ДӘРМЕНСІЗДІҢ ДӘРМЕНІ

Соңы. Басы өткен санда

ДӘРМЕНСІЗДІҢ ДӘРМЕНІ

НЕМЕСЕ «МЕН ДЕ ЕРМЕК ҮШІН ЖАЗБАЙМЫН…»
(Абай өлеңдеріндегі текстологиялық «Түсініктер» туралы құрбыға хат)

ТҮНГІ ТІЛШЕЛЕР
Қыстырма
20 ақпан, 2020.
Сәлеметсіз бе, аға! 26.02.2020 жылы сағат 11.00-де дайындалып жатқан Абайдың көптомдығына қатысты «Абайдан қалған асыл сөздер» атты дөңгелек үстел өтеді. Осыған байланысты сізді нақты ұсыныспен «М.О.Әуезовтің мұражай-үйінде» күтеміз. Директор қатысқаныңыз дұрыс болар еді деп жатыр!
* * *
20 ақпан, 2020.
Cәлеметсіңбе, Айдана! Мен іссапармен шет елге кетіп барам. Шақыруыңды кеш естідім. Енді күн тәртібін өзгерту қиын. Екіншіден, мен Астанада тұрамын. Ол: «Келе сал» – дегенмен, Алматы – «Келе салатын» жер емес қой. Текстологияның кезекті томын бітірдім. Қайта қараймын. Биылғы еңбек шарты жасалды ма? Тұрсын Жұртбай.

25 ақпан, 2020.
Айдана, амансың ба? Көктем мерекесімен. Мына жүректің азап почтасын Қанипаш бегімге берерсің.
Қанипаш ханым! Сәлем! Көктеммен бірге қан тамырыңа да жас тыныс еніп, жаныңды жадыратсын. Ал, үш айдан бері күн-түнімді ұрлаған қолжазбалардың салыстырмалы мәтінін саған жолдап отырмын. Түсінігін де қоса жолдадым. Не ойлайсың, не алып, не қоясың, оны өздерің біліңдер. Бірақ, қалайда назардан тыс қалдыратын іс емес. Екінші қолжазба наурызға дейін аяқталып қалады. Арабша жазу үлгілері жарыстырыла беріледі. Содан кейін барып, оны сен жіберген мәтіндермен салыстырып көремін. Сонда, толық ой ашылып, пікір қорытылады. Демек, сәуірдің ортасына дейін ұйқымды ұрлайтын болдың. Ал, «Келінге қарадың, керуге қарадың» дегендей, үкіметтің сиыры қашан ииді деп күтсем, сенің жұмыссыз қалатын түрің бар. Менің бас қосқанда да айтарым осы. Аман бол.
Қанипаш Мәдібай: Тұрсеке! Кеше шығартып алып келдім. Алдында да қарап жүрмін ғой. Ресми пікір жазу керек пе? Қашанға? Сенің мәтінтану ұстанымыңды ұққанмын. Тәнтімін. Мен митыңдап жұмыстарымды игере алмай, өзіңе хабарласа алмай жүрмін ғой.
Жауап: Маған ештеңенің де керегі жоқ. Сендерге пайдасы тиді ме, жоқ па, сол керек. Мен де, шөпті мүйізіне іліп ап, құтыла алмай, мәңгіп жүрген жаман бұқа сияқтымын. Бір жұмысқа бір жұмысты қосып алып, мең-зең болып жүргенім.
Қанипаш Мәдібай: Әрине, тиді. Әлі де игілігі мол.
Жауап: «Құлды – мақтан өлтіреді» дегендей: «Ойбай, сіз тракторсыз» – деп Тұрсынжан Шапайдың бөктіргеніне сеніп қап, жыртпайтын жерді жыртып, шықпайтын жерге – егін сепкен баяғы замандағы шарқыш ДТ-54 тракторы сияқты боп жүрген жоқпын ба? – деген күдігім бар. Сол ғой.

10.

2-томға түсінік. (М. Ю. Лермонтовтан) – 1. «Я сүйсе, я күлсе». Осы «я» дегенді бүкіл Абай жинағы бойынша бір ізге түсіру керек. Менің ойымша: «я» деп орысша «мен» дегендегі сияқты шолақ қайырмай, қазақы ләмдегі «иә», немесе «ия» деп сәл жіңішкерткен дұрыс сияқты. Ертеңгі күнгі латынша қалай жазылады, соны да ескере отыру керек. Сонда: «Иә, сүйсе, иә, күлсе», – немесе: Ия, сүйсе, ия күлсе, – болып жазылғаны лайық сияқты, кім білсін, өзге мәтіншілердің пікірі қалай екен?
2. «Елжірейін, төнейін» – Осы жолдағы «төнейін» деген сөздің мәтінге қатысты мағынасы қандай? Неге «төнеді», неге үңіледі? Менің ойымша, сөздің басында қайталанған «сенейін» деген сөздің осы арада да қайталанып: «Елжірейін, сенейін», – дегені орынды сияқты. Өлеңді осылай бір оқып шығыңызшы, еш оғаштығы білінбей, жатық оқылады.
Ал 1909 жылғы жинақтағы осы сөз: «тонайын» деп оқылады, қазақшаға түсіргенде оны «тоңайын» деп те оқып, «біресе елжіреп, езіліп, біресе тоңазиын, қатайын» деп айтылған деп те түсіндіруге болады.
Анығын алла біледі. Біздікі – долбар. Барын ескерткен.
3. «Деп нанып ем “маған нан” – Бұл жолдың: былай жазылғаны: «Деп нанып ем: «Маған нан», – дұрыс сияқты. Мұны талдаудың қажеті бола қоймас.
4. «Өткен өмір, өлген жан». Бұл жолдың 1909 жылғы жинақтағы жазылуы: «Өткен адам, өлген жан» (38-бет. 5-жол). Еш күмәнсіз «өткен адам» деп жазылып тұр. Ендеше, неге «өткен өмір» деп өзгертілген? Қай басылымда, қандай уәж айтылған? Соны көрсету керек. Әйтпесе, Абайдың өз сөзін өзінің орынына қою керек.
5. «Ақыл іздеп, ізерлеп» – Мен Кәкітайдың нұсқасындағы «зарлапты» оқымай тұрып: осының «ізерлеп» деген сөз зорлықпен жазылған сөз ғой, түпкі жазылымы «зарлап» емес пе екен. Жазылымын «зерлеп» деп түзетсе, буынға нұқсан келер ме екен? Егер, 1909 жылғы жинақта: «Ақыл іздеп, зарлап», – деп жазылса, сөзсіз солай қабылдау керек деп ойлап ем.
Бірақ, ол жинақтағы бұл сөздің жызылуын әріптеп оқысақ: «(а)изарлип» деген сөз шығады екен. Сонды мұны қазақша айтылымға түсіргенде: «зерлеп» деген дұрыс па, «зарлап» деген дұрыс па? Маған салса: «Ақыл іздеп, зар илеп», – дегенге бойсынар едім.
Бірақ бұл – жәй шалықтау ғана.
Өзіңе сенбе, жас ойшыл (104) – 1. «Көңілдің жүгін қиял қыл» – Осындағы «көңілдің жүгі» деген сөз қате оқылған, не қате жазылған. Әйтпесе, «көңілдің жүгі» қалай қиялға батырады? Менің ойымша, сөздің қисыны, бұрынырақта айтылған пікірім тектес, бұл арадағы сөзді «жібі» деп оқу керек. Сонда көңілдің жібінен қиял сабақталады. Яғни: «Көңілдің жібін қиял қыл», – деп оқуды ұсынамын. Талқыға салып, шешім қабыласа деймін. Ешкімде: көңілдің жүгін қиялда – деп Абай айтты дей қоймас.
1909 жылғы жинақта «жокин» деп жазылыпты.
2.«Кез болсаң қайғы, я зарға» – Дұрысы: «Кез болсаң қайғы, ия зарға», –
деп жазылу керек сияқты.
3. «Қайғы-дертің мейлі мың» – Осы жолдағы «мейлі мың» деген сөз мағынаға да, түпкі жазылымға да ұқсамай тұр. Абайдың кезінде «мейлі мың» деген өлең тіркесі әлі қолданысқа кіре қоймаған. Бұл 1960-жылдардан кейінгі ақын көбейген кезде туған тіркес. Мазмұнына қарай: «Қайғы-дертің мұңлының, Саудаға салма өзіңе ар», – деп оқыса, өлеңнің бар мазмұны ашылып сала береді. Яғни, мұңлының қайғы-дертін саудаға салу – ол сенің арыңа сын, – деп отыр. Ал, «Қайғы-дертің мыңнан асып кетсе де де саудаға салма. Ол ұят болады», – деп отырған жоқ қой Абай.
Бұлай айтуға: 1909 жылғы басылымның сөзбе-сөз оқылуындағы: «милы минк» дегеннің бірінші жартысындағы «милы»-ның екінші жартысындағы «миник»– пен өзара татарша дыбыстық үйлесім мүмкіндік береді. Татарша «мұңлының» деген сөз – «минлиник» болып жазылады. Ал, бүкіл жинақ қырым татарының сөздігі бойынша терілгенін ескерсек, бұған назар аударуға тура келеді. Бұл түпнұсқадағы:
Поверь: для них смешон твой плач и твой укор,
С своим напевом заученным,
Как разрумяненный трагический актер,
Махающий мечом картонным, –
дегенмен үндеседі.
Антпенен тарқайды (106) – 1. «Анттасып алқайды». Осы, «анттасып, алқайды» дегендегі «алқайды» да бір жасанды мағына бар сияқты.
«Жұрттағы мал жайды» – Бұл жолға мыншама түсінік беріліпті. «1961 ж.б. 1) Мүрсейіт (1905) – 4 ш. 3т. Жұрттағы мал жайлы. 2) Мүрсейіт (1910) – Жұрттағы мал жайды. Ү.: мәтін ыңғайына 2 түрлі айтылуы да келеді. Түпнұсқа мәнді басылым, қолжазбаларды ескі жазу бойынша тексеру. 1. Ел састы, аңқайды, Би тартты егеске. Жұрттағы мал жайлы Ой қылар бермеске.1 – бойынша: жұрттағы малды бермеуді ойласу. 2. Ел састы, аңқайды, Би тартты егеске. Жұрт тағы мал жайлы Ой қылар бермеске».
Мен осының бәріне күмәнмен қараймын. Өйткені, «малды жайғаны» да, «мал жайы» да, «мал жайлы» да мазмұнға лайық келмейді. Құдай-ау, дұрысы: Жұрт тағы мал жиды – сияқты. Кім білсін.
3. Таласып тарқайды, Ақшадан төрт-беске – Бұрынғы айтқан пікірімнен қайтпан. Дұрысы: Таласып тарқайды Ақшамда төрт-беске. Дәлелі мақалада келтірілген.
Қарашада өмір тұр (107) – Бұл өлеңге ескертпем жоқ. Тек: «Қапысын аңдып тұрдым деп» – дегендегі «тұрдым» – «ұрдым» емес пе екен?
Әсемпаз болма әр неге (110) – «Ұстадтық қылған жалықпас» – 1909 жылғы жинақта қазақ сөзіне тән жұмсақ «т» мен «з»-ның орынына, қазақ тілінде қолданылмайтын, бірақ жазылулары бірдей, тек бір ноқат қана бөлетін қатаң «т» мен қатаң «з» әріптері жиі қолданылған. Сондықтан да, «ұстаз» – «ұстат» боп түскен.
Ұстаз деп алу керек. Бұл – күмәнсіз!
Ескілік киімі (111) – 1. «Бір келісті сайманым топқа мінер». Сонда, топқа «көпшігі» мен «жез пыстанын» мініп бара ма? Сайманын мініп бара ма? Сайман – зат, әшекей бұйым емес пе? «Сайманымды мініп барамын» деген –«Сайманымды ұстап тұрмын» – деген сияқты анайы сөз. Мүмкін: «Бір келісті сайманым топқа кірер», – деген шығар? Әрі әдепті, әрі түсінікті.
Осы арада бір тыныстап алайыншы, Қанипаш. Әбдірахманның қазасы туралы өлеңді мен де ауыр қабылдаймын. Өзімнің де жетпей, қыршынынан қиылған Алмас атты ұлым есіме түседі.
Қыстырма
Жұма, 28 ақпан, 2020. 16:44. Айдана Жұматаевадан.  
Сәлеметсіз бе, аға! Мына есепке қолыңызды қойып, сканерлеп жіберсеңіз жақсы болар еді. Бұл әзірге «оплата» жасау үшін негіздеме іспетті (Әзірге ақша жібере беру үшін қажет болып тұр).
P.S. Бұл сөзді де еститін күнге жеттік-ау! Оған да шүкір.

11
Әбдірахман науқастанып жатқанда (112) – Бұл өлең кейіннен қосылған. Жазылып қалған қолжазба нұсқа жоқ. Демек, ауызекі сөзден жазылған. Ал, ауызекі сөзде адамның жады қанша мықты болғанымен де, таза өлеңге тән таза жолдардың таза сақталып жетуі мүмкін емес. Ауыс-күйіс, жаңылыс, не жаңылыс жазып алу болады. Ондай тәжірибелерді өзіміз де басымыздан сан өткіздік. Сондықтан да, бұл өлеңдегі мына сияқты орынсыз қайталамаларға сын көзбен қараған дұрыс. Бұрынға басылымдарда, нақты қолжазба болмағандықтан да және таза поэзиялық талап деңгейі тұрғысынан емес, эпистолярлық жеке мұң ретінде кешірімділікпен қараған сияқты. Мысалы:
«Шын жүрек елжіреп, Алладан тілеймін. Шын қалқам осы күн, Болып түр керекті».
Осы шумақтағы «шын» деген сөз ешқандай себепсіз және қажеттіктен тыс екі рет қайталанып тұр. Бірінші жолдағы: «Шын жүрек елжіреп» деген тіркес орынды. «Алладан шын тілеймін» – дегендегі «шын» сөзі ауысып барып «жүректің» алдына түскен. Мұндай ауыспалы эмоциялық сөздер өлең жолдарында ырғақ пен ұйқастың талабына сәйкес жиі болмаса да, қалыпты мөлшерде қолданылады. Әсіресе, халық ақындарында, қазіргі поэзияда жиі шан беріп қалады. Ал, үшінші жолдағы «шын» орынсыз және мағынасыз қайталанып, қолданылып тұр. Мағынасыздығы: «Шын қалқам осы күн» деген тіркес не мағына береді? «Шын қалқам» деп кімді айтып отыр және «шын қалқа неге осы күні» ғана керек. Негізгі мағынасы: «Сол қалқам осы күні, дәл қазір ерекше керек еді бізге» – дегенді білдірсе керек. Демек, осындағы «шын» сөзін «сол» деген сөзбен ауыстырып, бұл екі жолды: «Сол қалқам осы күн, Болып түр керек-ті», – деп, «керекті» сөзін – «керек-ті» деп дефиспен жазу керек. Сонда, бәрі де орнына келеді, әрі өлеңнің мағынасы да түсінікті болады, орынсыз сөз де қосарланып қайталанбайды. Оның үстіне, араб қарпіндегі «ш» мен «с» әріптерінің жазылуы ұқсас, ал сүйретіліп жазылғанда «с» мен «ш»-ның, сүйретіле қайырылғанда «н» мен «л»-дің құйрығы тұтастанып кетеді. Демек, «шын»-ды –«сын» деп оқуға толық негіз бар.
2. «Бір суып, бір ысып, Барады іш пысып» – Әрине, дұрысы: Барады іш күйіп, – болса керек-ті. Өйткені, «іш пісіп» деген сөз еріккен жанға қарата айтылады. Ал, бұл арада «бір суып, бір ысып, іші күйіп-жанып тұрған» адам суреттеліп отыр.
3. Екі аяқ не қылып, Басқаша ауырып – Бұл өлеңге берілген Түсінікте: «Өлеңнің сегізінші шумағының бастапқы жолы 1933-жылғы жинақта (168-бет): Екі аяқ не қылып, Басқаша ауырып, – деп дұрыс басылған. Бұл арада Әбдірахманның екі аяғының ауыратынын айтады. Екі ай-ақ (?!) не қылып… – деп, мүлдем бұрмаланып басылған, «аяқ» деген сөз, «ай» боп кеткен», – деп жазылыпты.
Менің аңғарғаным, мәтін түзушілер осы: «Екі аяқ не қылып, Басқаша ауырып», – деген жолда бір текстологиялық кілтипан бар екенін байқаған және оны өздерінше жорамалдап, өз ойларын өздерінше түсіндіруге ұмтылған. Біз де, өз ойымызды пайымдауға қақылымыз және осындағы: «басқаша ауырып» деген сөзді алдыңғы «екі аяқ не қылып» дегенге үйлестіріп оқып, мұндағы келесі жолдағы әуелгі сөз: «басқаша ауырып» емес, «басқанша ауырып» деп оқысақ, яғни, түспей қалған бір ноқаттың (.) орынында «н» әрпі бар деп есептеп, бұл өлеңді еш өзгертпестен: «Екі аяқ не қылып, Басқанша ауырып», – деп оқысақ, бәрі де өз орынын табады.
Меніңше, дұрысы осы.
4. «Жарасыз біреуі, Неліктен ұйқы ашты» – Бұл шумаққа берілген Түсінікте: «Тоғызыншы шумақтың бірінші жолы, 1933 жылдан бастап, барлық жинақтарда: Жаралап ауыз ашты, – деп, дұрыс басылмай келе жатыр. Бұл арада «жаралап» деп қате басылған сөзді «жарылып» деп түзетіп оқысақ, өлең мазмұны дұрысталады. Олай дейтініміз: бір аяғындағы жараның жарылып, ауызы ашылып, жазылып келе жатқаны айтылып отыр. Осылай түзетіп, өлең шумағын тұтас оқып көрейік: Жарылып ауыз ашты, Жарасы жарасты. Жарасыз біреуі, Неліктен ұйқы ашты?». Бұл шумақтан түсінетініміз: Әбдірахманның бір аяғына жара шыққан, ол жара жарылып, бітіп (жазылып) келеді. Ал, екінші аяғы, жара шықпаса да («жарасыз біреуі») ауырып мазасын алып, ұйықтатпайды екен. Әбдірахманның науқасының жайын Абайға хат арқылы хабарлап, білдіріп отырған», – деген ұзақ түсінік беріліпті.
Ол күдікті тудырып отырған, біздің ойымызша, мәтіндегі жарысып, қатарласа жазылған: «Жарасы жарасты. Жарасыз біреуі», – дегендегі «жарасы» мен «жарасыз» деген сөздер. «Ж» мен қысқа «ч» жарысып жазылғанда, біріншісіндегі бір (.) ноқат пен екіншісіндегі үш ноқат (…) тұтасып, ажыратылмай кетеді. Сондықтан да, бұл екі сөздің жазылуы ұқсас болғанымен, айтылуы мен мағынасы екі түрлі ұғымды беретін: «жарасы» мен «шарасыз» деген сөздер. Демек бұл жолдарды: «Жарылып ауыз ашты, Жарасы жарасты. Шарасыз біреуі, Неліктен ұйқы ашты?» – деп оқысақ, шумақ барынша түсінікті болады. Әйтпесе, өзі ушығып тұрған жараны «жарасыз біреуі» деп қалай айтады? Бұл арада: «Шарасыз, бейдауа жара ұйқыны қашырды, мазаны алды» – деген мағынада түсіну керек. Ауызы ашылған жара – жарастық тапты, ал «шарасыз жара» Әбішті өлімге алып келді. Оны «сүйек құрты», кей түрін «күйдіргі» дейді қазақтар.
Қанипаш! Менің осы уәждерімде шындық бар сияқты. Желпілдетіп, желдіртіп жібермеңдер.
Әбдірахманға (113) – 1. «Жар тұтып әр неге». 1961 жылғы жинақта: «Жар тауып әр неге», – деп жазылған. Мұның мағынасы: әр нәрсеге ем тауып, қолдауын тауып дегенді білдіреді. Неге «жар тұтып» деп өзгертілген? Түсініксіз.
2. «Әбіштің сыйхатын» – 1961 жылғы жинақта: «Әбіштің сауқатын», –
деп дұрыс жазылған. Дұрыс тұрған сөздің басын ауыртудың қажеті қанша еді? «Сауқат» деп қазақтар «саулықты» айта береді. Ауылда қазір де қолданылып қалады. Оны не себептен «сыйххатқа» өзгертті? Егерде ондай түбір сөзді қуатын болсақ, онда: кітапты – китабун, мектепті – мактаба, мактабун, әдебиетті – адабиатун т.б. деп алуымыз керек қой. Бұл: бояушы – бояушы дегенге, сақалын бояпты, – дегеннің кері болып шығады.
Әбдірахманға Кәкітай атынан хат (114) – Түсініктегі мына сөздің қатесін түзерсің:
«Абай бұл өлеңді өзінің баласы Абдрахманға 1954 ж.б. Кәкітай атынан жазылған хат ретінде шығарған» (310) 1 том».
1. Сыйххатын қалқама, Бере гөр, я, рахим» – Мұндағы «сыйххаттың» дұрысы жоғарыда айтылған «сауқат». Сонда өлең: «Саухатын қалқама, Бере гөр, ия, рахим», – деп жазылады.
Менің де «сырқатым» – сырқат сөз боп шықты ғой. Алдыңғы мәтінге мән бермеген боп шықтым ғой. Мәтқапылық.
Қыздарға (118) – 1. «Ұры-қары көбейіп, к… шөмейтіп». Мұны: «Ұры-қары көбейіп, к…т шөмейтіп», – десе, «к-тін шөмейтіп» деп оқымайтын болар еді.
2. Менің терім тарылып келе жатыр, Бұрын кісім емес ең жалғыз шерткен. Осындағы: «жалғыз шерткен» деген сөз мәтінге мүлдем қиыспайды.
М.Ю.Лермонтовтан (117) – 1. «Ішің берік боп, нәпсіге тыюлысып». Осындағы «тыюлысып» деген сөз, Абайдың өзі айтқан талапқа сай, «сөз арасын былғаған бөтен сөз» болып тұр. Мен сүйенген және сенетін 1961 жылғы (223 бет) және 1967 жылғы жинақтарда (2 т., 72-бет) «тыю салып» болып жазылған. Өзге жинақтардың біразында солай. Мұны «тыюлысып» деп өзгерткеннің мәнісі не екен, түсінбедім.
Түсінікте де мұның жайы: «Бірінші шумақтың 3-жолы ілгергі жылдары: Ішің берік боп, нәпсіге тыю салып, – деп алынып келген екен. 1957, 1977 жж. басылымдарда 1909 жылғы жинақ пен Мүрсейіт қолжазбалары (1905, 1907 ж. ж.) негізінде: Ішің берік, нәпсіге тыюлысып, – деп өзгертіліпті. Бұл басылымда да сол күйінде беріліп отыр», – деген жайдақ сөзбен сырғытыла салыпты.
Менің ойымша, шала татар, шала қырым татары, қазақша дыбысталу әріптерінсіз жазылған 1909 жылғы қолжазбаны әріптеп көшіруге еш болмайды. Әбіш Жиреншин қадымшаны молдадан оқыған, Абайды жастайынан жаттап өскен адам. 1909 жылғы жинақты, Мүрсейіттің жазбасын, өзге басылымдарды шағатайша сауатты Әрхамның көмегіне сүйеніп ажыратқан. Сондықтан да, оның оқылымын басты назарда ұстау керек..
2. «Жатты жау деп елінді үрпитіп ап» – Осындағы «жау» дегенді тырнақшаға алып: «Жатты «Жау» – деп елінді үрпитіп ап, – деп берсе дұрыс болар деп ойлаймын.
Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын (119) – Шумақтарды бөліп-бөліп, ажыратып берсе, мазмұнға лайық келер еді. Тыныс береді, ой тоқтатады.
Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей? (120) – «Есек к…н жусаң да, мал тауып кел» – Осындағы «көтін» дегенді толық жазса қайтеді?
Әбдірахман өлгенде (124) – 1. «Әр қиынға сермепті». Осындағы «әр қиынға» деген сөздің ныспысы «Әр қиянға» шығар.
2. «Өлгенше болар ермекті». Неге «ермек» болады өлгенше? Мүмкін, өлгенше өрнек болар. Дұрысы: «Өлгенше болар өрнекті», – деген шығар, бәлкім.
Кешегі Оспан ағасы (125) – «Алысқанды денепті». Ұсыныс, сөздің мағынасы ашылу үшін: «Алысқанды дендепті» – деп жазса қайтеді.
Әбдірахман өліміне (128) – 1. Бөтен көзде көрсе жас, Ойнаймын деп күлдіріп. Аз өмірін ұзайтқан». Осы шумақтағы мына сөздерді бір-бір әріп арқылы түзетіп, тілдің жатықтығы үшін былай да жазуға болар еді: Бөтен көзден көрсе жас, Ойнаймын деп күлдіріп. Аз өмірін ұзартқан.
Мұнда тұрған қандай қателік болуы мүмкін? Қайта сауап емес пе?
Әбдірахман өлген соң өзіне айтқан жұбатуы (131) – 1. «Тағдырына тәбдил жоқ». Осы жолдаға «табдил» сөзіне міндетті түрде түсінік беру қажет.
2.«Кәркиден, пілдей қуатты, Тағы арыстан жүректі». Менің Абайдың текстологиясы туралы мақаламда бұған толық түсінік пен ұсыныс білдірілген. «Кәрки» деген немене? Пілдің үйірге түскен еркегінің ашуы арыстаннан да жынды болады. Соны айтып отырған болуы мүмкін. Онда, «тағы арыстан» деген сияқты «кәркидей» деген сияқты бір балама болып шығады.
Түсінік беру керек.
3. «Малды аямай булапты» – Дұрысы: «Малды аямай бұлапты», – болуы керек шығар. Әйтпесе, малды несіне, не үшін булайды? Бұлайды, сатады, пұлдайды, жұмсайды.
Рахат, мені тастап қоймадың тыныш (136) – «Алғалы жақсылықты, я өлгелі». Дұрыс жазылуы: «Алғалы жақсылықты, иә, өлгелі», – емес пе?

12

Ал, Қанипаш ханым! Саған жазылған хаттың бір бөлімін де бітірдім. Енді қаншасы бар? 2-том деп жібергендеріңді шолып шықтым. Бұл негізінен үшінші том сияқты ғой. Оған менің уақыт бөліп, араласуымның пәлендей қажеті жоқ екен. Егерде, бәрібір, айтқаным ескерілмейтін болса, «тірі өлік» ретіндегі өлі сөзді қорламайын. Оның үстіне мен Ш.Марсеков пен Хаткер-кәтіптің қолжазбасына тереңдеп кіріп кеттім. «Қазақ әдебиетіндегі» сұхбатымда жарияланғандай, «Күнім мен түтінім – Абайдың тұтқынында [15]. Сол еңбекте, Абайдың бүкіл өлеңдері мен аудармаларына текстологиялық талдау жасалады.
Ескерту: ойымды еркін білдірдім. Мүмкін, осындағы пікірлерімді таратып, мақалаға айналдырамын ба, құдай білсін.
Мендегі қолжазба дәптерлермен салыстыруға уақыт керек және көз жазып қап, енді бір көшірмесін қолыма түсіріп отырмын.
Ал, әзірге риза бол!
Дұғай сәлеммен – Тұрсын пақырыңыз.
27 сәуір, 2020. Астана.

ТІЛШЕЛЕР

Шүйінші! Алла бар және шын! Соның ішінде, сенің де адал тілегің бар, Қанипаш!
Менімен бірге күйінген барлық жанашырларыма жанжүрегімнен алғыс!
Абай өлеңдерінің қолжазба көшірмесі табылды! Алматыдағы үйдегі кітап сөресінің «қоймасынан» шықты. Жұмыс істеуге, Қанипашқа көрсетуге апарып, сол күйі ұмытып кетіппін. Бір арпалысқан күндер бір-біріне ұласып кетіп еді сол кезде. Сол да есіме түспеді-ау!
Ар мен Абайдың алдындағы азаптан құтылғаныма, ар-намысымның қорланбағанына, Сіздердей жанашырларымның бар екеніне шүкіршілік етемін. Менімен бірге жаны күйіп, күйінді болған, іздескен үлкен-кішілер, сендерге – ағалық, әкелік, аталық, шәкірттерім сендерге – ұстаздық алғыс!
Енді мұның мәнісін айтайын: осы алты айдың ішінде сол екі мәтінді қалпына келтіріп, бүгін түнде бітіріп, енді ел-жұрттан кешірім сұрап хат жазып отыр едім, Алматыдағы қызым Алма мен Әмина: «Жоғалтқаның мына дәптерлер емес пе?» – деп «шайтанқұлақпен» суретін жібергенде, жүрегім жарылған жоқ, бірақ, есім шығып кетті.
Ол қолжазба уақытша болса да көзжаздырып кетпегенде, мен «Бұл сөзімде жалған жоқ…» атты мәтіндік Жұмысты қозғамас едім, ұлы жұмысты, мен емес жұмыстың өзі ұлы жұмыс, қолға алмас едім. Міне, екі жұмыс қатар бітті. Ол да Алланың маған жіберген сынағы шығар.
Енді көзіме жас кеп, ағыл-тегіл жылап отырмын. Алла разы әрі Жар болсын! Не дейін, егіл-тегіл бір жылап алайыншы. Ризадықтың қуанышы!
Әр игі ісімізге Алла жар болсын!».
Қанипаш Мәдібаева: «Барлығымыз үшін олжа болды. Абай үшін шын күйінген жақсы жан, рахмет!
Жауап: Лүпілдеген, Қанипаш, Жүрегіңнен айналдым. Сол жүректен жолданған, Тілегіңнен, айналдым!..».
Қайырма хат: «Ал, менің, жандаралдарым! Қожайындарым! Қанипаш, қалқа! Алты ай азаптың нәтижесін жібердім, Айданаға. Риза болыңдар.
Қанипаш! Осы жолдаған данасын саған арнадым. Өтініш: қағазға шығарып ап оқышы. Сонда қате жақсы көрінеді.
Мен – енді Азат адаммын, Қанипаш! Құлдық дәуір бітті, Қанипаш! Не лебізің бар, Қанипаш! Ендігі сот, мүңкір-нәңкүрім сенсің!
Еркін Шүкіман мырза! Осы бір көңілді сәтте мен үшін Қанипашқа арнап «Жамбас сипарды» айтып берші.
Айтпақшы, иә, тағы да айтпақшы: Маған бүгін таңертең бауырыма тартқан бір бауырым: «Досың көп болса – жалғызбын деме!…» – деп тілек жіберіпті. Мен өмір, дос, бүгінгі күнім туралы ойлай отырып, мынадай жауап жаздым (Мидың іші қазір Абайдан аздап босады ғой). Сенен жан сырымды жасырғандай болмайын деп өзіңе жолдап отырмын.
«Ерболға: Рахмет! Алла разылығын берсін. Ішінде ойға алатын бір сөз бар екен.
Біз қазір, қаласақ та, қаламасақ та жалғыздыққа еріксіз бет алып бара жатқан адамбыз. Достың біразы мәңгіліктің көрпесін жамылды, біразы пиғылының көрпесін өзі қымтап алды, біразына өзіміз көңілдің есігін жаптық. Жансебіл дос таптық. Оларға бұрынғы өмірдің есігі жабық. Есігі жаңадан ашылған бөлменің іші күңгірт. Шам жаққан боласың, бәрібір, бәрібі, бұрыш-бұрышына көлеңке ұялап тұрады. Жарық түспейді. Күңіренген үнді күмбір деп естисің. Бірақ соған да жұбанасың. Достық сезім бар, бірақ, шын достық жоқ. Көңіл бөлгенді – дос, жасы мөлшерлесті – құрдас, тыңдағанды – сырлас, сәлем бергенді – сыйлас, сәлем алғанды – қайырымды, тіл алғанды – кішіпейіл, қарызсыз сый көрсетсе (бәрібір түбінде тегін боп шықпайды) – жомарт, руласын-жемдесін мақтаса – көпшіл, қулықпен ақыл сұраса – білімге құштар, жолай жеткізіп салса – қайырымды, – деп қабылдайсың. Шындықтың боялған бетіне баға бересің. Ең жексұрындығы, сол мезіретіңе өзің қанағаттанасың. Соған ыза боп, содан кейін өзіңді-өзің сөгесің. Амалсыз, тағы солай істейтініңді біліп, Абайдың:
Жан қысылса – жайтаңдап,
Жанды еріткен, жайдары-ау.
Жан жай тапса, сен неге,
Бола қалдың самарқау?!. –
дегенін есіңе алып күрсініп ап, көңілдің тағы бір есігін жаба бересің.
Кейбіреуі ебін тауып, қайта ашады, кейбіреуі, тіпті, алыстан болса да көз қиығын салмайды.
Содан жүрегің сыздап, көңілің құлазып, ескі досты еске аласың, оларға кіретін жол жабылған, содан жаңа досқа мөңірейсің. Бірлі-жарлы ескі досыңды көргенде, әй бір ырбаңдап қаласың, жараның ауызын ашасың. Аз мезетте толып қалған уайымның қаншасын төгіп үлгерем дейсің, саба қайтадан сары суға тола бастайды.
Әлгі дос қайда? Тек, дәме еткен жесір көңілмен, жетім бесік – жүрек қана қалады.
Міне, біздің жесір өміріміздің жетім күйі осылай шертіліп, өтіп жатыр.
Жасандының ішінде сен жоқсың. Жұбататын аздың бірісің. Соған да шүкір.
Міне, «Дәрменсіздің дәрмені» деп софы Аллаяр айтқан өмір – осы өмір». Қанипаш үшін жолданды.
Қанипаш: Барлығы бір Алланың қалауымен. Қазақ атаң: «Құдайға тапсырдық», – дейді. Досым, сабыр ет.
Жауап: Алла: Шіркін, Қанипаш тура осы сөзді айтса жарар еді – деп ойлап қойғам.
Шын жүрегімнен рахмет айтамын. Дәрменнің тура иесінің өзіне тапсырыпсың. Ей, Алла, ақ жолыңнан жаңылыстыра көрме. Мен де адаспауға тырысайын.
Әс-сабыр рахым.

СОҢҒЫ ТҮНГІ ТІЛШЕЛЕР

29 сәуір.2020. Астана. Жетіқазына.
Қанипаш! Салыстырмалы мәтінтануды біттім. Жаңа ғана ауы мен бауын жөндедім. Ертең саған жіберем. Күт, мені, күт! Енді 20 күн Азаттық жариялаймын. Соның буы ғой демді көтеріп тұрған.
Қанипаш: Ісің әрдайым берекелі болсын. Осы қалпыңда-ақ жұртыңның Жұртбайы болдың ғой!
Жауап: О, қандай қалаулы сөз еді. «Төлеген сенде арман жоқ» – деген осы.
Қанипаш: Қолжазбаң келді. Аша алмай отырмын. Асығып отырмын көруге. Қазір сіздің онлайн дәрісіңізді қосып тыңдаймын. Қолжазбаны қағазға шығартып аламын.
Жауап: О, құдайдың бере салған періштесі сол! Ерзатқа шығарт. Дұрысы сол балар.
Ой, әзілімді ұмытып барады екенмін ғой. Көрдің бе, біздің де жүректі ашу оңай емес. Байқап-байқап, таңдап-таңдап, кісісіне қарап, енді алданбайтын, алдамайтын, жүрекке тұз бен бұрыш сеппейтін адалдарға ғана ашқызамыз. Жә, тоқтатайын.
14.05.2020.
Бағашар Тұрсынбайұлы: Қалыңыз қалай, аға! Почтаңызға 50 өлеңді түсініктерімен жібердім. Қарап, ескертпелеріңіз болса – жазып, қайта жіберсеңіз, осылай 50 өлеңнен жіберіп тұрамын.
Жауап: Бағашар! Аман ба? Шынын айтайын, қазір қыздардың хатын да (жұмыс бойынша) оқуға мұршам болмай жүр. Ерікті түрмеден шығайын, көз – көруге, ми – ойлануға жарасын.
Әлқисса-жауап: Қанипаш! Менің бауырыма тартқан бауырым Бағашар Тұрсынбайұлы тура осы «Түсініктемедегі» 100 өлеңге жазылған түсінікті тағы да жіберіпті. Ау, мен сонда редактордың міндетін атқарамын ба? Алты ай болды «мырзақамаққа» сен үшін түсіп отырмын, Қанипаш. Сенің ғой, әйтеуір, түбінде бір «ыстық, қызыл, қою, тегін шәйді» майысып отырып құйып беретініңе сенімім кәміл. Бауырым берген құр уәдені еміп, дәмелі көңілмен емексіп, жанкешті күндер мен түндерді өткізіп жатырмыз. Енді, Абайдың өмірбаянын жазып беруімді өтінді. «Қанипаш айтпаса, істемеймін!» – дедім. Мыстанға қадіріміз қалмады. Ең болмаса саған жақсы атты көрініп қалайын.
Е, біздің бас – не көрмеген бас: «Шыдаймын, риза болып жар ісіне, Қорлық пен мазағына табылсам да»!..
17.05.2020. Астана.
«Мәтіндік салыстыру мен талдау» аяқталған соң: көз шырымының, ми шырынының қызығын көрейінші деп, шалқадан жатып ап, рахаттанып бейне таспа көріп отырғам. Ертегілердегі, айдын көлге қонған аққу-періштелер құсап, Алматының көшесінде, дулы-шулы жерлерінде бір топ ақкимешекті, қынама камзолды, сақтиян етікті келіншек-қыздар қалқып жүр екен. Бүкіл Алматының көшесінің сәнін келтіріп, көздің жауын алады. Сөйтсем, қырғыздың қыздары екен қазақтарды қызықтырып жүрген. Жарайсыңдар қаракөз, тайкелерім! Қанипашты қастарыңа неге қосып алмадыңдар екен – деп тамсанып, қиял құшағына беріліп, әкесіне де, өзіне де, баласына да ақыл айтқан шәкіртім, қазіргі руханият шенеунігі Ербол Тілешевке:
«Мына қырғыздар бізден озды. Тілешев мырза, руханият деген осы. Ұлтымыздың Астанасында, …сұлтанда емес, осындай бір акцияны карантиннің ашылу құрметіне орай шоу-бизнестеріңнің орынына өткізіп жіберсең, сенен асқан Данышпан, алаш рухты қазақ болмас еді. «Сән үйлеріңнің» кербездері бар емес пе? Идея! Қалғанын өздерің біліңдер, жігіттер. Қанипашты солардың қатарынан көргім келеді!», – деген тілше жолдап отырғанымда, осы бір әдемі қиялды, Бағашар бауырым арқылы сенің зілдей ауыр тапсырма беріп жұмсағаның мені қайтадан суға батырып жіберді.
«Түсініктеменің» толық нұсқасын қайыра жолдапты. Ал, оны қайтадан оқып шығу үшін тұнық ми, ашық көз, ыстық қуат керек. Мен дәл қазір көтерем жанмын. Ондай сынға шыдамаймын. Өзім де сондай бір шытырманның ішінде жүрмін.
Байқап қалғаным: «Түсініктеменің» жазылу стилін, сөзін баяндауға емес, ғылыми пайымдауға бейімдеу керек. Кейбір сілтемелер жалаңаш қалған сияқты. «Кере» сөзін Қайым аға кіргізгенін білемін. Қасында тағы да бір жанама дәлел бар сияқты еді. Екіншіден, осы араб, парсы сөздерінің түсінігі құтаймай-ақ қойды. Сөзбе-сөз аударма. Ол сөздердің сопылық поэзияда екінші астарлары міндетті түрде бар. Мысалы, мәбәда – бұрын күнделікті қолданып жүрген сөздің қатарына жатады. Әсіресе, С.Мұқановта кездесетін қалыпты қазақы сөз.
Жалпы, бұрын да айтып едім ғой, «Түсініктердің» түсінікті болғаны дұрыс. Мұны, кәнігі редактор Қанипаштың қырағы көзі қағып түсіреді. Жалпы, бауырым, саған әдебиет теориясын, оның ішінде текстологияның теориясын сәл батыра, сіңіре оқып-тоқуың керектігі білініп тұр. Тек, әр аттаған қадамың ілгері баса берсін, Бағашар!
Дей отырып, Кенжехан мен Қанипаш, ашық почта арқылы өздеріңмен тілдескім келеді.
1.Менің алдыңғы жазғаныма жауап жоқ. Жақтырмасаңдар, көңілдерің толмаса, ашық айтыңдар, «өз сөзім – өзімдікі». Сендердің беталыстарың басқаша екен. Оған өкпе-наз болуы мүмкін емес, Арамыздың алыс-беріссіз таза болғаны қандай жақсы болды.
2. Абайдың өмірбаянын жазып бер – деп қолқа салып отырсыңдар. Бұл менің шығармашылық кестем бойынша, бір жылдан кейін жүзеге асырылуы мүмкін іс еді. Дерек дайын. Ой шикі. Ойланайын. Жүйкенің талшықтарын тарқатып жібереді-ау, осы. Содан шошимын.
3. Өтінішім: Аударма мен өлеңдері араласып берілген Абайдың 1995 жылғы жинағының құрылымына төбе шашым тік тұра қарсымын. Абайдың өлеңдері де, ойлары да бытырап, шашылып кеткен. Іздесең таптырмайды. Сонымен қатар, көркем әсерді бұзады. Меніңше, ежелгі жөн-жобаны сақтап, өз өлеңдерін бір ыңғай бір томға, аудармалары мен қара сөздерін екінші томға жүйелеп, іріктеп берген дұрыс. Мынау, түзеу емес – Абайдың көркем ойлау жүйесін бұзу. Іздеген өлеңді таба алмайсың. Өздерің де қиналған шығарсыңдар.
4. Әзір менен шұғыл пікір күту ерте… Оның үстіне, мен не үшін қиналамын? Не үшін қысыламын? Мені қандай кепілдік мәжбүрлей алады?, – деген сұрақ туады. 1. Абайдың екі том өлеңдер жинағын толықтай оқып шығып, мәтіндердің мағынасы туралы түсінік жазып бердім. 2. Екі томдағы текстологиялық түйткілдерге талдау жасап, «Қарасөздеріндегі» қатенің негізгі көздері мен оны жоюдың жолдарын саралап бердім. 3. Екі бірдей қолжазбаны қалған төрт нұсқамен қиюын қиып текстологиялық тұрғыдан салыстыра отырып, мәтіндік талдау жасадым. Оның өзі 700 беттен асып кетті. 4. Міне, екі томдық «Түсініктемелерге» (1-2) 70 бет түсінік-пікір жаздым. Уәжі де, дәлелі де соның ішінде екен. Енді, соны қайыра тағы ұсынып отырсыңдар… Осы бастарың бірікпей, біріңді – бірің түсінбей жүрсіңдер ме.
Кешіріңдер, мақтан сүйгіш құлдың да мүмкіндігінің шегі бар… Әркімнің өз Абайы бар. Мен өз Абайыма бет бұрайын енді. Мұрсат беріңдер.
Ойбай, өмірбаян бар екен ғой… Қап! Абайдың өмірбаянын анықтамалық бағытта, сықиған стильмен жазып берші – деп Қанипаш жүрек қалауын айтқан. Қыздың сөзін әлі де жерге қалдырмайтындай қауқарым бар. «Жазған құлда шаршау бар ма» – дегендей, Абайдың «Сүйесің, жүрек… күйесің!» дегені де осындайдан айтылған-ау. Амал қайсы, көнеміз…

Міне, булығып жүргенде Қанипашқа жазылған осындай хаттар арқылы ішкі уытымды сыртқа шығарып, тынысымды кеңейткенсіп, өзімше амалдадым. «Түсініктемеге» берген түсініктемелер осымен тәмәмдалды. Енді, оны қайталап жалғастырғанмен, мағынасызданып барады. Ал, мағынасыздан мағына іздеу – Дәрменсіз дәмелінің дәрменсіз міндетіне жатпайды. Сөйтіп, бұл да бытпылдықпен аяқталды.
Баршаңызға тілерім: Барың – жоғалмасын, жоғың – табылсын.
Ал, құрдасым Қанипаш, саған да тілегім осы. Жалпы, Рүстемнің (жалғыз ұлы) ұсынысы орынсыз ұсыныс емес. «Оны да ойла толғанып…» (Абай).

13

Әл-қиссап. Бүгін маусым бітіп, шілде басталды. Әлі де уәде еміп жүрміз. Үміт үзілмесін. Қайыры Алла мен Абайдың әруағынан бұйырсын. «Абайдың» өмірбаянын 120 бет мөлшерінде жазып бердім. Одан 70 бетке қысқарттым. Еш кеткен еңбек болмай, ел кәдесіне жараса – мақсатсыз мақсаттың орындалғаны. Есеп-қисаптың дұрыс шыққаны сол болады.
Қой, үміттің емшегін еме бергеннен не шығады. Ол ешқашан суалмайды. Суалмасын. Одан да Қанипашқа жазған хаттарымды реттеп, өзара есебімді түгендеп алайын. Абай шығармалары туралы «Білмей мұны жазған жоқ…» атты мәтіндік-салыстырулар мен талдаулар монографиясын басылымға дайындайын. «Ол боламын демеңдер…» деген жинағымды құрастырайын. Әйтеуір, бұлданатын емес, «өз сөзім – өзімдікі» ғой.
06.06.2020. Астана. Жеті қазына.
Тұрсын ЖҰРТБАЙ

Пікір қалдыру