СЕРГЕЛДЕҢ

– Ойбай-ойбай! Өлтірді! Өлтірді! Құтқарыңдар!..
Бұл үйден осы бір ащы дауыстың шығып жататынына біраз уақыт болды. Көрші-қолаңдар әуелгіде тосырқап, базбір еті қызулаулары көмекке барғысы келгенімен «ерлі-зайыптылардың арасына есі кеткен түседі» дегенді көлденең қойып,бірте-бірте еттері де үйрене бастады. Бірақ аш бүркіттей шаңқ-шаңқ еткен дауыс мезі де етеді екен. Көршілер ақылдаса келе жайсыз отбасын полицияға беруді ұйғарған. Бірақ, намыс, ұлт деген аяқтарын тұсап, шыдап бақты. «Күте тұрайық, ақылға келер» деген оймен күндер өтіп жатты.
Салқынбек бүгін де сылқия тойып келді. Аяғына тұра алмайды. Сонда да Сейсенгүлге деген өшпенділігі басылар емес.
– Мен келгенде осы сен неге тыржия қаласың? Немене, ырысыңды ішіп қойдым ба? – деп есі кіресілі-шығасылы болса да әйеліне тиісуін тияр емес.
Сәрсенгүл мұндай құқайдың талайын көріп үйренген ыспа әйел емес пе, күйеуінің мылжыңына құлақ асқысы келмеді.
– Әй, сен мені тыңдағың да келіп тұрған жоқ қой. Арқаңнан таспа тілейін бе осы? Көптен бері таяқ жемегендіктен құтырынайын деген екенсің, – деп Салқынбек тұра ұмтылып еді, әлденеге сүрініп етпетінен түсті.
Онсыз да даладан бұрқ-бұрқ қайнап келген Салқынбек құтырынайын деді. Қолына түскен құманды Сейсенгүлге қарай атып жіберді. Құдай сақтап, құман қабырғаға соқтығып, даңғыр етіп жерге құлап түсті. Сейсенгүл жалт бұрылып үйге кіріп кетті. Есікті ішінен құлыптап, түпкі бөлмеге барып жатып қалды.
Балалардың да сабақтан келетін уақыты тақап қалды. Оларға тамақ жасап қоймаса тағы болмайды. Осыны ойлап Сейсенгүл аяғының ұшымен басып, асүйге өтті. Картоп ашып, пияз тұрады. Пешке от қойып, табақты қыздырды. Осы кезде далада сыңғыр еткен бір оқыс дауыстан селк етті. Сүрінген жерінде ұйықтап кеткен Салқынбек оянған екен. Ол есікті жұлқылай бастады. Көршілерден ұялған Сейсенгүл есікті амалсыз ашты.
– Әп, бәлем! Қолға түстің бе? Салқынбек келіншегін ұстап алып, жерге жықты да мыжғылай бастады. Мұнымен де қоймай, тұншықтырып әлек.
– Мен саған есікті іштен іліп алғанды көрсетейін, – деп қояды ырыс-ырыс етіп.
Ауа жетпей қырылдай бастаған Сейсенгүл аяқ-қолын ербеңдетіп, мына дүлейдің астынан ертерек құтылып шығуға жанталасты. Бір кезде әлі құрыды ма әлде әйелін өлтіріп алудан қорықты ма, Салқынбек қолдарын жібере салды. Көгеріп кеткен Сейсенгүл орнынан созалаңдай көтеріліп, орындыққа барып отырды. Сосын ызалана, кектене ұзақ жылады.
– Әй, сораңды ағыза бермей, тамағыңды жаса, – деп Салқынбек зірк- зірк етті.
Зорлықшыл күйеуінің емес, балаларының қамын ойлаған Сейсенгүл қолдары ұйып тұрса да газ плитасының жанына барды.
Салқынбек басқа бөлмеге шығып кетті. Әлден соң Сейіт пен Сәбит мектептен келді. Артынша Айгүл де сөмкесін арқалап жетті. Бұл кезде Сейсенгүл беті-қолын шайып, үсті-басын реттеп, өз-өзіне келген де еді. Манағы сұмдықты көрмеген олар анасының жүзіне жәутеңдей қарап қойып, тамақтарын үнсіз ішті.
Салқынбектің жұмысынан босап қалғанына бірталай жыл да болып қалды. Ішкілігінен, ожар мінезінен тапты. Әйтпесе, жұрт қатарлы еңбек етіп, тапқан-таянғанын балаларына тасып жүрмес пе? Шыныменен жұмыс деген құрып қалған ба, оның барған жері ауыздарын құр шөппен сүртіп отырады. Бәлкім оның жұғымсыздығын біліп қояды ма екен? Басы салбырап, жүні жығылып қайтып келеді. Түрлі сылтау айтады.
Үш бірдей жәутеңкөзін ашықтырмау үшін Сейсенгүл кез келген жұмыс істеп бақты. Біреудің үйін тазалап та берді, бір байшікештің баласына қарады, тағы біреудің кірін жуып береді, әйтеуір қолына не ілігеді, үйіне қарай тышқаншылап тасиды. Соңғы кездері өзінің құр сүлдері ғана қалды. Байдан қайран болмаған соң, қайтеді енді?
Соның өзіңде байына жақпай-ақ қойды. Әрнені сылтауратып, таяққа жыққанын тияр емес.
– Әнебіреудің үйіне неге барғыштай бересің? Ол не, сенің байың ба еді? Әлде онымен оңашада көңіл көтеретін шығарсың? Сұйық жүрісіңе қарағанда сау сиырдың тезегі емессің, – деп қарадай отырып тиісіп, жынын келтіретінін қайтерсің.
Ол Жұманның үйіне текке барғыштайды деймісіз? Оның әйелі Раушан түсінігі бар қайырымды жан. Сейсенгүлдің мұң-мұқтажын жақсы біледі. Сондықтан да қаржыдан қысылғанда Сейсенгүлдің аяғы сонда қарай тартып тұрады. Раушан өзінің шамасы жетіңкіремей жатқан оны-мұны жұмысын мұнымен бөлісіп, екеуі отырып арқа-арқа шай ішеді. Зілі жоқ Раушанның үйіне келсе Сейсенгүл иран бағына кіргендей бір рахаттанып қалады. Мұнда оны Салқынбек сияқты сылқита соғатын жан жоқ. Қайта алақанына салып, аялап отыратын Раушаны бар. Екеуі сырласа келе Раушан мұңлы келіншектің біраз жайына қанық болған. Оның үш баласын тастап ешқайда кетпейтінін де іштей түсінген. Сондықтан періште балаларға азын-аулақ жәрдем болсын деп баларынан ауысқан киім-кешек, азық-түлік беріп тұрады. Қаржылай да қолын созады. Осындай паналы жерге Сейсенгүл келгіштемегенде қайтеді енді? Бірақ, мұны ішікілікке салынған күйеуі түсінеді ме? Жұманның үйінен оралған сайын жіберіп ұруға құманын сайлап тұрғаны.
– Әп, бәлем! Ойнасыңның үйінен келдің бе? – деп тұра ұмтылады.
Сейсенгүл балаларының тасасына барып тығылады. Олар жоқ болса, сыртқа қарай да қашатыны бар.
Бастапқыда Салқынбек өнер аша бастағанда «көршілерден ұят» деп Сейсенгүл «жабулы қазан жабулы күйінде қалсын» деп дымың білдірмеуші еді. Салқынбек өзің сыртта да сойып салатын болғанда оның көршілерден жасыратын дымы қалмады. Сойқанның қолы мұндай зілді болар ма? Көзі, еті көгеріп, талай рет сыртқа шыға алмай жүрді. Тіпті балаларының беттеріне де қарай алмай қалған күндерін қалай ұмытар? Мұндайда ол «құлап қалдым», «байқаусызда көзіме тигізіп алдым» деп жауырды жаба тоқушы еді, кейіннен мұны да қойды. Есі кіріп қалған балалары жасырғанмен, бәрін білуші еді. «Балалар есейе келе сотқар-сойқанын қояр» деп Сейсенгүл бәріне шыдап бақты. Алайда, Салқынбектің салқындап қалған жүрегі мұздай түсті.
Бүгін де оны түлен түртіп келді. Үйде ешкімнің жоқ екенін пайдаланып, Сейсенгүлді шықпыртып сабады. Құлындаған дауысы алысқа кеткен Сейсенгүл үйден атып шығып, бет ауған жаққа қаша жөнелді. Бір қуысқа барып тығылып, көпке дейін өзіне-өзі келе алмай ұзақ отырды. Сосын «әлгінің жыны басылған шығар» деп орнынан сүйретіліп тұрып, үйіне қарай аялдады. Салқынбек жатып қалған ба әлде арақ іздеп кетті ме, кім білсін, қарасы көрінбейді. Сыртқы есік ашық қалыпты. Аулада ыдыс-аяқтар шашылып жатыр.
Сейсенгүлдің анасы ақылды жан еді. Ол қызына «Барған жеріңде судай сіңіп, тастай бат. Басиеңді құрметте. Ол сенің демеушің де асыраушың. Оған бағын. Көңілін қалдырма. Әйел – ер адамның намысы екенін де ұмытпа. Арың таза болса Құдай сені кез келген қиындықтан алып шығады. Әке-шешеңді ұятқа қалдырма. «Көргенсіз жердің қызы екен» деген сөзді естімейтін болайық. Балаларыңды ойла», – деп отырушы еді. Сол сөз құлағыңа сіңген Сейсенгүл барлық қиындыққа шыдап келді. Әлі де шыдай берер ме еді, мына бір оқиға болмағанда…
Сол күні Салқынбек құтырынған бура сияқты жарап келді. Себепсізден-себепсіз әйеліне тиісті. Сейсенгүл үндемей құтылуға тырысқан. Бірақ, ол үндемеген сайын ол құтырына түсті.
– Ә, үндемейсің, ә! Демек, менің айтып отырғанымның бәрі рас. Мойындап тұрсың. Рас болғаннан соң да қарсы дау айта алмайсың, – деп өз сөзін өзі мақұлдап алған Салқынбек әйелін жуан жұдырығымен салып қалды.
Бұл жолы да Сейсенгүл үйде азық-түлік таусылған соң Раушанға барып, оның біраз шаруасына көмектесіп, бергенін алып қайтқан. Қас қылғанда, Жұманның үйінен шығып келе жатқан әйелін көріп қалды. Іші дыз етті. Сол күйі әйелін алдына салып айдап келді. Жол-жөнекей айтпағаны қалмады. Адам жоқ жерде жұдырықтауын да қоймайды өзі.
Міне, енді қызғаныштың қызыл итін абалатып, жазықсыз әйелін соққының астына алып жатыр. Құтырған иттікіндей көзі қызарған Салқынбек асүйге кіріп, пышақ алып шықты. Сейсенгүлді аулада қуып жетіп, құлатып, өңешіне пышақ тақады.
– Азғын, айт шынынды, Жұманның үйіңде не істедің? Көңілдесіңмен қай жерде кездестің?
Ашудан қалш-қалш еткен Салқынбек зілдей салмағымен әйелін мыжи түсті. Демала алмай қалған сорлы әйел тұншығып, тыпырлады да қалды. Оның әлеуетті қолы әйелінің мойнын қылқындыра түсті. Бұдан әрі шыдай алмасын білген Сейсенгүл күйеуінің астынан сытылып шығуға тырысып бақты. Өліп бара жатқан соң амалсыз күйеуіне қарсы әрекет жасай бастады. Бір кезде ыңғайы келіп, күйеуін теуіп қалды. Ол тәлтіректеп кері шегіне бергенде орнынан тұрып үлгермек болды. Бірақ, мұнысы зая кетті. Өңмеңдеген бәле қайта келіп мұның үстіне құлады. Сейсенгүл ауыр соққыны көтере алмай талып қалды. Салқынбек сонда да сенбей, былқ-сылқ етіп жатқан әйелді біраз сілкіледі.
– Өлсең, өмірем қат. Маған да керегі осы, – деп Салқынбек орнынан тұрды.
Сөйтіп тәлтіректеп жүріп арақ іздеп кетті. Ол сол кеткеннен араға екі күн салып бірақ оралды. Бет-ауызы ісініп кеткен. Шашы ода-дода. Үсті-басы кір-қожалақ.
Бұл кезде оны үйде полиция қызметкерлері күтіп отыр еді.
– Әй, кәзап! Мына қызылжағалыларды әкелетініңді біліп ем. Әрі кеткенде мені соттатарсың. Түрмеден ертең-ақ босап келемін. Ісім сосын сенімен болсың, – деп ол әйеліне тап-тап берді.
Сотта Сейсенгүлдің есіне байсымағының сөзі түсіп, өз сөзінен өзі айнып қалды. «Ертең түрмеден босап келсе, бала-шағаммен бірге қырып кетер» деген қорқынышпен ол күйеуіне кешірім берген еді.
Бірақ, бұл да есерге сабақ болмады. Арада бірер ай өтер-өтпес Салқынбек баяғы әуеніне қайта басты. Себепсізден-себепсіз соққының астына алуды қоймады. Балалардың да безері шықты. Айгүл тұйықталып бара жатты. Тез ашуланып, болмашыға жылай салатын әдет тапты. Екі ұлдың да қабағы ашылмады. Үйдің түңлігінен қара бұлт басып тұрғандай, бұл үйден күлкінің ізі жоғалды. Даң-дұң шудан балалар безіне бастады. Есі кіріп келе жатқан олар аналарына араша түсіп, әкелеріне қарсы шыға бастады. Салқынбек долданып алғанда оларды да аямайтын. Қолына түскенді атып жібереді. Қолына түссе аямай шыңғыртады. Сейіт пен Сәбит енді әкелеріне өшігіп алды. Үйден береке кетті. Тойып ішер тамағы жоқ, әке-шешенің жылы қабағы жоқ қара шаңырақ жын-ойнақтың ордасындай көрінетін.
Қырыққа да жетіп үлгермеген Сейсенгүл жасы егде тартқан, сарыкідір әйелге айналып бара жатты. Оның баяғы сымдай тартылған құлын мүшесі елеске айналды. Оу, несің айтасыз, кезінде Сейсенгүл кім еді? Кімсің, Сейсенгүл еді. Бота тірсектері дірілдеп, қос жанары жәудіреп, сары шаштары желбіреп келе жатқанда талай жігіт есінен таңған. Міне, сол уыздай қызды Салқынбек озбырлықпен алып қашқан. «Барған жерінде қал, қайтып келген қыз атанба» деген шешесінің ақылынан соң амалсыз Салқынбектің босағасында қалып қойды.
Жаңа үйленген жылдары екеуі обалы не керек, тату тұрды. Салқынбек осындай көрікті қызға үйленгенін мақтаныш та ететін. Алғашқы перзенттері өмірге келгенде тіптен елжіреп кетіп еді. Соған қарап «сүйіп қосылмасам да, жақсы адамға жолыққан екенмін ғой» деп ол көңілін тоқ санап жүрді. Сөйткен, Салқынбегі сайтанның сапалағы болып шығады дегенге кім сенген?
Ажаркүл өз қызын өзі танымай қалды. Ұңжырғасы түскен, жасына жетпей қартайып кеткен, самайына ақ түскен оны Сейсенгүл дегенге жүрегі құрғыр сенбеді. Бірақ, өкініштісі сол, бұл рас еді.
– Жаным-ау, не күйге түскенсің? – деп Ажаркүл жылап жіберді.
Шешесі мен қызы осылай табысты. Сейсенгүл анасының иығына басын сүйеп, бар зары мен мұңын тауысып тынайын дегендей жұбанбай ұзақ жылады. Оларды әкесі зорға ажыратты.
– Қойыңдар, енді, түге! Немене соншама ботадай боздап? Қазалы үйге келдік пе, не болып кетті өзі? – деп ашуланған.
Алайда, қызының көрген азабын тыңдап, әжім басқан түрін көріп, шошынып қалды.
– Шақыршы, әлгі найсапты! Көрсетейін оған! – деп ақырғанымен қайын жұртының келгенін сырттан естіген Салқынбек сырғақтап сырт айналып қашып жүр еді.
Ол сол күйі үй бетін көрмей қойды. Сейсенгүлдің інілері «осыдан қолымызға түссе, тірідей өртейміз» деп кіжіңгендерімен, ұстатпады. Қайда тығылып қалғанын кім білсін, қарасын көрсетпеді. Оны күте– күте жалыққан төркіндері Сейсенгүлдің оны-мұны дүниесін машинаға тиеп, жолға шықты. Сейіт пен Сәбит, Айгүл де бұл үйден құтылғанша асықты.
Сейсенгүл үйдің құлпын салдырған жоқ. Ашық қалды. Ол үстел үстіне «Енді бізді іздеуші болма!» деген бір ауыз сөз ғана қалдырды.
Қаңырап қалған үйіне келген Салқынбек әуелгіде мастықтың күшімен «Е, кетсе кетсін! Басқасын тауып аламын» деп қоқиланды. Бірақ, күн өткен сайын жағдайы нашарлай бастады. Бұрыңғыдай дайын тамақ, салулы төсек жоқ, нағыз қаңғыбасқа айналды.
Бір күні оны полиция қызметкерлері қоқыс жәшігі жанында құлап жатқан жерінен тауып алды. Мастығы жазылғанда оның ауру екені білінді. Жүрегі сыр беріпті. Оны «жедел жәрдем» ала жөнелді. Ауру төсегіне танылған Салқынбек бұрыңғы күндерін ойлап, қамықты. «Сейсенгүлдің қадіріне жете алмаған екенмін ғой» деп бармақ шайнады.
Бірақ, бәрі де кеш еді… Жақында Сейсенгүл жұбайының жетісін өткізді. «Балаларымның әкесі еді ғой, бәрін кештім» – депті. Иә, біздің қазақ қыздары осындай!
Әйткенмен…
Елімізде тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шегетін әйелдердің көбейіп бара жатқанына қоғам да алаңдаулы. Сондықтан тұрмыстық зорлық– зомбылық көрсететін кесірлерді жауапкершілікке тарту керек деген пікір жиі айтылады. Бірақ, Сейсенгүл секілді жүрегінде иманы бар әйелдер үнемі кешірімшіл келеді. Содан да барып, олар көбіне жауапкершіліктен құтылып та кетіп жатады.
Қазақстан Президенті жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демократиялық саясат жөніндегі Ұлттық комиссия құрамында экономика және қоғамдық өмірдің түрлі салаларындағы қоғамның көрнекті өкілдері жұмыс істейді. Ана мен бала денсаулығын қорғау, жүкті әйелдерді, бала тууға байланысты демалыстағы әйелдерді, сондай-ақ көпбалалы аналар мен мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған әйелдерді әлеуметтік қорғау бойынша мемлекеттік қолдау көрсетіледі. Бала туу және бала асырап алу кезінде бір жолғы материалдық қолдау жүйесі, аналар мен әкелердің гендерлік теңдігін қамтамасыз ете отырып, күтуші ата-ананың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қосатын үлесіне қарай бір жасқа дейінгі бала күтімі кезінде отбасын матерталдық қолдау жүйесі құрылған. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Білім күні жасаған Жолдауында бала күтіміне байланысты демалыста отырған аналардың демалысын бір жарым жылға созу керек деп айтты. Міне, бұл анааларға жасалған үлкен қамқорлық. Алайда, кей келіншектер өз құқықтарын жете білмейді.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Жолдауында отбасылық ойран туралы да жеріне жеткізе айтылды. Ендігі жерде отбасылық зорлық– зомбылыққа қарсы жаза күшейтіледі. «Отбасылық зорлық-зомбылықты қылмыс санатына жатқызу мәселесі қоғамда көптен бері талқыланып жүр. Құқық қорғау органдары бұл ұсыныстың дұрыс екеніне күмәнмен қарайды. Себебі, мұндай тұрмыстық жағдайларды анықтау оңай емес, яғни осындай оқиғаларды тергеп– тексеру қиынға соғады. Бұл сөздің де жаны бар. Бірақ қалай десек те, отбасылық зорлық-зомбылыққа көз жұма қарауға болмайды. Отбасында ойран салатындар жазаға тартылмаса, олар одан бетер басынып кетеді. Ал, жапа шеккендер мүлдем қорғаусыз қалады. Мұндай әрекеттер үшін жазаны күшейтетін кез келді деп санаймын. Зардап шеккен жандар елдің сөзінен немесе біреудің қысым жасауынан қорықпауы қажет», – деді Мемлекет басшысы. Бұл біздің осы мақалада айтылған ойларымызбен сабақтасып жатыр. Шын мәнінде, отбасында ойран салатындарға жаза күшейтілуі керек.
Қазір әр облыста тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерге көмек көрсететін дағдарыс орталықтары бар. Мұндай орталық Түркістан облысында да жақсы жұмыс істеп тұр.
Жалпы, еліміз бойынша отбасылық-тұрмыстық қатынастар бойынша зардап шеккен әйелдердің 40 пайызынан астамына жұдырық көтеріледі екен. Бұл ретте негізгі үлесті денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру және ұрып– соғу алады. Мұндай әкімшілік құқық бұзушылық 70 пайызды құрайды. Бүгінде денсаулыққа жеңіл зиян келтіруді декриминализациялау тап осындай құқық бұзушылықтар санынының екі есеге дейін әкелетіні дәлелденіп отыр. Мәселен, 2017 жылы денсаулыққа жеңіл зиян келтіру бойынша тіркелген құқық бұзушылық 7652 болса, бір жылдан кейін бұл көрсеткіш 15496-ға жетіпті.
Біздің еліміздің заңдары да қырық құбылады. Айталық, отбасылық жанжалдар қылмыс құрамына бірде кіріп, бірде шығарылып келеді. Денсаулыққа жеңіл зиян келтіретін ұрып– соғу қылмыстары 1997 жылы ҚР Қылмыстық кодексінің 105 бабы бойынша жауапкершілікке тартылса, 2011 қылмыс ретінде дәрежеленбеді. Яғни, аталған бап қылмыстық жауапкершіліктен Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске ауыстырылды.
2014 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Мұнда аталған қылмыстық жазаның нақты әрі қисынды жүйесі бар еді. Ұрып-соғу және денсаулыққа жеңіл зиян келтіру ҚР Қылмыстық кодексінің еншісіне берілді. Алайда, 2017 жылы жоғарыдағы баптар тағы да алынып тасталды. Заңның өзі сағымдай құбылып, сабындай бұзылып тұрғаннан соң да отбасылық –тұрмыстық зорлық– зомбылық үдей түсті. Бұған еліміздегі қымбатшылық та себеп болған сыңайлы. Өйткені, жұмыс таппай, жұмыс тапса ойдағыдай еңбекақы таппай жүрген еркектер өштерін отбастарынан алатын болды. Салқынбек секілді сойқандар сот бастарынан сипап жіберген соң есірмегенде қайтеді?
Заңгерлер Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің үш бабы бойынша да қылмыстық жауапкершілікке тарту керек деп есеп­тейді. Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру, ұрып-соғу және қорлау. Отбасында үнемі үстемдік ететін үрейлі үстемтаптарға қылмыстық жауапкершілікті күшейту керек деп санайды. Сонымен қатар ҚР Қылмыстық-процестік кодекске денсаулыққа қасақана зиян келтіру мен ұрып-соғуды жеке жариялы айыптау санатына қосу үшін өзгерістер енгізген жөн. Қылмыстық іс жүргізу кодексінде ҚР Қылмыстық кодекстің 108, 109 және 110 баптары бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатудың ерекше тәртібі қарастырылғаны дұрыс. Бұл өзгеріс жеткілікті және обьективті негіздерсіз тараптар татуласқаннан соң тергеуді тоқтатуды болдырмауға мүмкіндік береді екен.
Қазіргі талап бойынша бір жыл ішінде тұрмыстық зорлық-зомбылық айғағы қайталанған жағдайда ғана үш тәуліктен аспайтын мерзімге әкімшілік қамауға алу тәртібі бар. Қазір уақытша қамауға алынғандарды ұстайтын мекемелер бар. Таза бөлмеде олар теледидар тамашалап, үш мезгіл тамақ ішіп қана отырады. Мұндай жаза оларды тәртіпке шақыра алады ма? Айталық, қатын, бала-шағасына күн көрсетпей қырып-жойған адамды басқаша жазалаудың жолы жоқ па? Бұрыңғылар теріс әрекет жасаған адамдарды есекке теріс мінгізіп, ауылма-ауыл қыдыртады екен. Масқарасы шыққан әлгі адам бұдан кейін қылмысқа бармаған. Ұяты барлар басқа, көз көрмес, адам естімес ауылдарға көшіп кеткен. Ал, қазір ше? Үш күн ақ төсекте шәниіп жатқан адам түзеле қояды дегенге сіз сенесіз бе? Біз сенбейміз.
Әрине, әйеліне алакөзімен қарағандардың барлығын жазалай бер деп отырғанымыз жоқ. Мәселе – отбасына, әйелдеріне күн көрсетпей, күнара ұрып-соғып, ала қойдай ететіндерде болып тұр ғой. Қазір қарап отырсаңыз, өз әйелін өлтіріп қойған жауыздар тіптен көп. Жақында ғана бір сойқан әйелін төрт баласының көзінше тепкілеп өлтірді. Бұған енді не дерсіз? Тағы бір жауыз келіншегін буындырып өлтіріпті. Бір «батыр» әйелін пышақтап тастаған. Республика бойынша мұндай мысалдарды көптеп табасыз. Балаларымен қоса әйелін құрбандыққа шалған есі бүтін емес нақұрыстарды естігенде денең түршігеді. Бұларды хайуандар қатарына жатқыза салғанмен іс бітпейді. Мұндай жан түршіктірерлік қылмыстар қайдан шығады? Олардың себеп-салдарлары қандай? Тұрмыстық зорлық-зомбылықтардың алдын алу үшін не істеу керек? Бүгінгі қоғам алдында тұрған басты сұрақтардың бірі осы.
Мына бір жағдай жаға ұстатарлық еді. 2018 жылғы 13 сәуірде Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтының студенті Томирис Байсафа аталмыш оқу орыны ғимаратының төртінші қабатынан құлаған. Оны ауруханаға жеткізгенімен, жансақтау бөлімінде көз жұмды. Осы істі тергегендер «Өзін өзі өлтіруге жеткізу» кейін «Өлтіру» баптары бойынша іс қозғады. Араға екі жыл салып 2020 жылы 28 шілдеде Дағыстанның экс-премьерінің ұлы Мұртазәлі Меджидов ұстаған. Тергеу барысында ол қызды ұрып-соғып, кейін терезеден итеріп жібергенін мойындады. Ал, былтыр алқабилер Меджидовті кінәсіз деп тапқан болатын. Мәскеу қалалық соты осы істі қайта қарағанда Мұртазәлінің кінәсі мойнына қойылды. Осылайша биылғы 24 маусымда Томирис Байсафаның өліміне қатысты сот үкімі шықты. Мәскеу қалалық соты оны кінәлі деп тауып, 13 жылға бас бостандығынан айырды.
Шетелдерге шығып, сонда оқып жүрген қаракөздеріміздің қасақана кісі қолынан қаза табу оқиғасы бір осымен шектелмейді. Тайландтық бір жігіттің қазақ қызын қалай қорлағаны жөнінде бұдан бірнеше жыл бұрын барлық баспасөз жазды. Біріккен Араб Әмірліктерінде құлдыққа түскен қазақ қыздарының тағдыры да талайларды бармақ шайнатты. Бір өкініштісі, шетелдік зорлықшылар түрлі желеулермен жазадан құтылып кетіп жатты. Бірақ, Томиристің анасы Жанна Ахметова бұл жолы табандылық танытты. Төрт жылдан астам уақыт өткен соң кінәліні жазаға тарттырды. Бұхаралық баспасөз құралдары Жаннаны жеңісімен құттықтап жатты. Бірақ, Жанна мұны ешқашан ерлікке балаған емес. Ол кінәлі тауып, әділ шешім шығуын талап етті. Ол әділдік жолында күресті. «Біз әрбір ата-ана балаларды қызғыштай қорғап қана қоймай, оларға қорғануды, қауіпті жерден қашуды, өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуді үйретуіміз керек» деп ой айтты. Расында, әрбір ата-ана Жанна сияқты ойлай білсе ғой. Әттең, ол өз қызының қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмады. Бәлкім, Томирис жастық жасады ма әлде қызға тән ұяңдығынан болды ма, кім білген, ғимараттың төртінші қабатынан құлап түсті. Бұл жерде сөз жоқ, нәзік жынысты жаннан ерлердің күші басым екенін де ескеруіміз керек. Не дегенмен, премьердің ерке ұлы ғой, оған әлдекімдер көмектескен де болуы мүмкін. Қаршадай қыз қорғануды қайдан білсін? Қарап отырсақ, көп ретте қыздарымыз осы қорғануды білмегендіктен зардап шегеді екен.
Жасыратыны жоқ, шетелдерде оқыған қаракөздеріміздің бірқатары жайлы тұрмыс, сайлы байлыққа көзі тұнып, жат елде келін болып қалып жатады. Солардың көбі уақыт өте келе күйеуінен зәбір көріп, туған еліне жете алмай қор болып жүр. Мұндай мысалдарды көптеп кездестіруге болады. Айталық, бір қазақ қызы түрік жігітіне тұрмысқа шығып, арада бірнеше жыл өткен соң қайтып келді. Ол сол жаққа келін болып түскен соң екі балалы болған. Алайда, түрік жігіті қызымызды жалғыз қайтарды. Қанша дегенмен, ана емес пе, ол балаларын сағынып, ақыры ішқұса болып өлді. «Арқа жайлы болса арқар ауып несі бар?» демекші, шетел жайлы болса, әлгі қыздың қайтып келіп несі бар? Осы жерде қаракөздерімізге «Алыстан жұмақ іздеп керегі жоқ. Жұмақ туған жерде» дегенді айтқымыз келеді. Өз дінін, өз тілін, өз әдет-ғұрпын болмаған соң басқа елден бақ табушы ма едің? Жат жаттығын істемей қояр ма?
Ақыры неке туралы әңгіме қозғап қалдық, өзіміздегі кейбір оқиғаларға да тоқтала кетейік. Назгүл (есімін өзгерттік) есімді қыз Шымкент қаласындағы жоғары оқу орындарының бірінде оқиды. Жуырда соның басынан кешкен бір оқиғасын өз аузынан естідік.
Назгүл кезекті сабағынан шығып, аялдамада тұр еді, екі жігіт кенедей жабыса кетті. Ақыры танысты. Олар қызды үйіне не жатақханаға дейін шығарып салмақ болды. Жылы жүзді жігіттер болған соң Назгүл келісті. Осы байланыс біршама уақытқа созылды. Үнемі жолын тосып тұратын Нұрсапаға (мұның да атын өзгерттік) Назгүлдің бойы үйреніп те қалып еді.
Бір күні Нұрсапа қызды түстікке шақырды. Назгүл қуана келісті. Мейрамханадан соң олар бақ ішінде серуендеді. Ертесіне Нұрсапа оны тағы да қаланың әсем бір жерін көрсету үшін шақырған. Балмұздақ жеді. Кафе ішті. Расында, Нұрсапа шақырған музей керемет екен. Көп жәйтке қанықты. Музейден шыққан соң Нұрсапа оны таксимен жатақханаға жеткізіп тастамақ болды. Қалай таксиге отырды, солай екі-үш жігіт сумаң етіп пайда бола кетті. Назгүл артқы орындықтағы екі жігіттің ортасына отырды. Былай шыға такси басқа бағытқа бет алды. Назгүлдің секем алған тұсы да осы.
– Жігіттер, қайда барамыз? – деп ол жан-жағына алақтай қарады.
– Тау жаққа барып, көңіл көтеріп қайтамыз, – деді жанындағы Нұрсапа.
– Менің көңіл көтеруге уақытым жоқ. Сабаққа дайындалуым керек. Рахмет! Мені осы жерден тастап кетіңдер, – деп Назгүл қарсыласа бастады.
Алайда, такси тоқтаған жоқ. Түсіп қалуға қаншама оқталғанымен, екі жақтағы қарулы екі жігіт оны тырп еткізбеді. Ол неде болса ақырын күтті. Такси қияндағы бір ауылға келіп тоқтады. Бір үйдің алдында топырлаған адам бұларды күтіп тұр екен. Мұнда не үшін әкелгенін іші сезген Назгүл қасында отырған Нұрсапаға қарап:
– Біз бұлай келіспеген едік қой. Мұның не?– деді.
– Назгүл, өзің де білесің. Мен сені сүйемін, – деді Нұрсапа тұтығып.
– Сүйген адам бұлай жасамайды. Келісіп істейді. Біз үйлену, махаббат туралы әңгіме де қозғағанымыз жоқ. Арамызда достық қана бар, – деді Назгүл.
– Сол достығымыз махаббатқа ұласты. Осы үйге келін боласың енді, – деп Нұрсапа зілденді.
– Бола алмаймын. Әуелі оқуымды бітіруім керек. Соған дейін әлі біраз уақыт бар. Диплом алған соң әке-шешемнің алдынан өтіп барып, күйеуге шығамын, – деді Назгүл.
– Оқуыңды біздің үйде жүріп-ақ бітіресің. Ал, түс қасарыспай, – деді Нұрсапа.
Назгүл ішің тартып қалды. Әлден осындай, үйленсе, басыңа әңгіртаяқ ойнататын неме ғой мынау!
Кемпірлер ақ жаулығын дайындап тұр екен. Бас салды. Назгүл қарулы қолдардан босай алмады. Сол қарулы қолдардың күшімен ол ертесіне беташарда бұлқынып тұрды. Жар төсегі оған суық болып көрінді.
Алғашқыда сабағына өзі әкеліп салып жүрген Нұрсапа келе-келе өнер ашты.
– Үнемі сабаққа асығып тұрасың. Осы сенің біреуің бар-ау, – деп себепсізден себепсіз тиісетінді шығарды.
Енді сабақ болған соң кейде кешігетіні бар. Мұндайда Нұрсапа сызданып қарсы алушы еді, бірте-бірте тіл тигізе бастады. «Қояр, түсінер» деп күте-күте Назгүлдің де екі көзі төрт болды. Алайда, Нұрсапа үдетпесе, тиылмады. Бір күні ол Назгүлді таяққа жықты. Көзі көгерген ол сабаққа бара алмады.
Осыдан соң-ақ Назгүлдің сабаққа бара алмайтын күні көбейді. Сабаққа уақтылы бармаған соң үлгерімі де төмендеп кетті. Ақыры оны университеттен шығаратын болды. Бірақ, Назгүл мамандығын жақсы көруші еді. Оның оқудан шығып қалғысы келмеді. Реті келген бір күні ол өз ауылына тартты да кетті. Барлық жағдайды есітіп-білген әке-шешесі Нұрсапаның үйіне келді.
– Шырағым, өлердегі сөзіңді айтып, қызымызды оқытамын деп едің. Уәде қайда? Оның үстіне Назгүлді қомсынады, қорлайды екенсің. Біздің далаға тастай алмай жүрген қызымыз жоқ. Алып қашып, бір зорлық жасадың. Ендігі зорлығыңа төзе алмаймыз, – деп Назгүлдің әкесі қатты кетті.
Нұрсапаның анасы, өзі жалынып-жалбарынып «Енді бұлай етпейміз. Сабағыңа да жіберіп тұрамыз» деп қоймаған соң «алғашқы аттаған босағасы ғой» деп қалдырып кетіп еді, арада ай өтпей боздап тағы келіп тұр. Нұрсапа баяғы баяғы ма, одан сайын қорлайтын болыпты. Ондырмай ұрып, көкала қойдай еткен күндері көп. Бұдан әрі Назгүлдің әкесі шыдай алмады. Нұрсапаны сотқа беріп, қызың ажыратып алуға мәжбүр болды. Мұнан соң Назгүл оқуын жалғастырып, университетті жақсы бітірді.
Бір өкініштісі «барып келген қыз» атанып, қайта тұрмыс құра алмады. Диплом аларда Нұрсапа тағы пайда бола кетіп, өлердегі сөзін айтып жалбарынып еді, Назгүл илікпеді. Бүгінде ол жұмысынан ғана жұбаныш табады. Ешкіммен сөйлеспейді. Бұйығы болып алған.
– Нұрсападай озбыр кездеспегенде жайнап жүретін қыз еді ғой. Бір үйге келін болса, жайнатып жіберер еді. Әттең, жолы болмады, – деп курстастары күрсінеді.
Иә, қазақ қоғамында қыздардың намысты көп ойлайтыны белгілі. Мұны психологтар да мойындайды. Олардың айтуынша, жәбірленуші қыздар көбіне қылмысты жасыруға өздері мүдделі болады екен. Өйткені, қоғамда «өзің кінәлісің», «барып келген» деген сияқты түсініксіз таптаурындар бар. Қыздың кінәсін бетіне басып, көшеге шығармайды. Саусағын шошайтып, оны көрсетіп тұратындар да қаншама. Сондықтан, қыздар көбінесе таяқ жегенін, әлдекімнің зорлап кеткенін жасырып-жабуға дейін барады. Қыздың барған жерде ұл тумағаны, қабағының ашылмай жүргені де себеп болып, көбіне таяққа жығылады. Өзің кінәлі санаған келін көбінесе жабулы қазанды жабулы күйінде қалдыруға тырысады. Осыдан соң әлеуметтік теңсіздік орын алады. Ерлер жағы үстемдік алып, әйелді қорлау, ұрып-соғу күшейеді. Бұдан шығудың жолын таппаған әйел абысынына, құрбыларына мұң шағумен ғана жұбаныш табады.
Назгүл секілді барлық мұң-зарын ішіне бүгіп жүрген қазақ қыздары қаншама! Оларды санап тауыса алмайсыз. Бірақ, мына бір жағдай тағы ойландырмай қоймайды.
Гүлнар сылаңдаған бойжеткен еді. Университеттің гүлі. Оған ғашық болмаған жігіт қалмады. Қалай сабақ бітеді, солай оның айналасын торитындар көбейді. Әуелгіде Гүлнар мұны мақтаныш та тұтып жүрді. Құрбыларының өзің қызғанатынын біліп, іштей масайрай түсті.
Бірде ол базардан оны-мұны алып, жатақханаға қайтып келе жатты. Бір өткелден өте бере курстасы ойда-жоқта кездесіп қалды. Екеуі біраз сөйлесті. Гүлнар өзінің асығып тұрғанын, қыздардың күтіп отырғанын айтты. Әлгі сонда да жіберер емес. Сәлден соң қастарына бір шетелдік сүйріктей көлік келіп тоқтай қалды. Ішінен еңгезердей үш жігіт шықты. Олар Гүлнардың қарсыласқанына қарамай, көлікке зорлап отырғызды. Сол бойы заулатқаннан заулатып отырып қала сыртындағы бір оңаша үйге келді.
– Қорықпа! Аздап көңіл көтереміз. Сосын сені жатақханаңа жеткізіп саламыз, – деді курстасы.
Бірге оқитын курстасы болған соң теріс әрекетке бармас деп те ойлап отырған. Әлгілер арақ-шараптың неше түрін алып келіпті. Әп-сәтте дастархан жайылып, үстіне түрлі тағамдар қоя бастады. Гүлнарға тамақ жасау тапсырылды. Ол «тамақтарын жасап беріп, қашып кетейін» деп ойлап отырған. Бір кезде көзі қызарған бір жігіт асханаға кіріп келді.
– Сұлу екенсің! Ғашық болып қалдым, – деп қыздың білегінен ұстады. Гүлнар қолын тартып алды.
– Асау екенсің. Қазір бас білдіреміз, – деген әлгі жігіт оны шап беріп көтеріп алды.
Сол күйі басқа бөлмеге апарды да шешіндіре бастады. Гүлнар шыңғырып, көмек сұрап ойбайлады. Курстасы ести тұра көмекке келмеді. Қанша қарсыласқанын білмейді, бір уақытта талықсып кетіпті. Осы кезді ұтымды пайдаланған озбыр жігіт дегеніңе жетіп тынды. Мұнан соң оны басқа жігіттер келіп әуреледі. Есі кіресілі-шығасылы Гүлнар бір рет талып та қалды. Құтырынған жігіттер сонда да сорақы тірліктерін тыйған жоқ.
Боп-боз болып қуарып кеткен оны әлгі оспадарсыздар түннің әлдебір уағында жатақханаға апарып салды. Құр сүлдері қалған Гүлнар бөлмесіне сүйретіліп әзер жетті. Келе ваннаға кіріп, ұзақ құсты. Өз-өзінен жиренді. Мұны ұйықтап қалған курстастары білген жоқ.
Таңертең ол басын көтермеді. Түкке түсінбеген құрбылары жиналып, сабақтарына кетті.
– Осыдан полицияға хабарлайтын болсаң, өлтіреміз. Әке-шешеңді де тірі қалдырмаймыз. Сені алғаш зорлаған Толиктің кім екенін білесің бе? Оның әкесі аймаққа ықпалды үлкен адам. Егер шағымданғаныңмен, оны дәлелдей алмайсың. Үлкен кісі баласын ешкім де соттай алмайды. Сен бекерге мазақ болып қаласың. «Етегі ашылған қыз» деген ат саған лайық па? Одан да алдағы өміріңді, әке-шешеңді ойла. Егер арыз жазсаң, біз бәрібір сені тегін қоймаймыз. Одан да тыныштығыңды ойла, – деді курстасы.
Басқа емес, тап курстасынан осындай сатқындық күтпеген Гүлнар есеңгіреп қалды. Содан кейін курстасы қыр соңынан қалмады. Ретін тауып оңаша алып кетіп, пәтерге апарып жүрді. Кейде қымбат сауналарға да апарып, әлгі достарымен бірге көңіл көтеретін. Атағының шығып кетуінен әрі әке-шешесіне жасалатын қастандықтан қорыққан Гүлнар бұл кезде курстасының ермегіне айналған еді. Күндердің күнінде қаржыдан тарыққан ол пәтерді жалға беретін кемпірге барды. Ол қыз іздеген қағынғандарды бұған жіберіп тұрды. Осылай жан баққан Гүлнар соңында саунаның «серкесіне» айналды. Оқуды үйтіп-бүйтіп бітіргенімен тұрақты жұмысқа орналаса алмады. Курстасы сырт айналды.
Айналып ауылыңа келді. Әке-шешесі оның қалада қалғанын қаламады. Бір мектепке таныс салып жүріп орналастырған. Ауылдың талай жігіті осындай сұлулықпен отырып қалған қызға таңырқасты. Сөз салғандары да жеткілікті еді. Бірақ, Гүлнар олардың ешқайсысына илікпеді. Өйткені, сыры өзіне белгілі. Егер көңілі қалаған жігітке тұрмысқа шықты дейік, ол мұның кінәларын кешіреді ме? Түсінеді ме? Түсіне қалған күнде де уақыт өте бетіне баспасына кім кепіл?
Бүгінде Гүлнардың ішіндегі құлыптаулы құпиясы осы. Жан баласына ақтарғысы келмейді. Ал, біреудің тағдырымен ойнаған курстасы беті бүлк етпей оқта-текте хабарласып қояды. Жағдай сұрағансиды. Ішкі дүниесі әлем-жәлем Гүлнар отыздан асып барады. Шашына ақ түсіпті.
Мына зорлықшыл заманда талай Гүлнарлар опық жеп жүргені белгілі. Оған әуелі арсыз жігіттер кінәлі де шығар. Алайда, қыз намысы деген де бар. Артынан ерер сорақы сөздерден қорыққан қаншама қыз өксіп өтті десеңші.Қу тағдыр-ай!
Еуразия технологиялық университетінің Адам құқықтарын, инклюзивтік және азаматтық қоғамды зерттеу орталығының директоры Халида Әжіғұлова мектеп пен жоғары оқу орындарында жастарды адам құқықтары мен зорлық-зомбылықтан қорғау үшін арнайы сабақтар жүруі керек деп есептейді. Сонымен қатар агрессорлар мен зорлық-зомбылыққа төзбеушілік қалыптастыруымыз керек. Осы орайда заң қызметкерлерінің адалдығы, іске байыппен қарай алатыны үлкен роль атқармақ. Жоғарыдағыдай жауаптының шені мықты әкесіне арқа сүйеп, істі біржолата жауып тастайтын тергеушілер мен прокурорлардан қоғам аулақ болғаны абзал. Қазір қорлық көрген қалқаға болысудың орнына қалтаға қарайтын заң қызметкерлері көбеймесе азаймай отыр. Не заңнан, не қоғамнан пана таппаған бойжеткен енді күйзеліске ұшырамағанда қайтеді? Осының өзі теңсіздікті аңғартып отыр емес пе?
Бүгінде еліміздің барлық облыстары мен қалаларында дағдарыс орталықтары бар. Шымкентте «Сана-Сезім» атты әйелдерді қорғау орталығы жұмыс істейді. Оларға тұрмыстық зорлық-зомбылық көрген әйелдер жиі барады. Олар жылына мыңдаған нәзік жыныстарға көмек көрсетеді. Олар мемлекеттік және үкіметтік емес ұйымдармен бірлесе отырып, қорлық көрген әйелдерге, қыз-келіншектерге психологиялық, құқықтық және әлеуметтік жағынан көмек көрсетеді.
Дағдарыс орталықтарында кәсіби жоғары кәсіби мамандар жұмыс істейді. Психологтар әйелдерді дағдарыстан шығаруға талпынады. Сөйтіп, оларға жайлы орта қалыптастырады. Осы арада заңгерлер де келіп, болған оқиғаны егжей-тегжей зерттеуге алады. Қажетті құжаттарды реттейді. Біздің қаракөздер елімізге келіп жұмыс істеп жатқан шетелдіктермен де көңіл жарастырып, солармен бірге тұрғысы келетін жағдайлар да жиі кездесіп тұрады. Мұндайда үкіметтік емес ұйымдармен, адам құқықтары жөніндегі қазақстандық халықаралық бюромен бірлесіп, күйеулердің босқын мәртебесін анықтауға тура келеді. Осындайда шетелдіктермен тағдырын байланыстырған бірталай қызымыз Отандарынан біржолата қоштасып, бөгденің етегінен ұстап кете барған оқиғалар да тіркеліпті.
Жалпы, гендерлік саясат Қазақстанның да стратегиялық міндеттерінің бірі. Бұл бағытта арнайы бағдарлама қабылданып, сол арқылы ауқымды жоспарлар іске асырылады. Қазір елімізде шағын және орта бизнесті басқаратын әйелдер саны артып келеді. Олардың бизнестегі үлес салмағы 31 пайызды құраған. Әйелдер арасындағы экономикалық белсенділік деңгейі 63,7 пайызды, жұмыс күші құрамында 48,5 пайызды, жұмыспен қамтылған арасында 48,1 пайызды құрап отыр. Бұл – әйелдердің қоғамдағы белсенділігін танытса керек.
Бірақ қоғамда қорғансыз қыздар көп екенін жасыруға болмайды. Мұның тағы бір себебі олар құқықтық тұрғыда сауатсыз. Өзің өзі қорғаудың жолдарын жақсы білмейді. Қазір біреудің үстінен арыз жазсаңыз, оны дәлелдеп беруіңіз керек. «Көкесі» барлар ешқашан қылмысын мойындамайды. Заң қызметкерлері де солардың жағында. Айталық, жәбірленуші қыз арыз берді делік. Құқық қорғау органдары оларды сапасыз тергейді, керек деректер уақтылы жиналмайды, көбіне қыздың өзін кінәлі санап отырады. Осының бәрі жәбірлеушінің пайдасына қызмет етеді. Қазір қоғамда виктимизация (қылмыскердің жәбірленушіге айналып кетуі) белең алды. Осындай кезде қыздың арызы дәлелденбейді де, қылмыскер жәбірленуші болып шыға келеді. Арыз берген қызды «Жала жабу» бабы бойынша жауапкершілікке тартуы да мүмкін. Қыз сорлап қалған үстіне сорлап қала береді. Соны білетін бойжеткендер қанша жәбірленсе де арыз жазуға келгенде тайсақтайды. Олар арыздарының дәлелденбей қалуынан қорқады. Тергеп-тексеру ісінің әділ, адал өтетініне сенбейді. Сот алдында болған оқиғаны қаз қалпында айтып беруден қымсынатын қыздар да көп. Қазір барлығын ақшамен шешетін заман. Қолында билігі барлардың, байлардың жолы болып жүр. Ал осылардың уысына ойламаған жерден түсіп қалған қыздар шырылдап қала бермек. Бұл ретте БҰҰ арыз берген қыздар ешқашан жауапкершілікке тартылмасын деп айтудай-ақ айтып келеді. Бірақ біздің еліміздің құқық қорғаушылары әйелдер осы жеңілдікті пайдаланып, еркек атаулыны түрмеге тоғытады деп санайды, бәлкім қорқады. Дегенмен, өзінің ақтығын немесе жәбір көргенін дәлелдеуге соңына дейін күресетін қайсар қыздар да бар. Олар көбіне қаланың қыздары болып келеді. Ал, ауыл қыздары ұяңдығына басып, жабулы қазанды жабулы күйінде қалдырады екен. Өйткені, біздің қоғам қыздардың өзін кінәлауға дайын тұрады. Қит етсе болды «темекі тартады», «ашық-шашық жүреді», «тамақ жасай алмайды», «көлденең жүрісі бар ма, қайдам» деп шыға келеді. Қазақ осындайдан барып «қыз он беске келген соң, шашынан көп жаласы» деген. Жаласы көп болғандықтан да бойжеткендер көбінесе бұғып қалғанды дұрыс көреді дейді психологтар.
Осы ретте ендігі жерде қыздардың сауатты болмағы көп жәйтті шешетінін ағарамыз. Екіншіден, қыздарын аялап алақанға ұстаған халық емес пе едік, оларға жылы қабақ, дұрыс тәрбие керектігіне де ұмытпайық. Мына Шымкентіңізде спортшы қыздар көп. Жақсы нәтижеге қол жеткізгендері да баршылық. Сондай қыздардың бірі №1 А.С.Пушкин атындағы мектеп-гимназиядан кездестірдік. Ұяң ғана қыз. Түрлі үйірмелерді жүргізеді. Түріне қарап, спортшы дегенге нанбайсыз. Мөлдір атты осы қызымыз айтады:
– Мына қоғамда батыр болмасаң, басқаларға жем боласың, – деп.
Сірә, соның айтқандарында есті ой бар. Қыздардың барлығына да қолдарына пистолет беріп, спортпен айналыстырып қоюдың қисыны келмес. Алайда, Сейсенгүл секілді қамығып жүрген қыздардың аз болуы, мүлдем болмауы үшін еркектер мәрт болуы керек-ақ. Ол – өзіңнің қарындасың ғой. Бауырың! Ол – болашақ АНА! Осыны ұмытпайық, ағайын!

Сабырбек ОЛЖАБАЙ