ШЫНДЫҚПЕН КӨМКЕРІЛГЕН ШЫҒАРМАЛАР

РАФАЭЛЬ НИЯЗБЕКОВТІҢ ПРОЗАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫ ХАҚЫНДА

Гүлжаһан ОРДА

Қазақ әдебиетінің тарихына көз салып отырсаңыз, бірсыпыра қаламгер­леріміздің поэзия, проза, драматургия, публицистика тәрізді жанрлардың бәріне бірдей үлес қосқанын байқауға болады. Ұлттық әдебиеттегі проза, поэзия, публицистикалық жанрда жазатын әмбебаб (универсал) қаламгерлердің қатарында бүгінгі қазақ әдебиетіне мол үлес қосқан Рафаэль Ниязбековті атауға негіз бар. Алайда поэзиялық туындыларымен кең танылған ақынның прозалық туындылары сыншылар мен әдебиеттанушы-ғалымдар­дың назарына көп іліге бермейді.
Қазақстан Жазушылар одағы І.Жан­сүгіров атындағы сыйлықтың лау­реаты Р.Ниязбековтің 1996 жылы жарық көрген «Тас құдай» атты прозалық туындыла­рының жинағына «Тас құдай» романы, «Жалғыз басты әйел» повесі, «Қосарыс шыңы», «Киелі жылқы», «Мақпал тон», «Концерт», «Пәтер» тәрізді әңгімелері еніпті. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жазылған шығармаларды оқып отырып, жазушының кеңестік дәуір тұсында айтуға да, жазуға да тыйым салынған тақырыптарды еркін қаузағанына көзіміз жетті. Жазушының прозалық туындылары тәуелсіздіктің алғашқы бесжылдығында жазылғандығынан оның қаламының жүйріктігін аңғару оңай.
1988 жылдан бермен қарай сталиндік репрессия, отызыншы жылдардағы ашаршылық туралы талай шындықтың беті ашылып келеді. 1993 жылы Захардин Қыстаубаев пен Балжан Хабдинаның құрастыруымен «Қызылдар қырғыны» атты естеліктер жинағы жарық көрген болатын. М.Қозыбаев, Қ.Алдажұманов тәрізді тарихшылардың зерттеулерімен бірге көптеген көне көздердің естеліктерін оқып, отызыншы жылдардағы жаппай ашаршылық пен қызылдар қырғынына қаныққан болатынбыз. Еліміз тәуелсіздік алған ширек ғасыр ішінде ХХ ғасырдың басындағы Қазан төңкерісі, жаппай колхоздастырудың салдарынан қандастарымыздың елден үдере көшуі, қызылдар қырғыны, жаппай ашаршылық, сталиндік репрессия, коммунистік тоталитаризм, Ұлы Отан соғысы, тылдағы ауыр тұрмыс, шаруашылықты қалпына келтіру, тың және тыңайған жерлерді игеру тәрізді ел өмірінен үлкен орын алар ұлт тарихының қасіретті жылдары қазақ әдебиетінде біршама игерілді. Бұл оқиғаларға ақын-жазушылардың шығармаларынан қанық оқырманның Р.Ниязбеков қазақ әдебиетінде біршама қаузалған бұл тақырыпқа нендей жаңалық қосты деп сын көзбен қарауы да мүмкін. Ендеше жазушының аталған жинағына енген шығармаларға үңіліп көрелік.
«Тас құдай» романында Голощекиннің қазақ даласына жасаған «Кіші октябрінің» салдарынан кең жазира даламыздың өлік сасып, адам қаңқаларының шашылып жатқанына куә боламыз. Жазушы жаппай ашаршылықтан қынадай қырылған қазақ халқының басынан өткерген ауыр күндерін Жамбыл облысына қарасты Талас ауданының екі-үш ауыл тұрғындарының адам төзгісіз тіршілігі арқылы нанымды бейнелеген.
Роман аудандық газеттің редакторы Ақжігіттің түсінен шошып оянуынан басталады. Кезінде өжет комсомол атанып, кедейге күн туды, құдай жоқ деп шапқылап бозөкпе болған Ақжігіттің көрген түсі алдағы оқиғадан хабар берер аянның қызметін атқарып тұр. Тас құдай мүсініндегі ұлы көсем Сталиннің қолымен қырылып жатқан бейкүнә тіршілік иелерінің дәрменсіз күйін түсінде көрген ол өз түсінен өзі шошып, қалш-қалш етіп оянады. «Жер бетінде қоңыз секілді тырбаңдап, тіршілік еткен күллі адамзат баласы қасірет шегіп, зар жылаған сайын алып жартасқа табан тіреген тас құдай айбынданып, рухтана түсетін сияқты көрінді», – деген жолдар қыбыр еткенді қалт жібермей жалмап жатқан обыр ауыздың қанды шеңгелінен құтылудың мүмкін еместігі оның ісімен айқындала түскен. «Өздері тұншығып өлмеу үшін өзге басты төбе шаштан төмен тартып суға батырып жүрген жауыз қолдар… қанды қолдар… қарақшы қолдар…» арасынан топан суда тұншығып аман қалған Ақжігіттің шыбын жан үшін жанталасы – алдағы арпалысты өмірінен хабар берер көркем деталь.
Қансорпасы шығып терлеген Ақжігіттің сол түнгі ұйқысын жайсыз түс қана емес, таң бозарғанша ұлып, елдің үрейін алған ауыл иттері еді. Табиғат апаттарын адамдардан бұрын жан-жануарлардың сезетінін, алдын ала олардың мазасызданатын білетін жұрт мұның артында не тұрғанын іштей ұқса керек. Жазушы осы деталь арқылы адамдарға келген зобалаңның ит екеш итке де таяп қалғанынан хабар бергендей. Төсектен басын көтере алмай жатқан Ақжігіт ауылдың айқай-шуын естіп, есік алдына шығады. Кедейлерге күн туды деп бұқара халықты жарылқамақ болған қызылдардың елге көрсетері алда екен. Құлақ естіп, көз көрмеген сұмдықтың неше түрін ойлап тапқан олар, ауыл-ауылды аралап ит біткеннің бәрін қуып жүріп атуға кірісті. «Ит – жеті қазынаның бірі» деп санайтын қазақ үшін түнімен мал күзетіп, өздерімен бірге аң аулап жүрген иттерін оққа байлап жатқандардың тірлігі басқа сымайтын әрекет еді. Мұны жазушы «Он сегіз мың ғалам жаратылғалы арнайы топтанып келіп, қуып жүріп ит атқан деген сұмдықты естісек құлағымыз тас керең болсын. Жұрт кешпеген қандай зауал еді бұл. Қазақтың есігінде жүрген итін де көп көргені ме сонда?!», (9) – деген ауыл ақсақалдарының сөзі арқылы бейнелеген.
Ауыл адамдарын түгел жинап, ит біткенді қазыққа байлап қойып атқанда жер тырмалап, көздерінен сорасы аққан қаншықтардың зарлы үні елдің құлағында шымырлап қалып қойды. Оны автор: «Әлде сол арқылы біреуге бетін, біреуге көтін берген қаншық өмірді табанға сап қыңсылаттық деп жандары рахат таба ма, кім білсін…», – деп сипаттады (19).
Осылайша қаруларын асынып, жасақталып келген мергендер «небір көкжал бөрілерді тамақтаған көкжал төбеттерді оққа ұшырды». Қой терісін жамылған қанішерлер Ақарыс қарияның қашқан аң құтылып көрмеген құмай тазысына араша түскен жеті жасар немересін қоса атқанына да шіміріккен жоқ. Итін жоқтаған ауыл ендігі жерде: «Ботам-ай!.., Бауыр етім-ай!», – деп ботасын жоқтап ұлардай шулап қала берді. Баланы шыбын құрлы көрмеген жандайшаптар: «Өкімет адамдарына қол көтерген кім-кімде әлгі баланың кебін құшады», – деп өздеріне сес көрсетті.
Ақжігіттің анасы Ақкүмістің мылтық асынған бөгде адамдарды көрген бойда ауыл сыртында тезек теріп жүрген келінінің артынан құстай ұшып: «– Ойбай, Қамқа, тезегі құрысын! Таста бәрін… жүр үйге!», – деп алқынып жетуі де талай сырдан хабар берер штрих. Бұл эпизод – әлсізге тізесін батырып, төмен етектілерге ойына келгенін істеп жәбірлеп үйренген «түкті ауыз кәпірлерден» зәрезап болған ауыл тұрғындарының олардың төбесін көргеннен жандарын шүберекке түйіп отыратынына мысал.
Ауыл басқармасы Наркескен ел-жұртқа кеңес өкіметінің жарқын болашағы туралы айтып қанша жұбатқанымен, кепке киіп, мылтығын шошаңдатқан әпербақандар сол жұмақтың бола қоймасын елдің санасына сіңіріп бақты. Әйел мен еркекті теңестірмек болған жаңа өкіметтің Алла тағала төмен етекті етіп жаратқан жандарын олармен теңестіре алмайтындығына Құтыбас ақсақалдың мына сөзі дәлел бола алады: «Құдай еркекті – еркек, қатынды – қатын етіп жаратқан. Ал бұл екі жынысты теңестіру енді қандай өкіметтің де қолынан келмек емес және келмейді де. Солай басқарма жолдас!» (23).
Жазушы кейіпкерлерінің ұлттық мінез-құлықтарына да мән беріп отырған. Наркескеннің басқарма болса да астындағы сүлікқарасын Құтыбасқа сыйлауы – оның үлкен сыйлай білетін ізеті мен аталы сөзге тоқтай білетіндігін танытып тұрса, Ақжігіттің оны жаяу жібермей, тоғайда тұсаулы жүрген аттардың бірін артынан шауып барып мінгізіп жіберетіні дарқан қазақ халқының кең пейілін танытуға қызмет етеді. Роман басында осындай жомарттықпен танылған халықтың көп ұзамай үрерге иті, сығарға биті қалмай, аштықтан қырылуы «Ұлы дауыл қазақ ауылдарына соқпай, тұсынан құйындай өте шыққан» деген Голощекиннің қазақ даласына жасаған ойранын айшықтай түскен.
Романдағы орталық кейіпкердің бірі – аудандық сұр мекеменің (ішкі істер бөлімі) бастығы – тұз көз атанған Иван Петрович. Алғашында ит атып жүріп Ақарыс шалдың немересін атып кететін онымен оқырман екінші рет сол баланың жоғын жоқтаған ауыл ақсақалдары келгенде жолығады. Ақарыс, Ақжігіт, Құтыбас, Наркескен тәрізді екі қария мен екі жігіт ағасын: «Бұралқы иттей қыңсылатып жап абақтыға. Сенім бар ма бұларға!.. Ух, өңшең контр!», – деп түрмеге жауып, өздеріне сес көрсеткен оның оспадар қылығы – бұл жердің құдайы мен деп малдануы еді. Жаңа өкімет орнағанда ақ патшаның бандыларының ішінде қолға түскен тұтқын әкесінен бас тартып, жаңа өкіметке деген сенімін арттыру үшін әкесін өзі атқан тұз көзден не рахым, не қайыр болсын. Ол жөнінде автор мынадай сипаттама береді: «Содан кейін де талай кісіні банды деп шыбын жанын жаһаннамға сан жөнелткен. Бірақ оның бірінде де қолы қалт етіп дірілдеп көрген жоқ-ты. Бертін келе тіпті оқ шығындамаса тұра алмайтын болды. Құрығанда ақ қағазға адам суретін сап соны атады» (35).
Иван Петрович бейнесінің толыға түсетін тұсы – Иман екеуіне қатысты оқиға барысында. Иманның қандалаға таланған қарияларды құтқару үшін неге де даяр екенін білген ол өмірі ішпеген арағын ішкізіп, өзін орыс маржасының қойнынан бір-ақ шығарады. Бұл иттігі аздай, қағаздағы суретті атамын, ағашқа апарын іліп кел деп жұмсағанда, Иман қолындағы қазақ суретін өз қалтасындағы Сталиннің бейнесімен ауыстыра қояды. Сталиннің бейнесін мазақ етіп атқылағаны үшін Иманның айтқанынан шықпай, түрмедегілерді босатқан ол, суретті қолына түсірген соң аяғы ауыр Иманның жас келіншегін ит қорлықпен зорлап, азаптап өлтіреді. Бұл қасіретті оқиғалар сол кездегі қазақ даласын сеніп тапсырған өкілдердің кімдер, қандай адамдар болғанын ашуға қызмет етіп тұр.
«Шаш ал десе, бас алатын» мұндай қанішерлер – Голощекин үшін сенімді өкіл. Өзінің ауру жарынан бас тартқан ол осындай қатыгездігімен танылған жандайшаптардың қолымен қазақ даласын жалмауға кірісті. Жаңа өкіметтен жаңалық күткен жандардың бар үмітін күл талқан еткен Голощекин, Иван Петрович, Қарасейіт тәрізді қанішерлер елді салықтың астында қалдырды. Көктұқылдың аща тұяқ қалдырмай сыпырып алу пәрмені артығымен орындалып, қазақ даласында аща тұяқ түгілі, қыбырлаған тірі жәндік қалмады. «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы» деп ұғатын халыққа батқаны – салық емес, Жауатар бабасының сәулетті ғимаратының жермен жексен болып қиратылуы еді. Ата-баба рухына тағзым ететін халық «Алла атқан оңады, аруақ атқан оңбайды» деп түсінеді. Қарасейіт тәрізді құдайдан безген көрсоқырлар «аруақ ұрғанның оңбайтынын» ол кезде ойына да алған жоқ. Авторлық ұстаным ата-баба аруағын қорлап келген өкіметтің болашағы да оңбайтындығын еске салады.
Романдағы орталық кейіпкердің бірі – Наркескен. Оқыған, көзі ашық, сауатты жанның кезінде Т.Рысқұловтың қамқорлығында болғаны, шет аудандарда шеттеп жүрген оның сәті түсіп өз туған жеріне қызметке келуі, тұралаған шаруашылыққа жан бітіруі, салықтан қиналған шаруаларды ақылға шақыруы, ел ішінің бүлінбеуін ойлауы, ауылын аштыққа ұрындырмау үшін қолынан келгенін аямауы – ел қамын ойлаған азаматтардың әрекеті. Алайда, әйелі Мархабаның шаруашылықта қалған үш-төрт сауын сиырды жас балалары бар үйлерге уақытша бергені, суық өтіп өлім аузында жатқан баланы ажал тырнағынан арашалау үшін колхоз қорасындағы қолына ілінген бір қазақы қойдың құйрығынан ойып кесіп алғаны, егін екпеген елдің астық салығын орындамағаны үшін жазықты болған оны қыстың көзі қырауда үстіне су құйып, қол-аяғын ағашқа байлап, қасына адам баласын жолатпайтын күзет қойып, суыққа қатырып өлтіреді. Ел басына күн туған қиын қыстау сәтте басқарманың жұбайы Мархабаның қиыннан қиыстырып ауыл адамдарын аштыққа ұрындырмай жаз бойы шөптің тамырын теріп жеп, қыста барын бөле ішіп жүрген тірлігі кезінде дүние мүлкі тәркіленіп, өзі итжеккенге айдалған бай қызының тектілігін танытып тұр. Осы оқиғадан авторлық ұстанымды аңғару оңай. Авторлық ұстаным – елді болашақты болжар, өмірден көрген-түйгені бар тектілер басқармаған соң, жарлы-жақыбайлардан не қайыр, не үміт дегенге саяды. Бұл – ел қамын ойлаған жандар итжеккенге айдалып, қалғаны оққа ұшып жатса, Қарасейіт тәрізді көрсоқырлардың дәурені жүріп тұрған шақ еді. Бір ауылды аштыққа ұрындырмай жан пәрменін салған Мархабадан күйеуі өлген соң тірі адамның хабар алмауы әрине, өкінішті. Қалаға ілбіп жылжыған келіншекті арбасына отырғызған қауға сақал оны үйіне алып келіп үй шаруасына салды. Бірақ әкелі-балалы екеуі жас келіншекке таласып, әкесі баласын өлтіріп қойғанына күйініп, Мархабаның жас баласын ойық мұзға тыр шалаңаш тастап жібереді. Осындай оқиғалар бір шаңырақтан қалған жалғыздардың тағдырынан хабар берсе, күйеуінен өлідей, баласынан тірідей айрылған ананың күйігін бейнелеуде автор психологизмді терең игергенін байқатты. Ол қайғы мен қасіреттің қандай болатынын Мархабаның жанына терең үңілу арқылы шынайы бейнеледі.
Қазақ жеріне аяғы тигеніне екі жарым ай өтпей жатып-ақ, Голощекин: «… ауылда, шын мәнінде, Кеңес өкіметі жоқ, тек байлар үстемдігі, рулар үстемдігі ғана бар» деген қорытынды шығарды. «Ауылдарды кеңестендіру» ұранын бетке ұстаған бірінші басшы жаппай ұжымдастыруға қарсы болғандарды «жаппай сипат алған антисоветтік қарсы әрекеттер» деп бағалады. Бірінші басшы «Бұрын сән-салтанаты келіскен ақ туырлықты киіз үйлерде иісі жұпар аңқыған қымыз ішіп, дәмі таңдайдан кетпес майлы жылқы еті мен қазы-қарта жеп, үйірлеп жылқы айдап, мыңғырған қой, түйе мен сиыр өсіріп, бақытты өмір сүрген… қазақтар енді шөп-шаламмен, иісі мүңкіген сасық шыбын-шіркеймен, иттің, тышқанның етімен қоректенуде…», – деген Ғ.Тоғжанов; – Қазақстан жаппай егіншілікке өтуге дайын емес, – деген Т.Рысқұлов; – Егер бізде тері бар болса, оны Москваға тасудың қажеті жоқ, Қазақстанда завод салып, өзіміздің қазақтық жеке (күлкі) ұлттық терімізді өңдеуіміз қажет (күлкі)…, – деген С.Садуақасов сынды өзіндік пікірі бар қайраткерлерді «ұлтшыл-жікшілдер» деп әшкерелеп, оларға ашықтан-ашық қарсы шығып, «ұлтшылдармен» күрес науқанын үдетті.
Ф.И.Голощекин капиталистік 16 елде орналасқан көмекке өте мұқтаж 36 түрмеге қамқорлық жасау мақсатында жергілікті кулактармен күрес науқанын қызған үстіне қыздырып, мал, ет, жүн, сүйек, астық, тағы басқа толып жатқан салықтарды қаптатып жіберді. Аша тұяқ қалдырмай сыпырып алған олар, ендігі кезекте тұқымға сақтаған астыққа ауыз салды. Жерге себер тұқым таппай тұралаған елге астық салығын салған соң, өздері аш отырған халық ауыл-ауылды аралап, қайыр сұрап дала кезіп кетті. Осы сәтті автор: «ызғырық жел өтінде киімсіз, баспанасыз қалу кімге оңай тисін – дала жұрты үсік шалған тал, теректей қалтылдады», немесе «алапат аштықтың тас шеңгелі жан-жақтан құрсаулап, қысып, дыбысын шығармай қылқындырып, буып төніп келе жатты», – деп суреттеген. Шамасы келгендері Алатау асып, қырғыз еліне үдере көшсе, шамасы келмегендер жол бойында аштан қырылып, тау болып үйіліп қала берді. Ә, дегенде қара құйрық тышқанмен бала-шағасын асыраған Берікқараны алғашында ақсақалдар ортаға алып ақыл айтқанмен, келе-келе ел тіске басар тышқан да таппай дал болды.
Көпке топырақ шашуға болмайтынын білген жазушы Талас ауданының бірінші хатшысы Федор Абрамовичтің игілікті істерін жадында ұстап отырған. Аудан басшылары Федор Абрамович, Сұлтан-шер, Ақжігіт үшеуі ауылдарды аралап шыққанда көргендері жол бойына адам сүйегімен қаланып, тұрғызылған бекеттер мен мұнаралар болды. Бір жеті бойы ауылдарды аралағанда көргендері – бірді-екілі жаман-жәутік үйлер ғана. Қаңырап бос қалған үш жүз қаралы ақбоз үйден көрген жалғыз тіршілік иесі – құбыжық кейіпке айналып, қасқырдың бауырына тығылған қазақтың жап-жас бүлдіршін қызы. «Қасқыр анасын еміп әлденген қыз арда емген құлан секілді көргенін қайталап «екі аяғымен қар суырып, тұмсығын көкке көтеріп, ішін тартқан қалпы «а-а-ау-у-у-!» деп жүрегі сазғандай сарыла ұлиды» (164), – деген жолдар адамдардың арасынан қашып шыққан баланың түз тағысын пана тұтқанын байқатады. Үйге келген бір аш адам бір құлағын қаршып жеген соң, адам біткеннен зәресі қалмайтын періштенің өз анасы сойып жемек болғанда қолынан бұлқынып шығып, далаға қашып құтылып, бөрінің соңына ере жүріп жан түршігерлік дауыспен ұлуы адамзат баласының құйқасын шымырлатса керек. Жазушы адам қасқырға айналған заманда қасқырдың адамға қас қылмайтындығын қасқырдың бауырына жармасқан қыз тірлігімен салыстыра бейнелеген. Аштық адам біткенді ардан бездірсе, сол аштыққа төтеп берген қаншық қасқырдың ісі екі аяқтыларға ой салары даусыз.
Ауыл арасында қаңғыған мысықты әп-сәтте жәукемдеп қазанға салған тоқал үшін бұл кезде «мысықтың тілеуі жаман» деген ырым әдірем қалды. Өз баласын жемек болған бейбақтың күйін автор: «Күйеуімді қол-аяғын байлап айдатып жібердіңдер. Малымды түгел сыпырып әкеттіңдер. Үрерге итімді, сығарға битімді қалдырмай тұтас жалмадыңдар, түге! Енді біз не жеуіміз керек? – деп зәрін шашып, шаптығып шыға келген» (171), – деп суреттейді. Дала кезген қыздың шайтанның сапалағына ұқсап жүргенін талай көргендер бар. Солардың бірі – «есек етін жегенше өмірем қаппаймын ба деп жүрген» Берікқара. Қақпанға түскен көжегін олжалағаны үшін Әсемкүлді әудем жерге қаңбақтай ұшырып жібергенмен, есін жиған қыз артынан қайта келіп көжектің терісін алып қашып, соны талғажау етіп шайнап отырғанын оқығанда отызыншы жылғы аштықтың қандай болғаны көз алдымыздан кино лентасындай сырғып өтіп жатады. Ал, күшіктерін адамдар өлтірген қаншық қасқырдың Әсемкүлді қоршаған аш адамдардан арашалап алып, бауырына басқанын көргенде «Атасы ит демесең, сүйегі асыл ақазу болатын» деген жазушыға бас иесің. «Көк қасқыр, бірақ ұзын сираққа тимеді. Үстінен сырғып түсіп, бақырған адам даусынан шошып, қалтыраған жалба шаштың үрейін басып, оны жұбатқандай боп бетінен, қолынан жалап, емірене бастаған», – деген үзінді ақыр заман боларда адам баласының азғындайтынын еске түсіреді. Автор оны қызды өлтірмек болған адамның сөзімен былай суреттейді: «– Мынау ел көрмеген сұмдық қой, – деді қалшылдап. Тұла бойын бір суық үрей лезде аралап кеткен. Бірақ ол қызды ұрып өлтіріп, етін жемек болған қорқау ниетім сұмдық емес пе деп еске алмады» (180). Ит екеш ит те тектілік танытып жатқан тұста екі аяқты пенделерді осындай мүшкіл халге түсірген көк тұқылға қарғыстың неше атасын жаудырғанын оқырманның өзі де білмей қалады.
Әлі жеткендер өзінен әлсіз бала-шаға, үлкен-кіші демей сойып жеуге айналды. Адам етін жегендер әр жер, әр жерлерден шыға бастады. Ашаршылық қазақ даласын жылан жалағандай жым-жылас етті. Жол бойы аштықтан ісіп өлгендерден қазақ даласы өлексе сасып, адам қаңқасына толып кетті. Себебі, бұл – «Бір үй аш болса, бір ауыл ашығады, бір ауыл ашықса, күллі ел ашығады» дегендей, тек Талас бойының халқына емес, күллі қазақ даласына келген аш көз ашаршылық еді.
Тарихшылардың айтуына қарағанда «1929 жылы республикадағы 44 миллион 723 мың 200 бас малдан 1934 жылы 4,5 миллион бас мал ғана қалғанын» еске алатын болсақ, сол малдың есепсіз қырылуының басты себептеріне осы романда қаныға түсеміз. Жазушы оны «Есек қырған» сайы арқылы нанымдылықпен бейнелеген. Алғашында ауыл иттерін қуып жүріп атқан мергендердің көзі ендігі жерде еңбегі адал, еті арам есекке түсті. Есек біткенді жиып алып, ауыл жанындағы сайға алып барып қырып салу «шаш ал десе бас алатын» жандайшаптардың ісін айқындай түскен. Онымен де қоймай, кейін ауыл біткеннің бар жылқысын сыпырып алып, мінерге тұяқ қалдырмай шаруа біткеннің бәрін жаяу жалпы қалдырғандарына не дерсің? Жазушы «Есек қырған» сайына қамаған жылқыларды пулеметпен қырып салған қызылдардың бұл әрекеті Сталиннің «революция кезінде өлім-жітім болмай тұрмайды» («төңкеріс шығынсыз болмайды») деген сөзін сол қалпында жүзеге асыру екенін шынайы бейнелеген. Автор осы әрекеттің астарында жатқан жымысқы саясатты жылқыларын сыпырып алмаса, жауынгер халықтың өр ұландары бір-бір сәйгүлікті мініп алып, өкімет басшыларының өзіне қарсы шығар деген қауіп жатқанымен ұғындырған.
Халықтың өз малын өзінен қызғанып, әрі қорқып жиып алғанда оларды етке өткізетін жер таппай, көз алдында қырып салып, даланы өлексе сасытса, үй аралап жиып алған астықтарды көмбелерде шірітсе, бұл – жаңа өкімет басшыларының надандығы, көрсоқырлығы. Мұндай сорақыны көрмеген халықтың өз малы өзіне бұйырмай, аштықтан қырылып жатуы ащы болса да шындық. Жазушының ел есінде қалған, ұлт тарихына қара әріппен жазылған осындай қасіретті тірілтуі қуантады.
Жазушы елдің басына келген зұлматты Сталиннің көзі қарақты Т.Рысқұлов, С.Садуақасов тәрізді азаматтарын елден ұзақ ұстауымен, Қазақстанды басқаруға қазақтың жерін де, елін де білмейтін жанның жіберілуімен, жаңа өкіметтің басына келгендердің Голощекин, Иван Петрович, Қарасейіт тәрізді қанішерлігімен баяндаған.
Ақарыс, Құтыбас, Федор Абрамович, Сұлтан-шер, Ақжігіт, Наркескен, Мархаба, Иман, Иван Петрович, Қарасейіт тәрізді кейіпкерлердің төңірегінде жүріп жатқан оқиға қызыл империяның елді қан қақсатып орнағанынан, асыра сілтеудің салдарынан қазақ халқы жойылып кетудің аз-ақ алдында қалғанынан толыққанды хабар береді. Алғашында жеті қазынаның бірі саналатын иттерін атқанға күйзелген халықтың өзі ит өліммен қырылғанын көргенде атың өшкір Сталин мен Голощекинге лағнет айтасың. Сондықтан отызыншы жылдардағы аштыққа жан бітірген шығарма тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қазақ романына қосылған үлес болып табылады.
Жазушының «Жалғызбасты әйел» повесіне әлеуметтік мәселе арқау болған. Оқиға Патшакүлдің көшкелі жатқанынан басталады. Оның көшу себебін автор: «– Патшакүл сорлының астынан су шықты деймісің. Отырса опақ, тұрса сопақ етіп күн көрсетпеді ғой ана көккөз қатын», – деген кейіпкер сөзімен толықтыра түскен.
Жеңешесінің туған-туысы, өзінен туған баласы жоқ екенін білетін қайнысы Ақылбай қария жөн сұрай барғанда, оны көк көз келіннің күн көрсетпей үйден қуып шыққанына куә боламыз. Осы екі әйелдің өміріне лирикалық шегініс жасаған автор тектіден текті туатынын, құдайдың ықыласы түспеген адамның өмірі жарымайтындығын өмірден алынған шынайы кейіпкерлердің тағдыры арқылы көрсеткен.
Майданнан оралмаған жарының артын күткен Патшагүлдің өмірі жалғыздықтың тақсіретін тартумен өтіп жатады. Жалғызбастылықтың көкесін қорашыларға тамақ істеуге барып, сонда жал-жал құм ішінде екі-үш күн жалғыз қалып, анталаған аш көз қасқырларға талана жаздағанда көріп еді. Содан кейін «жалғыздық құдайға ғана жарасқанын» түсінген Патшакүл кемпірі қайтыс болған Абыралыға жалғыздықтан құтылу үшін күйеуге шықан-тұн.
Жазушы малына мал қосылып, әп сәтте қоралы қойға айнала кететін Патшакүлдің құт-берекесін оның іскерлігімен, еңбекқорлығымен суреттеген. Өзінен тумаса да туғандай етіп немерелерін бауырына басқан Патшакүл оларға адам болып қабағын шытып көрген емес. Шалы екеулеп жүріп бау-бақша өсіретіні, жаман немелер ағарған ішсін деп үйден ағарған, желіден бие үзбейтіні, ауыл ортасынан даңғарадай үй салып алғаны – сол мектепте оқитын немерелердің қамы.
Оның дәулетті үйде дәуірлеп жүретіні шалы барда ғана екен. Шалы өмірден өткен соң, көк көз келін енесін көпсіне бастады. Аяқ астынан баласы Түзеубек өмірден өткен соң, Патшакүлдің көрген күні қараң болды. Келе-келе сол үйдің отымен кіріп, күлімен шығып жүрген енесін келіні отырса опақ, тұрса сопақ етіп өз үйіне өзін сыйғызбауға айналды. Кезінде шалы екеулеп басын көбейткен малын сатып жүріп салған үйі өзіне пана болудан қалып, бар билік көк көз қатынға өте бастады. Шалдан қалған дүниеге малданған салақ келіннің енесін қуып шыққандағы ойы – дүниеге ортақтастырмау еді. Бірақ, кезінде жақсылығын көрген ауыл адамдары бірді-екілі тоқты торымын сүйрелеп қорасына кіргізіп берген соң, Патшакүлдің малына мал қосылып, әп сәтте қорасы қойға толды.
Көзіне малдан басқа көрінбейтін шайпыауыз келін тұңғышын үйлендірмек болған кезде өзгеріп сала берді. Екі күннің бірінде енесінен хабар алып жанашыр бола қалды. Шешесінің үйретуімен: «үйге келмесең үйленбеймін», – деген немересіне иланған кемпір қора қопсысымен қара орманына қайта көшіп барды. Үлкен қызын ұзатып, ұлын үйлендіріп бар малды сатып біткен соң, малсыз қалған кемпірді тағы да өз отанына сыйдырмаған көк көз келіннің енесін үйден қуып шығып отырысы мынау.
Осылай жападан-жалғыз, жабырқау тіршілік кешіп отырған әжесін бір-ер жылдан бері төркіндемеген немере қызы іздеп келеді. Құдалары кезінде Абыралы ақсақалдың жақсылығын көрген, оның жомарттығы мен кісілігіне бас иген жандар болғандықтан келінін Патшакүл құдағидың өзі отырған жұпыны үйіне төркіндетіп жібіреді. Артынып-тартынып төркіндеп келген қызы мен күйеу баласынан мұндай қошемет көрмеген кемпір шөбересін ойнатып бір жасап қалады. Жазушы осы оқиғалар арқылы адам, өмір жайындағы үлкен ойларға жетелейді. Көк көз келін секілді етек-жеңін жия алмай, шуы салақтап жүретін салпы етек салақ әйелдерге баланы шұбыртып берген жаратқанның, Патшакүл тәрізді ақылды да жомарт жандарды баладан қысып қоятыны қалай?
Ш.Мұртаза айтқандай, «Бір кем дүние» қай пенденің де алдынан шығып тұратыны бар. Осындай кем дүние болмаса, жоқтың қадірі аспайтын да шығар. «Адам аласы ішінде» дегендей, Алла тағала адамдарды әр түрлі етіп жаратқан. Олардың бірі Патшакүл тәрізді кеңпейіл болса, енді бірі дүниеқоңыз жандар. Бірақ мал мен мүлікті, үбірлі-шүбірлі бала-шағаны кімге, қалай беретінін жаратқанның өзі біледі. Алайда Алланың бермегенін ешкім де тартып ала алмайды. Мұндайда атам қазақтың «Адам құраса құралмайды, Алла құраса құралады» деген даналығы еске оралады. Екі аяқты пенделерден жәбірленген жандарға жаратқанның ықыласы түсуі – әрбір пенденің назардан тыс қалмайтынын байқатады. Ата-анаңа не істесең қартайғанда алдыңа келетінін еске салған автор екі әйелдің тағдыры арқылы оқырманға ой салған. Мұндай шығармаларды шайпауыз келіндер оқып, одан үлгі-өнеге алса нұр үстіне нұр болар еді.
Өзіміз өмір сүріп отырған қоғамның әр қатпарынан сыр суыртпақтаған жазушының әңгімелеріне де қызықты оқиғалар негіз болған. Бір қызығы әңгімелердегі оқиғалар бір-бірін қайталамайтын, әр алуандығымен қызықты. Мәселен, «Қосарыс шыңы» атты әңгімесіне ХХ ғасыр басындағы тарихи оқиға арқау болған. Оқиға болған мешін жылын автор былай деп суреттейді: «Жер де, көк те, күйіп өртеніп тұрған. Елдің көбісі тамақ іздеп, жаужұмыр қазып жеп, құм ішін кезіп, тентіреп кеткен бір кез-тұғын. Сол тұста Қызылжиектің жықпылды қойнауында оншақты қазақ үйі күнделікті ырзығын жер бетінен теріп жеп, өлмес тірлік етіп, бейғам отырған. Ақтар жеңіліп, қызылдар жеңіп заман беті түзелсе «жегеніміз марқа, кигеніміз торқа, мінгеніміз жорға болар» деп іштей арманда қиял кешетін бәрі де» (427). Әңгімеде қызылдар жеңіп, ақтар қаша бастаған кездегі қашқындардың кепкаларына бес жұлдызды тағып алып, қой терісін жамылған бөрілердей ауыл адамдарын бөрліктіріп жүргеніне кезігеміз.
Қызылжиекте бұғыңқы отырған оншақты қазақ ауылының үстінен ойда жоқта шаңдатып жетіп келген бір топ әскер аяқ астынан ауылдың ойран-ботқасын шығарады. Өздерінен жөн сұрағаны үшін ауыл ақсақалы Баймұқанды атып салып, ендігі бас көтерер төртбақ жігіт шалдың баласы Нұрмұқанбетті күштеп байлап арқасынан таспа тілгелі жатқаны мынау. Қолын байлап тастаса да, бағындыра алмағанына күйінген ұзын сары алты атардың тұмсығымен қанын бұрқ еткізіп, сол көзін ағызып түсіреді.
«Соқыр: «Ал, енді мені қайтесің» деген кісіше қайтпай еңсесін тік ұстап, тұрған жерінде шаншылып қатып қапты. Құдды қаққан қазықтай тікесінен тік тұр», – деген жолдардағы Нұрмұқанбеттің қайсарлығы мен бұл сұмдыққа шыдай алмай қолындағы шапа шотпен жіберіп ұрған он үш-он төрт жасар Шернияздың ерлігі – ержүрек қазақ халқының бойындағы намысы мен өрлігін байқатар эпизод. Жазушы оны кейіпкер сөзі арқылы нақтылай түскен: «мал баққаннан басқа түк білмейтін надан қазақ» деуші еді бұларды. Немене пәле, шал-шауқаны да, бала-шағасы да шетінен «кек», «кек» деп өре түрегеліп, шиыршық атып тұр ғой» (434).
Айтқандарына көндіріп, дегендеріне жүргізе алмағаны үшін екі көзін ағызып тастаса да Нұрмұқанбеттің сағын сындыра алмағанына оның: «Жер бетінде тірі жүрсем сендердің кектеріңді алмай қоймаспын. Маңдайымдағы қос жұлдызды ағызып сөндіргенмен, бұл жауыздар көкірек көзім кеудемде жарқырап жанып тұрғанда ата-жауыммен есеп айырылыспай өзім де тынбаспын», – деп қанына қарайған монологы мысал.
Нұрмұқанбет пен Шерниязды өздерімен бірге ала кеткен қашқындар тау-тасты аралап, бой тасалап жықпыл-жықпылмен қаша жөнеледі. Туған жерінің тау-тасына дейін танитын Нұрмұқанбет олардың қай жерге тоқтағанын Шернияздан сұрап алып, оларды алдаусаратып тұрғанда қалай қарап қашып кету керектігін інісіне ұқтырады. Тауды паналап жатқан қашқындардың күні бойы бой тасалап, қараңғы түскен соң төңіректегі ауылдарды тонап жүргенін, оларды шошаңдаған мылтықтарымен қорқытып бопсалап жүргенін білген тұтқын көзі көрмесе де оларды тілдей бірген соң, біржола құтылмақ болып тілін кесіп алады. Онымен де қоймай Шернияздың көзінше ағасын қойша бауыздап, басын кесіп, оны доп етіп тепкеніне шыдамай, кесек таспен ұрып, ұзын сарының басының қанын бұрқ еткізеді. Бұған төзбеген көк көз ендігі кезекте Шерниязды соққылап бет-ауызын қызыл қанға бояйды. Осы тұста балаға араша түскен екі-үш кексе солдаттың офицерге басу айтуынан олардың бәрі бірдей қанішер, жауыз еместігін аңғаруға болады.
Осы оқиғалар тұсында жазушы тіліне қатысты бір-ер мысал келтіруге болады. Ол – жазушының образды теңеулерді шебер пайдалануы. «Айғыр талаған сәурік бара салып жуас биелердің сауырынан тістелеуші еді. Сен де со құсадың-ау, бейшара байғұс. Әйтпесе шуын шұбалтқан жаман қатында нең бар. Еркек болсаң менімен еркекше неге сөйлеспейсің. Жаңа әзірде тілімді түбінен қырқып түспек болғаның қайда? Немене, ұмыттың ба? Әй, есі ауысқан мәңгүрт», немесе «Қазақта байлаулы бұзау бұқа болмайды деген ұлы қағида бар. Сен де басына ноқта киген бұзау секілдісің. Айналшақ жегендей қара үңгірден айналып ұзап шыға алмай жүргенің сол. Сонда сен қалай бұқа боласың?» – деген үзіндідегі «айғыр талаған сәурік», «шуын шұбалтқан жаман қатын», «байлаулы бұзау», «ноқта киген бұзау», «айналшақ жегендей» деген тіркестердің шығарманың шырайын келтіре түсетіні жасырын емес. Сонымен бірге мұндай образды теңеулер өмір тіршілігі малмен байланысты қазақ халқының не нәрсені де малмен теңеудегі ұлттық ерекшелігін аңғартады.
Ал, «бөрінің бөлтірігі ме десем, көкжал қасқырдың нағыз өзі екенсің, сен бала!», немесе «Ал беделім түсті дегенше – белі кеткен жолбарыстан күнім қараң дей бер – не өзіңді тыңдайтын жан табылмай бәрі де жер астынан өніп өскен жіктей құлағы тікірейіп, жалын күдірейтіп, дөң айбаттанып шыға-шыға келеді» деген жолдардағы бөрі мен жолбарыс тәрізді жыртқышқа балаған образды теңеулер жазушының негізгі ойын толықтыруға қызмет жасап тұр.
Өзіне кезенген мылтықтан сескенбеген баланың өжеттігі, қайсарлығынан қазақтың болашағынан мол үміт күтуге болады. Таң сәріде қарауылдың өзі де тәтті ұйқы құшағына кеткенде ағасы айтқан Қосарыс шыңын бетке алып қаша жөнелген баланы қуып ұстамақ болған офицердің жыртқыштың тырнағынан жер құшуы, аюдың оққа ұшуы – өзіне оқ атқан екі аяқты жыртқышты жығып сап, үстіне таудай болып шөгіп өлтірген тау тағысының да кекшілдігін толықтырып тұрғандай. Авторлық ұстаным: «Көзі тірісінде марқұм талайдың қанын мойнына жүктеп, кісіліктен шығып, тағыға айналып кетіп еді. Әйтеуір құдайдың көзі түзу екен. Тағыны тағы жыртқыштың қолымен өлтіргенін көрдің бе», – деген кейіпкер монологына сыйып тұр.
Екі жыртқыштың ортасында қалып, не істерін білмей отырып қалған баланы қызылдың әскерлері келіп құтқарып алады. Алты атардың алты оғы да денесіне дарыған аюдың жауын бауырына басып, жаншып өлтіргені «ессіз мақұлық болса да есті кей пендеден артық көрінді. Қайтсе де кегін алып жер жастанған жоқ па», – деген кейіпкер ойымен әдемі өрілген. Аюдың бұл ерлігі ұзын сары офицерге деген Шернияздың да кегін қайтарғандай еді. Жазушы әңгіменің шешімін екі жыртқыштың шайқасы арқылы әдемі түйіндеген.
Бұл әңгімеден ХХ ғасырдың басындағы ақтардың жеңіліп, кеңес үкіметінің орнай бастағанына кезіксек, «Киелі жылқы» әңгімесіне Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тыл өмірі арқау болған. Оқиға Байбәкір басқарманың майданға жылқы жіберу керек деген сылтаумен ауылдағы бар жылқыны сыпырып жинауымен басталған. Мұсақұл шалдың үйіне келгенде оқиға шиеленісе түседі. Оқиғаны ақсақалдың жалғыз баласы майданнан аман келгенше көздің қарашығындай сақтап жүрген малының басы, киесі деп санайтын ақбоз атын бермеуі ширықтыра түседі. Ол – басқарманың: «Жасым кіші еді, өзімнен үлкен кісімен бұлай тілге келуім ұят болар» деп тіл тартпауы, Мұсақұл шалдың: «Сақалды басыммен тамам жұрт көзінше дыңдай ел азаматымен шайқасып жатуым қалай болар екен» деп тартынбауы.
Еркек кіндіктің бәрі майданға аттанып, жүдеу де жетім қалған ауылдан мұндай тегеурінді қарсылық шығады деп ойламаған басқарма өз адамдарына сүймен ала жүгірген Мұсақұлды жерге атып ұрып жығып салып, жамбас бүйірінен тепкілей бастайды. Осы сәтті жазушы былай суреттейді: «Алғашқы айқай-шуға жиналған ауыл адамдары Мұсақұлға ара түсуге бата алмай, әлденеден үріккен қоралы қойдай аңтарылып құр иіріліп тұрды да қойды. Бәрі де қандарын ішіне тартып, суық тастай сұрлана қапты; іштен дүмпу атқан отты ашуды сыртына шығармай, көкіректе басып, тұншықтырып тастағандай, құдды өлікке жиналғандай үнсіз қапты». Көріп отырғанымыздай, мұнда да әдемі теңеулермен жасалған жанды картина бар.
Ел не істерін білмей, аңтарылып тұрғанда атасына келіні Әсия араша түсіп, қолындағы сүйменге жармаса кетті.
« –Ағатай, қойыңызшы енді?! Бір бәлесіне қалармыз со неменің.
Әсияның мына сөзіне басқарманың жүрегі шым ете түсті. Ішінен мырс күліп: «Дыңдай бір колхозды бір шыбықпен айдаған айбынды басқарманы неме» дейді, дерсің әкеңнің көрі… Ертең-ақ ұйлыққан қаншықтай кеп табанымды жаларсың әлі» деп ағысты қиял кешті» (460), – деген кейіпкер монологы басқарманың бейнесін толықтыруға қызмет етеді. Айтқаны болып, дегенін істеген басқарма кәрі шалдан мұндай қарсылық күтпесе, келінінің тілдеп тұрғаны мынау. Қалтасындағы мөрін бесатардан кем көрмейтін басқарманың жаман шалдан қарсылық көргені жанына батты.
Осы оқиғадан кейін екі күн өткенде ауданнан келген милиционер Мұсақұлды қоймаға қамап қойып, түнімен Байбәкірдің үйінде қонақта болады. Тентек шалды бір-екі күн қоймада ұстап жуасытып, келінін өз дегеніне көндірмек болған Байбәкірдің ойын Әсия милиционердің көзінше быт-шыт қылады. Ауданнан келген қонағын сыйлап, көңіл көтермек болып отырғанының үстіне келіп: «– Қонақтың көңілін тауып, атамды соттатпай аман алып қалайық дейсің бе-ей, сен. Онан да турасын айтсаңшы. Әсияжан-ау, көңілімді тапсаң, тағдырың талқыға түспейді деп. Мә! – Келіншек екі саусағының арасынан бас бармағын көрсетті. – Мә, атаңның басы! Еркек, азамат басыңмен төменгі етек көп ұрғашының бірі мына мені айтқаныма көніп, айдауыма жүрмеді деп ақбоз айғырдың тізгіні мен атамның жағасына жармасқанша өліп-ақ қалғаның артық еді сенің! Білдің бе, өліп-ақ қалғаның артық еді. Тфу, қара бет!!! – Ашулы Әсия, ашынған Әсия басқарманың бетіне былш еткізіп түкіріп жіберді». Келінінен мұндай қорлық көремін деп ойламаған басқарма енді шындап кірісіп, ақсақалды абақтыдан қайта шықпастай етіп, мықтап жабуға кіріседі.
Түнде басқарманың үйінде ішіп отырып, «Қайта шықпастай етіп, мықтап жабам!» деп уәде берген Қайрақбай ертеңіне Мұсақұлды алдына салып айдап кетті. «Иттің ішіне сарымай жақпайды» дегендей, түнімен ішіп-жегені ішін айдап жол жөнекей қайта-қайта дәрет сындырып отырған Қайрақбай үлкен дәретке отыра бергенде, Мұсақұл шал ақбозына мініп сытылып кете барады.
Шағын детальдар арқылы ел өмірінің шынайы картинасын жасаған жазушы әрбір детальға үлкен ой сыйғызған. Мәселен атасын айдап алып кетіп бара жатқандағы мына суретке үңіліп көрелік.
«– Апа-ау, не білгенің бар еді сенің? Осы қасқа жолмен ауылдың бар боздағы әскерге аттанып еді. Енді олар біткенде бұл жол ата-енемізді аудан абақтысына апарып жаптыратын қасірет жолы боп қалғаны ма, сонда? – деп таяққа сүйеніп қалт-құлт етіп тұрған енесінің иығына басын сүйеп, егіліп жылап жіберді. Келінінен қалысқысы келмеген қарт ене қоса жылады» (468).
Еркек кіндіктің бәрі майданға аттанғанда ауылда қалған басқармалардың қыз-келіншектерге қырғидай тигенін, соның салдарынан әкесі белгісіз жетімектердің дүниеге келгенін әдебиеттен оқып жүрміз. Ал дегеніне көндіре алмай, оны алдына келтіру үшін атасын жәбірлегенді осы әңгімеден кезіктірдік. Жазушы ел ішінде қалған еркек кіндіктің бәрі Байбәкір тәрізді емес екенін көрсету мақсатында аупартком хатшысын тиімді пайдаланған. Баласы Наркескен екеуі бір мектепті бітірген хатшы «Талапты» колхозының басқармасын «қызыл әскердің семьясына қамқорлық жасаудың орнына күш көрсетіп, төбесіне қамшы үйіреді екенсің деп» дүйім жұрттың көзінше ит терісін басына қаптап масқаралайды.
Мұсақұлдың төсек тартып жатқанда келініне айтқан: «– Жағы түкті жылқы айуан демесең, ол да осы қара шаңырақтың бір тілекшісі ғой, жарықтық. Ақбоз айғырдың есік алдындағы мама ағашты шыр айналып, ішін тартып, арқырай кісінеген дауысы сонау майданда жүрген кісінің құлағына шалынбайды деймісің», – деген аманатынан көп сырды аңғаруға болады. Жеті қазынаның бірі санайтын жылқы малы – қазақ үшін киелі жануар. «Ат – ер қанаты» деп түсінген халықтың ат құлағында ойнаған ержүрек ұландары жаугершілікте талай ерліктер жасап, жаудан елін де, жерін де қорғағаны белгілі. Сондай тұстарда олардың жансерігі астындағы аты болғанын батырлар жырынан да, көркем шығармалардан да оқып жүрміз. Олай болса, Мұсақұл ақсақалдың жалғыз баласына тілекші болсын деп ырымдап, көздің қарашығындай сақтап отырған ақбозынан өлмей айырылмайтыны белгілі. Шалдың осы ойын білген Байбәкірдің әңгіме соңында майданнан қашып өз қолын өзі атқаны үшін жазықты саналып ұсталып бара жатуы – «көп асқанға бір тосқанның» бар екенін еске салады.
Жазушының «Мақпал тон» әңгімесінің айтары мүлде бөлек. Әңгімеге бүгінгі өзіміз өмір сүріп отырған бейбіт өмірдегі қала тұрғындарының тіршілігі негіз болған. Бір отбасы арқылы өз замандастарының жай-күйінен хабар берген жазушы «адам аласы ішінде», «дәніккеннен құныққан жаман» екенінен хабар береді. Әңгіме қалаға оқуға келіп, аға-жеңгесінің үйінде тұрып жатқан І курс студенті Жанболаттың көзімен баяндалады. Әңгімеге негіз болған оқиға өз ісіне мығым, жауапкершілігі мол ағасы мен жеңгесі Сәбираның отбасы жөніде. Сырт қарағанда бір ұл, бір қыз өсіріп отырған отбасы айрандай ұйып, жарасымды өмір сүріп жатқандай көрінеді. Бірақ олардың ішіндегі бітпейтін жанжалдың басты себепкері – Сәбира. Біреудің үстінен қымбат киім, құндыз тон, гауһар, алтын, күміс секілді бағалы тас көрсе ас батпай қалатын жеңгесі үйіне келген соң, моп-момақан ағасының берекесін алып, тыныштықтың шырқын бұзады. «Бір күн жалжал болған үйде қырық күн береке болмайтынын» еске алатын болсақ, бұл үйдің берекесін қашырып жүретін сол – дүниеқоңыз Сәбира жеңеше. Келінінің осындай мінезін білген ағасы елден келгенде інісіне сегіз өрім қамшыны: «үйіңнің төрінде тұрсын» деп беріп кетеді. Жын-шайтанның азғыруынан сақтайды, үйдегі тыныштықты күзетеді деп түсінген қазақ үшін қамшының мәні зор. Қазақтар қамшыны керек жерінде шайпыауыз әйелдердің жынын қағып алу үшін де қолданған. Бірақ көзін дүние шеңгелдеп алған келіні үшін оның бес тиындық құны жоқ. Ең болмаса елден ет арқалап келмей, қайдағы қамшыны не үшін әкелгенімен оның шаруасы жоқ. Қатты ашуға булыққан ағасының қолындағы қамшысын арашалап алатын Жанболаттың бұлардың бітпейтін жанжалынан қашып кеткісі келіп, жатақханаға шығайын десе ағасы рұқсат бермейді. Жеңгесінің жүрісі мынау тегін қолбаланы тауып алып, үйді жия сал, еденді сүрте сал, қоқысты шығара сал, үйілген ыдыс-аяқты жуа сал, дүкеннен нан ала кел, құлқын сәріден ұзақ-сонар кезекпен сатылатын сүтке бара ғой деген тәрізді бітпейтін шаруасына салып қойып.
Жанболат дүкен аралаудан қолы босамайтын жеңгесінің балаларды балабақшаға апара ғой, балабақшадан ала сал, аулаға ойнатып кел деген тапсырмаларын орындай жүріп, жазғы емтихандарының бәрін де жақсы тапсырып, елге қайтуға билет алып келген күні тосын оқиғаға тап болады. Аулаға жеткен бойда балалардан кішкентай інісін үйдің жанындағы құрылыс жүріп жатқан жерде бетон басып қалғанын естіп жан ұшырып барып, әрең дегенде шығарып алады.
Жазушы бұл оқиғаны балаларының тәрбиесіне көңіл бөлудің орнына, елдің кигені мен жегенін әңгіме етіп жүретін жеңгесінің бітпейтін жанжалы жалғыз баласын жалмағандай етіп суреттеген. Бәрінен де баласының жаназасына түскен ақшаға ақ тон алып киген жеңгесінің ұялмай көрімдік сұрап тұрғанында Жанболат жирыма бес сомдықтың екеуін суырып бере қояды. Бірақ ол осы ісімен ізбасарынан айрылып, қара жамылған жарының жан жарасын тырнап тұрғанын, оны тірідей өлтіргенін сезіп тұрған жоқ еді. Әңгімеге арқау болған шағын оқиғаның айтары үлкен. «Дүние – қолдың кірі» екенін, «Мың асқанға, жүз тосқан болатынын», «Балалы үй – базар, баласыз үй – мазар» екенін замандастар өмірімен нанымды бейнелеген жазушы қызметте жүрген жігіттердің ақымақ әйелдерін үлде мен бүлдеге ораймын деп жүріп істі болып, темір тордың ар жағынан бір-ақ шыққанын өмірден алынған шынайы кейіпкерлердің тағдыры арқылы суреттеген. Әңгімеге арқау болған оқиға да, ондай кейіпкерлер де қазіргі таңда арамызда көптеп кездесетінін ескеретін болсақ, жазушының шағын жанр арқылы жалпыадамдық құндылықтар арқылы мәңгілік тақырыпты көтеріп отырғанын аңғаруға болады.
Жазушының «Концерт» әңгімесінде студент жастардың өмірінен хабар алсақ, «Пәтер» әңгімесінде ата-анасын керек етпеген замандастарымызға олардың мұрасы қажет болғанына кезігеміз. «Концерт» әңгімесінің аты айтып тұрғандай, оқиғаға концерт негіз болады. Әңгімеде мектепті алтын медальмен, институтты қызыл дипломмен бітіргелі жүрген Таңатқанның Қазақстанның астанасы Алматы қаласындағы А.С.Пушкин атындағы кітапханадан шықпайтынын, оның есептерді керемет шығаратын математик екенін білген Ақшолпанның өз пайдасына пайдаланғанына куә боламыз. Жазушы оқу-білімнің соңына түскендердің қыз-қырқынмен ісі болмайтынын, сүйгеніне өле ғашық болатынын Таңатқан өмірі арқылы бейнелеген. Өмірінде туған күнін атап көрмеген Таңатқанды тура сол күні Ақшолпанның мейрамханаға шақырып алғыс айтуы – ол үшін тосын сый. Өміріндей мұндай сый-сияпат көрмеген, жесір анасынан бір тиын сұрамай стипендиясымен күнелткен студент үшін бұл үлкен құрмет еді.
Ал Ақшолпан – бұған керісінше әкесінің қызметінің арқасында қаржыдан қысылып көрмеген, ішкені алдында, ішпегені артында, кигені қымбат тон-торқа, үлде мен бүлдеге оранған біреудің еркесі. Екі түрлі ортада өскен екі студенттің өмір жайындағы ұстанымдары, көзқарастарын әдемі салыстырған автор олардың арасындағы жер мен көктей айырмашылықты көрсете білген. Ақшолпан ақшаның күшімен оқып жүрген студент болса, Таңатқан маңдай терімен, өз білімімен жоғары стипендия алып жүрген озат студент.
Өлердей ғашық болып жүрген Ақшолпанының күні бойы сарылып билет алып келген концертіне басқа жігітпен қолтықтасып кетіп бара жатқанын көргенде өзін ұстай алмай, оған қол көтерген тәртәпсіздігі үшін жазаға тартылады. Өзін қысқы семестрден аман-есен өту үшін ғана пайдаланып жүргенін сезбеген жігіт көп кешікпей сүйгенінің орға жыққанын түсінеді. Жазушы Таңатқанның ақ адал махаббатын ойыншық еткен Ақшолпан тәрізді жеңіл жүрісті қыздардың бір адамның тағдырына ғана емес, өзіміз өмір сүріп отырған қоғамға қауіпті екендігін нанымдылықпен суреттеген.
«Пәтер» әңгімесінің айтары мүлде бөлек. Төсек тартып жатқан әкесінен бір хабар алмай, өтірік айтып іссапарда жүрмін деп жалтаратын Азаматтың әкесі өлген соң, жалғыз мұрагері менмін деп қарындасымен үйге таласуы оның бейнесін таныта түседі. Құрбысы үйіне қонаққа шақырып, күйеуі Мұсаханды өзінен тартып алған соң, Балым бала-шағасын жалғыз өсіріп, ауру әкесін бағып-қағып, сүрініп-қабынып жүргенде әкесі өз үйіне қызын мұрагер етіп заңдастырып қояды. Баласына сенбеген әке жиған-терген қаражатымен бірге аманат хатын жолдасына табыстап кете барады. Тірісінде керек болмаған әкесі өлгеннен кейін керек болғандай, Азамат келіншегі екеуі жетісі мен қырқында қатты қызмет жасаған болып көрінеді. Бірақ олардың бар ойы – осы қаралы сәтті пайдаланып үйдің құжатын қолға түсіру. Жазушы осы оқиға арқылы «Адамның айтқаны емес, Алланың дегені болатынын» оқырманға түсіндірген. Ағалы қарындасты Азамат пен Балымның сотқа жүгінуі бүгінгі біздің замандастарымыздың бар болмысын ашып берген. Балым ел-жұрттан ұялғанмен, ағасының сотқа беруі оқиғаны ушықтырып жібереді. Азамат әке-шешені керек етпейтін, бірақ оның дүниесіне мұрагер болғысы келетін замандастарымыздың жиынтық бейнесі болса, Балым – қайда жүрсе де төркініне жақсылық тілейтін, қамқор да бауырмал қыздардың типтік бейнесі. Жазушы алғашында үйдің құжатын: «ағама берсем бе», – деп ойлап жүрген қыздың әкесінің заңды мұрагері бола тұрып үйден не үшін айырылуым керек деп ағасымен соттасуы арқылы «Бір анадан ала да, құла да туатынын» байқатады.
Қорыта келгенде, «Қосарыс шыңы» әңгімесіндегі қызылдардан қашқан ақтардың ауыл тұтқындарына жасаған басқыншылықтары, «Тас құдай» романындағы сталиндік репресия, «Киелі жылқы» әңгімесіне Ұлы отан соғысы жылдарындағы тыл өмірі, «Жалғызбасты әйел» повесіне жары майданнан қайтпаған қырқыншы жылғы келіншектердің кейінгі жылдардағы тағдыр тауқыметі, «Мақпал тон», «Концерт», «Пәтер» әңгімелеріне замандастар өмірі негіз болған. Бұлардың бәрі жинала келіп, жазушының прозалық шығармаларында ХХ ғасырдың панорамасы ел өміріндегі басты-басты тарихи оқиғалар арқылы жасалғанын көрсетті. Жоғарыда келтірілген мысалдардан көргеніміздей жазушы теңеу арқылы жанды картина жасауға шебер. Әсіресе адамдардың іс-әрекетін, қылығын жан-жануарларға теңеуде алдына жан салмайды. Мұның өзі жазушы тілінің шеберлігін танытып тұр. Олай болса, көркемдік талаптарға сай жазылған бұл шығармаларды тәуелсіздіктің алғашқы бесжылдығындағы қазақ прозасының үлкен табысы деп бағалауға әбден болады.