ЖАЛМАУЫЗ КЕМПІР ҚАЙДАН ШЫҚТЫ? (Ертегінің ізімен)

Ерте, ерте, ерте заманнан бері, елдің шетінде, желдің өтінде, жапан далада жалғыз үй тұр. Ол – елге әйгілі Жалмауыз кемпірдің үйі. Ол онда жалғыз өзі тұрады. Шыр етіп, бір нәресте жарық дүниеге келсе, ешкім оны елеп, шілдехана тойына шақырмайды. Сол титімдей сәбилер жар жағалап, тәй-тәй басса, ешкім оған: «Көпті көрген үлкен кісісіз ғой, тұсауын өзіңіз кесіңіз», – деп өтінбейді. Кішкентай ұлдардың сүндет тойлары да Жалмауыз кемпірсіз-ақ өтіп жатыр. Балалар ат жалын тартып мініп, ер жетіп, келіншек алғанда да, ешкім арнайы адам жіберіп, бұған хабарламайды…
Бұрын бұның бірін елемейтін. Жылдан-жылға жалғыздығы жанына бата бастады. Соңғы кездері әр нәрсені бір ойлап, көрер таңды көзімен атыратын болып жүр. Алайда, бұл кімге өкпелесін?! Өзінің ит мінезі болмаса, талай үйдің төрінде шалқайып отырар еді-ау! Қазы-қарта жеп… Ойбо-о-й, оны қайдан жесін, тіс дейтін тісі де жоқ қой бұл сорлының!? Айтпақшы, бүп-бүтін маржандай тізілген отыз екі тісін баяғыда-а-а жас кезінде өзі жұлып алған жоқ па. Жындылықпен. Жынды болмаса, бүп-бүтін күректей тістерін күшпен жұлып алып, не көрінді десейші!
Әлі есінде Ерназар деген байдың Ертөстік деген баласы алтын сақасын іздеп келді. Бұл солардың көшкен жұртында қоқыс қопарып жүрген. Балада жазық жоқ. Апалап сәлем беріп, «Алтын сақам көзіңізге түспеді ме?» – деп сұрады. Сонда қитықпай, жөн жауап берсе, не болар еді десейші?!. Долданып, байғұс баланың жүрегін ұшырды ғой. Атымен қашып бара жатыр еді, артынан үсті-үстіне тісін лақтырып, ақыры тұлпарының төрт аяғын жұлып тынды. Бейшара бала жан ұшыра, биік бәйтеректің ұшар басына өрмелеп шықты. Бұл ең соңғы бір тісін қанын сорғалата жұлып ап, дәу бәйтеректі құлатқанша қазғаны да дәл қазіргідей көз алдында… Бұнысы енді барып тұрған ақымақтық екен-ау!..
Бала кезде бетімен өскендіктің кесірі ғой бәрі. Әйтпесе, анасынан туғанда осындай жексұрын кемпір боп өмірге келген жоқ қой. Әкесі де, шешесі де қой ауызынан шөп алмайтын момын кісілер еді, жарықтықтар. Анасы үнемі: «Алтын алма, алғыс ал» деген мақалды ауызынан тастамайтын. Бұл оның сөзін құлағына ілген жоқ. Марқұм әкесі де: «Қарғыстың жаманы: өзің білме, білгеннің тілін алма», – деп отыратын. Мәніне ой жүгірткен емес.

* * *

Бәрі неден басталып еді, Құдай-ау?! Онда бұл тұлымы желпілдеген бала. Ұйқыдан тұра сала, беті-қолын жумастан, көзі былшық-былшық боп дастарханға отыра салатын. Шешесі байғұс талай рет қолынан жетектеп алып, күшпен жуындыратын. Құмған, леген көрсе, бұл шошқадай шыңғыратын. Су мен сабын тиер-тиместен, «Көзім ашыды, ойбай!»-деп үйдің ішін азан-қазан қылатын. Күнде таңертең бұлардың үй-іші у-шу болатын да жататын. «Қойшы, баланы жылатпай. Ертең-ақ өскесін өзі жуынатын болады»,-дейді атасы. Онсыз да «Қашқалы тұрған қоянға тәйт дегесін не жорық» демекші, бұл оның сөзін арқа тұтып, суды көрсе, алты шақырым айнала қашатын.
Көршінің өзімен қатар қыздарының үсті-бастары мұнтаздай тап-таза. Шаштары әп-әдемі қып өрілген. Олар өз үйлерінің көлеңкесіне алаша төсеп, бір-бірін қонаққа шақырып, тату-тәтті ойнап отыратын. Бұл да солармен ойнауға барады. Күндіз ойнап жүрген кезде ретін тауып, жыл-жылт еткен әдемі моншақтарын ұрлап алатын. Сосын түнде көрпе астында жасырын тағып жататын. Шешесі көріп қалса, «Ұрлық түбі қорлық», – дейтін қабағын шытып. «Бала ғой, қызығып алған шығар. Өскесін қояды ғой», – дейтін әжесі жуып-шайып. Біреудің нәрсесін рұқсатсыз алуға болмайтынын апасы талай рет айтса да бұл оның сөзін құлағына ілген жоқ. Ойыншықтары мен моншақтары ұрлана бергесін, қыздар сезіктеніп, ақыры бұны ойынға қоспайтын болды. Сосын бұл олардың қуыршақтарының қол-аяғын жұлып, ыдыс-ақтарын шашып, бәрін зар жылатып қоятын еді.
Көптен су көрмей, тарақ тимей, ұйыса өскен шашы дода-дода боп, ұрынарға қара таппай, күнұзақ ауылдың ішінде сенделіп жүретін. Кешқұрым кездейсоқ алдына шыға келген адамдар кішкентай қыз емес, шайтан көргендей шошитын одан. Балалар: «Қара шайтан, қара шайтан!» деп мазақ қылатын. Бұл оларды ыза боп қуады. Қолына не түссе, соны жіберіп ұрады. Аямайды. Талай баланың басын жарып, көзін шығарды. Кім баласын ұрғызып қойып қарап отыратын еді?! Келіп, ұрсады, ренжиді. Кейбір тілі ащы адамдар қарғап-сілейді… Сөйтіп, бұның кесірінен атасы мен әжесі де көршілерімен жиі-жиі жүз шайысып қала беретін болды. Бұл да жұртқа ерегесіп, әйтеуір жүрген жерінде шеттеу жатқан бір нәрселері болса, қағып кететін. Артынан зат иесі зар илеп қарғап сілеп, «Алғаның ас болмасын! Көктемей көктей солғыр!» – деп қарғап-сілеп, жер-көктегі жаман сөздің бәрін осының үстіне үйіп-төгіп жататын.
Өзімен қатар қыздар шаштарын сәндеп, мойындарына моншақ, құлақтарына сырға салып, қос өрім бұрымдарына шашбау тағып, қылтиып, бой түзей бастады. Ал бұл үсті-басы өрім-өрім боп, ерсілене күліп, бара жатқанның – балтасын, келе жатқанның – кетпенін тартып алатын. Адамдарды зар жылатып, қан қақсатқаннан жаны рахат табатын еді.
Бұның әке-шешесінің жұртқа көрінерге беті жоқ, ұяттан жерге кірердей боп, ақыры ауылдан алысқа көшіп кетті. Көп ұзамай, атасы мен әжесі көз жұмды. Ақыры бұның ит мінезінен жер болған шешесі қайғы-қасірет шегіп, жасына жетпей қайтыс болды. Ал бұл болса, қыз құсап тамақ та пісіре алмайтын, кір де жуа алмайтын. Ақыры әкесі жастау әйел алды. Енді бұған тіпті рахат болды. Алыстан жау іздеп, сандалмайды. Бұл өгей шешесін отырса – опақ, тұрса – сопақ қылатын әдет тапты. Нан илесе, қамырына топырақ шашады. Сиыр сауып жатса, шелегіне қойдың құмалағын салып жібереді. Ет асып жатса, қазанға құрбақа тастай салады. Азаптанып, алыстан иінағашпен екі шелек су әкеле жатса, дереу жүгіріп барып, суын төгіп тастайды. Әйтеуір байғұстың істеген ісінің бәрін рәсуә етіп, еңіретіп қояды. Ақыры, аяғы ауыр әйеліне бір қастық қылар деп қауіптенген әкесі, бұны тастап, бір түнде басқа ауылға көшіп кете барды. Сөйтіп қыз қаңыраған иесіз үйде жалғыз қалады.
Қарны аш, өзі ызалы жанның ойлап таппайтыны жоқ. Елге қайтсем, жамандық істеймін деп күндіз-түні басы қататын… Жастау кезінде, бойында күш-қуаты мол кезінде жұртты талай шулатты. Тіпті әкесі тұратын ауылды іздеп жүріп тауып алып, шөп қорасын өртеді. Жас төлдерінің аяғын сындырып, баларын құдыққа тастады. Ақыры, жұрттың бәрі тас лақтырып, қарғап-сілеп, оны ауылға аяқ баспайтын қып, ит қосып, қуып тастады. «Жалмауызға да жан керек», содан бері бұл жапан далада жалғыз өзі тұрып жатыр. «Бәледен Машайық қашыпты» деп, ел одан іргесін аулақ салғалы қашан.

* * *

Қазір енді ол өткен іске өкініп жүр. Өз қателігін қайталамасын деп басқа балаларға ақыл айтайын десе, оның сөзін кім керек қылушы еді?! Кейінгілерге сабақ болсын деп, ең болмаса, кітап қып жазып қалдырайын десе, сауаты да жоқ. Мектеп есігін ашпаған, бір әріп те танымайды… Қандай өкінішті?! Ал балалар болса, оның жамандығы жазылған талай-талай ертегі кітаптарды тауысты. Оларға өз әке-шешелері мен ата-әжелері де әр түн сайын Жалмауыз кемпір жайлы таусылмайтын ертегілерді айтудан жалықпайды.

МАҚТАҚЫЗ БЕН ЕРНҰР

Баяғыда-а-а, қаншама ғасырлар бұрын «Ерте-ерте-ертеде, ешкі құйрығы келтеде…» деп ізіне еліктіре, ерте жөнелетін ертегіні жақсы көрмейтін бала болмайтын. Бала түгілі, бабаларымыздың бабалары да тамаша ертегілерді тамсана тыңдаса керек.
Алыс жолдан арып-ашып келген жолаушы «Құдайы қонақ едік», – деп шаңырағына ат басын тіресе, атамыз қазақ жайылып жастық, иіліп төсек болады екен. Құдайы қонағы ғажайып ертегіші болса, Құдайы берді дей беріңіз. Ауыл-ел таңды-таңға ұрып, құлақ құрыштары қанғанша ертегі тыңдапты. Кетерінде ертегішіге жүйрік ат мінгізіп, зерлі шапан жауып, қошеметпен, қимай-қимай шығарып салуының өзі бұл күнде ертегі сияқты…
Иә, «Бұрынғы өткен заманда, дін – мұсылман аманда»деп басталып, кәдімгі ақ кимешек-жаулықты, он саусағынан өнері тамған әжелердің өрмек тоқуға иіріген жібіндей төбеден төменге құлдилай төгіліп кете беретін доп-домалақ, тып-тығыз, түрлі-түсті, таңғажайып ертегілерге не жетсін!
О замандағы балалардың аңғал, аңқаулығы соншама, ертегіде не айтылса да, көздерін жұмып, ауыздарын ашып, бастарын шұлғып, іштей келісе беретін. «Көптен ауыздарына сорпа-су тимей, аштықтан түртіп қалсаң құлай кететін кемпір мен шал шаңырақта баяғыдан ілулі қалған сүр төстікті асып жеп, балалы болды» десе де, «Төрінен көрі жуық шал-кемпірдің мойындарына бұршақ салып, әулие-әмбиелердің моласына түнеп, көз жастарын көл қыла жүріп, тоқсанға келгенде Құдайдан тілеп алған баласы бір күнде бір айлық, бір айда бір жасар баладай алып жігіт болып өсті,» – десе де, қалтқысыз сене кететін. Ештеңеге күмәнданбайтын. «Тап осы сөзің өтірік енді!» – деп ертегішімен егеспейтін. Қайта, сол тау көтерген Толағай, керқұла атты Кендебай, жалмауыз кемпірден айласын асырып, алтын сақасын ала қашқан Ертөстіктерге ұқсауды армандайтын.
Ата-әжелерінің қойнынан кіріп, қонышынан шығып жататын шүпірлеген қара домалақ ұлдар ғана емес, шөпжелке қыздар да көздері ұйқыға кеткенше ертегі тыңдаудан жалықпайтын. Бір көрпенің астына қаз-қатар тізілген балапан қыздар күндердің күнінде айшылық алыс жерлерден сегіз қырлы бір сырлы бір-бір азамат, жер тарпыған ақ боз атпен өздерін іздеп келердей сезініп, аққудай сыланған сұлу аруға айналар сәттерін асыға күтетін…
Ертегі Елінен келетін ер жігіттің суретін қиялмен сызып, ойымен оңаша сырласатын қыздардың бірі – біздің кейіпкеріміз Ернұрдың анасы еді…Ал, әкесі, ертегідегі Жезтырнақ, Мыстан кемпір, жалғыз көзді Дәуді жеңген батыр болмаса да, жас кезінде солардан бір кем болмаған сыңайлы. Көз майын тауысып оқымаған кітабы жоқ. «Білегі күшті бірді жығатын» бұрынғы заман емес, «білімі күшті мыңды жығатын» жаңа заман. Елдің түкпір-түкпірінен тек өз күшіне сенген өңшең мықтылар алма иісі аңқыған Алатау баурайында бас қосады. Білім сайысына түседі. Бақ сынасады. Сонда шашасына шаң жұқпаған хас жүйріктер қатарында келсе керек.
Тура ертегідегідей үш ұлы бар. Ернұр – баланың ең кенжесі. Ертегідегі үшінші ұлдар сияқты пысық, ширақ, жол тапқыш. Анасы есейіп кеткен екі ұлынан гөрі, осы бір ертегі десе ішкен асын жерге қоятын сүт кенжесінен көп үміт күтеді. Сыртқа шығарып ештеңе демегенімен, әкесі де…
Ернұр – кекілі желбіреген сүйкімді бала. Жәудіреген бота көздері қарақаттай қап-қара. Кішкене кезінде әке-шешесі де, бауырлары да «Ақбота» деп елжірей еркелететін. Сосын, ол өзін шынымен, аппақпын деп ойлайды екен. Кәдімгі қара бала екенін мектепке барғанда тұңғыш рет білді. Тақта алдында сабақ білмей, қиналып тұрған досына жаны ашып, «көмектескен». «Әй, қара бала, сыбырламай, тыныш отыр!», – деді түсі суық мұғалім апай қатқыл үнмен. Өмірінде ондай ауыр сөз естімеген ол, қатты намыстансын. Үйге ренжіп келді.
Әкесі ерінбей-жалықпай, күллі қазақ баласына тән «қазақтың қара домалақ баласы» деген тұрақты сөз тіркесі барын, оны «қазақтың сары баласы, ақ баласы» деп өзгертуге болмайтынын ұғындырды. Сосын ол «қазақ» деген сөз бен «қара» деген сөзді егіз ұғым деп көңіліне түйген. Ернұр қазір өзін қара бала дегендерге ренжімейді. Тіпті «Ақбота» деген әдемі атынан өзі бас тартты. Аулада достарымен ойнап жүргенде, үйдегілер терезеден «Ақбота!» деп дауыстап, тамаққа шақыратын. Оған үзілді-кесілді тиым салды. Өйткені, көрші үйде Ақбота деген қыз бар екен.
Ақбота.., жо-жоқ, Ернұр – есепке жүйрік, кез-келген есепті шемішкідей шағып тастайтын үздік оқушы. Футбол десе ішкен асын жерге қояды. Бірақ, кеше кешкісін доп қуып жүріп, тізесін жарақаттап алған. Бағана таңертең жұмысқа кетер алдында анасы аяғына йод жағып, «Ертегі оқып, үйде жат!» – деп, қолына Мақтақыз бен мысық жайлы жазылған пышақ қырындай жұп-жұқа кітапшаны ұстатып кеткен. Бағана-ақ оқып тастады. Ойланып жатыр.
Әшейінде, жұлмалап ойнап отырғанда, мысығы «Гамуся» оқыс мияуласа болды, анасы: «Қайыр күтпе баладан, өз мысығын сабаған!» – деп ренжіп, дереу ақыл айта жөнелетін. Қаршадай мысықтың құйрығын қолы қалтырамастан кесіп тастаған қатыгез қыз туралы кітапты бұған неге бергені?!. Байғұс мысықтың бар кінәсі – Мақтақыз шақырғанда дереу жетіп келмегені ғана.
Шіркін, сол жауыз қызды жақсылап бір жөнге салса қайтер еді деп ойлады Ернұр. Өз ойымен өзі боп, төңірекке самарқау қарап жатқан. Кенет, төсегінің аяқ жағындағы, бір шетіне сәл-пәл йод тиген бір шөкім мақтаға көзі түсті. Сол-ақ екен, үлбіреген ақ мақта лезде ақ көйлекті титімдей қызға айналып сала бергені.
…Жіп-жіңішке, ұп-ұзын бұрымын тастай қып өріп, ұшына салпыншақ бірдеңе тағып қойыпты. Күміс қоңыраудай нәзік үн қозғалған сайын сыңғыр-сыңғыр етеді. Ернұр құмырысқа бел бейтаныс қызға таңдана қарады. Оның ұзақ, үнсіз, тесіле қарағанына ыңғайсызданған кішкене қыздың алма жүзі алаудай албырап кетті. Ұялғаны сезіліп тұр. Біздің сыныптағы қыздар анау-мынауға қызара бермейтін деп ойлады Ернұр.
– Сәлем! Сен кімсің? – деді ақырын.
– Мен бе, мен – Мақтақызбын. Сен ше?
– Менің атым – Ернұр.
– Қызық екен!. Ернұр деген атты өмірі естімеппін. Біздің ұлдардың есімі, көбінесе, Жерден шыққан Желім батыр, Қара қасқа атты Қамбар батыр, Тау көтерген Толағай болушы еді…
– Шашыңа не тағып алғансың, қозғалсаң сыңғырлап тұр ғой? – деп Ернұр әңгімені оның өзіне бұрды.
– Шашбау ғой. Күмістен соғылған. Ұзын бұрым тарқатылмау үшін тағады.
– Әдемі екен! Әсіресе, үні…
– Әжем де: «Шашбаудың үні біркелкі әдемі естілуі үшін, қыз балаға қалай болса, солай, адыраңдап қатты жүгіруге болмайды. Аяғын сәнмен басуы керек», – деп, үнемі шашбау сыңғырына құлақ түріп, байыппен жүріп-тұруымды қадағалайды.
– Е,е… бір кинодан ағылшын ақсүйектерінің қыздары еңсесін тік көтеріп жүруі үшін, ұзын ғып өрген бұрымдарын белдеріне байлап, бастарын қақшитып қойғанын көргем. Біздің қазақта да сондай тәрбие баяғыдан болғаны-ау?!
– «Кинә», «Ағылшын» дегенің де кісі аттары ма?
– Сен не, ондай сөздерді бірінші рет естіп тұрсың ба? – деп күлді Ернұр. Оның мазақтай күлгеніне ыңғайсызданған Мақтақыз сөзді басқа жаққа бұрып жіберді:
– Күн арқан бойы көтеріліп кетті. Төсекте неге жатырсың тал түске дейін? «Ерте тұрған еркектің ырысы артық» деген ғой ата-бабаларымыз…
– Кеше футбол ойнап жүріп, аяғымды ауыртып алғам, сосын бүгін мамам далаға шығармай қойды.
– «Мә-мәң» кім? «Бұт-бол» деген қандай ойын? – деп сұрады Мақтақыз балалық әуесқойлықпен.
– Бұтбол емес, футбол де. Сен өзің қай ғасырдың адамысың, аяқпен доп теуіп ойнайтын футболды білмейтін?
– Қойшы, зіңгіттей болып, доп ойнайсың ба? Әке-шешең кейімей ме? Біздің аталарымыз: «Асық ойнаған азады, доп ойнаған тозады, бәрінен де қой бағып, құйрық жеген озады», – деп, доп қуған ұлдарды онша ұната бермейді…
– Қазір маған – каникул, доп ойнамағанда не істеймін? – деді Ернұр оның сөзі шымбайына батса да, сыр бермей.
– «Кә-ни-кө-өл» дейсің бе? Ол не сөз?
– Жылына екі рет оқудан мойын босап, демаламыз. Соны каникул дейміз. Жаз бойы боспын…
– Е, сөйдеп, кәдімгі адамға түсінікті тілмен айтпайсың ба, Ернұр-ау?
– Жарайды, өкпелемеші, Мақтақыз. Кел, қызық мультик көресің бе, видик қосып берейін? Жо-жоқ, мультик көретін кішкентай сәби емессің ғой, мақалдап, мәтелдеп соққанда, сөзден жаңылдырасың адамды. Кел, одан да екеуміз компьютер ойнайық.
– Сен өзің ойнайық дейсің де, «би-дік», «мөл-тік», «кә-кәм-пит»… деп мен түсінбейтін, тіпті бірдеңелерді айтып кетесің? Түсімде де көрмеген не пәле кілең?. Мен сияқты кішкентай қыздар – шүберектен тігіп алған қуыршағымен, сен сияқты ұлдар қынамаен боялған асықтарымен ғана ойнаушы еді ғой. Үлкен қыз-жігіттер ай астында алтыбақан теуіп, «ақсүйек», «соқыр теке» ойнайтын…
– Анау жерден компьютердің шнурын тоққа қоса салшы. Саған қызық ойындар көрсетейін.
– «Тоқ», «шнөр» дегенің не бәле?
– Өтірік сұрақтармен басымды қатырмашы. Ойнағың келмесе, айт, ойнамаймын деп…
– …
– Жарайды, Мақтақыз, аузыңды бұртитпашы. Тоңазытқышта балмұздақ бар. Соны әкел, екеуміз жейік! Өзім баруға, мынау аяғым…
– Тоң-азыт-қыш? Бал-мұз-дақ? Ол не бәле?
– Сен өзің қандай қызсың, бәрін бәле көретін? Басқа балалар «холодильник», «мороженое» дей салады, ал мен саған түсінікті болу үшін, оларды қазақша атауымен айтып тұрмын ғой, – деді оның таңғалған түріне сенер-сенбесін білмеген Ернұр.
– Ел қорғайтын ер жігіт тудым деп, шешең қалжа жеген шығар сен дүниеге келгенде?!.Сәл-пәл жер сызып кеткен сирағыңды сылтауратып, жайраған төсектің ортасында жата бересің бе? – Мақтақыз сықылықтай күлді. Ернұр «Қалжа деген не?» деп сұрай жаздап, тілін тістей қойды. / Бәрін білгіш «энциклопедия» − әкесінен өзі-ақ соңыра сұрап алмай ма?!./
– Жарайды, жата бер, әзіл ғой. Сыпырғыш қайда еді? Әке-шешең келгенше, үйді жинастырып қояйын, – деді Мақтақыз. /Әп-бәлем, түпкі ойың белгілі болды! – деп мырс етті ішінен Ернұр, – Үй сыпырамын,-деп, мысығымды құйрықсыз қалдырмақсың ғой, ә?!./
– Сыпырғыш деген нәрсе бар ма екен бізде? Ванна, туалет, балкондардан қарашы… Таппасаң, телефон соғып, мамамнан сұрайын… Біз негізі пәтерді шаңсорғышпен тазартамыз.
– «Пә-тер», «шаң-сор-ғыш» дегенің не бәле тағы? «Бәл-көн», «бән-ні», «тө-лет», «тіли-пөн»… Бір сөзіңді де түсінгем жоқ сенің! – Мақтақыз ызадан жылап жіберді.
Ернұр аяғын ауырсынса да, орнынан тұрып, бұрышта тұрған шаңсорғышты қосқан, гүр ете қалды. Үйде Мақтақыз пайда болғалы, титімдей жүрегі дүрс-дүрс етіп, ешкімнің көзіне түспей, креслоның астында тығылып жатқан бала мысық «Мияу!» – деп атып шықты. Шаңсорғыш дауысынан зәресі ұшатын қашанғы әдеті.
Ернұр шаңсорғышпен бөлмені жақсылап тазартып болып, жан-жағына қарап еді, Мақтақыз көзіне түспеді. Бір шетіне сәл-пәл йод тиген бір шөкім мақта шаңсорғыш көмейінде кетті ме кім білсін…

КҮЛӘЙША, РОКФЕЛЛЕР ЖӘНЕ БАСҚАЛАР…

«Қала асфальтталған джунгли емес,
ол адамдардан құралған зоопарк».
Десмонд Моррис

Әжем осы Күләйшаны алғаш көргенде:
– Құдаша-ау, ауылдан қашан келдің? Құда-жекжаттар қалай, тың ба? Мал-жандарың аман ба? – деп сұрағыштап отырған. Жалғыз келіні, яғни менің шешемнің жақын сіңлісі деп ойласа керек. Әкем мақтаныш сезімін жасыра алмай:
– Қайдағы құдаша? Бұл қыз – сіздің жеке күтушіңіз. Сізді бағып, қарағаны үшін біз оған көп ақша төлейміз, – деуі мұң екен, әжем тайдай туласын:
– Ақшаң қалтаңа симай бара жатса, анау ауылдағы Төре қызға апарып бер. Байы өліп, бағы күйіп, жастай жесір қалған. Әкеңнің туған қарындасы емес пе… Бізден жақын кімі бар, ол байғұстың?!. Жездеңнен қалған шүпірлеген балаларға көмектес. «Әуелі басыңа, қалса досыңа» деген. Босқа шығынданып, о несі-ей?!. Құдай-ау, маған не бағу керек? Бақытгүлім баптап шәйімді беріп, «апа-ау» деп әңгімемді тыңдап, қасымда отырса, жетіп жатыр ғой.
– Ой, сіз де қызық екенсіз, апа. Келініңіз ертелі-кеш сіздің бетіңізге қарап отыра алмайды ғой.
– Ендеше мені жылы орнымнан неге қозғадыңдар?
– Түу, қызық екенсіз. Бала-келіні бақпады, қарамады деп жұрт ертең өсектемей ме?!. Оның үстіне, Мақсат та: «Әжем ауылда жалғыз қалды», – деп қақсап қоймады ғой.
– Оу, жарығым сол! Өзім арқалап баққан бала ғой. Көрмейсің бе, мені ойлап жүргенін. «Аспирантураға азар түсіп ем» деп келін көз жасын көлдеткесін, туа сала, ауызыммен тістегендей ғып, ауылға әкеткем… – деп, әжем аз-кем еміреніп отырды да, бірден бойын жиып:
– Ал енді, қоярда-қоймай, мені қалаға әкелдіңдер ме? Әкелдіңдер! Ендеше келінім мені бақсын! – деді қырсыға.
– Келініңіз – от басы, ошақ қасындағы салпыетек әйел емес, апа. Құдайға шүкір, айтулы фирманың президенті. Шетелдерге шығады. Жұмысы сондай. Қарамағында қаншама адам бар. Еркек – мен бір жылда таппайтын ақшаны соның бір өзі бір айда табады. Енді қалай үйге отырғызып қояйын оны? –Адуын әжем таңданғаннан тілін жұтып қойды-ау деймін, ұзақ уақыт үнсіз қалды.
Дегенмен, «президент келінге» өз көзқарасын тайсалмай, батыл айта алатын жалғыз адам – әжем. Маған сонысы ұнайды. Өзі айтқандай, «елде аяғы барғанша жүріп, ауызы талғанша сөйлеп» қалса керек, ешкімнен қаймықпайды-ау, қаймықпайды. Әке-шешем мені «у-шу» спортына берген кезде:
– О заман да бұ заман, қаршадай қызға төбелес үйрету деген не сұмдық? Бесіктен белі шықпай жатып… Жұрттың бұндай қыздары саусақтары майы-сып биге барып жүрген жоқ па?! Баланы майып қыласыңдар! – деп әжем қатты қарсылық білдірді. Келіні де осал жау емес қой, бірден шабуылға шықты:
– Апа, сіздің заманда қыздар шошаңдап биге де бармаған. Саусақтары майы-ы-са кесте тігіп, шешелерінің қасында отырған. Ал енді заман да өзгерді, адам да өзгерді! Қазір үй-күйі жоқ, жұмыссыз, өмірге ызалы адамдар көп. Біз бұған үнемі бірге еріп жүрмейміз ғой… (Оны жеңе алмасын сезді ме, әжем де бірден сөзбен алдын орап, тактиканы өзгертті.)
– Иә, қарағым, сөзіңнің жаны бар. Заманның өзгергені рас. Жарайды, барса бара берсін, ең болмаса, өз басын қорғап жүрер, – деп, қарсыласының жағына қос қолын көтеріп шыға салды. Содан қайтып, әжем біздің үйдің «ішкі саясатына» араласқан емес.

* * *

Әке-шешем бүгін де кешкі тамақты ішер-ішпестен, екінші қабатқа көтерілді. Бірі – тау-тау боп үйіліп жатқан газет-журналдарын ақтаруға, екіншісі тележәшіктен өзінің сүйікті футболын көргенше жанығып. Тіпті, күнұзақ екі көзі төрт болып, жолдарына қарап, күтіп отыратын әжеммен де тілдесуге мұршалары жоқ. Анда-санда маған «махан»: «Қалай, тренировкаңа барып жүрсің бе? Таяуда тренерің екеуіңді шетелге жіберемін», – дейтіні бар. «Қай жаққа, не үшін барамыз?» деп сұраған емеспін. Әлемнің жас спортшылары бас қосатын айтулы жарыстар көп қой, солардың бірі болар. Тайландтан таяуда оралдым. Малайзияны былтыр көргем. Түркия – қазір өзіміздің көрші ауыл сияқты…
Ауыл демекші, әжем үй-жайын туыстарға тастап, қалаға көшіп келгелі, ел жаққа аяқ басуды қойдық. Бастапқыда әжем басы жастыққа тисе болды, ауылды, көршілерін «көретін». Ұйқыдан тұра сала, «Әлгі Төреқыз, ойбу, жеңеше-ай, үйіңе іздеп барып, қақпаңды қағып-қағып, кіре алмай қайттым! – деп өкпелеп отыр екен», – деп Күләйша екеумізге түсін айта бастайтын… «Бүгін де ауыл жақтан оралдыңыз ба? Не жаңалық бар екен? Пойызға, машинаға мінбей, бір тиын шығармай, қалаған жағыңызға барып қайтасыз, қандай рахат!» – деп күлгенбіз, өкпелеп қалды ма, содан соң ештеңе айтпайтын болды. Не болса да ішінде.
– Жарығым-ау, мынау не ербеңдеп жүрген? Кәпірдің ыпыны қандай жаман еді. Ылғи кескіні келіссіз бірдеңелер ғой, түсіңе кірмей ме? Басы төрт бұрышты, беті табақтай, бұл не пәле?!. – дейді экранға үңіліп.
– Ой, әже, бұл шетелдік мультфильм. Сіз сияқты үлкендерге емес, мен сияқты балаларға арналған. Кәдімгі ертегі сияқты ғой, – деп өзімше түсіндірген боламын.
– Дені дұрыс мұртпилім жоқ па? Қазақша ертегілер неге көрмейсің осы?
– Әже, ондай жоқ қой, жоқ! – десем, өмірі сенбейді:
– Е-е, біз де бала болдық. Осындай мыж-мыж кемпір боп, аспаннан түскен жоқпыз бірден. Ерназардың Ертөстігі, Керқұла атты Кендебай, Тазша бала, Алдар көсе, бәрі-бәрі бізден қалған жоқ па?! «Жоқ, жоқтан» басқа ештеңе айтпайды ғой, жүдә… – Сосын, барлық арнаны шетінен бұрап шығамын. Өз көзімен көрсін деп. Ылғи атыс. Қырғын төбелес. Ағылған қан. Тып-тыныш сүйісіп, төсекте жатқан аға-тәтелер де көп. Бірақ ондайларды көзі шалып қалса:
– Құрт қарасын! Бұл не сұмдық! Бала-шаға отыр демей. Ой, имансыздар-ай, ә! Осының бәрін жалпақ жұртқа жария қылып, өкімет қайда қарап отыр?-деп шошиды. Кей-кейде:
– Мына шіркіннің ертелі-кеш шашын желпігеннен басқа түк шаруасы жоқ па?-деп сұрайды.
– Әже, ол жай жарнама ғой. Әдейі шампуньді мақтап тұр. Жұрт қызығып алсын деп…
– Ой, жарығым! Титімдей боп өзінің тіпті білмейтіні жоқ.Тіфә-тіфә! Тіл – ауызым тасқа! Сенің шешең де осындай жеңіл-желпі бір жұмыс тауып алмай ма?! Еркектің жұмысын істеп, басын ауыртқанша. «Байтал шауып бәйге алмайды», «Қатын бастаған көш қараң қалады» деп бұрынғылар текке айтпайды ғой.
– Ой, әже, олар баяғыда-а модадан шыққан мақалдар ғой! Маргарэт Тэтчер, Индира Ганди, Биназар Бхутто деген әйелдер ел басқарған. Сіз не, соларды білмейсіз бе? – дейді Макс екінші қабаттағы өз бөлмесіне көтеріліп бара жатып.
– Ойпырмай, ә, білгішін қайтерсің бұлардың? Сонда деймін-ау, біздің келіннің қолынан келген іс, сенің әкеңнің қолынан келмей ме? – дейді әжем маған қарап.
– Сіздің келініңіз шетел тілдерін біледі. Көп оқыған ғой… Тіпті оқу-оқу деп жүріп, күйеуге де кеш шыққан, – дейді Макс күліп.
– Әкең де көп оқыған. Сомадай болғанша. Мал доғдырдың оқуын. Жұрттың төрт-бес жылда бітіретін оқуын ол асықпай оншақты жыл оқыды…Сол алаңсыз оқысын деп, арқа етім арша, борбай етім борша боп, істемеген тірлігім жоқ. Ой, дүние-ай!
– Ал енді бүгін қартайғанда рахатын көріп отырсыз ғой. Апа, осыған тәубе демейсіз бе?!. Құдай-ау, ішкеніңіз – алдыңызда, ішпегеніңіз — артыңызда. Сізде не арман бар! Бақыттысыз ғой, апа! Біздің жақта сіздей кемпірлер көшеде құрт, пісте сатып отыр, – деп сөзге Күләйша аралассын.
– Ой, қарағым-ай, «Алдыңа ас қойдым, екі қолыңды бос қойдым» деп, төрт қабырғаның ішіне жіпсіз байлап қою да бақыт па? Ауылда абысын-ажындарымның арасында шалқып жүрер ем. Торқалы той, топырақты өлімге бара алмай, адам санатынан сызылып, отырысым мынау енді. Ертең өзім өлгенде, кім іздеп келер дейсің?! – дейді көкірек жара күрсініп.

* * *

Бұдан бірер жыл бұрын ол кісі тың, ширақ еді. Есік алдында шығып, бағбан шалмен тілдесетін. Орысша. Жалғау-жұрнақты белден басып. Сосын күзетшілерден «интервью» алатын: «Иттің кетегіндей тар қуыста неге отырсың кептеліп? Тепсе темір үзетін сендей жас жігіттер бұрын елдің шекарасын күзететін… Жұрттың есігін күзетуден басқа жұмыс таппадың ба? Үйді ит екеш те қориды ғой? Одан да ауылға барып, мал бағып, егін салмайсың ба?» – деп…
Енді қазір өз аяғымен сыртқа кіріп-шығудан қалды. Күннен күнге әл-қуаты кеміп барады. Ештеңе істемей, бостан-бос жата бергесін бе. Әйтеуір тым дәрменсіз. Күндіз-түні әңгімелесетін адам іздейді. Іші пысады… Күләйша байғұс әжеме қашанғы, не тауып айтсын?! Көршілермен әу бастан дипломатиялық қатынас жоқ. Әкем: «Есікті кірген-шыққанда мұқият кілттеп жүріңдер. Таяуда тал түсте біреудің бар мүлкін машинаға тиеп кетіпті!» – деп төңіректі ұры қаптап кеткендей, жұрт тек біздің үйді торуылдап жүргендей, зәремізді алады…». Осылар үйге неге қонақ шақырмайды? Өздерінің күні түсетін бірлі-жарым адамды ырыстыраннан қонақ қып, сырттан шығарып салады-ау, сірә!?» – деп болжам жасайды әжем. Ол сөзінің де жаны бар. Қонақ шақырып, жұртпен арқа-жарқа сөйлесіп, емін-еркін отырмақ түгілі, әке-шешем дастархан басында бір-бірімен шүйіркелесе әңгімелесе ме екен десеңші?!
– Апа, сүйінші, келініңізді телебизірден көрсетіп жатыр! Жүріңіз, көресіз бе? – деп ара-тұра Күләйша төр бөлмеге әжемді сүйрелейді. Ол өз бөлмесінен сүйретіліп жетем дегенше күтіп тұра ма, қысқа жаңалықтар жылт етіп, лезде аяқталып қалады. Обалы нешік, «президент келіні» қызмет бабымен қай елге барса да, оған міндетті түрде базарлық әкеледі. Сандығында шетелден әкелген орамалдан көп нәрсе жоқ. Неше атасы керек?!. Ақ, қызыл, сары, көк.., жұқа, қалың, шашақты, шашақсыз, гүлді, гүлсіз, сан түрлі… Басына тартпақ түгілі, әжем тұла бойын он рет орап алса да емін-еркін жететін орамалдар.

* * *

Шешем іссапармен кеткен кездері, әкем үйде көңілсіз жүреді. Сосын себеп-сылтаусыз үйдегі бағбан, аспаз, аула сыпырушы, кір жуушы, күзетшілер мен көлік жүргізушілерге қырғидай тиетін әдеті. Әйтеуір тырнақ астынан кір іздеп тауып, бір істеген ісін қайта істетіп жатқаны. Әжем оңашада: «Осы байғұстарға күн бермейтінің не? Соларды қинағаннан жаның рахаттана ма? Мін тағасың да жүресің…Отырса – опақ, тұрса – сопақ, ақырын жүрсе – малма аяқ, қатты жүрсе – шаңды аяқ. Ұят қой, ұят!? Бір күні бәрін тастап кетіп қалса, қайтесің?» – деп өз бетін өзі шымшып, баласына кейиді. «Ой, апа, бұлар қорыққанын сыйлайды. Жан бағып жүрген жерлерін тастап, қайда кетер дейсің? Жұмыссыз сандалған жұрт көп, кетсе, басқасы табылады», — дейді ол да біз бақпай.
Әжем бұрын өзінің күші барда: «Бұның бәрін бәрібір бұл үйде ешкім тауыспайды. Құр босқа толып тұр ғой. Балаларың жер»,-деп, тоңазытқышта тұрған тамақтың шетінен үй қызметшілеріне салып беретін. Баласы мен келініне көрсетпей. Бірде қызық болды. Әжем үш қабат зәулім үйдің асты-үстіне асықпай «экскурсия» жасап жүріп, кездейсоқ зат қоймасына кезігеді. «Қаз-қатар ілінген киім. Киілгені қайсы, киілмегені қайсы?!.Қысқы-жазғы аяқ киімдер де самсап тұр-ау, самсап тұр.. Тура дүкендегі сияқты! Әуелі біреуін киіп тоздырмай, үсті-үстіне ала бергендері несі-ей!» – деп бұрқылдай сөйлеп жүргенін құлағым шалған. Ойымда ештеңе жоқ. Арада біраз уақыт өткен соң, аяқ астынан шу шықты. Әке-шешем ұятты бір жерге тойға кеткелі жатқан. «Махан» көздеген туфлиін таба алмай, зар илеп қалсын: «Парижге барғанда өзім сатып алған су жаңа туфлиім еді!» деп. Әрі-бері іздеткенімен, ұшты-күйлі жоқ. Жер жұтып кеткендей, зым-зия. Әшейінде ұрынарға қара таппай жүретін «паханның» көктен сұрағаны жерден табылды. «Сырттан ұры келген жоқ. Қане, мойындаңдар, қайсың алдыңдар! Көздеріңді құртамын! Тентіретіп жіберемін!» – деп тепсінсін. Жұрттың бәрінің зәресі ұшып кеткен.
Іштегі ызы-шу, қым-қуыт оқиғадан тек сыртта күн шуақта мызғып отырған әжем ғана бейхабар екен. Жылап-сықтап жүргендердің бірінен мән-жайды білген соң: «Е, не болды сонша дүрлігіп? Толып жатқан көп төплидің бірі емес пе? Оны алған – мен. Алсам, төркініме асырған жоқпын, бағбан шалдың қызына кигізіп жібердім, әкесіне ілесіп кеп, талдардың түбін қопсытып, аулаға гүл егіп жүрген… Аяқ киімі тозып кеткен екен, қуанғаннан тас қып құшақтай алып, «Спасибі, бәбішкі!» деп жылап жіберді», – демесі бар ма?!

* * *

Әжем тамағын ерте-жарықта ішіп, ұйқыға жатып қалған. Ат шаптырым кең дастархан басында бүгін де Мақсат ағам екеуміз ғана. Ол менен он жас үлкен. Бірақ сен деп сөйлей беремін. Ол да менімен тең дәрежеде сөйлеседі. Баласынбай. Сымбатты тұлғасы, тартымды келбеті «паханның» жас кезіндегі түрінен аумайды. Альбомдағы фото суреттеріне ұқсас. Меніңше, тек сырты ғана ұқсайтын сияқты. Шетелдегі әйгілі бір оқу орынына түскенін білемін, бірақ соның қайда екенін сұрамаппын. Керегі не… Ертең ол алыс жолға шығады. Көңілім құлазып, жапан далада жалғыз қалып бара жатқандаймын. Көңіл-күйімді сездіргім келмей, әр нәрсенің басын бір шалып, сөзге тартқан боламын:
– Макс аға, сен бар ғой, ә, ерте-е-ең оқу бітіргенде кім боласың?
– Білмеймін…Мүмкін президент болатын шығармын, – деді ол қара уылдырықты қара нанның үстіне пышақпен жұқалай жағып отырып.
– Президент?
– Неге таңданасың? Өзіміздің корпорацияның да… «Маханның» шаршап жүргенін сеземін. Қанша жылдан бері бизнес акулаларымен арпалысу оңай дейсің бе… Сонымен, сенің өзің ше? Өскенде кім болғың келеді?
– Өскенде-е-е? Мен бе…Мен «садикке» бастық боламын.
– Әзілің бе?
– Жоқ. Бірақ оған балалар емес, ылғи аталар мен әжелер барады, – дедім хрусталь люстраның сәулесімен шағылыса жылт-жылт еткен хрусталь фужердегі апельсин шырынын сыздықтата сорып отырып.
– Сонда қалай? – Оның қолындағы күміс пышағы сыңғыр етіп жерге түсіп кетті. Алдына аппақ алжапқыш байлап, екеуміздің арқа тұсымызда тұрған Күләйша лып етіп жерден көтерді де, басқасын ауыстырып қойды.
– Кәдімгідей. Кішкентай кезімде…үйдегілер мені таңертең «садикке» апарып, кешкісін әкетіп жүретін еді ғой. Тап сондай болады.
– Сонда сенің «садигіңдегі» кемпір-шалдарды да бала-шағасы таңертең әкеліп, кешкісін әкете ме?
– Иә… Мүмкін оларды үйді-үйіне тарататын арнайы автобус шығарармын. Егер қажет болса.
– Олар сонда күнұзақ не істейді?
– Не істеуші еді? Бір-бірімен әңгімелеседі. Гүл өсіретін шығар. Шахмат, шашка ойнар. Ән салып, би билейді. Тамақ ішеді, ұйықтайды. Спортпен айналысады. Бассейнге жүзеді. Моншаға түседі…
– Бір сөзбен айтқанда, іштері пыспайды десеңші. Осы сенің-ақ ойыңа келмейтін бәле жоқ екен. Кіп-кішкентай болып! – деп рахаттан күлді ол.
Кенет тағы бір сөздің шетін қылтиттым. Көптен көңілімде жүрген. Бірақ кімнен сұрарсың. Әжемнің «бала-келіні» үйге өте кеш келеді. Көбінесе мен ұйықтап жатқан кезде. Сосын жұмысқа кетеді. Өте ерте. Мен ұйықтап жатқанда. Кейде кешкі аста бас қосқанмен, әңгімелесудің реті келмейді. Жұмыстары тынымсыз ба, әлде көше «тығыны» титықтарына тие ме, екеуінің де жүйкелері тым жұқа. «Құдай-ау, тиіп кетсең сау ете қирап түсетін әйнек сияқты. Шытынап тұр-ау, шытынап тұр», – деп әжем дұрыс айтады. Ал енді бұны әжемнің өзінен сұрау ыңғайсыз сияқты…Ақыры, сол сұрағымды ағама қойдым.
– Макс аға, ылғи қап-қара балалар кіріп-шығып жататын көрші үйді білесің ғой…
– А-анау үйді айтасың ба? Қақпасы өмірі жабылмайтын…
– Иә.. Сол үйдің ап-арық, қап-қара әжесін бала-шағасы үнемі қол-аяғын жерге тигізбей, бір жақтарға апарып, әкеліп жатады. Алма-кезек. Бар тәуірін үстіне кигізіп. Ылғи терезеден көремін. Менің сұрайын дегенім…
– Көрші кемпірдің қайда барып жүргені ме? Тойға баратын шығар. Бәлкім, тума-туыстарына қонаққа. Жан-жақтағы балаларына қыдыратын болар. Алыстан орағытпай, нақты сұрағыңды қойсаңшы.
– Сұрайын дегенім…Осы біздің әжеміз неге жалғыз бала тапқан?
– Сен не, соны да білмейсің бе? Атамыз ерте қайтыс болған. Сосын әжем баласын бағып отыра берген ғой.
– Тағы күйеуге шығайын десе, ешкім қарамаған болар.
– Жоқ, жас кезінде қасы-көзі қиылған, нағыз мисс болған кісі ғой.
– Оны қайдан білесің?
– Бұрын ауылдағы үйден өте ескі фотосын көргем.
– «Пахан» да красавчик қой, әжеме тартқан. «Махан» оның сыртқы фасадын көре сала, бірден құлап түскен-ау, сірә…
– «Пахан», «махан» деген сөздерді қойсақ қайтеді? Қанша дегенмен, бізді өмірге әкелген солар ғой, – деді Макс.
– Әкелсе әкелген шығар. Бірақ, олар бізді еркелетіп, басымыздан сипады ма? Есімде жоқ. Енді кеп, оларға «папа», «мама» деп қалай өтірік жабысамыз? – дедім мен.
– Астауға ауыздарын малып, құдық қасынан кетпейтін жеруік сиырлар құсап, бұлар не ішпей, не қоймай, дастархан басында осылай отыра бере ме?!. – деп күңкілдеді Күләйша. Аузымыздан шыққан әр сөзді аңдып, кеш бойы қасымызда қаққан қазықтай қақшиып тұрғаны ма сонда?!.

*  * *

Дүбірлі сайыстан олжалы оралдым. Әке-шешем Италияға кетіпті. Демалуға. Алып-ұшып әжемнің бөлмесіне кірсем, Күләйша кішкене қасықпен ерніне су тамызып отыр екен.
– Келдің бе, жарығым? – деп күбірлеп, әжем қолымнан сипады. Аз уақытта жағы қушиып, беті бір шөкім боп, көзі шүңірейе жүдеп қалыпты. Кәрілік деген қандай жаман еді?!
– Апа қатты ауырып қалды, – деп сыбырлады Күләйша.
– Дәрігер шақыртпадың ба?
– Күзетшілер көнбеді: «Біздің басымыз екеу емес. Қожайын үйге бөтен ешкімді кіргізбеңдер!» деп қадап тұрып айтып кеткен», – деп… Түу, сенің келгенің қандай жақсы болды!?
Әжем аздан соң қалғып кетті. Жіпсіз байланып, қасынан кете алмадым. Бір кезде әжем де мен сияқты бала болды ғой. Ертең мен де қартаямын. Алдымызда не күтіп тұр екен?!..
– Аға мен тәтенің шетелге кеткелі жатқанын естігесін: «Төрімнен көрім жуық. Мен өлген соң да қыдыратын едіңдер ғой!» – деп жыласын. «Қасыңызда күтушіңіз бар… Ас-суыңыз әзір, ештеңеге мұқтаж емессіз. Қорықпаңыз, әзір өлмейсіз», – деді тәте күліп. «Өлуіңізді күтіп, ешқайда шықпай, қалай отырамыз? Алыс жолға кетіп бара жатқанда, жаман ырым бастап, жылағаныңыз не?» – деді аға кейіп. Олар кетер-кетпестен, апа маған бой бермей, сыртқа ұмтылды… Қақпаны дүрс-дүрс ұрғылап, еңіз-теңіз еңіресін-ай бір. Өксіп-өксіп, көп жылады. Бала құсап. Содан… осылай ауырып қалды. Неше күннен бері тамақ ішпей жатыр…
– Қаңыраған үлкен үйде бір өзің қатты қорыққан шығарсың? – дедім Күләйшаға жаным ашып.
– Бүгін түнде шырт ұйқыда жатсам, шашы ебіл-дебіл, жалаң аяқ, жалаң бас мына кісі, әжеңді айтамын, қасыма келіп тұр. «Бейшара кемпір қайтыс болды. Иманы үйірілмей, иесіз үйде…Алыста жүрген баласын күтпей жерлей бересіңдер ме?» – деп. «Қайдағы кемпір? – дедім түкке түсінбей. Қорқынышты түс көрген шығар деп ойлағам. «Мәхфузаны айтам…» – деді ол көзін тас төбеге қадаған қалпы.
– Мәхфуза дегені кім сонда?
– Қойшы, соны да білмейсің бе? Апаның өзінің аты ғой, оның анадай сөздерін естіген соң, иман-зәрем қалмады. Есігін сыртынан тіреп, барлық бөлменің шамын жағып, қабырғадағы дәу телевизірді бар дауысымен қосып қойып, таң атқанша ояу отырдым. Енді ат басындай алтын берсе де, алжыған кемпірдің қасында қалмаймын!.. – деді Күләйша қатулана.
Әжем ғой Макске: «Өзі бір инабатты, ибалы бала. Осы қызға үйленсейші», – дейтін. Ол күліп: «Әже, оқуым бар ғой», – деп басын алып қашатын. «Алаңдамай, оқуыңа бара бер, жарығым. Келін екеуміз ауылға көшіп барамыз. Сосын атаңнан қалған қара шаңырақта сені күтіп отырамыз ғой», – дейтін шын пейілімен. Ех, Күләйша!..

*  * *

Әжем ауырғалы үйдің іші бір түрлі. Көңілсіз. Үрейлі. Абажадай үйдің еңсесі басылып, іші күңгірт тартып кеткендей. Әке-шешем соңғы кезде үйге көз байланбай-ақ, ашық-жарықта келіп жүр. Бұрынғыдай емес, «банкет», «презентация», «юбилей», «конференция», «форумдары» сиреді-ау деймін. Көбінесе, екеуі өз бөлмелерінен шықпайды. Өздерін бір түрлі кінәлі сезінетін сияқты. Үш қабат үйдің ішінен жаныма жайлы жер таба алсамшы. Сосын қыстырылып, екеуінің қастарына тығыламын. Бүгін де ноутбугімді ашып, интернетті шарлап кеткем… «Махан» кенет газеттен басын көтеріп, маған шүйліксін:
– Сен осы кітаптың не екенін білесің бе? Ертелі-кеш интернеттен шықпайсың. Біз үйде жоқта не істейсің?
– Осы таяуда ғана бір кітап оқып шықтым. Джон Рокфеллер туралы.
– Хабарым бар. Ең алғашқы миллион долларын 33 жасында тапқан. 43 жасында әлемге әйгілі өз монополиясын құрған америкалық миллиардер ғой, – деді «махан».
– Ой, оған жету қайда бізге?! Қап әттеген-ай, гол салып кеткенін қарашы! – деді кіжініп, футбол матчын қарап отырған «пахан». Өшін менен алғысы келгендей:
– Оқығаның рас болса, қане айтшы, не ұқтың?-деп зілденді.
– Ол күні-түні дем алмастан, бой жазып қыдырмастан, тек ақша табуды ғана ойлапты. Туыс-тума, жолдас-жора дегенді ұмытып… Сосын оны жұрттың бәрі жек көріп кетеді. Тіпті туған ағасы да. Жек көргені соншалықты, соның жеріндегі моладан өз балаларының сүйегін қазып алып кетеді. Қарамағындағы жұмысшылары да сұмдық жек көреді. Олар Джоннан айнытпай қуыршақ жасап, соны дарға асып қояды.
– Көре алмаған жұрт не істемейді! – деді «пахан» көзін экраннан айырмай.
– Ақыры оның шашы, қас-кірпігі бірден сыпырылып түседі. Терісі сүйегіне жабысып, тірі аруаққа айналады. Ширығып-шаршағаннан ауруға шалдығады.
– Ақшалы адамға мықты профессорларға көріну, қымбат дәрілер табу сөз емес қой! – деді «пахан» мырс ете.
– Оған дәрі-дәрмектен көмек болмайды. Ақыры, жас босанған әйелдің сүтін ішеді. Медиктердің айтуымен.
– Құдай сақтасын! Бірақ… адам жаны үшін не істемейді?! – деді «махан».
– 53 жасында бар жұмысын қояды. Гольф ойнауды үйренеді, бақ өсіреді. Ән айтады. Сосын… басқалардың тұрмыс-тірлігіне көңіл аударады. Ақшасын оңды-солды тарата бастайды
– Кім көрінгенге ме? – «Пахан» бетіме түксие қарады.
– Негр жастарына. Солардың оқу ақысын төлейді.
– Соқ өтірікті! Ол заманда ақ нәсілді адамдар негрлерді көзге ілмейтін, тіпті менсінбейтін!
– Бала кітаптан оқығанын айтып отыр ғой, оған несіне кейисің?
– Джон ағай сосын Мичиган көлінің маңындағы кішкене бір колледжге миллиондап ақша төгеді.
– Иә, шықпа жаным шықпамен тұрған сол колледж кейін әлемге әйгілі Чикаго университетіне айналған. Қазір біздің Макс сонда оқып жатыр ғой! – «Маханның» үнінде мақтаныш бар сияқты.
– Шын ба? Шынымен сонда оқи ма?! – дедім таңғалып. Ол басын изеді.
– Өзі ше, оның өзі не болды? – деді «пахан» экранға телмірген күйі.
– 98 жасында қайтыс болды.
– Ең болмаса 100-ге де жетпеген екен!?. Күллі әлем юбилейін жасайтын еді, қап! – «Пахан» қарқ-қарқ күлді. «Махан» таңғала бас шайқаумен болды. Оның неге, кімге таңғалғанын ұқпадым. Миллиардер Рокфеллерге ме, жоқ әлде…
– Өскенде кім боласың, қызым? – деді ол, көзінің нұрын төге, маған бір түрлі сүйсіне қарап. «Қызым» деген үнінде жүректегі мұзды ерітетіндей, бір жылылық, мейірім бар сияқты.
– Қойшы, сен де… Әлі кішкентай бала емес пе? Бұл өскенше, бірдеңе ойластырармыз, – деді сүйікті командасы жеңіп, қуаныштан жүзі гүл-гүл жайнаған «пахан».

Заря ӘМІРҚЫЗЫ