушылықтың болмауы – деген ұғымдық аяларды қамтиды.
Алайда, мұндай талапқа толық жауап беретін, қатал сынақты сынға сабырлық танытып, бопсаға шыдайтын, «айнымас дос» табу – мүһминдердің өзін бір-біріне арандатып, «бөліп ал да билей бер» деген саясат ұстаған дәрілқарап дәуірде мүмкін емес болатын. Өйткені, әрекеге еліргендер, «үйден үрген иттер»:
Ескі досын көргенде,
Есебі жоқ ант ішіп,
Аруақ, құдай айтысып,
Сыр алғалы айттым деп,
Жауыңды алдап қайттым деп,
Құдайдан қорықпай, антұрған,
Иман жүзін тоздырды.
Онымен де қоймай:
Бауырыңа тартқан,
Сырын айтқан
Сырласы сырт айналды.
(Ақыры) Ол қаны бұзық ұры, қар,
Қапысын тауып, – оны алды.
Иә, өзге емес, Абайдың сенісіп сыр алысып, татулықпен қырық жыл қапталдаса өмірін бірге өткізген Ербол, Жиренше, Оразбай сияқты «сырластары сырт айналды». Олардың арасына жік түсірген – қыр-елінің жөн-жорасына негізделген дәстүрлі тіршілік заңы еді. Бірақ, Тұрағұл Абайұлы: «Әкем өлгеннен кейінгі бар жақсылықты Оразбай ауылынан көрдік. Шын жанашырлық, бауырмалды ағайындық танытты», – деп жазуына қарағанда, Оразбайдың ағайынаралық өкпеге Абайды қимағаны байқалады.
«Сыр сақтай» алмайтын достықтан әбден зәрезеп болған Абайдың ашына назаланған шағындағы көңіл-күйі – зар күйі оның:
Өкінішті көп өмір кеткен өтіп,
Өткіздік бір нәрсеге болмай жетік.
Ойшылдың мен де санды бірімін деп,
Талап, ойсыз, мақтанды қалдым күтіп.

Үлгісіз жұртты үйретіп, қалдық кейін,
Көп надандар өзіне тартар бейім.
Арылмас әдет болды күлкішілдік,
Ыржаң-қылжаң ит мінез дегендейін.

Тура тілді кісіні дейміз орыс,
Жиреніп, жылмаңдықты демес бұрыс.
Жылпылдақтан айрылып, сенісе алмай,
Адамдықты жоғалтар ақыр бұл іс.

Сенімі жоқ серменде (шерменде) сырды бұзды,
Анық таза көрмейміз досымызды.
Қылт етпеге көңілдің кешуі жоқ,
Жүрегінде жатады өкпе сызы.

Дос-асықтың болмайды бөтендігі,
Қосылған босаспайды жүрек жігі.
Біздің доспыз, асықпыз дегеніміз
Жалғандықтан жасалған көңіл жібі.

Сеніскен досым да жоқ, асығым да,
Ақыры өлең қылдым, жасыдым да.
Көрмеген көп дүние көл көрінді,
Кірлемеген көңілдің ашығында.

Құдай берген бұл достық – кәннің (кеннің) бірі,
Мұңдасқанда қалмайды көңіл кірі.
Қолдан достық жасап ем болар-болмас,
Итмұрындай наданның жыртты бірі.

Сол досты сая таппай іздейді жан,
Жоқтайды күңіреніп, қозғалып қан.
Жау жабылса, бұзылмас жан көрмедім
Артық жолдас таппадым татулықтан, –
деген өлеңінде барынша толық ашылған.
Сөйтіп, «сырласарға дос таба алмаған» Абай:
Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да,
Алдамаған кім қалды тірі жанда?, –
деп күйінді.
Сонда да, зарыға дос, сырлас іздейді. Үмітін үзбейді. Ол өзінің осынау құмығулы күйін:
«Бірақ осы жалығу деген әрнені көрем деген, көп көрген, дәмін, бағасын, бәрінің де баянсызын біліп жеткен, ойлы адамнан шығады. Соншалық ғұмырының баянсызын, дүниенің әрбір қызығының ақырының шолақтығын көрген-білгендер тіршіліктен де жалықса болады. Бұлай болғанда ақымақтық, қайғысыздық та бір ғанибет екен деп ойлаймын» [1, 454], – деп жеткізеді.
Құсалы көңіл бұған да қанат таппай, тұңғиық ойға батырып, ақыры:
Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей,
Мен келмеске кетермін түк өндірмей.
Өлең шіркін өсекші, жұртқа жаяр,
Сырымды тоқтатайын айта бермей, –
деп дүниеден бетін теріс бұрғызады.
Ақыры Абайдың өмірі «сырлас» таба алмай құмығумен өтті.
Абайды былай қойғанда, тіпті, медіресе бітіргендіктен де Хақтың сырын білетін большевик ақын С.Сейфуллиннің өзі «сыр сақтау» туралы:
Нағыз достар, бір-ақ қалып,
Шындап берік сүйіскен.
Бір-біріне сыр ақтарып,
Сыр түйінін түйіскен.
Әр адамның ішкі сыры,
Берік қойма сақталған.
Сол қойманың бір түкпірін,
Достың – досы ақтарған.
Кейде ашуға сол түкпірді,
Іздейді жан жақынын.
Шертеді жан сырлы жырды,
Сырлас жанын шақырып, –
деп мұңға батты.
Иә, кеше де, бүгін де, «ойлы адаммен»:
«Мұңдасарға кісі» аз, «сөзді ұғарлық»,
«Бірен-саран болмаса анда-санда».
Тақырыбымыз Хақ пен Ақиқатқа қатысты алмағайып-дидарғайып белгісіз дүниеге қатысты болғандықтан да, осы ишара, емеуірін, «сыр сақтауға» орай айтылған мына:
«Адамның жанын алғанда Әзірейілдің беті түрлі-түрлі болып көрінеді екен: бірінші – от боп, екінші – қара боп. Бұл екі бет кәпірлерге (құдайсыздарға) көрінбек… Қара бетін – өсекшілер, ұятсыздар (яғни, сыр сақтамайтындар) көрер. Ғазап жүзін – күнкәрлар көрер. Рахмет жүзін – пайғамбарлар көрер. Әулие жүзін – момындар (мүһминдер) көрер», – деген жаза риуаиятын назарға ұсынамыз.
Болжаулы-болжаусыз риуаият қой. Қазақта да: екі бетті, қара бет – деген тұрақты сөз тіркесі бар. Мүмкін, осыны ишара еткен шығар, кім білсін. Дегенмен де, «Сырын білмеген аттың да сыртынан жүрме» – деп тегін айтылмаса керек. Әйтеуір, Көжекбайларға бір жазаның бары анық сияқты. Мүмкін, ол жаза әділетті де шығар. «Мың асқанға, бір тосқан болмауының» өзі де әділетсіздік емес пе?!.
Абайдың өзі де:
«Біз жаратушы емес, жаратқан көлеңкесіне қарай білетұғын пендеміз. Сол махаббат пен әділетке қарай тартпақпыз, сол Алланың хикметін біреуден біреу анығырақ сезбекпен артылады. Инандым, сендім демек инандырамын, сендіремін деген емес», – демеп пе еді.
Иә, «сырласымыз сырт айналмаса екен» деп тілейміз.
Осымен, Мағрифатқа жетудің пендеауи жолы туралы тәфсірімізді тәмәмдаймыз да, енді сол «толық адам» деңгейіне жетуге мүмкіндік беретін, пиғылын пейілге жеңдіретін рухани азыққа – жан азығына қарай ойысамыз.

ЕКІНШІ ТАРАУ: «ӨЗІҢДІ ӨЗІҢ КҮЗЕТ, КЕЛ, ШЫРАҒЫМ!..»

Талдау амалына ашық ишара: Шын мәнінде де, Мағрифатсыз – оқу-ағартуынсыз, білім-ғылымсыз мына жалғанның сыры қалай ашылар еді, заман қалай дамыр еді, адамзаттың ақыл-ойы қалай жетілер еді?
Ал, мұндай ишара, сопылық ойлау жүйесінің ең буынды тарамысының қатарына жатады.
Мағрифат – сол жүйкенің күре тарамыс-тамырының бірі екенін қаперден шығармасақ, онда бұл сатының да талай Тариқатты талқыдан өтіп, бізге ширатылған шындығы жеткені анық. Біз сол ширатылған тұжырымдарды адамның өмір жолындағы негізгі-негізгі үш буынға бөліп:
1. Балиғатқа толып, – ар тәрбиесі арқылы ақыл тоқтатуға жеткенге дейінгі шәкірттік тәлім жол;
2. Өмір мен ой-тәжірибесі толысып, жеке тұлға ретінде шешім қабылдай алатын тұлғалық жасқа жеткен тұстағы азаматтық, адамдық іс-әрекет;
3. Ақыл-қайраты толысып, оны өмірдегі әр түрлі харакет кезінде амалына қарай жұмсай алатын кемелдік кезең – деп қарастырамыз.
Өйткені, «Қара сөздегі» тәфсірлердің дені адам тәрбиесіне қатысты болғандықтан да және ол ғақлияттар әр жастағы адамдарға қаратыла айтылғандықтан да, оларды осылай топтастыра пайымдамасақ, бір пікір мен екінші пікір араласып, олардың ара жігі ашылмай, қайталанып кететіндей қауіп байқалды. Мысалы, талап туралы шәкіртке қойылатын: білім, ахлақ, ғылымға құштарлық – сияқты мәселелердегі көтерілетін әділеттілік, жан мен тән қуатының бастауы іспетті ортақ ұғымдар – ес білген, өмір көрген, өлім мен өмірдің мағынасын ажыратқан қақсал адамдарға қойылатын тура сол әділеттілік, ғылым, адалдық, махаббат туралы талаптармен аражігі ашылмай тәфсірленетін болды. Сондықтан да, ол талаптарды жастарына сай игеруге тиісті адамгершілік қабілетпен байланыстырып, қысқаша таныстырып өтеміз, бірақ, тереңдете талдамаймыз. Өйткені, ондай түбегейлі пәтуә жасау – біздің мақсатымызға жатпайды, кәсіби саламыз да емес.
Сонымен қатар, Абай да Мағрифат мәселесіне арнайы ислами таным тұрғысынан ғана тоқталмайды. Ол, Мағрифатты, тікелей адамның ішкі-субутиялық әлемімен – жан-тән қуатымен, жандүниесімен, илану иманымен, сезім-түйсігімен, адамдық қасиет-қадірімен, сезім тәрбиесімен, таным-түсінігімен, иба-әдебімен, зиялы зердесімен, түсінік-сауатымен, ар-ожданымен, әділет-шафқатымен, мейірім-қайырымымен, мақсат-тілеуімен, тәубә-шүкірімен, әс-сабыр-рақымымен, «суық ақыл, ыстық қайрат, жылы жүрегімен», «жан тазалығымен» байланыстыра пайымдайды. Яғни, адамның өзін-өзі тануы, өзін-өзі тәрбиелеуі, өзін-өзі әділетті өмір сүруге баулуы, бойдағы бар ақыл-зейінін, білімін – игілікке жұмсауы, қол қайратын – өнерлі іске жұмсап, әділетсіздік пен залымдыққа қарсы қолдануы, сөйтіп, «адамды сүйіп, Алланың хикметін сезуі» мәселесіне назар аударған. Бір сөзбен айтқанда, Абайдың «Қара сөздерінде» «Адамтану», немесе «Өзін-өзі тану» пәнінің негізгі өзегі қамтылады десек те болады.
Біздің ойымызша, «Қарасөздердің» шәкірттерге арнап жазылуы да тақырыптың осылай талдануына ықпал еткен және дала данышпанының діттеген мақсаты да сол. Сондықтан да, біз де Мағрифат деңгейіне жеткізетін міндеттер мен парыздарды, мінәжат пен ғибадаттарды бір-бірімен орайластыра қузап, Абайдың ойлау жүйесі мен ой желісі арқылы сабақтауды міндет етіп қойдық. Дегенмен де, еркін талдау да ғылымның бір тамыры болғандықтан, оның шартын орындап, тақырыбымыз – Мағрифат туралы ғылыми айналымда бар қисындар мен сатыланған құрылымдарды, дәлелдер мен дәйектерді, ондағы шығарылған тұжырымдар мен пікірлерді назарға ұсыну – парызымыз әрі міндетіміз деп есептейміз.

I. ӨМІР МЕН АҚИРЕТ ЕСЕБІ

Сонымен, Шариғат, Тариқат сатыларының сынақтарынан өтіп, Мағрифатқа кіргеннен кейін, ие мен киенің, қасиет пен кепиеттің, ар-ождан мен әділеттің, рақым-қайырымның, талап пен құштарлықтың, пейіл мен фиғылдың, ғылым мен әдептің сәулесін «жүрек айнасына» түсіріп, жанның бақилық-мәңгілік ұясына қарай қанат қағасыз. Ғибадат арқылы тәніңізді тазартып, енді сол жанның ішкі әлемін – сананы, илану түйсігін, пейіл-ықыласты тазартып, оны адамдық асыл қасиеттерге баулуға, яғни, Абай жиі және ең жоғары кемелдіктің, кемел адамның, біз жиі қолданатын «толық адамның» әлеміне бет бұрасыз. Кемелдікке жетуге ұмтылған сәби сананың ғұмыры осы ғибадат пен жан тәрбиесінен басталады. Әр сәт сайынғы кіршіксіз илануыңыз арқылы кемел күндердің қамы үшін жиған мына дүниенің рухани азығы – «жан сауытыңызға» ар-ождан өлшемі, ақыл нәрі, қуат шырыны болып сіңеді. Өйткені, адамның, тіпті, исі адамзаттың затиялық және субутиялық сифатының сауыты – тән мен жан. Өмір, осы екі қасиеттің бірлігін қамтиды, яғни, жаның бойыңда (тәніңде) тұрғанда – сен тірісің. Өкінішке орай, жан – Тәннің уақытша қонағы ғана.
Сіздің, Ғазалише айтса, «ақирет азығыңыз» да, Абайдың тілімен айтсақ, «жол азығыңыз» да, тақырыпқа бейімдесек, Мағрифаттың азығы да осы тән мен жанның бір-біріне ұя басуынан басталады. Ал, Мағрифаттың басты талабы: сол ұябасар жансарда мекендейтін жанның өлшемі – ардың тазалығын сақтау. Ар тазалығы сенің мұқым тіршілігіңнің құнын анықтап беретін, өзіңе өзің жүргізген ғарасат майданың. Мұхаммед пайғамбар айтқандай, өзіңе өзіңнің жариялаған жиһатың.
Сондықтан да, ең ауыр және ең жауапты саты осы Мағрифат. Оның өлшемі – Ар-Ождан.

I.1. Ар-ождан тәніңнің де, жаныңның да тазалығының кепілі. Хақтың алдында жандығыңда зәрредей (жарықтың, нұрдың көрінбейтін, бірақ Жаратқанға сезілетін жасуы) кіршік қалмауы тиіс. Сонда ғана Хақты – Ақиқатты тани аласың! Яғни, бұл саты – өзіңді өзің тірідей жұмақ пен тозаққа сап, қыл көпірден өтіп, қияметті басыңнан кешіріп шыққанмен тең мұғжизалық күй. Мұндай ғарасатқа тірі жан иесі шыдас бере ме, кім білсін, өйткені, кім өзінің басын – түп нәтижесі белгісіз тәуекелге тіге алады?!.
Міне, «қорықпас жүрек», «айнымас көңіл», «босанбас буын» осы арада керек. Өзінің адалдығына сеніп тұрған жан иесі болмаса, пенде атаулының дені қасам ішіп, ант беруден бойын сырт тартуының себебі мен салдары сонда жатуы мүмкін.
«Хайуанның жанынан адамның жанын артық қылып жаратқаны» да сондықтан шығар. Сенбесеңіз:
«… һәмма мақұлыққа да қара, өзіңе де қара, жанды бәрімізге де беріпті. (Сонда) жанның жарығын бәрімізге де бірдей ұғарлық қылып беріп пе? (Қарашы) Адам алдын, артын, осы күнін үшеуін да тегіс ойлап тексереді. (Ал) Хайуан артын, осы күнін де бұлдыр біледі, алдыңғы жағын тексермекке тіпті жоқ».
Өйткені: «…Адам баласы (екінші бір) адам баласынан – ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де ақымақтық.
«Озбақ үшін: «Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе», онда «тал бесіктен – жер бесікке» дейінгі аралықта», «күніне мың ойланып, жүз толғанып», «жүрегіңнің түбіне терең бойлап», «жан-жағыңа қарманып», «өз мініңді өзің қолға ал»;
«Күніне бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?», соны ар-ождан таразысына сал – дейді Абай.
Өзіңе-өзің берген есебіңді безбендеп, жақсылығың басым болса, жаныңды жадырататын ардың ұясы – жүрек. Жүрек болғанда да, тәнмен бірге тоқтайтын «ет жүрек» емес: «жүрек айнасына» түскен «құпияны жасыра алатын» жүрек», яғни, жанның айнасы – көңіл жүрегі. Сіздің фәни мен бақидағы барлық қам-харакетіңіз, пейіліңіз бен фиғылыңыз сол жүрек айнасында үнемі сағымданып көрініс беріп отырады. Абай жан қуатының үшінші өлшемі арқылы мұны:
«Орысша «впечатлительность сердца» (жүректің әсершілдігі, сезімталдығы) – дейді, яғни, жүректі мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңілдік, салғырттық – бұл төрт нәрсе бірлән кірлетпей таза сақтаса, сонда сырттан ішке барған әр нәрсенің суреті жүректің айнасына анық раушан (ашық, таза) болып түседі. Ондай нәрсе тұла бойыңа жайылады, тез ұмыттырмайды. Егер де бағанағы төрт нәрсемен жүректі кірлетіп алсаң, жүректің айнасы бұзылады, иә қисық, иә күңгірт көрсетеді. Енді ондай нәрседен оңды ұғым болмайды, – деп тігісін жаза түсіндіреді.
Жүрек айнасы – дербес талданатындықтан да, бұл арада осымен шектеле тұрамыз.
Ал «ар тазалығына» қатысты махшар күнінде алдыңнан шығатын бұл мәселелерді фәни мен бақидың талаптары арқылы салыстыра отырып, ізгілік туралы Абай:
«Амалус-салих (ізгі амал) әділетті уә мәрхәмәтті (мейірімді) болмақ, күллі тәнмен қылған құлшылықтарының ешбірі әділетті, мәрхәмәтті бермейді (ауыстыра алмайды)… Бәлки (мүмкін) әділет барша ізгіліктің анасы-дүр. Ынсап, ұят – бұл әділеттен шығады»; «… Әділет, шапқат (мейірім-қайырым) секілді біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың болса, ол жол – … ниһаятсыз жол, сол ниһаятсыз жолға аяғыңды берік бассаң …хас (нағыз) ізгі құлдарынан (қатарында) болмақ үміт бар, өзге жолда не үміт бар?», – дейді.
Ал, Шәкерім тура осы ойдың ұшығынан ұстап:
«Жоғарғы айтылған жаман әдеттерді жоюға бұлар (заңмен шектеу, жазалау – Т.Ж.) жеткіліксіз болғандықтан да, сол адал еңбек, білім үйренумен қабат, «АР БІЛІМІ» деген білім оқытылуға керек. Бұл ғылымды ақылды адамдар ойластырып, пән ретінде жазып, нәпсіні жойып, адам бойына жеке ардың қожа болып қалу жағын көздеу керек. Адам бойындағы нәпсі кеселі кетсе, өзгесі оңай», – деп, Абайдың арманын асқақтата пайымдайды.
I.2. «Ар ілімі!». Қандай ұлы әрі өтімді, пәк ұғым. Сол қасиетті ар ілімінің безбені-өлшемі – «жанның», Яғни, «ардың тазалығынан» басталса керек.
Ал, сол, ар-ожданымыздың тазалығын неден бастап «тексереміз», немесе қайтып түзетеміз? Ол үшін, Абай айтқандай, «Бар мініңді қолға алсаң», «өзіңді өзің күзетсең». «Жүрегіңнің түбіне терең бойласаң», «содан тапқан асылың» – шын асыл», ар азығы – Мағрифат азығы болмақ.
Ал, тәуекел, тексеріп көрейік. Сонда неден бастаймыз?
Міне, мәселенің мәселесі осында. «Қай қызығы татиды қу өмірдің, Татуды – араз, жақынды – жат қыларға», – деп Абайдың өзі айтқандай, фани мен бақидың арасына «жалғандықпен жалғанған көңіл жібінің» қай суыртпағынан бастап ойымызды ұштаймыз? Бәрі маңызды. Ал, суыртпақ біреу. Сопы Аллаяр айтқандай, «Бір пердені ашсаң – ар жағынан мың перде ашылады», яғни, Абайдың өзі айқандай, «Бір қайғыны қозғасаң, Мың қайғы қозғалады».
Ақыры, пайымдай келіп, біз, салыстырмалы-талдауды жеңілдетудің қамымен, тазару жолының барлық қам-харакетін, Ғазали ұсынған, мектептік-медреселік тәлім негізіне түсіріп, бар мәселені адамның талап-танымының бастапқы баспалдағынан сатылап бастауды лайық санадық. Өйткені, әр ұғымы «тотының тоқсан тарауымен» өрілетін сопылық жік-жүйенің жүлгесіне салсақ, онда ұғымдық бұлыңғырлыққа, ой, пікір қайталауға, тәптіштелген таптауырынға, ұрынатындай, бір үйірілген мәселеге мың шүйірілетіндей сыңай байқалды. Сәл қарабайыр, бірақ сіз бен бізге таныс қарапайым қара жол. Сол ұлы қара жолға апаратын, өмір мен ахиретті жалғайтын алғашқы жан суыртпағы – жан тәрбиесі.
Яғни, бұл – өмір мен ақиреттің өзара есеп айырысуы болмақ.

II. ЖАН ТӘРБИЕСІ

Сонымен, Абай: мұсылмандықтың басты және ең бірінші шарты, сонымен қатар адам атанудың парызы ретінде: иман-Ақиқаттың ұйытқысы – деп иландыратын шариғи қағида не? Бірінші шарт, біз қазіргі қарапайым ұғыммен айтсақ, бірінші саты, алғашқы баспалдақ немесе табалдырық: «ғылым-білімді махаббатпен көксерлік» шын пейіл және соны игеруге құлшынған талап тәрбиесі. Жаратылыстың болмысын түсінуге бастайтын жол: Жаратылыстың, яғни, Шариғаттың болмысына толығымен илану, ниетіңмен сену, пейіліңді түзеу, демек, соған бейімдеп жаның мен жадыңды тәрбиелеу, яғни, жан қуатының бірінші сатысы – Бенеке анықтап, Абай атап көрсеткен «подвижный элемент». Ендеше, жартыдан – толыққа, кем дүниеден – кемелдікке, ынтадан – ихсанға бастайтын жол, осы «шын илану» болса, онда біз де суыртпақты сол иланудан, сенуден, ниеттен – шын пейілден бастаймыз.

II.1.Ниет-пейіл, ықылас: Қазақы таным бойынша: Не тілесек те – ниетімізге орай береді, не көрсек те – сол ниетімізден көреміз, түбінде ие боп қалатынымыз да – сол ниетіміздің өтеуі. Қазақ туған сәбиді сынағанда, бірден – ақ ниетті екен, қара ниетті екен – деп сәуегейсіп жатады. Әсіре әулиелік. Бірақ онда шындықтың бір шымшым тозаңы жатуы мүмкін. Кейінгі бақ пен сордың ұйытқысы да сол ниеттің ернеуіне, не таттанып, не құттанып бітеді. Ар-ұят – адалдықтың айнасы. Пейілмен айтылса – уәжіп, жанның дәрісі, ал пиғылмен айтылса – харам, тәннің зәрі. Өзінің туған ұлтының бойынан берекесіздіктің зәрін көріп Абайдың:
Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ,
Сапырылды байлығың, баққан жылқың? –
деп сөгетін кемшілік те сол ниеттің бұзықтығынан туған.
Сондықтан да, біз, осы ниетке, ақ пейілге, ізгілік өмір иесінің пешенесіне жазылған тіршіліктің ар-ожан зердесін сүзгі етіп тартамыз. Себебі:
«Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады».
Демек, ол есті, ниеті қабыл, пейілі таза, жақсылыққа уызынан жарып өскен өрен. Әлі ақылы шикі сәби болса да, есті. Ұғымтал. Зердесі зейінді. Әйтпесе:
«Мұндай сөзді есіткенде шайқақтап, шалықтанып, не салбырап, салғырттанып есітсе, не есіткен жерде қайта қайырып сұрап ұғайын деп тұщынбаса, не сол жерде сөздің расына көзі жетсе де, шыға беріп кайта қалпына кетсе, естіп-есітпей не керек? Осындай сөз танымайтұғын елге (адамға) сөз айтқанша, өзіңді танитұғын шошқаны баққан жақсы деп бір хакім айтқан екен, сол секілді сөз болады» да шығады.
Міне, «мың ойланып, мың толғанып, өз мініңді өзің қолға алғанда» қоятын бірінші қарауылың осы ниет. Тумысың, болмыс-ниетің дұрыс ұйып па осы? Бесігің түзу ме екен? Ата-анаң нені ниет етіп мына «кейіс дүниеге» әкепті сені, өзің нені ниет етіп туыпсың? Өйткені:
«Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі (бірінші мінез) – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар тәннің құмары, бұлар болмаса, тән – жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі (екінші мінез) – білсем екен демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «Ол немене?», «Бұл немене?» – деп, «Ол неге үйтеді?», «Бұл неге бүйтеді?» – деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген. (Тура осы сияқты) Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орыны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан – адам жаны болмай, хайуан жаны болады».
Бұл жибилли мен кәсіби қасиеттің нәтижесінің аты – тәрбие, ниет тәрбиесі. Ар-ұждан, әдет, әдеп, мінез, тәрбиесі. Ата-анаң сенің ниетіңді жақсылыққа баулыды, ал сен ниетіңді сол ата-атанаңның қосқан жақсылық ниетіне қарай ізгілік «бесігінің әлдиімен» бірге көңіліңді ақ ниетпе тербетіп өстің. Абайдың игіліксізден игілік үміт етіп: «Әркімге ниет қостық қой» – дегенінде осындай емеуірін-кейіс бар. Әбішке қарата өкіне шығарған жоқтауындағы «Арын жастан сақтаған» деген жолдарда да – сол бесіктегі-болмыстағы ниет тәрбиенің «әлдиі» бар.
Демек, түзу ниетің – құндақтағы бесіктен басталады. Ақ бәтестей ақ ниеттің бетіне шіркеу түсіретін де, ақ ниетті кірлететін де, дұрыс ниетті бұзатын да, тағы да сол ақ ниеттің жауы – қара ниет, қазақтар «пиғыл» деп атап, «ананың пиғылы қара, жаман» деп тітіркентіп айтатын «қара пиғылды адам». Пиғыл – ниетттің иманнан айырылған бір жүзқара беті. Ол қайдан шығады? Ол да сол ата-ананың, баланың «иманды күзетпеген «салғырттығынан», «салғырт тәлімінен», шығады. Сондықтан да, бұған Абай:
«Рас сөзге ор қазып, тор жасамақ не деген ынсап, құры өзімшілдік, әр бір өзімшілдік – адамды бұзатұғын фиғыл» – деп баға береді.
Иман – ниеттен, ықыластан ұйыса, Ниет, ықылас – махаббатпен толысса, онда Жаратқанның жарлығы бойынша, Ар-ұят пен Әділдік, Рақым (махаббат) үшеуі оның айнымас серігі болмақ. Бұдан кейінгі өмір-талқыңның барлығы осы үш қасиеттің әлдиімен қалыптасады. Сондықтан да:
«Құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан(ы), сол (жанның ерекше) әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала күндегі …құмарымызды, ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына … салуымыз керек. Өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен – жан артық еді, (сондықтан да) тәнді – жанға бас ұрғызса(қ) керек еді».
Бұлақ – бастан тұнып ағады. Ниет-ықыластың да таза, тұнық қалыптасуы – о бастан соларды кірлетпей ұстауға байланысты. Сәл тат бастырып алсаң, көңіл кірінің кетуі қиын. Ол сенің кейінгі өмірлік нәсібіңнің түсін, дәмін, татымын бұзады. «Арын жастан сақтаған» деген тәмсілдің бағасы осыдан-ақ білінеді. Сондықтан да, Мағрифаттың айнасына – ар-ождан айнасының сәулесін түсіргенде ғана жүрек айнасы тумысыңнан-болмысыңнан саңлаусыз таза болмақ. Мағрифатқа бойсынып, «жүрегіңнің кірін тазалауға» ықыласың ауып, өз мініңді қолға алғандағы» ең бірінші қолға алатының да осы ықылас. Сол ықылас бастауың тұнық па екен, соны қадағалап, ертеңге бағдарыңды белгілеу керек. Біз, сол ниет тазалығын сақтадық па?
«Жоқ, біз олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан – бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды – тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен де жақсы қарамадық, көңіл айтып тұрса, сенбедік… Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз артық?» боп шықты сонда?
Шын иланудың, шын пейілдің, адал ықыластың, сол арқылы иманның, адамгершіліктің бұзылуы емес пе бұл? Егерде, жаның кірге батып тұрса:
Құдайдан қорықпай, антұрған,
Иманның жүзін тоздырар –
болса, тәніңді тазалап қай ұшпаққа жетесің.
Мағрифат түгіл, иман сенің не теңің? Бұндай күфір пенденің обал-сауабына балиғатқа жетпеген баланың ата-анасы, ұстазы, ортасы жауапты. Себебі:
«Көбінесе балаларды жасында ата-аналары қиянатшылыққа салындырып алады. Соңынан молдаға (ұстазға, мектепке) берген болады, иә (немесе) ол балалар (дың) өздері (соған) барған болады, (бәрібір, одан) – ешбір бәһра (үлгі, пайда) болмайды. Ол қиянатшыл(дықпен өскен) балалар(ы) талапқа да, ғылымға да, ұстазға да, хаттә (тіпті) имани иғтиқадқа (иманға) да қиянатпен болады. Бұл қиянатшылар – жарым адам, жарым молда, жарым мұсылман (болып шығады). Олардың адамшылығының кәмелет (кемелдік) таппағы – қиынның қиыны» болмақ.
Сондықтан да, «Ар-ұялар іс қылмас ақыл-зерек»» – деп Абай айтқандай, ар сотының үкімін болмысыңнан бойыңда сақтап, қаперде қатты ұстап, қалт жібермеген қалпыңда Мағрифаттың мүғжизасының алдында жүрек айнаңды ашасың. Ес жиып, балиғатқа толғанда қабылдайтын ең шешуші адамдық қасиетің де осы. Бұл сенің Хақты танып, Ақиқатқа жетуге жолыңды ашады. Ниетіңе қастаншықпағыр қара пиғыл алғаш рет араласып,
Төңкеріліп құбылған, жұрт – бір сағым,
Шынға шындап қоса алмас ынтымағын,–
деген алмағайып күйге ұшыратқан шақта, Абайдың өзі содан сені сақтандырып:
Көптің аузын күзетсең – күн көрмейсің,
Өзіңді өзің күзет, кел, шырағым!, –
дейтін, нағыз ар тазалығының сақшылығына тұратын кезің осы.
Әйтпесе, Абай айтқандай:
«Қайта, бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз», – дегеннің керін құшып жүрсек, онда сізге Мағрифаттың есігі мәңгі жабық.
Өйткені, тұмасы ылай бастаудан – тұнық су тұнып ақпайды. Ол кір толқыннан – толқын қуып, ағыстан – ағыс ауысып, теңізге құйса да – таңдайда таты қалады. Себебі:
Арын сатып, ант ұрып іздегені, –
ант ұрғандық, Яғни, нағыз антұрғанның өзі!
Оған керісінше, ниеті түзу, ықыласы дұрыс, пейілі ақ, ізгілік ұйытатын тілеудің бәрі де қабыл, әр талабың оң, алдың жарық.
Адамзатқа тиесілі мұқым игілік атаулының иесі мен киесі ғой деп, оған тән ізгі әрекеттің аясына қалған барлық іс-харакеттің басын әкеп қосып отыруымыздың да себебі сондықтан. Әйтпесе, бұл арада осы бір әдеби тәсілден басқа оларды бір араға қосақтап отырған ешқандай да ғылыми пайым жоқ. Сонымен, яғни, «иманды сақтап», өзіңді-өзің танып-жетілдіру, пендешіліктен – толық адамға, кемшіліктен – кемелдікке жету үшін әуелі ниетіңе сиғызып, өзіңді-өзің тануға, адамды тануға, жаратылысты тануға, оқу-ағартуға, яғни, Мағрифаттануға қадам басып, сенің бойыңа біте бастаған:
«1.Талап. 2. Адал еңбек – Тән қуаты. 3. Ар-ождан. 4. Ақ ниет – Шын пейіл. 5. Рақым (махаббат), Достық. 6. Әділет. 7. Сенім, 8. Нұрлы ақыл. 9. Ырыздық. 10. Қанағат-тәубе. 11. Терең ой – Ғылым-білім. 12. Қорықпас жүрек – Беріктік. 13. Айнымас көңіл – орнықты жүрек. 14. Босанбас буын – Зерде. 15. Ыстық қайрат. 16. Жылы жүрек. 17. Шыншылдық. 18. Уағданы ұстау – Бір сөзділік.19. Аманатқа – қиянат жасамау.20. Кішіпейілдік. 21. Сабыр, Төзім. 22. Ғайбат сөзден сақтану. 23. Қызғанышқа жеңдірмеу. 24. Қастаншықпағырлыққа тиым. 25. Нәпсіні тежеу т.б. (Жә, біз әзірше, Жаратқанның тоқсан тоғыз атына тиесілі ұғымдардың ішіндегі барынша қарапайым және жалпы жамиғатқа ұғынықты осы жиырма бес талаппен ғана тоқтала тұрайық) сияқты қасиеттерді жиып, сират өткелінен өтуің керек.
Ең бастысы, осы аталғандарды игілікті ниет-ықыласыңа орай иландыруға тиіссің.
Егерде, осы теріп айтылған «түйінсөздерді» жетеңе жеткізіп, түйсініп, түсініп ұстансаң, онда Абай айтқан, «ақылға да, ашуға да» шырақ жағатын балиғаттық жасқа жеткенің. «Бойға – күш, ойға – қуат, жүрекке – жылылық» бітіп, толысқан тұсың. Ал, оған жоғарыда айтылған ниет құндағында «бесігіңді түземей», жаманатқыр пиғылдарыңа күзет қоймай барсаң, онда … Мағрифаттың қақпасын қағып, ар-ождан есігін ашпай-ақ қойғаның лазым. Өйткені, бұл баспалдақта сен «әлдидің» емес, сұрақтың астында қаласың. Әрбір біліп-білмей істеген әрекетіңе жауап беруге тиісті боласың.
Бұл реттегі басты тілек, егерде, шариғи жаратылысқа иланбасаң, бүкіл діліңмен оған мойынса болмасаң, оның сыфаты мен хикметін білуді «махаббатпен көксемесең», онда «қиянатшылдыққа салынасың», яғни, күфірлікке ұрынатыныңды біліп қой.
Біз бағанадан «жан тәрбиесіне» орай айтып келе жатқан» игі талаптың оятушы күші, яғни, талапты «имани гүлге» бастайтын жол – «иманның Хақиқатының бірі – махаббатты болу».

II.2. Махаббат. Махаббат – Хақиқаттың алғышарты:
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй сол Алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәрін сүй: «Бауырым» – деп,
Және Хақ жолы осы деп әділетті.
Осы үш сүю болады – имани гүл,
Иманның асылы үш деп сен тахқиқ қыл.
Ойлан-дағы үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл.
Демек, иманның ұйытқысы Жаратқан ием – жалғанды және адамзатты мейіріммен сүйіп жаратқан аса қайырымды Махаббат иесі. Жаратқан ием сені қандай ұлы мейіріммен сүйіп жаратса, сен де оны сондай Махаббатпен сүй. Және Хаққа апаратын Хақиқат жолын – Хақ жолын сүй. Осы үш махаббат – Жарға ашықтық, адамзатты – адамгершілікпен, мейірім-қайырыммен сүю, Ақиқат жолы – әділет-шафхат сенің жүрегіңе иман ұйытып, «ой өлкесін гүлдетеді».
Сөйтіп, Ниет – Махаббатпен толысады. Ал:
«Махаббаттың төлеуі – махаббат. Әуелі адамның адамшылығы – ақыл, ғылым деген нәрселермен. Мұның табылмағына себептер – әуелі, хәуас сәлим (әуелгі тек, болмыс) һәм тән саулық. Бұлар туысынан болады, қалған өзгелердің бәрі жақсы ата-ана, жақсы құрбы (замандас), жақсы ұстаздан (тәрбиеден) болады. Талап, ұғым – махаббаттан шығады. Білім – ғылымға махаббат бермек әлгі айтылған үшеуінен (адамдық қасиет бұл арада адамгершілік тәрбие деп түсіну керек шығар және ақыл мен ғылым) болады. Білім-ғылымды әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен, яки, алдауменен үйір қылу керек, үйір қылу уә (және) үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала білім-ғылымды махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады».
Яғни, бұдан:
Махаббатсыз – дүние бос,
Хайуанға оны қосыңдар, –
деген тәмсілді мәтел шығады.
Осы арада, реті келгенде, Абайдың «махаббатқа», демек, «Рақымға» қатысты ойға тікенше қадалып жүрген бір жөнсіз пікірлерге тоқтала кеткім келеді. Кейінгі жылдары Абайды «өзінше түсініп, өзінше түсіндіруге» ұмтылып жүрген біраз адамдар, жоғарыдағы өлеңдегі сызықшаның орынын ары-бері ауыстырып: Абай бұл арада махаббатсыз дүниені – бос дүние деп, махаббатсыз адамды хайуанға теңеп отырған жоқ. Керісінше, Махаббатсыз дүние – нағыз дүние, өйткені, мына дүниеде дүние қуу – күнә. Сондықтан, мына дүниені жақсы көргендерді хайуанға теңеп отыр – деп, Абайдың ойын мүлдем теріс түсіндіреді. Егер, Рақым (Махаббат) Жаратқанның тоқсан тоғыз сифатының бірі болса, онда бұл Алланың құдіретіне күмән келтіру, «Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті» – деген Абайдың сөзін теріс бұрмалап түсіндіру, нағыз күфірлік емес пе? Менің ойымша, еш күдіксіз солай. Мүмкін, олардың да есі кіріп, етегін жияр кезі болатын шығар.
Иә, сонымен, ғылым жолы – айтуға оңай, ал орындалуы – қияметтік қиындықпен пара-пар. Дүниенің сырын «махаббатпен мейірленіп игеруге» мүмкіндік беретін бұл жол – Хаққа тура бастайтын «Пайғамбардың ақ жолы», ағару жолы, исламдану, яғни, тазару жолы. Ол жолға түсерде, жаныңды да, тәніңді де, нәфсіңді де тазартып, ағартып, яғни, Мағрифаттанып, махаббаттанып-мейірленіп бару керек. Құнанбайдың Абайға: «Мағрифатсыз – Ақиқат та жоқ», – дейтіні осында.
II.3. Талап: Рақымға қанған жаныңа жабысқан әр кеселді, иманға жат әр қылығыңды – «ар күзетшісі» қағып тастап отырмақ. Қапылысқа, жаңылысқа жол жоқ. Сөзсіз, соның жазасын өтеуге тиіссің. Мұның барлығы мақсатыңа айналған талабыңа тікелей қатысты. Жақсылыққа бетін бұрып, жамандыққа пейіл беретін де сол талаптың ұмтылған бағыт-бағдары, ұстанған ниет-пейілі, рақымды-рақымсыз мінезі. Сондықтан да, жоғарыда санамалап қана кейбірінің аты аталған жиырма бес ниет қалыстың ішіндегі шәкіртке қойылатын ең қарапайым ізгілікті ниет – Талап. Талап – бар ниеттің басы болғандықтан да, Абайдың түсіндіруімен көлемдірек тәфсірлеп көрейікші:
«Адам баласының ең жаманы – талапсыз. Талап қылушылар да неше түрлі болады һәм талаптың өзі де түрлі-түрлі. Һәм сол талаптардың қайсысының соңына түссе де, бірінен бірі өнерлі, тұрлаулырақ келеді…».
Талап – ізгілік ілімін игерудің барлық болмысын бойына сіңірген пендесінің алғашқы ұмтылысы. Жан тәрбиесінің бесігі. Сондықтан да, ұғымының қарабайырлығына қарамастан, оның бұдан кейінгі шешуші маңыз алатынын ескеріп, үзіндіні жиі әрі мазмұнына қарай ірікпей ұзағырақ келтіруімізге түсіністікпен қарауларыңызды өтінеміз. Сонымен, «талабыңа, мақсатыңа жету үшін «көкіректі тазалап», оны ыбырсыған пиғылдан арылтып, ілгері ұмтылдың. Ниетің дұрыс. Енді сол ақ ниетіңе жету, не оны орындау үшін тек қана оқығанды тоқитындай зерде керек, соны көңіліңе тиянақ таптырасың, яғни, Абайдың «Отыз бірінші сөзінде» айтылғанындай:
«Естілген нәрсені ұмытпасқа төрт түрлі себеп бар: (ол үшін) әуелі – көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші – сол нәрсені естігенде, иә, көргенде ғибыратлану (әсерлену, үлгі алу) керек, көңілденіп, тұщынып, ынтамен ұғу керек; үшінші – сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші – ой(ға) кеселді нәрселерден қашық болу керек. Егер (кеселді) ой кез болып қалса, (оған – уайымға) салынбау керек».
Енді, осы төрт бекетке тілеу ғибадатын жасап, жад күзетшісін қою керек. Өйткені, ғибадат – пейілдің, тілеуіңнің күзетшісі.
«Жә, (сол) күзетші күзеткен нәрсесінің амандығын (пейіл-ниетіңнің ақтығын) ойламай, бір ғана ояу тұрмағын (ғана ойласа) қас қылса, ол не күзет? Күзеткен нәрсесі қайда кетті? Мақсат – күзеткен нәрсенің амандығы(нда), тазалығы(нда) емес пе?!.».
Яғни, ар күзетшің сенің ниетіңнің еш нәрсеге бұзылмауын қадағалап тұр деген сөз. Мұның астары, осы төрт сатыны басқанда, оның әр қайсысының күнә шымылдығына кіруден дәмелі көңіл сұғынан сақтауы тиіс. Өйткені:
«Егерде ақыл-ойыңды, пиғылыңды, нәфсіңді «Ой кеселдері»: уайымсыз салғырттық, ойыншы(л)-күлкішілдік, иә бір қайғыға салыну, иә, бір нәрсеге құмарлық(тың) пайда болу(ы) секілді… төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын (төрт) нәрсе» – жеңсе, онда сенің, батын күнәға – азғырылуға бастайтын жүзі қара жолға түскенің.
Онда ұмтылған талабыңның мақсатының бұзылғандығы. Әр қайсысы бір-бір рисала арқылы түсіндірілетін осы кедергілерді жеңіп, жан сарайын, рухты, ақыл-ойды тазартып, шын «махаббатпен көксесе», «сонда ғана оның аты адам» болмақ, балиғатқа жетпек.
«Әйтпесе, құдайға терістіктен, не ар мен ұятқа терістіктен сілкініп, бойын жиып ала алмаған кісі, үнемі жаманшылыққа, (не) мақтанға салынып, өз бойын өзі бір тексермей кеткен кісі – тәуір жігіт түгіл, әуелі адам ба өз?!.».
Иә, ондайлардың тәні балиғатқа жеткен, бірақ, жаны адамдық сыпатқа толық ие болмаған, надан мақлұқат қалпында қалып қойғандар. Онда Абайдың: «Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз артық?» боп шықты сонда?» – деген жоғарыда келтірілген сөзінің керін құшамыз.
Ал «адам», соның ішінде «толық адам» болуы үшін» ең әуелі ынта-ықылас, ынта-ықылас болғанда да таза, «кеселсіз ынта-ықылас», яғни, мінсіз талап керек.
«Ықылас-ынтасы «кеселді», «қиянатшыл адам (түпнұсқада – балалар) талапқа да, ғылымға да, ұстазға да, һәттә иман иғтихатқа (сенімге) де қиянат» жасайды. Қиянатшыл адам – жарым адам, қиянатшыл молла – жарым молла, қиянатшыл мұсылман – жарым мұсылман. Олардың адамгершілігінің кәмелетке жетпегі – қиынның қиыны».
«Хақиқат пен Растық – қиянаттың дұшпаны. Көңіліңе» орнаған өзге бір күмән-кесел – күфірлік. Ол – Хаққа да, Хақиқатқа да, Растыққа да дұшпандық қиянат.
Ал, Жаратқанның жолы – Хақиқат жолы. Ол Хақиқатты, Растықты білетұғын, ғылымға ынтықтық. «Ғылым – Алланың бір сифаты, ол – Хақиқат. Оған ынтық-ашық болудың өзі де Хақтық һам адамшылық» сифатты білдіреді, яғни, осы мақсаттағы талап пен талаптану ғана – орынды талап деп есептеледі. «Енді Хақиқатты – сүйіп, шынды – білмек» ынта-талабың, таза ықыласың болса, онда:
«Әуелі дін-исламның жолындағы пенделер иманның Хақиқатын біл(сін). Иман дегеніміз – бір ғана инанмақтық емес, сен: Алла тағаланың – бірлігіне, Құранның оның сөзі екендігіне, пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа саллаллаһу ғалайқи уәссалам оның тарапынан елші екендігіне илан!».
Міне, талаптың – талабы, ықыластың – ықыласы, тағаттың – тағаты осы «жан тәрбиесі». «Иман білмес тағатты Абай қабыл көрмейді».
Иманды игерудің өзіне қойылатын, талаптың өзіне қаратыла қойылатын екі үлкен талап бар:
1.«Әуелі – иманның иғтиқатын (сенімін) махһамләмак (бекітпек) керек», яғни, иманды қорғап-сақтап, бұзбау үшін «қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын» керек.
Мұны ілгеріде қал-қадерімізше ықтияттап өткеміз. Ал, тақырыптың аясы талапқа қайтып келетін болсақ, ол:
2. Талаптының бар ынта-ықыласы: Оқу, оқу және оқу! – болу керек.
Егерде, кім де кім:
«Үйренгенін қойса, оны құдай ұрды» – деп есептеу керек. Өйткені, оның «ғибадаты – ғибадат болмайды. Иманның кәмәлаттығына жетпей, иманның бұзылатын жерін білмей, иманды күзетшісіз, ескерусіз қалдырған салғырт иманды – иман деуге болмайды».
Есте сақтаңыз, бұл айтылған талаптар – иманға қойылған (ол мүлдем басқа білім деңгейіндегі мәселе, оған тоқталмаймыз), тіршіліктегі харакетке қойылған талап емес, тек Мағрифат жолын – білім жолын таңдаған талапкердің иманды-арды игерудегі мақсатына қойылатын танымдық талап. Тіпті, талап емес, алғы шарт. Егерде, бұл талапты сақтамасаңыз, бұл шартты орындамасаңыз, онда білім басыңыздан «құйған су сияқты бойыңызға жұқпай сырғып кетеді».

(Жалғасы келесі санда)