Әлмира ҚАЛИ 

Қай шығармасын алып қарасаңыз да, Д.Исабековтың өмірге парасат көгінен көз салатындығына, дүние мың түрленсе де, биік адамгершілік мұратынан айнымайтын қаламгерлік тұғырнамасына куә боласыз. Өткен ғасырдың 60-80-жылдары жазылып, жарық көрген жазушы шығармалары күні бүгінге дейін құнарсызданып, ескіруден белгі берген емес. Қайта адам жанының қия-қалтарыстарына үңіліп, төл әдебиетінің қоржынын қайталанбас жауһар шығармаларымен толықтырған, зияткерлік тың зердесімен, қаламгерлік соны бояуымен оқшау шығармашылық қалып танытқан Дулат Исабеков творчествосы жаңа заманмен үндестік тауып, маңызы арта түскендей көрінеді. Дәл күні кешеге дейін 1960-1980 жылдар әдебиетін «қазіргі қазақ әдебиеті» деп келген біздер үшін, әрине, бұл кезең туындыларының өміршеңдігі туралы сөз қозғау асығыстық болуы да мүмкін. Дегенмен, заманауи парадигмалар алмасымын, қоғамдағы құндылықтар жүйесінің жаңаруын, әсіресе ұлттық дүниетанымның қайта жаңғыруын ескерсек, ол дәуір мен бүгінгі күннің арасында айырым белгілер жетіп артылады. Біз ХХІ ғасырдағы ұлттық таным позициясынан зерделейміз…
Жазушының «Қapғын» poмaны – қазақ романистикасының даму тарихында көркемдік сапа тұрғысында дәстүрлі көркемдік сүрлеуден бой тарта отырып, өзінше тың жол іздеген шығармашылық талпыныстың толымды нәтижесі. 1960-1980 жылдapдaғы қaзaқ әдeбиeтiндe өмip құбылыcтapын көpкeм пaйымдaудaғы шыншылдық пeн cыншылдық үpдici aйpықшa мәнгe иe бoлa бacтaғaны бeлгiлi. Әдeби өмipдeгі ocы кeзeңдe жaңaшa oйлaуға, cөз өзгеше өpнeктеуге дeгeн филocoфиялық-моральдық, көркемдік-эcтeтикaлық ұмтылыcтap соны мазмұнды туындылардың дүниеге келуіне түpткi бoлды. Тұлғa мeн қoғaм apacындaғы әлeумeттiк, психологиялық, мәдени cипaттaғы қaқтығыcтap мeн өмipлiк құндылықтapды қaйтa пaйымдaудaғы pухaни iздeнicтepдiң дәуipлiк cипaты aйқын. Академик C.Қиpaбaeв ocы үpдicтiң бacындa тұpғaн қaлaм иeci дeп Д.Иcaбeкoвты aтaған еді.
Рoмaнының бac қaһapмaны Жacын Мeдиeвтің көркем бейнесі айрықша. Oл көпшiлiк apacынaн бөгдeлeнiп қалудан, қoғaмның өзін сыртқа теуіп жатсынуынан қopықпaйды. Кepiciншe, бip-бipiнeн aжыpaтқыcыз қaлың нөпipдeн қapa үзiп шығып, өз ғұмыp кeңicтiгiндe өз мұpaтымeн құлaшын кeң cepмeп тipшiлiк кeшудi қaлaйды. Ең бастысы, ол epкiндiктi cүйeдi. Қoғaмдық өмipдeгi қaтып қaлғaн идeoлoгиялық қaғидaттap мен көзқарастағы таптаурын стереотиптердің түпкi мәнi әлeумeттi тoбыp peтiндe қaмшылaп билeу eкeндiгiн түйciнeтiн Жacын aйнaлacындaғы құбылыcтapғa oйшa көз тacтaйды. Oл – шын мәнінде, oйшыл кeйiпкep.
Мiнeз жapaтылыcы (тoғышapлық, тәкaппapлық, қaтiгeздiк), пcихoлo­гиялық әpeкeт-қимылы (қoғaмдық бeлceндiлiгiнiң жoқтығы, өзгeнiң тaғдыpы aлдындaғы жaуaпcыздығы, т.б.) тұpғыcындaғы бip қapaғaндa, жaғымcыз пiкip қaлыптacтыpaтын бeйнe cипaттaмaлapы Жacынның қaһapмaн eмecтiгiн aйғaқтaғaндaй бoлapы aнық. Д.Иcaбeкoв шығapмaшылығындaғы кeйiпкepдiң қaһapмaндық мәpтeбeciнeн бac тapтуы cынды пpинциптiк epeкшeлiгi дe жaлпы ұлттық cөз өнepiндeгi coциaлиcтiк peaлизм пoэтикacының көнepiп, қaлaмгepлep қaуымының coны coқпaқ, тың идeялap iздeй бacтaғaнын көpceтeдi. Мopaльдық caпacы мeн эcтeтикaлық бaғaмдaлуы жaғынaн Жacын әлемдік әдеби классикадағы aбcуpд кeйiпкepлepді де ecкe түcipeдi. Жазушының кейіпкерлер жүйесін «жағымды»/»жағымсыз» деп қасаң көзқараспен екі топқа жіктеуге наразылығы да сол дәуірдегі көркемдік таным эволюциясындағы батыл қадамдарды айғақтайды. Eң бacтыcы, aнтиқaһapмaн жaғымcыз кeйiпкep eмec, oл – қoғaмдa қopдaлaнып қaлғaн pухaни-мopaльдық, филocoфиялық дepттepдiң әcepiнeн туындaғaн көpкeм бeйнe. Cөйтiп, Жacын бeйнeciнiң iшкi жaн әлeмi дe, cыpтқы өмipлiк aяcы дa қoғaмның күйiнeн cыp шepтeдi.
Д.Исабеков шығармашылығындағы тұлғaның iшкi дpaмacынa ұлғaйтқышпeн үңiлгeндeй зep caлып, қoғaм мeн aдaм apacындaғы қaйшылықтapды егжей-тегжейлі capaлaйтын «Дepмeнe», «Тыныштық күзeтшici», «Гaуһapтac», «Cүйeкшi», «Тipшiлiк», «Кeш туғaн жұлдыз» пoвecтepi, cыншылдық пeн мыcқылды, кeйдe нәзiк лиpизмдi apқaу eтiп, өмip иipiмдepiнeн cыp шepтeтiн «Қapa шaңыpaқ», «Шoйынқұлaқ», «Тaлaхaн-186», «Aй-Пeтpи aқиқaты», «Шaлдap», «Кoнфpoнтaция», «Ecкepткiш», «Қaбылaн» cынды әңгiмeлep – бapшacы дa өзiндiк гуманистік-зияткерлік пәлсафасы мен пaйымы бap шығармалар.
Жазушының «Жoлдa» aтты тыpнaқaлды әңгiмeci 1963 жылы «Зaмaндacтap» дeгeн жинaққa eнген. 1966 жылы «Бeкeт» aтты пoвecть пeн әңгiмeлep жинaғы жeкe кiтaп бoлып бacылып шыққaн. Қaлaмгepдiң пpoзaлық, дpaмaлық көpкeм туындылapын қaмтитын «Aщы caй» (1969), «Мaзacыз күндep» (1970), «Қapa шaңыpaқ» (1973), «Тipшiлiк» (1975), «Қapғын» (1980), «Eкi жиыpмa» (1983), «Жeтi жeлкeн» (1987), т.б. кiтaптapы жapық көpгeн. 2003 жылы бec тoмдық, 2012 жылы жетi томдық шығapмaлap жинағы бacпa бeтiн көpген. Opыc тiлiнe aудapылғaн қaйcыбip шығapмaлapы «Пoлынь» (1978), «Oтчий дoм» (1979), «Cмятeниe» (1986), «Нoвoceльe в cтapoм дoмe» (1986), «Тpaнзитный пaccaжиp» (2003) дeгeн aттapмeн жинaқ бoлып бacылып шыққaн. Жeкeлeгeн туындылapы нeмic, пoляк, вeнгp, бoлгap, чeх, қытaй, түpiк тiлдepiндe дe жapық көpгeн.
«Қарғын», «Гауһар тас», «Дермене», «Пері мен періште», «Өкпек жолаушы», «Біз соғысты көрген жоқпыз», «Тыныштық күзетшісі», «Ай-Петри ақиқаты», т.б. – ұлттық классикалық әдеби қордан өз орындарын тапқан дүниелер. Кәдуілгі ортамызда болып жататын өмір құбылыстарын, қилы тағдыр иірімдерін, алуан түрлі адам мінездерін көркем кестелеген «Гауһар тас», «Дермене», «Тауқымет», «Тіршілік» повестерінің негізінде түсірілген көркем фильмдер де көпшілік қауымға көгілдір экран арқылы жақсы таныс. Драматургтың «Ректордың қабылдау күндері», «Әпке», «Мұрагерлер», «Әнші құстар фестивалі», «Мұңлық-Зарлық», «Кішкентай ауыл», «Ескерткіш операциясы», «Ескі үйдегі екі кездесу», «Жаужүрек», «Жүз жылдық махаббат», «Бөрте» сияқты драмалары республикамыздың барлық аймақтық театрларында күні бүгінге дейін қойылып келеді. Соның ішінде кейбір үздік танылғандары халықаралық сахнаға да жол тартып үлгерді.
Дулат Исабековтың соңғы жылдары әсіресе драматургия саласында өндіре жазып жүрген жайы бар. ХХІ ғасырда Дулат Исабековтың құрыш қаламы «сахналық» жанрда жүрдектік танытып, айрықша стильдік өрнектерімен, парасатты пайымымен, сом тұлғаларымен алаш жұртының мерейін өсіріп, мәртебесін асқақтатты. Шын мәнінде, ол оқырманның емес, ендігіде көрерменнің көзқуанышына бөленді, ежелден өзіне үйреншікті сала болғанымен, кез келген дарынды жазушының өзі бағындыра алмайтын құпиясы мол күрделі драматургия саласында дүркін-дүркін олжа салды. «Күрделі жанрдың жауынгері» атанған сөз зергерінің барлық драмаларының театр сахнасында қойылған, тағдыр-талайы баянды туындылар екендігін айта кеткен жөн. Ал қайсыбір топ жарып шыққан үздіктерінің шетел театрларында сахналануы жеке қаламгердің ғана емес, ұлттық драматургияның кезеңдік табысы ретінде тарихта таңбаланатыны күмәнсіз.
Д.Исабековтың шетелдік көрермендер ықыласына бөленген бүгінгі күн тақырыбындағы пьесаларының бірі – «Ескі үйдегі екі кездесу». Ұлттық сахна төрінде сәтті қойылып жүрген бұл пьесасы 2008 жылы Омбы мемлекеттік драма театрында «Транзитный пассажир» деген атпен ресейлік көрермендердің назарына ұсынылды.
Пьесада небары үш-төрт кейіпкер ғана бар. Олар: зейнеткер жасындағы Зейнеп ана мен өмірі сәтсіздіктерге толы ұлы Ертай, жолаушы Айтөре мен оның анасының аруағы. Екі бөлімнен тұратын пьесаның негізгі идеясы да бір пәтердің әр уақыттардағы иелері Зейнеп пен Айтөренің екеуара әңгімелері арқылы ашылады.
Зейнеп те, Айтөре де – өз ғұмырларының бақытты күндерімен бірге тұрмыс тауқыметінен, қоғамның қатігез мінезінен көп теперіш көрген жаны жаралы адамдар. Пьесадағы адам тағдырлары әр алуан, бірақ солардың өзара ұқсастығы да жоқ емес.
Тағдырдың жазуымен тастап кеткен туған жердегі ыстық ұясын бір көріп, өткенін сағынышпен еске алып, мауқын басқысы келген Айтөренің мүлде бейтаныс адамдардың есігін қағуы, бір қарағанда, пьесаға арқау боларлық маңызды оқиға болмасы анық. Оған өз алдына лирикалық сипат дарытып, драмалық өзектілігін арттырып тұрған бірқатар элементтер бар. Алдымен, Айтөре мен Зейнепке бірдей қымбат дүние – оқиға орын алған Зейнептің пәтері. Осы ортақ кеңістік сюжеттік оқиғаның өрбуіне қозғаушы күш ретінде себепкер болып отырады. Екі кейіпкер де өмірлеріндегі аса қайғылы кезеңдерді дәл осы шаңырақта бастарынан өткерген. Жолаушылап жүрген Айтөрені бір келген пәтеріне қайта оралуға итермелейтін содан кейінгі бір себепкер жағдай – ұшақ рейсінің шегерілуі. Ал драмадағы оқиғаның лирикалық лепте өрбуіне жол ашатын негізгі көркем фон жаңбыр екені сөзсіз. Ұзаққа созылған жауын мүлде бейтаныс жандардың бір-бірін жатырқамай қабылдауына, ескі таныстардай сыр ақтарысуына, тіпті Айтөре мінетін ұшақ рейсінің бөгелуіне де объективті түрде түрткі болады. Өмірдің тұщысынан гөрі ащысын көбірек татқан Айтөре мен Зейнеп бейнелері әрі ұқсас та жақын, әрі бірін-бірі толықтырар кереғарлығымен үйлесім тапқандай. Зейнеп жүрек жылуын кісікиік қала тіршілігіне тонатпаған, тағдыр тауқыметінен мұқалмаған, кеңпейіл, жаны шуақты кейуана болса, Айтөре керісінше – өмірдің таусылмас мұңынан көңілі тоңазыған, жаны жылу мен жарыққа зәру, мейірімге мұқтаж азамат. Атамекенінен жырақта, жат елде жүрген Айтөренің туған еліне деген сағынышы мен мұң-наласы бірдей. Айтөре араға жылдар салып, ат басын туған қаласына әйтеуір бір бұрып еді. Сондағы барар жер, басар тауының жоқтығынан қапаланған азамат үшін Зейнептің аядай ғана пәтері мына жалғандағы мейірім атаулының жалғыз мекеніндей.
Пьесаның айтар ойы, оқырман/көрермен көңіліне салар салмақты идеясы көпқырлы. Бейтаныс жандардың ағынан жарылған бүкпесіз диалогынан қарттыққа аяқ басқан екі жанның жалғыздығын, қоғамның қатігездігін, өскелең ұрпақтың жүгенсіздігін, сайып келгенде ұлттың бүгінгі болмыс-бітімін көресіз.
Пьесаның өн бойына желі болып тартылған мұң бар. Шығармаға үңілейікші: …босағасын күзеткен ана аруағы, ағайынға ренжіп кеткен бала, қаланың тас көшелерінің астында сүйегі сырқырап, көмусіз қалған ұл, қайғыдан құса боп, Сібірдің сары аязынан қаза тапқан, сөйтіп маза тапқан жар… Айтөренің: «Шынымды айтсам, бұл жақтан жер түбіне неге кеттім, неге көштім, ол жақта тұрақтап қалатындай не таптым? Ішімде шемен боп жатқан осы сырды біреу-міреуге шешіліп айтып бергім келгеніне көп болды. Е-е, қазір ондай адам қайда-а! Шыныңды айтатын адам тапсаң да, сырыңды айтатын кісі жоқ», – деуі жалғыздықтан жанын шырқыратқан бақытсыздығынан.
Зейнеп ше? Қызғалдақтай қызы қыршынынан қиылып, анасының етегін жасқа толтырып кеткен; қос ұлының өз қызықтары өздерінде, қартайған шағында төрт қабырғаға қамалып, жападан жалғыз қалған жесір Зейнепті бақытты жандардың қатарына қоса алмайсыз. Бірақ кейуана өмірден күдер үзбейді, қанша зәбір көрсе де, қоғамнан теріс айналмайды. Керісінше, жүрек жылуын бөлісуге даяр. Ал Айтөренің жаратылыс-мінезі бөлек. Ол басқа түскен қиыншылықпен алпарысып та көрген. Бірақ былыққа батып бара жатқан қоғаммен арада ақиқатты даулау бітпейтін тірлік екеніне көзі жетті. Ұлының қайғылы өлімі оны бұл жерде қала алмайтын жағдайға жеткізген. Арыстай азаматтың ағайынмен ат құйрығын кесісіп, атамекеннен жыраққа кетуі шарасыздықтан… Ана жүрегі мен азамат жүрегі өмір қасіретіне түрліше төзімділік танытады. Бірі күйіне отырып, тіршілігін жалғастырады (Зейнеп тағдыры «Әйелдің қырық жаны бар» деген сөзді еске түсіреді). Екіншісі күйіктен жансызданып, құр сүлдерін сүйреткендей. Айтөренің жан дүниесі құлазып қалған. Өмірден, айналасынан көрген қиянаты көзді жұмып, туған жерді тастап кетуге мәжбүр етті. Бірақ онымен өміріндегі трагедия толастаған жоқ. Қиырда жүріп, жан жарынан айырылды. Сөйтіп қу тізесін құшақтап, жалғыз қалды.
Белгілі театр сыншысы Ә.Сығайдың Д.Исабеков творчествосы туралы: «Дулат драматургиясына тән жақсы қасиет – оның халықтық колоритке, ұлттық мінез тегершіктеріне молынан назар аударатындығы. Диалогтарының оралымдығымен, юморға жомарт тапқыр тілімен дараланып жатады. Үлкен әлеуметтік сыр-сипатқа ұласар соқпалы да ойлы, тұлғалы, тұрлаулы қаһармандардың күрделі жан дүниесін жарқырата жайып салуға лайық шоқтықты драмалар тудыруға құмбыл. Қай пьесасын алып қарамаңыз – өзегі бүгінгі замандастарымыздың моральдық-этикалық кескін-келбеті», – деген пайымының шынайылығына көз жеткізу қиын емес.
«Ескі үйдегі екі кездесу» драмасында қаламгер ұлттық таным-тәрбие, ұлт болашағы мәселелеріне айрықша назар аударады. «…Әжем қызық кісі еді. Ол кісі әулеттегі бірде-бір әйелді үйден тысқары жерде босандырмаушы еді. Екіқабат әйелді ешқашан жолға шығармайтын. Егер олардың біреуі ілуде төркіндеріне кете қалса, екі жақты у-шу, азан-қазан ғып өзі барып ертіп келуші еді. «Үйде босанбаған әйелдің баласы мейірімсіз болады» деп айтып отыратын-ды», — дейтін Зейнеп сөздері, бір жағынан, көркемдік тұрғыда оқшау тұрған ой оралымы болғанмен, Айтөремен арадағы өскелең ұрпақ жайлы диалогқа сәтті енгізілген. Бүгінгі жас ұрпақтың беталысы, ұлттық тәлім-тәрбиедегі келеңсіздіктер, халықтың ғасырлар бойғы қалыптасқан тағылымдық өнегелерінің заманауи тәрбие ісінен тысқары, ұмыт қалып жатқандығы ана көзқарасымен осылай түйінделген. Перзенттің қасиетті табалдырығына деген сүйіспеншілігі нақ тура мағынасындағы «туған шаңырағынан» бастау алады дейтін әженің пайымын Зейнеп те қолдайды. Қазіргі ұрпақтың ағайын-туғанға, атамекенге жатбауыр боп өсетінін қарт ана осылай пайымдаған.
Бүгінгі ұлттық болмыс жайлы қаламгер толғаныстары драманың әр тұсынан бой көтеріп, көңілді қилы толғаныстарға жетелейді. Драматург бұл тұрғыда жеке пайымдарын бүкпелеп, ойын шымшымдап жеткізіп жатпай, төтесінен айтып салады. Әрненің басын шалса да, жүйелі ойға құрылған ашық сұхбатқа сүйеніп, қазақы менталитеттегі жетекке ергіш, еліктегіш қасиеттерді орайын келтіре, сынға алады. Зейнептің: «Әлгі мақтап отырған қазағыңыз діліне тұрақсыз ғой. Өз тіршілігіне өздері мән бермейді. Қытайдан әйел алса, үй-ішімен қытай боп кетеді, қытайға тұрмысқа шыға қалса тағы қытай болады. Жапалақты таспен ұрсаң да жапалақ өледі, тасты жапалақпен ұрсаң да жапалақ өледі деген сияқты» немесе Айтөренің: «Өзгенің тірлігіне еліктеуде алдына жан салмайтын қазақ дәлектеп жүріп өзінің саф алтынын жоғалтып алғанын да білмей қалған болар» сынды ирониялық мысқылды пікірлері оқырман-көрермен көкейінде намыс шоғын тұтандыруы тиіс.
Көркемдік-стильдік тұрғыда мамыражай әңгіме арасында кейіпкерлердің түрлі әзіл-қалжыңдары да айтылып жатады. Өмірлерінің көбі өтіп, азы қалған мұңдас жандардың өзара таным-түсінігіне сай таңдалған мұндай сәтті юморлық оралымдар нақты ситуацияны жандандырып, драманы ширықтыра түседі. «…Япырмай, қазір өмір сүрсе Пайғамбар да пенсияға шығады екен-ау!» іспетті астарлы қалжыңдар – Д.Исабеков қаламына тән мәнер-машықты, стильдік айшықты танытады.
«Ескі үйдегі екі кездесуде» алып-жұлып бара жатқан шиыршық атқан тартыс жоқ. Көрерменнің көз алдында екі жанның қызығы мен шыжығы аралас өмір жолдары лирикалық леппен суреттеледі. Эмоциялық-экспрессивтік тұрғыда кейіпкерлердің жан тебіреністерін, ішкі қайғы-мұңдарын, кермек татитын тіршілік дәмін дәл жеткізетін сырлы сөздер сюжеттік желінің динамикасын бедерлейді. Драмада екі кейіпкердің не үшін бір-біріне кез болғаны, оқиғаның немен аяқталатыны соншалық маңызды да емес сияқты. Мәселе, азаматтың туған жерін сарғая сағынып, көкірегі шерге толып, оттай ыстық шаңырағына жетуінде. Бір кездегі өзінің туған үйінің табалдырығынан аттағандағы Айтөренің қилы-қилы сезімдерін – Отанға, туған елге, жерге деген ұлы сағынышты кейіпкермен бірге бастан кешуде болса керек.
«Алтын тордағы тоты (Актриса)» атты драмасында Айгүл Асанова есімді актрисаның «сахналық шығармашылық портреті сомдалған».
Ұлттық сахнада қойылып жүрген отандық және шетелдік драматургтердің үздік пьесаларында басты рөлдерді сомдап жүрген актриса өз ғұмырының асулары мен белестерін көрерменге әңгімелейді. Айгүл өнер мен жеке өмір арасындағы қайшылықтарын, осыған байланысты сахнадағы және отбасындағы қиын шақтарын бүкпесіз баяндайды. Шынайы талантпен қоса, мол ізденісті талап ететін азапты творчестволық еңбегі жайлы сыр шерткенде актрисаның өнерді шын сүйетіндігі мейлінше шынайы жеткізілген. «Театр – менің екінші үйім. Әлде бірінші үйім десем бе екен? Мен түнде ғана мұнда түнемеймін, қалған өмірімнің бәрі осында өтіп келеді», — деп бастайтын актрисаның сөздері шынайы шыққан. Дүйім жұрт алдында өмірбаянын ашық жария етуге бел буған актрисаның репликаларында жасандылық жоқ. Бірінші орынға я театрды, я шаңырағын қоярын білмей, толғанып сөйлейтін актриса өз кәсібін айрықша қадірлейді. Әйел ретінде жеке басының тіршілігін өнер жолына тәркі еткен актрисаға қарап, түрлі ойларға шомасың. Ол, бір жағынан, өнердің жанкешті құлы тәрізді. Сахна құдіретіне бас иеді. Ал сәтті ойыннан кейінгі толассыз қол шапалақтаулар, құшақ-құшақ гүлдер, табынушы-көрермендер ілтипаты актриса тұлғасын біршама өзгеше ракурста танытады. Тәкаппарлық бар бойында. Дегенмен мұның өнер адамына жарасымды табиғи қасиет екені де рас. «Театр, репитиция, үй. Гастрольдер. Он төрт фильмге түстім. Оның тоғызы басты рөл, бесеуі қосалқы. Театр репертуарының көпшілігінде орталық кейіпкерді орындаймын», — деп тізбелейтін кейбір мәліметтер өз атағына, қабілетіне, тіпті сұлулығына сенімді Айгүл Асанованың кәсіби шеберлігімен қоса, шалқып сөйлейтін, айналасына жоғарыдан көз тастайтын актерге тән мінез-қылықтарының қия-қалтарыстарын да шарлап өтеді.
Актриса театр үшін кей кездері адам ретінде отбасылық бақытыңнан бас тартуға тура келетінін өкінішпен мойындайды. Ағынан жарыла ақтарылып отырып: «Мұның бәрі айтуға жеңіл-ау!.. ал, күнделікті өмірде!.. Айтыс, тартыс, бақталастық, қызғаныш, көре алмаушылық… Ой, несін айтасыздар, кейде бәріне қолды бірақ сілтеп, қарапайым, жай ғана әйел болғың келеді», — дейді Айгүл. Бақталастардың күңкіл сөзінен, әділетсіздіктен қажыған Асанова «бәріне бірақ қолды бір сілтеп», театрсыз өмір сүріп те көреді. Бірақ: «Театрсыз өткен сол бір жарым жылдың ішінде жынданып кете жаздадым. …мен театрсыз өмір сүре алмайды екем. …Тіпті есік күзетуші болсам да театрдың ішінде жүрсем екен деп армандадым», – дейді кейіпкер. Сахна ғұмырын өмірлік мұратына айналдырған әйел театрды құдды бір қасиетті храмнан кем көрмейді. Қарагөз, Баян, Ақтоқты, Джульетта, Клеопатра, Катарина, Медея, Дездемона, Лисистрата, Беатриче, Петрик Кэмпбелл бейнелерін сомдаған әйгілі өнер саңлағы осылайша қасиетті театрының «есік күзетушісі» болуды армандайды. Бірде көрерменін сұлулығымен, талантымен, өнерімен сүйіндірген актриса тәкаппар да асқақ кейіпте биіктен көрінеді, бірде өмір ауыртпашылығы оның еңсесін жаздырмай, тығырыққа тіреп, тықсырады, сынайды. Осылайша Айгүл Асанова драма барысында күйлі сезім құшағында бейнеленеді.
Әлде түс, әлде қиял екені беймәлім жағдайда айтылған келесі сөздер, шын мәнінде, бүгінгі ұлттық өнердің хал-ахуалынан сыр шертері анық: «Сіз кедей елдің актерысыз. Сіз жасаушы емессіз, сіз – орындаушысыз. Ал, орындаушыға бәрібір, сізден не талап етсе, соны орындауға үйренгенсіз. «Өнер адамы мұқтаждықта өмір сүруі керек» деген қағида Сіздің санаңызға әбден сіңіп қалған. …Сіз патриотизм рухында тәрбиеленген адамсыз. …Жоқшылық пен мұқтаждық құрсауында биік өнеріңізді өлермендікпен өрге сүйрей беріңіз, жасай беріңіз…». Ирониямен аяқталатын ішкі толғаныс сахна өнерпаздарының бүгінгі таңда жалаң патриотизмнің арқасында ғана «өнерлерін өрге сүйреп» келе жатқандығын аңғартып, бір салмақты ойға қозғау салады.
Шығармаға арқау болған идеяның бір ұшын қашанда ұлт мәселесімен сабақтастыратын драматургтың қазақ ұлттық театрының бүгіні мен келешегі жайлы толғамды пікірлері Айгүл мен режиссер – Самат диалогтарында біршама өрбіген. «Бұл жерде не қызық қалды? «Ел үшін, ұлт үшін, халық үшін!» Бәрі жалған сөз, жалаң ұран! Ел үшін егіліп жүрген ешкім жоқ. Шетелде еден сыпырушы болсаң да бұл жердегіден он есе артық өмір сүресің», – дейді Самат. Өнерге коммерциялық көзқараспен қараудың белең алғандығы туралы өкінішті жайттар – бүгінгі мәдениет пен өнердің басындағы ахуал.
«Мен қазақ театрының қазақ тілінде сөйлейтін актрисасымын. Тіл – виолончель емес, ол экспортқа шыға алмайды. Мен қазақ сахнасында туылдым, қазақ сахнасында көз жұмам». Намысшыл актриса өнерін саудаға салғысы келмейді. Елде етек жайып бара жатқан кедейліктің, тапшылықтың, нарық заманының қоғамдық санаға салқын әсерін тілге тиек ете отырып, актриса өнер саңлақтарының ақша, атақ, бедел мен абырой үшін шетелге кетіп жатқандары жөнінде ызаға булығып, тебірене сөйлейді. Режиссері әрі күйеуі Саматтың «Ертең қазақ театрының ешкімге керегі болмай қалса қайтесің?» тәрізді қыңыр сауалына жауабы әзір. Бұдан әлдеқайда ертеректе келісім жасасып, Италияға аттанғалы отырғанын «қойнындағы жарынан» жасырған Саматтың арамдығына қайран қала отырып, Айгүл ашына тіл қатады: «Онда ең соңғы қазақ көрерменіне ең соңғы ойын көрсететін актриса мен боламын!». Жоғары пафоста айтылған сөздер Асанованың жасандылықтан ада, шынайы отаншыл тұлғасын алға тартады.
Драмадағы екінші пландағы кейіпкерлердің ішінде жан әлемі мейлінше ашыла түскен актрисадан кейінгі кейіпкерлердің бірі – Ерлен-2. А.Асановаға бала күнінен ғашық жас жігіт репетиция үстінде актрисаның жанына сахнаға көтеріліп, өз хикаясын баяндайды. Актриса қарсы алдында тұрған жас жігіттің жан тазалығына, мөлдір сезіміне қайран қалады. Бірақ өмірінде қызғаныштан, бақталастықтан жапа шегіп келе жатқан әйел жүрегі бұйырмайтын бақытқа қол созбайды. Ол ең алдымен арына адал, содан кейін өзінің сүйікті ісіне, театрына адал.
Дулат Исабековтың кейінгі жылдары жазылған драмалық туындыларының бірі – «Тор». Белгілі орыс жазушысы Михаил Булгаковтың творчестволық бейнесіне арналған бұл драма Алматыдағы М.Лермонтов атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театрында алғаш 2004 жылы «Сети дьявола» деген атпен орыс тілінде қойылды. Шығармашылық тағдыры мен өмірлік ортасы, заманы арасында қайшылықтар орын алған Михаил Булгаковтың тұлғасынан рухани жақындықты сезінген драматург бұл туындының идеясын он шақты жыл ойластырғанын айтады.
Драматург көпшілік көрермен қауымға белгілі көркем сөз шебері М.Булгаковтың жеке ғұмырбаяны мен шығармашылық шежіресі туралы көркем шындықты ұсынған. Автор ХХ ғасырдың бірінші жартысында бұрынғы кеңес елдерінде орын алған қоғамдық-саяси ахуалды суреттейді. Пьесадағы көркем уақыт саяси жағдайдың әдеби ортаға билік айтып, сес көрсете бастаған кезін бейнелейді.
Саясат сахнасы мен мәдени өмірде аласапыран шақ орнаған: Мандельштам жер аударылған, Пастернак екі ай абақтыда отырып шыққан, Уборевич пен Тухачевскийлер қамауға алынған. Ахматованың үш жүз беттік кітабы күзеле-күзеле, отыз бет болып жарық көрді. Біраз уақыттан соң ақынның күйеуі мен ұлы – Гумилевтар сотталды. Есенин, кейін Маяковский өмірден баз кешіп, жалғанмен қош айтысты (олар өздеріне қол жұмсаған).
Осыдан біраз уақыт қана бұрын күллі Мәскеу халқы, олардың ішінде билік басындағы шенеуніктер де бар, «Турбиндер күніне» билет алу үшін кезекке тұрып жатса, қазір Булгаковтың барлық пьесалары сахнадан алынып тасталған. «Известия» газеті бұл жағдайды театрдың оңды өзгерісі деп бағалапты. Есесіне «Турбиндер күні» Америкада, Нью-Хевен қаласында «Ақ гвардия» деген жаңа атаумен үсті-үстіне қойылып, көрермендердің көзайымына айналған көрінеді. Өз елінде керексіз болып қалған Булгаковтың жаңа кітабын шетелдіктер жарыққа шығарып жатыр; отандық сахнадан аластатылған пьесалары үшін разы болған шетелдіктер тіпті қомақты қаламақы төлеген. Булгаков Ричард Вельс ұсынған қаламақыны зорға алып тұрып, өзінің жүдеу тұрмыс-тіршілігі туралы шетелдіктердің құлағдар болғанына қатты қынжылады.
Булгаков, асылы, сезімнің адамы болса керек. Ойда жоқта премьерада ұшырасқан Елена Шиловская өзін үйіріп әкеткендей. Сұлу бикешті бір көргеннен-ақ сүйіп қалған жазушы осыған дейін өзіне адал жар әрі сырлас дос болып келген Ольгадан көз жазып қалды. Еленамен таныстықтан кейін «Шебер мен Маргарита» романының ой өзегі туды. Ал «Де Мольер мырзаның өмірі» пьесасын жазу үстінде Булгаков төл шығармаларының тағдыры туралы көп толғанады. Халықтың көңілінен шыққан мұның драмаларын көрсетуге тыйым салып жатса, «заманы түлкі болса, тазы боп шапқан» Ф.Е.Раскольниковтың «Робеспьер» атты пьесасын жер-көкке сыйдырмай ұлықтауда. Сонда кім жазамын деп күйінеді Булгаков.
Драмадағы Жуховицкий көркемдік-композициялық тұрғыда Булгаков пен жаңа қоғам арасындағы байланыстырушы звено қызметін атқарады. Ол –кез келген шаруадан өзіне пайда көруді алдымен ойлайтын, жүріс-қимылы мен әрекеті шапшаң адам; шала дарын иесі. Дос пейілмен қол ұсынып тұрып, қастық жасауы да мүмкін, қауіпті адам. Мысалы, Булгаков әлі жарияланбаған Сталин туралы пьесасын шетелде қоюға үзілді-кесілді қарсылық білдіргеннен кейін Жуховицкий оны «шетелдіктерден қомақты қаламақы алды» деген қауесет тарата бастайды. Осының салдарынан Булгаковты Жазушылар Одағының қатарынан шығарады. Басы ашылып айтылмағанмен, Булгаковтың шағын пәтерінен әлі аяқталмаған «Шебер мен Маргарита» романының қолжазбасының ұрлануына да пайдакүнем делдалдың қатысы болуы ықтимал.
Заманынан қалыс қалмайтын Жуховицкий драматургке ұжымдық шаруашылық туралы бүгінгі күннің өзекті тақырыбына либретто жазуды ұсынады. Булгаков мұндай жедел бетбұрысқа дайын емес. Бірақ елдегі қоғамдық-саяси жағдай Булгаковты Сталин туралы пьеса жазуға мәжбүрлейді. Қаламгер іштей өз идеясына, өмірлік принциптеріне, азаматтық позициясына сатқындық жасағандай қайшылықты күй кешеді.
«Тордағы» негізгі оқиғаға қатынасушы кейіпкерлердің бірі Шиловский – Мәскеу әскери округы штабының бастығы, елеулі тұлға. Евгений Александрович кеңес уағында әскер қатарына қабылданғанына қарамастан, өзін нағыз ақсүйектер әулетінің өкілі ретінде ұстауға әрі жоғары лауазымына сай байсалды, салмақты көрінуге тырысады. Шиловскийдың басты қасиеттері: темірдей тәртіпті, ұстамды, ойлары әрдайым айқын, ашуын ақылға жеңдіре біледі; қызметіне біржола берілген адам бола тұра, көңілі қалаған сұлу бикештердің жүрегін жаулап ала білетін айрықша қасиеті де жоқ емес. Бірақ неке бұзу дегенге жаны қарсы. Жары Елена өзімен ажырасып, Булгаковты таңдаған кездегі Евгенийдің мінезі қызық. Намыстан іші өртеніп бара жатса да, сырт келбетімен тәкаппарлық таныта білген жігіттің Еленаға бар айтқаны: «Гончаровалар көп, бірақ Пушкин жалғыз». Осы бір ауыз сөз Шиловскийдің күрделі мінезін айшықтай түседі.
«Тор» пьесасы – Дулат Исабековтың өнер, шығармашылық тұлға тақырыбындағы сәтті жазылып, республикалық, шетелдік театр сахналарында табысты қойылып жүрген туындыларының бірі.
2011 жылдың сәуір айында қазақтың М.О.Әуезов атындағы академиялық драма театрының сахнасында премьерасы болып, тұсауы кесілген жаңа туындысы авторлық нұсқада «Шың басындағы шындық» деп аталыпты. Сахна төрінен «Жаужүрек» деген атпен өнерсүйер қауымға ұсынылған драма – осы. Д.Исабеков атақты Балуан Шолақтың өнерпаздығымен бірге ірі қайраткерлік тұлғасын да айшықты бейнелеуге күш салыпты.
Оқиға Қызылжар қаласындағы жыл сайын өтетін әйгілі Жәрмеңкенің нағыз қызған шағын суреттеуден басталады. Ел аузындағы соңғы жаңалық: жауырыны жерге тимеген атақты Қордабай палуанды бір емес екі рет жыққан Баймырзаұлы Нұрмағамбеттің жеңімпаз атануы.
« – Көрікті екен! Келісті екен!
– Өзі ән айтып, ән шығарады екен!
– Оны айтасың, бәйге аты бар, құс алып, аң да аулайды екен.
– Ойбай-ау, он төрт жасында көкжал қасқырмен айқасып, қақаған суықта терісін сыпырамын деп жүріп төрт саусағын үсітіп алған жігіт қой бұл! – деп жарыса сөйлеген базаршылардың полидиалогы көп жайдан хабардар етеді. Жәрмеңке алаңында жүргендердің тамсаныс, таңғалыс сезімдерімен берілген репликалары Нұрмағамбет тұлғасын айқындай түсіп, бірқатар биографиялық, характерологиялық, портреттік мәліметтермен үстейді.
«Өнерім мен өмірім халқымдікі. Бәйгеден бір сабақ жіп те алмаймын!» дейтін сом тұлғалы, дархан мінезді, кеңпейіл жігіт бірден-ақ оқырман/көрерменнің сүйіспеншілігіне бөленеді.
Қым-қуыт тартысқа құрылған драманың бел-белестерінде Балуанның нар тұлғасы ұтымды детальдармен толықтырылып, ірілене түседі. Жалпы көлемді шығармадағы ірі-ұсақты ситуациялардың баршасы тікелей кейіпкердің айтулы өнерпаздық қырларын, елі үшін басын қатерге тіккен азаматтық тұлғасын ашуға қызмет етеді.
Ғалия сұлуға бір көріп ғашық болуы, сүйіп қосылған жары Балхаштың қызғаныш сезімі, атамекені Қайрақтыға Сыздық болыстың қиямпұрыс әрекетімен переселендердің көшіп келуі, ояз қызы Тәнейжан-Татьянаны тұтқынға (кепілдікке) алуы тәрізді жеке басының шырғалаңдары драмада халық мүддесімен астарласып, тамырлас өрбіп отырады. Драмада махаббат, күрескерлік тартыстар, адал достық тақырыптары күрделі логикалық формада көркем көрініс тапқан. Ең бастысы, сахнаға сұранып тұрған драмалық шымыр тартыс орын алған.
«Шың басындағы шындықтың» басты кейіпкері Балуан болғанымен, бұдан өзге кейіпкерлердің де бейнелері бедерлі шыққан. Әсем әнін сала келіп, дүйім жұттың алдында балуанның иығына шапан жауып кететін Ғалия – батыл әйел. Ел сөзінен именбей, жігіттің сұлтанына теңеуге лайық азаматқа құрметін, ризашылық сезімін, көңіл хошын қысылмай келіп, әдемі қалыппен жеткізген Ғалия Балуанды я қиял, я өң екені беймәлім, ерекше көңіл-күйге бөлеп, ғайып болады. Хор қызындай көрікті, батыл, тосын мінезі келіншектің жанарындағы ынтызарлығы Балуанды да бей-жай қалдырмайды.
Балқаш болса – Балуанның осыдан бір жыл бұрын ұзатылғалы отырған жерінен алып қашып, өзі сүйіп қосылған жары. Жақында сәбилі болмақ, бірақ әлі некелері қиылмаған. Балқаш соған назданады. Балқаш – азаматына лайық қайсар, ашық мінезді, ақылды әйел. «Сыздық болыс Қайрақтыға переселендерді қаптатып әкеле жатыр» деген хабар жеткенде, Балқаш: «Ел дүрлігіп жатқанда Балуан Шолақтың әйелі жан сауғалап жата алмас», – деп, күйеуімен бірге атқа қонады. Балуанның бұдан кейінгі басына қара бұлттай үйірілген қиын шақтарында Балқаш жан жарының мұң-зарын бірге бөліседі.
Драматургтың отаршылықта өткен жылдар жайлы авторлық пайымы айқын. Ұлттың тағдыр-талайы бақай есепшіл Сыздық секілді болыстардың, күйсеуі мен жусауын әйелдері ғана дөңгелете шешетін орыс ояздарының қолында болғаны драмада ашық суреттелген.
«Зарлаған ел мен жылаған бала-шағаның атынан» арызданып, әділет іздеп келген Балуанды Долгоносов цирк оқуына Омбыға жібергелі отырғандығын айтады. Долгоносовтың әйелі Елизавета мен Тройцкийдың қазақтарды «жабайы халық», «түз тағысы» деп, шімірікпей балағаттауы Балуанның ызасын үдете түседі. Сөзі далада қалған Балуан енді басқаша амал-әрекеттерге көшеді. Аяулы бойжеткен Татьяна – Долгоносовтардың жалғыз перзенттері, көздерінің ағы да, қарасы да сол қыз. Демек, буынсыз жерге пышақ ұрып, тығырыққа тіреудің, сөйтіп дегенін орындатудың жалғыз амалы да сол қызға байланысты. Талайлардың жауырынын жер иіскеткен Балуан мен оның досы Ақылбайға Татьянаны алып қашу қиынға соқпайды. Осыдан кейін шың басындағы оқиғалар орын алады. Оязға жазған хатына жауап күтумен өткен ұйқысыз түндер, «қарақшы» боп көрінген қазақ балуаны мен үркек балапан сияқты бейкүнә, жаны таза Татьянаның бір-бірін жақын тануларына мүмкіндік береді. Драманың айрықша лирикалық сипаттағы эпизоды осы шың басында суреттелген. Оқиға орын алған көркем кеңістік пен сюжеттік-композициялық ыңғайдағы шарықтау шегі, яғни әрекет динамикасының ең жоғарғы нүктесі логикалық тұрғыда сәйкес келген. Осының өзі шығарманың айтар ойын асқақтата түседі.
Балуанның: «Менің өз оқуым бар, сенің өз оқуың бар. Мен арабша жазам, сен орысша жазасың… Әр адам, өз ұлтының үрдісінде ер жетуі керек»; «Сенің жолың шіркеуге апарады, менің жолым мешітке апарады», – деп, Татьянаға қарата айтқан сөздері автордың этномәдени үрдістерге, таным-түсініктердің айырма белгілеріне екпін түсіре сөз кестелегендігін айқын аңғартады.
Драматург-жазушының соңғы кездері жазылған «Жүз жылдық махаббат» драмалық эссесі, «Мақшар түнгі махаббат» (Р.Райымқұловтың «Түйелі адам» повесінің сарыны бойынша) мистикалық драмасы, «Бөрте» тарихи драмасы секілді туындылары коммерциялық бағыттағы арзанқол өнерсымақ пен ток-шоуларға үйірсектеп, сырт айналған қауымды қасиетті театрмен қайта қауышуға жол ашып, эстетикалық нәрімен көрерменнің көзайымына айналды. Қаламгердің таңдаулы драмаларының отанымызда ғана емес Ресей, Башқұртстан, Татарстан, Корей, т.б. театрларда қойылуы ұлттық сөз өнерінің мерейін асқақтатты.
Жалпы қандай мәселені қаузап, қалам сілтесе де, тұтастай алғанда Дулат Исабеков шығармашылығының лейтмотиві – ұлттық болмыс. Халқының келешегін көкейден әсте шығармайтын қаламгердің әр туындысы келелі ой-толғамдарымен, кесек бітімімен, көркемдігімен бағалы. Ту сонау 1960-1980 жылдары жазылған әңгіме-повестерінің өзінде, қалам иесі ұлттық құндылықтарымыздың жоғын жоқтап, барын сақтауды басты шығармашылық мұратқа айналдырған болатын. Жалаң дидактизмге бой ұрмай, өмірдің шынайы қалпын байқампаздықпен бедерлеген «Талахан-186», «Қара шаңырақ», «Ақырамаштан наурызға дейін», т.б. әңгімелерінің мәтіндік қабаттарындағы астарлы аңдатпалар мен жанама мегзеулерден ұлт келешегіне алаңдаулы қаламгерлік зерде нышан береді. Повесть жанрындағы «Гауһар тас», «Сүйекші», «Дермене», «Пері мен періште» сынды шоқтығы биік туындыларынан да ұлттық мінез, қазақы діл, сайып келгенде – ұлттық өмір ақиқаты айқара ашылып, қаламгерге тән оқшау шығармашылық тұғырнаманы танытып тұрады.
Д.Исабеков шығармашылығының келесі бір құнды ерекшелігі – туынды мәтіндерінің көп қабаттылығында. Бірін-бірі алмастырған заманалар биігінен зер салғанда, жазушы шығармаларының уақыт өткен сайын түлеп-жаңғырып, тұңғиық тереңіне жасырған асылдарын шым-шымдап шығаратын сырбаз қасиетін байқайсыз. Асылы, сәтті әдеби туынды дегеніміз – дәурені өтпейтін туынды.