Серік Байхонов. ҚҰМИЯН ҚҰПИЯСЫ

1
…Құмиянға сапар шегудің сәті екі жетіден кейін ғана түскен. Осы сапарда дария бойында арналар тарихы мен адамдар тағдыры тығыз ұштасып жататынына біржола көзім жеткендей еді. Бұған себепші – аты ел аузынан түспей жүрген мұрап жаңақорғандық Зұлпұхар қария болатын.
Бойы – теректей, алақаны – күректей, бойында қырым ет жоқ ауыл ақсақалдарын көріп өстік. Мен көргенде жасы жетпістің жуан ортасына барып қалған Зәкеңе менің бұл теңеуім аздық етері анық еді.
Сол күні жолға ертелетіп шыққанбыз. Жанымда Зәкеңнен басқа келінтөбелік Әбен қария бар. Зәкең жолға шыққалы екі жағына кезек қарағыштап, күрсіне берген. Дарияның үстінен салынған қалқыма көпірге жете әлдене айтқысы келгендей тамағын кенеді.
– Өмірде қайталанбайтын нәрсе болмайды деседі ғой… Сол сөз – рас сөз!..
Бетіне қарасам, қарияның көздері жасаурай қалыпты. Онысынан өзі де қысылды білем, бетін жылдам бұрып әкетті.
– Қырық үшінші жылдың жазы білем… Онда мына пантон көпірдің орнында сықырлауық ескі паром болатын. Менің де сендер секілді жас кезім. Онда да осы жолғыдай Раушанарықты іздеп едік. Онда да… Қандай ұқсастық, ә?..
– Раушанарықтың Құмиянға қандай қатысы бар, көке?..
Табиғатында қатты кісі, сөзін бөлгенге ренжіді ме, бойын тез игеріп, босай бастаған көңілін қатайтып ала қойғаны. Содан дариядан ұзап шыққанша, тіс жарып, тіл қатпады.
Табаны ойыла бастаған көнетоз асфальт жолдың сорабы дариядан шыға оңтүстікті бетке алып, бұралаңдай тартты.
Екі жағымыз – бетіне соры шыққан сүреңсіз сұрқай дала. Онсыз да сұры келіспеген жазықтың бет-жүзін айқыш-ұйқыш атыз-жаптардың ізі айғыздап тастаған. Анда-санда аумағы ат шаптырым көлшік табандар ұшырасады. Табаны шыт-шыт жарылып кеткен көлшіктің шет-шетінде қораланып қоға мен шеңгел өсіпті.
Кенет сонадайдан «мен мұндалап» көрінген ауқымды ақшыл төбе бізді біраз жерге дейін ұзатып салып, жолдың кезекті бір бұрылысында көзден тасаланды. Асфальт жолдың күншығыс бетінен төбесі шошайып барып бітетін дөңгелек төбенің тағы бірі жылт етті. Артқы орындықта манадан бері үн-түнсіз отырған Әбен қария әлденелерді күбірлей айтып, соңынан бетін сипады, «Абыз төбе ғой… Жарықтық!» – деп күбірлеген даусы құлағыма сонау жер түбінен талып жеткендей болды.
– Зәке, ұмытпасам, осы жерден Қорасан әулиеге дейін жүз елу шақырым болып қалар… – деді сосын тамағын қырнап. – Ескі дариялықты бойлап жүрген аттылы адам бір қонып жететін жер емес пе еді?..
– Оны атпен жүрген сен білмесең, біз қайдан білейік… Біздер машинамен жүрдік қой…
Қария шоқша сақалын қайта-қайта тарамдап, көз ұшына ұзақ телмірді.
– Сырдария ескі арнасымен Қызылды жанай аққан бір кездері екі арада егін егіп, мал баққан ел иін тіресіп отырыпты. Әкелеріміз айтып отыратын… ойнап жүріп үйдің төбесіне шығып кеткен ешкі-лақ сонау Қорасанға дейін жерге түспей, үй-үйдің төбесінде секіріп жүреді екен…
Түркістаңда не көп – әулие көп. Менің жанымдағы екі қария да сол әулие атаулыны меншіктеп жүретін қожалардың ұрпағы. Манадан бері үнсіз отырған Зәкең әлдене айтқысы келетінін білдіріп тамағын кенеді.
– Әбекеңнің сөзінің жаны бар… Қорасан – қордалы жер ғой… Алпысыншы жылдары осы Келінтөбенің маңында жер жұмыстарын жүргіздік. Сонда жер тегістеген бульдозерлер көне бейіттердің орнынан аяқ алып жүре алмады. Бульдозер тегістегішіне ілініп жер бетіне шығып қалған мәйіттерді жинап, қайтадан төбе-төбенің басына апарып жерледік. Апырмай десеңізші, сізге өтірік маған шын, сол мәйіттердің дене бітімі ересен үлкен көрініп еді… Сондағы бір мәйіттің жіліншігін өзімдікімен салыстырғанда, тұп-тура екі есе үлкен болды десем, әй, жаңылмаспын… Сол кездің адамдары сені мен менен екі есе үлкен болғаны-ау…
Зәкең өзінің күректей жалпақ алақанын ашып-жұмып, соңынан тамсанып-тамсанып қойды. Мен болсам машинаның алдыңғы орындығына әрең сыйып отырған сары шалдың бетіне таңдана қарап қалыппын.
– Сол қаптаған қалың елдің ұрпағы бүгінде қайда жүр, Зәке? – деймін бір арнаға түсе бастаған әңгіме арқауын үзіп алғым келмей.
– Қайда дерің бар ма!?. Ертеректе дария арнасы құлап кеткеннен кейін көбісі жоғары жақты сағалап, босып жөнелген. Солардың ұрпақтары күні бүгінге дейін өзбек ағайындардың арасында тұрып жатыр… Қалғандары болса, жылдар бойы дарияға шығыр салып егін егіпті, бертін келе темір жол бойына ығысқан. Бір қызығы, алпысыншы жылдары Түгіскенді игеру жұмысы басталғаңда, жоғары жақтағы ағайынның біразы атамекенге қайтып оралды ғой…
Орындықтың арқалығын сындырып жібере жаздап отырған Зәкеңнің жүзі жылыды. Манадан бері тұнжырап, қабағы ашылмай отырған Әбен қария да тамағын кенеп, қомданып-қомданып қойды.
– Менің апам ел-жұрт Құмиянды ордалы жыланнан қорқып тастап кеткен деп отырушы еді…
– Бекер сөз… Дария арнасы аунап кеткен соң, су іздеген жыландар ескі құдықтарды сағалап келген болуы тиіс…
Бұдан ары тарих тереңіне қарай тартқан әңгіме арқауы ағытылып сала берді.
…Кенересін көміріп аққан тентек су – Сейхұн дарияның арнасынан асқан адуын шағы екен деседі. Жер жұмағы Құмиян мен Қорасанның екі арасын мекендеп, жер төсін емген жалпақ жұрт, қалың елдің маңдайының бағы бес елі болыпты. Көше-көшенің бойындағы мың бұратылған арық-жаптарды қуалай бір құлақ су ағыпты. Есік пе есік отырған ағайын сылдырап аққан мөлдір суды бақшалығына қарай жетелеумен таңды атырып, күнді батырады екен. Жапырағы қалың жүзім сабағы үй-үйдің мұржасына өрмелеп, салқын сабат әулінің ішіне қоп-қою көлеңкесін тосыпты.
Ойға қарай ағытқан суы қырға қарай кимелеген бақытты елдің ішінде Көкше Сүлеймен атты мұрап өтсе керек. Ол кездің адамдары қандай… Сыр бойында іздері бүгінге дейін сақталып қалған керіздердің көпшілігі сол Көкше Сүлейменнен қалған деген әңгіме бар. Су жағалап, жер шұқыған егінші ел сол мұраптың құмырсқаның илеуіне қарап, жоғарыдан құлаған қарғын судың бағытын дәл айтатын көріпкел көрегендігіне ден қойып, тәнті болыпты.
Арада айлар ағып, жылдар жылжып өтеді. Күндердің күнінде Құмиянға Қаратау бетті жайлаған елдің бір топ ақсақалы келіп, мұрапқа бұйымтай айтады. Бұйымтай айтқанда, буынсыз жерден пышақ ұрып, құмды жиектей аққан дариядан бір құлақ су сұрапты. Ат басын арнайы тіреп келген қимас ағайынның базынасын тындап болған соң, Көкше Сүлеймен бір күрсініп қойып, басын шайқапты деседі. «Мен бірдеңе білсем, бұл тұста дариядан арық тартуға болмайды» деп, дүниенің зарын қылып, қара аспанды төңдіріпті. «Онда мына үлкен су аунап кетеді де, Құмиянды жайлаған қалың ел ай дала, қу тақырда отырып қалады…»
Жол танабын қуырған машина жиде арасынан сытылып шығып, қарашабыр жазыққа келіп енді. Атам заманнан адам аяғы тимеген шабырда тұтасып өскен иір-иір қарабарқын бұталарына, бет жағы қабыршықтанып қата бастаған топырақ қабатының мұрты бұзылмағанына қарап, бұл төңіректегі тіршілік нышаны баяғыда тоқтағанын сезесің.
Әңгіме қызығына берілген Зәкең артына қарай еңсеріле бұрылып отырды.
…Содан қадалған жерден қан алмай қоймайтын қалың ел қойсын ба, Көкше Сүлейменге жата жабысып, мұрапты жабылып жүріп көндіріпті-ау ақыры. Екі арада ағайын-туыстың арасында жүретін алыс-берістің де әсері болған білем… Көп ұзамай дария бойына кетпеншілер келіп, дариядан жырып алған бір құлақ суды Қаратауға қарай ағызыпты.
Күндер өтеді. Айлар өтеді. Жоғарыдан тасқын су кимелеп келген бір жылы сол кішкентай арықтың сорабын қуалап, кенересін кеулеген дария суы солтүстікке қарай аунап түсіпті. Таудай толқындар жолындағыны жайпап өтіп, тауға қарай шұбырып жөнелген деседі… Ертеңіне таңғы ұйқыдан оянып далаға шыққан Құмиянның қалың елі ана шеті мен мына шеті көз жеткісіз үлкен судың орнында үңірейген бос арнаны көріпті.
Бары мен нарынан бір күнде айрылып, құм арасында ақ тақырда аңырап қалың ел Көкше Сүлейменге келіпті. Ашынған адам не демейді. «Көпшіліктің обалына қалдыңыз. Екі дүниеде айтарымыз – үйде өлме, түзде тынба» деп қарғапты деседі. Ағайын-жұрт дарияның көне арнасын қуалап, жоғарыға көшіп жатқанда, ел қарғысынан қорыққан мұрап Құмиянда жалғыз үй қалып қойыпты. Сол Көкше Сүлеймен өлерінде қатты қиналып, керемет азап шеккен көрінеді. «Ең болмаса, өлерімде дарияның арнасын көріп жатайын. Сыртқа шығарындар!» – деп, зар жылаған мұрапты балалары көтеріп, есіктің көзіне апарыпты. Ашық тұрған есіктен анадайда қаңырап жатқан дария арнасына қайта-қайта жалтақтаған мұрап табалдырыққа жете бере көз жұмыпты. Көз жұмған сәтте денесінің жартысы – іште, жартысы – сыртта қалыпты. Сыр бойында айтылатын: «Үйде өлме, түзде тынбаң деген ауыр қарғыс содан қалған дейді…
Әңгіменің мына тұсында Әбен қария қос алақанын жайып, бетін сипады. «Ақырын берсін!» – деді сосын кұбірлеп.
Енді жанымдағы қос қария өзді-өзі болып, томсырайып отыр. Мен болсам екеуінің бетіне кезек-кезек қараймын, енді ғана арнасын тапқан әңгіме аяғы құрдымға кетпеуін тілеймін.
Содан көпке дейін өзіме-өзім келе алсам-шы. Өйткені күтпеген жерден естіген мына әңгіме ұмытыла бастаған әлдебір сыр ұштығын түртіп оятқандай еді…
* * *

Бүгінде өзіміз тарих сабағы ретінде қабылдайтын бір мысал – көне Египет өркениетінің қайғылы тағдыры болса, қос қария жарыса әңгімелеген Құмиян тағдыры сол оқиғаға келіңкірейтін.
…Бір кездері Ніл өзенінің құнарлы жағалауы көне өркениеттің алтын бесігі болыпты. Сырдария Бетпаққала мен Қызылқұмның арасын қақ жарып ақса, Ніл өзені жер бетіндегі аса ірі Аравия мен Ливия шөлдерін кесіп өтетін-ді. Біздің дәуірімізден үш мың жылдай бұрын шетсіз-шексіз шөлді аймақтың ортасындағы алақандай шағын оазисте египет халқы қауымдасып, іргелі мемлекет құрады. Осы бір қауым елдің тарихы мен тағдыры ғасырлар бойы Ніл өзенімен тағдырымен тікелей қатысты болады.
Ніл өзені жайлы әңгіме болғанда, оның төменгі ағысының табиғи-климаттық жағдайы өзіміздің оңтүстік өлкеге соншалық ұқсас екенін бағамдау қиын емес. Мұнда әдетте жаз айларындағы ыстық қырық градусқа жетсе, жыл бойы жауатын жаңбыр мөлшері тіптен мардымсыз. Міне, сондықтан да адамдар тағдырына қасиетті өзеннің қандайлық ықпалы болғанын түсіну оншалық қиын болмаса керек. Оның үстіне бірден-бір ылғал көзі болған Ніл суы өзімен бірге жоғарыдан құнарлы тыңайтқыш тасымалдаған. Өзен суының деңгейі жыл бойы бір көтеріліп, бір басылып отыратын болғандықтан, египеттіктер жер жұмыстарын өзен-судың мінезіне орайластырып жүргізуге мәжбүр болыпты. Сол үшін Нілдің бойына әлемде жоқ теңдессіз үлкен су қоймаларын, әр алуан су құрылыстарын салған. Осылайша Египет әлемдегі аса бай елдердің қатарына қосылған.
Адамзат баласының тарихы тұтас елдер мен мемлекеттердің, тұтас ұлттар мен халықтардың тағдырын қарапайым өзен-судың өзі-ақ түбегейлі шешіп кеткен кездерді біледі. Су мінезі қашан да аумалы-төкпелі емес пе, кеше ғана жоғарыдан ылғал мен тыңайтқыш жеткізіп, көпшілікке қуаныш сыйлаған Нілдің қалың елді зар илетіп кеткен кездері де аз болмаған. Көктемдегі су тасқыны кезінде бар егінін суға алдырған диқандар жыл бойы ашаршылық зардабын шегеді. Осындай бірде – көл, бірде – шөл табиғат мінезінен зәрезап болған ел Ніл өзенінің мінез-құлқын зерттеуге, су мінезіне бейімделуге мәжбүр болған. Поляк жазушысы Болеслав Прустың сөзімен айтқанда: «Ніл өзенінің алқабын мекендеген халық – егер әлсіз болса, жер бетінен біржола жоғалуға, немесе данышпандық танытып, суды реттеп отыруға тиіс еді…»
Бұл мәселенің екінші ерекше маңызды жағы да бар. Ніл суын бұғаулап, реттеп отыру үшін адамдар өзара амалсыз біріккен, ел арасында керемет татулық орнаған, осының негізінде қоғамдық әлеуметтік қатынастар қалыптасқан. Жер бетінде тендесі жоқ каналдар жүйесі, орасан алып су қоймалары татулық пен бірлік, су шаруашылығын жүргізудегі білгірлік негізінде дүниеге келеді. Бір сөзбен айтқанда, адамдар суды реттесе, өзен-су адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейді.
Адамдары даналық танытып, биік өркениетке қол жеткізген Ніл бойындағы көне Египеттін, немесе, Сыр бойындағы Құмиян мәдениетінің күндердің күнінде жер бетінен біржола жоғалып кетуіне не себеп?.. Жер шарының шалғай екі нүктесінде жатқан екі ел тағдырының соншалық ұқсас болуы өзіміз айта беретін тарих сабағының өзі емес пе екен?..
Құмиян жайлы әңгіме болған сәтте көз алдымда жас балаға айналған қос қарияға қараймын. Арман… Арман болған соң – үлкен-кішісі болмайды. Біреулерге менің жанымда айналаға мейіріммен қарап, болып-толып келе жатқан екеудің бар арманы ауыл-үйдің ауласынан ұзамай, ауыл арасының әңгімесімен шектеліп қалған секілді көрінуі мүмкін-ау… Олардың көне Египет мәдениеті жайлы білуі де, білмеуі де ғажап емес. Есесіне тарих сабағы төңірегінде көкірекке түйгендері мен түйсінгеңдері қандай терең, қандай айқын десеңізші!
Зәкеңнің сөзіне сенсек, өзіміз іздеп келе жатқан Түгіскен тарихы сонау Құмияннан басталады. Зәкеңнің айтуынша, өзіміз Сыр бойындағы ондаған су жүйесінің бірі ғана деп жүрген Келінтөбе каналының тағдыры сол көне дариялықтың тарихымен, сол тарих қалыптастырған ұрпақ сабақтастығымен ұштасады. Ол сыр ең соңында табиғат пен адамдар арасындағы күрделі қарым-қатынасқа келіп тіреледі.
Адам баласынын тыныс-тіршілігі қашаннан-ақ өзен-сумен етене егіз еді десек, олардың өз перзенттері – бүгінде өзіміз «канал ғана» деп жүрген су жүйелерімен арадағы қарым-қатынастың күрделеніп бара жатқан жайы бар. Әдетте канал атаулы адамдардың саналы қам-қарекетінің, нақты арман-мүддесінің арқасында дүниеге келеді де, күндердің күнінде өз иелерінің өмірі мен тіршілігіне, өсіп-өркендеуіне ықпал етуші нақтылы күшке айналады.
Адамзат тарихында бір халықтың қолымен дүниеге келген су жүйесінің тұтас ұлттар мен ұлыстар тағдырына әсер еткен кезі аз емес. Осыны дер кезінде сезіп-білген неше бір ойшылдар өмірдің мән-мағынасын сол «канал» деп аталатын күретамырдан іздеген кездері болған. Шығыс жұлдызы Фирдаусидің «Шахнама», шығыс поэзиясының інжу-маржаны «Фархад пен Шырын» дастаңдары адамдардың суға деген іңкәрлігінің перзенті екенін білеміз бе?..
Іздеп, таба білген адамға мұндай мысалдар Сыр бойында да көп. Жоғары ағыстағы Фергана алқабының, орта ағыстағы Мырзашөл мен Қызылқұм өңірінің тағдыры сол өлкеден қазылған каналдар тағдырымен тікелей сабақтасып жатыр. Амудариядағы Қарақұм каналының дүниеге келуімен бүкіл түркмен халқының тағдыры жаңа арнаға түссе, Сырдариядағы Достық каналы жарты миллионға жуық елді асырап-сақтап отыр емес пе? Құм суырған Қызылқұмның жұлдызды күні Қызылқұм күретамыр каналымен бірге туса, кезінде үш мың адам кетпенмен қазған Шиелі каналы нешеме мың адамның нәпақасын айырумен келеді. Ендеше, табиғат пен екі арадағы қарым-қатынаста қателік жіберуге болмайтыны секілді, каналдар жобасын жасау кезінде де мүлт кетуге, бұра тартып, қияс соғуға адамдардың қақысы болмаса керек.
Мен бірдеңе білсем, Түгіскен тұсында дарияның солтүстікке емес, оңтүстікке құлап кетуі табиғаттың өз қателігі емес, адамдардың алаңсыздығынан, парықсыз пайымсыздығынан болған жағдай. Мына екі қарияның әңгімесінен тағы бір түйгенім – адамдар өз қателігін ұмытпай, ғасырдан ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отыруы тиіс екен. Адамның адамшылығының өзі ұрпақ сабақтастығында емес пе? Ең қиыны – өз қателігіңді білмеу десек, сол қателікті қайталамау әрбір ұрпақтың парық-пайымына байланысты болар.
Қасымда үн-түнсіз отырған қос қарияға көз тастаймын. Көптен бері төсек тартып жатқан Зәкеңді тән ауруын жеңуге, Әбен қарияны сексеннен асқан шағында жер түбі қиян шетте машина үстінде селкілдеуге мәжбүр еткен қандай күш?.. Олардың осынау ұзақ ғұмырда парық-пайымдары мен ертеңге деген сенімдерін жоғалтпауы неліктен?..
Менің қазіргі ахуалым ой тереңіне түсіп кетіп, соның ұштығына шыға алмай қиналған жанның шарасыз халі секілді еді…