(Абай өлеңдерінің көшірмелеріне текстологилық-мәтіндік талдау)

І. БӨЛІМ: «БІЛІМДІДЕН ШЫҒЫП…
ТАЛАПТЫҒА КЕЗ БОЛҒАН СӨЗ»
(Тағдырлы дәптерлердің тағдыры )

1.
Сөз өнері саласында қандай да бір қағиданы қатаң ұстанатын ілім саласы бар ма? – деп сұрай қалса, әр қалам иесі, сөзсіз: – текстология, яғни, мәтінтану ілімі – деп жауап берер еді. Кейінгі ширек ғасырда сол ілімнің ыстық-суығын азды-көпті көрген менің өзім де, солай ойлайтынмын. Арнайы дәріс жүргізгенде, дүние жүзіндегі текстологиялық сүзілімдер мен салыстырулар барысындағы әдіс-тәсілдерді жүйелей келіп, оның бұлжымайтын 27 қағидасы бар, сол әдіс-тәсілдің 21 шарты – орыс, 9 әдіс-тәсілі қазақ әдебиеттануында қолданылады – деп тәмсілдейтінмін. Бұған көне қолжазбалардың мәтінін оқуды қоссақ, қазақ ғалымдарының қолданған әдіс-тәсілі 17-ге жуық екен. Одан арғы он тәсілді меңгеруге, әзірше, мұршамыз келмейді, себебі біздің ғалымдарымыздың ғылыми-техникалық тұрғыдан жабдықталу мүмкіндігі шектеулі.
Деп, ой тұжырымдасақ та, сол санаулы мүмкіндіктердің өзі қазақ әдебиеттану ғылымында ғылыми жүйеге түсіп, ілімдік сыпат алмапты. Әр кезеңде, әр тақырыптағы мәтіндік мәселелер туралы жекелеген жинақтар шығып, жекелеген тақырыптық мәселелер қозғалғанымен де, текстологияның өзінің теориясы мен ішкі әдіс-тәсілдері, оны игеру жолдарының ерекшелігі арнайы қарастырылмапты. Біз де оған тереңдеп бармаймыз. Тек, өзіміздің қолымыздағы қолжазбаларды мәтіндік-салыстыру барысында байқаған, жоғарыдағы 27 шарттың сыртында қалған бір мәселеге, тіпті, текстологияның өзі емес, сол текстологиялық талдауға арқау болатын қолжазбалардың тағдырының да мәтінтануға психологиялық тұрғыдан әсер ететін ықпалы болатыны туралы тәжірибені қаперге іле кеткіміз келеді. Өйткені, қолжазбаны оқып, оны салыстрып, талдау барысындағы кешкен психолгиялық көңіл-күй, сол қолжазбадағы негізгі мәтіннің түп төркінін терең сезінуге, сөздің, ұғымның, шығарманың түпкі тегін түсінуге жол ашады екен.
Өздерінің иесімен қоса тауқыметті басынан кешіріп, тағдырдың таңбасы басылған Абай өлеңдерінің көшірме екі дәптері, ғайыпты-ғайыпсыз жолмен, ашығын айтқанда, қазақтың жоралғы-тарту жолымен, біздің кітап сөремізден орын алып еді. Иелерінің азаппен, босқындықпен өткен, түрме көрген ғұмырын еске алсақ, осы бір екі қолжазбаның қалай аман сақталып қалғанына жағамды ұстап таңданатынмын. Қолжазбадан көрі зиялы кәтіптердің (көшірмеші-хатшы) жеке тағдыры мені өзіне тарта қызықтырып, тереңдете қамтып жазуға ұмтылып жүргенде, оны білетін адамдардың өмір беттері де асыға жабылып, келместің шапанын жамылды.
Енді, міне, соған өкіне сол қолжазбаларды қолға алғанда, тағдырдың тәлкегі мұқабасына жазылған қатира ма екен, кім білсін, ол дәптерлер де қайтадан ғайыптың күйін кешті. Қормал кітапханашыға сай ұқыптылық танытқан Мейрамгүл Жағыпарқызы Ермағанованың дер кезінде атқарған шөгел шарасының нәтижесінде қолжазбалардың электрондық нұсқалары сақталып қалды. Өкініші өзекті өртей отырып, сол қолжазбалардың мәтіндерін Абай шығармаларымен салыстыра мәтіндік талдау жасау – енді менің тікелей парыз-қарызыма, намысты ісіме айналып, шұғыл іске кірістім. Ондағы әр жолды Абайдың басылым көрген жинақтарындағы өлеңдермен жолма-жол салыстырып отырған сайын, сол қолжазбаның жазылу тарихына қатысты әрбір тауқыметті оқиға көз алдыма елестеп, сол өлеңдердің әр жолы қандай ұлы арманмен қағазға түскенін, бұл дәптерлердің қандай тамұқтан аман сақталып қалғанын, қапыда қалай айырылып қалғанымды жаным түршіге сезініп, күрсіне отырып қолыма қалам алдым. Жұбанышы, ол қолжазбалардың мәтіндері үтір-нүктелеріне дейін сақталып қалғандығы еді. Менің қолжазба дәптерлермен жұмыс істей отырып сезінген психологиялық тауқыметім, жоғарыда өзім жүйелеген барлық әдіс-тәсілдерді игерудің азабынан асып түсті. Қазір де соны сезіне күрсініп, ойымды өкінішті сезіммен тәпсірлеп отырмын.

2.

Ашығына көшсек, мен қолжазбаның дүниеге келуінің алғы шарттары мен ондағы адамдардың тағдырына қатысты мағлұматтарға жас кезімнен біршама қанық едім. Ол көшірмені өмірге әкелген жазмыш иесі – Абайдың өзі мен Шәкерім. Әрі бауыры, әрі ақын шәкірті ретінде Абайдың әр өлеңі дүниеге келген сайын Шәкерімнің өзі ақынның алдына барып көшіріп алып отырған, кейде Абайдың өз ұлдары, соның ішінде Мағауия әкесінің жаңа өлеңдерін көшіріп, Шәкерімге жолдап отырған. Шәкерімнің сол Абай өлеңдерін жинақтаған мұқабалы қатирасы қашан, 1931 жылы қазан айының басында Шығыс Түркістанға бет алған зауалды күнге дейін қобдишасында сақталған. Ал, Сәбит Мұқановтың сұрауы бойынша дайындаған өз шығармаларының көшірмесінің бір данасы және Абай өлеңдерінің көшірмесі сақталған екінші дәптері Шәкерімнің ұлы Зияттың теңінің ішіне салынған екен. Алыс сапарға аттанған аттылы топ қарулы тосқауылға ұшырап, жолай Шәкерім оққа ұшты. Сөйтіп, Шығыс Түркістанның дәмі бұйырмай, туған жерінің топырағы тартқан Шәкерім қажының денесі Бақанастың бойындағы Құрқұдықтың түбінде қалды.
Ал, тосқауылдан құтылған Зият Шәкерімұлы, Әзімбайдың Бердеші, Әуезханның (Әуездің) бауыры Қожаханның тұқымдары (Аспан асты еліне әйгілі актер Дәлелхан сол тұқымның үбірі), Көкбайдың бауырлары, Ике Әділев бастатқан Шаған көші сол босқаннан босып отырып Алтай-Тарбағатайдың төрінен бір-ақ шығады. Ол жаққа бұрын шолғыншы адам жіберіп, орын дайындатып қойғандықтан да, әр қайсысы алдын-алаұйғарылған әр аймаққа бөлініп кетеді. Зият Шәкерімұлы мен Қожахан ұрпақтарының көші – Алтайға, Көкбайдың ағайындары – Дөрбілжінге, Ике – Емілге, Бердеш – ішкергі Манас бойына тереңдеп кетеді. Кейін одан да әрі Қызылсудағы қырғыз ішіне қоныс ауарады. Содан алты-жеті жыл бұрын, яғни, Райымжан Марсеков бастатқан орта буын алаш қайраткерлері де сол өңірге ірге тепкен еді. Олар бірден қазақтың оқу-ағарту ісін қолға алды. 1931-1936 жылдардың арасында қазақ-қырғыз мәдениеті ұйымын құрып, «Алтай», «Тарбағатай», «Іле» оқу-ағарту, мәдениет үйірмелерін ұйымдастырып, сол аттас газет шығарып, сауат ашу үйірмелері мен бастауыш мектептер ашты. «Шұғаның белгісі», «Салиха-Сәмен» шығармалары «ойын-сауық» ретінде қойылды. Татар, ұйғыр, қырғыз үйірмелері де ашылды.
Осы қысқа ғана мерзімде, яғни, бес жылдың ішінде Шығыс Түркістанның қазақтары рухани жағынан түлеп шыға келді. Қазақ оқу-ағарту үйірмелері мен оқу-ағарту саласының басында, Райымжан Марсеков, Зият Шәкерімұлы, Шерияздан Марсеков сияқты орыс-қазақ мектептерін тәмәмдаған зиялылар мен Шәріпхан, Таңжарық, Нұртаза, Башпай, Иса қажы сияқты ел тұтқалары тұрды. Сол кезде, Ахмет Байтұрсыновтың «Оқу құралында» анық таңбаланбаған дауыссыз дыбыстардың жіңішкелік белгісі туралы пікір алысулар жарияланды. Болыс Нұртаза Шалғынбайұлы жіңішкелік белгісін дәйекше ретінде белгілеуді ұсынды, ол жаппай талданып, түрлі пікірлер айтылып, ақыры қолдау тауып, арнайы ұйғарым жасалды. Содан бастап қазақтың 41 әрпі араб қарпінде толықтай анық жазылатын болды. Енді, осы әліпбиге байланысты оқу құралы қажет еді. Сол кезде, зиялы алаш ағартушылары Абайдың, Шәкерімнің, Әсеттің шығармаларын көшіріп, оқулық ретінде пайдаланды.
Міне, біздің қолымыздағы Шериаздан Марсековтің «Абай Құнанбай ұлының тәлімдері. Шәкерім Құдайберді ұлының тәлімдері» және әзірге аты бимағлұм хатшы-кәтіптің «Абай өлеңдерінің көшірмелері» атты қолжазбалары сол 1932-1934 – 1943 жылдар аралығында қатираға көшіріліп түсірілген. .Ал, ол өлеңдер Абайдың 1909 жылғы жинағы мен Зияттың қолындағы Абай мен Шәкерім өлеңдері жазылған дәптермен салыстырылып көшірілген. Бұл туралы нақты деректер мен дәлелдер жеткілікті. Ол қолжазбаны оқу барысында да анық та танық байқалады.
Ал, енді қолжазба иесінің тағдырына келетін болсақ, тарихшы профессор С.Смағұлованың анықтауынша, ағайынды Райымжан мен Шериаздан уездік орыс-қазақ мектебінде оқыған. Шериазданның бұдан кейінгі басынан кешкен өмір талқысы да ағасы Райымжан Марсековпен тағдырласа жарысып отырады.
Осы арада, қолжазба иесінің аты аталмаса да, оның жеке тағдырына және Шығыс Түркістандағы алаш идеясының таралуына тікелей қатысы бар екендігінен мағлұмат беретін біздің «Ұраным – Алаш!..» атты үштағанымызда қамтылған мына деректерді назарға ұсынамыз. Бұл деректер, Шериаздан Марсековтің алаш руханиятына кездейсоқ араласқан адам еместігіне және оның алаш қозғалысының халық арасында таралып, жүзеге асуына тікелей іскерлік әрекетпен үлес қосқанына көз жеткізеді.

Суретте: Жинаушы Шериаздан Марсеков.

Сонымен, ШығысТүркістандағы оқу-ағарту ісіне қозғау салып, алаш зиялыларының оған жаппай белсенді түрде шұғыл араласуына және оны жұрттың қауырт қолдауына негіз қалаған қандай тарихи оқиға еді және оған кімдер, қашан, қалай атсалысты? Мұны білмей, біз ділгір етіп отырған екі қолжазбаның жазылып қалу тарихын да толық түсіне алмаймыз.
Қазақ руханиятының тарихынан елеулі орын алатын бұл өкілетті сапардың қысқаша барысы былай.

3.

Шығыс Түркістан қазақтарының арасындағы ұлт-азаттық идеясына негіз қалаған бұл сапарға ағайынды Райымжан мен Шериаздан Марсековтердің, соның ішінде біздің басты нысанаға алып отырған тұлғамыз Шериаздан Марсековтің тікелей қатысы бар еді. Арысынан алып қайырмай, тікелей тақырыбымызға байланысты мәселеге, соның ішінде Шериаздан Марсековтің тағдырына ойыссақ, мына тарихи оқиғаларды еріксіз еске салып өтуге тура келеді.
Алаш қозғалысы мен «Алашорда» үкіметі көсемдерінің бірі болып табылатын заңгер қайраткер, публицист Райымжан Марсеков (1879–1939) – «Алашорда» астанасы Семейге ауысқанда оның барлық заңдық және шаруашылық саласын басқарған, Семей губерниялық қазақ комитетінің, Семей губерниялық жер басқармасының, жалпыалаштық уақытша қазақ сотының төрағасы міндетін атқарды. Бұл – Семей облысындағы барлық тұрғындар мен ұйымдардың атынан ашық дауыс арқылы сайланып қойылған, үкіметтік билік құзыры бар, заңдық құқық пен өкілеттікке ие бірден-бір басқару орыны еді. Демек, Райымжан Марсеков – Уақытша үкіметтің, Сібір үкіметінің, кеңес өкіметінің алдында «Алашорда» үкіметінің заңдық билік тұтқасын мойындатуға тікелей және дербес атсалысқан, бүгінгі тілмен айтқанда, тәуелсіз қазақ елінің тұңғыш бас соты болып табылады.
Ол: «Алаш жасағының Жетісудағы жеңістерінен кейін, Алаш қозғалысын басқарған қайраткерлердің беделі артып, халықтың көкейкесті саяси және әлеуметтік-экономикалық талаптарын орындатуда шешуші қызмет еткен, жалпы қауымның жаппай қолдауына ие болып отырған алашордашылардың мемлекеттік құзырын талап етіп, қатаң ұлттық саясат ұстанып отырған үкіметті сот арқылы жауапқа тарту үшін дербес қазақ сотын құруды» [Д.Аманжолова, На изломе, ББ236-237] ұсынды. Бұл мақсатына 1917 жылы 8 маусымда қол жеткізді. Өзі төрағалығына сайланды. 1918 жылы Сібір үкіметімен үлкен қақтығысқа барды. Олар: «Түрік-татарлардың «Алашорда» үкіметін мойындамау керек, оларды тек қана мәдени автономия ретінде тануға тиіспіз», – деп «Алашорда» үкіметінің почта байланысын тегін пайдалануына тыйым салды. Р.Марсеков қазақ комитетінің төрағасы, жалпыалаш сотының бас соты ретінде: «Егер де үкімет мекемелері «Алашорданы» мойындамаған жағдайда, онда қазақ халқы Сібір үкіметінің ешқандай талабын да, өкімдерін де орындамайды. Сібір үкіметінің бір де бір өкімі жергілікті жерде таратылмайды» [Д.Аманжолова, На изломе, ББ.237], – деп мәлімдеп, жергілікті байланысты үзіп тастады. Армияны жасақтауға зор кедергі келтіретін мұндай қатаң шараға орай Министрлер кеңесі арнайы тексеру ұйымдастырды, Крот Ішкі істер министріне құпия ілеспе хат жолдап, өзінің Р.Марсековпен ешқандай жеке басының араздығының жоғын айтып, онымен татуласудың амалын қарастыруды өтінді.
Алаш жұртының басына осындай қияметті күндер туғанда қайраткерлік танытқан ағасы Райымжан Марсековтің тәуелсіздік жолындағы ұйымдастыру жұмысына Шериаздан Марсеков те белсене араласады. Бұл болжам емес, шындық екендігіне «Ұлан есімі – ұлағат бесігі» атты анықтамалықтағы: «Марсекұлы Шерияздан — 1891 жылы Өскемен уезінің Айыртау болысында аса дәулетті отбасында дүниеге келген. «Алаш» партиясы мен «Алаш-орда» үкіметінің көсемдерінің бірі Райымжан Марсекұлының туған кенже інісі. Өскеменнің уездік орыс мектебін және Қаумен қажы ауылындағы (қазіргі Жанұзақ ауылының маңында) діни медресені бітірген. Ағасы Райымжан – басында Омбыда, соңынан Санкт-Петербургте оқыған жылдары және оқуын бітіріп Ресейдің орталық қалаларында, Семейде әртүрлі заңгерлік қызмет атқарып жүргенде Шерияздан әкесі Марсек байдың барлық шаруашылығына бас болған. Райымжан Семейге келіп «Алаш» қозғалысының негізін қалауға кірісіп, айналасына оқыған көзі ашық, көкірегі ояу ұлтжанды азаматтарды топтастыра бастаған тұстарда (Алаш сотының төрағасы болған кезде – Т.Ж.), бұл іске өзінің кенже інісі Шериязданды да тартады. Алаш қозғалысын жандандыру мақсатымен Шерияздан Қалба өңіріндегі белгілі адамдарды үгіттеп, оларға Алаш қозғалысының негізгі мақсат-мүдделерін, қазақ халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолында ғасырлық сауалдарға жауап табуға зиялы қауымның борышты екендігін түсіндіреді» (Барнаул, Азбука, 2008,312 бет),– деген мағлұмат толық көз жеткізеді.
1918 жылы «Алашорда» үкіметінің астанасы Семейге ауысты. Осыған байланысты алаш қайраткерлері де біртіндеп Семейге шоғырлана бастады. Ақгвардияшылармен Колчактың, атамандар мен қызылдардың ойранында қалған Семейдегі қалыптасқан жағдай өте ауыр болатын. Міне, тура сол кезде Семейге – Алашорда үкіметінің астанасына үкімет мүшелері жан-жақтан жинала бастайды. Ол туралы М.Дулатов түрмедегі тергеушіге берген жауабында: «Ол кезде Семейдегі «Алашорда» үкіметі іске кірісе алмады, кірісуі мүмкін де емес еді. Өйткені, оның он бес мүшесінің 3-4-і ғана сонда болатын. Жергілікті өкімет «Алашордашыларды» қуғындай бастағанда мен қырға шығып кеттім» [«Ұраным – Алаш!..», 1 т., 356 б], – деп атап көрсетеді.
Осындағы «қыр» деген сөзде, кейіннен Шығыс Түркістан Ислам Республикасын құруға негіз қалаған үлкен саяси және идеялық астар жатыр еді. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі тұсында жазалау отрядтарының қырып-жоюына қатты ұшыраған Семей мен Жетісу өңірінен шетке босып кеткен бір жарым миллионнан астам қазақтың жоқтаушысы бар екенін білдіру үшін А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Р.Марсеков, байжігіт болысы Қанағат Сүлейменов сәуір айында Шәуешек қаласына барып, «Алашорданың» шет елдегі бөлімшесін құруға ұмтылды. Бұл сапараға Р.Марсеков – Семей облыстық қазақ комитетінің төрағасы, Семей облыстқ жер басқармасының төрағасы (1917-1919) лауазымында, яғни, нақты билік пен жер иесінің кепілгері ретінде аттанады. Ондағы Ресей консулы арқылы әскери байланыс орталығын ашты. Мұнымен қоса: босып барғандарға ресми түрде саяси баспана беру, зорлық-зомбылықты тоқтатып, тартып алған мал-мүлкін қайтарып беру, «Алашорданың» шетелдік бөлімшесін ашуға пұрсат беру мәселесін қозғайды. Тарихи тұрғыдан алғанда бұл сапар зая кетпеді, алаш идеясы өріс алып, кейіннен тәуелсіз Шығыс Түркістан мемлекетін құруға алып келді.
Қайтарда Шыңғыстау арқылы Семейге бет алды. Онда Бақанас бойындағы Абай ауылында Ә.Бөкейханов, Х.Ғаббасов бастатқан «Алашорда» үкіметінің көсемдері бой тасалап жүрген болатын.
Міне, Шериаздан Марсеков тура осы кезде алаш үшін де, ағасы үшін де осындай азаматтық істер атқарды. Шығыс Түркістандағы төрт үкіметтің тәржімашысы болған Кәрім Акрами «Алашорда» делегациясының Қытайға сапары» атты мақаласында: «Шығыс Түркістанның шекара бастығы Ян Зың Шинмен кездесіп: кеңес өкіметіне қарсы күресу үшін көмек сұрады, бірақ та Ян Зың Шин: өз елінің ішіндегі азаматтық соғысты сылтауратып, қандай да бір қол үшін беруден бас тартты», – деп жазды. К.Акрами дегдар тарихшы С.Смағұловаға: бұл мәліметті 1946 жылы Шериаздан Марсековтің айтуы бойынша жазып алғанын – айтыпты. Демек, бұл дерекке сүйенсек, онда осы сапардан Шериаздан Марсековтің толық хабардар болғанын аңғарамыз.
Егерде, Ш.Марсековтің жоғарыда аталып өткендей азаматтық-қаржылық көмегі болмаса, онда алаш қайраткерлерінің өз бетінше тәуекел сапарына шығуы да неғайбыл болар еді. Мүмкін, өкілетті өкілдерге сақтық шарасын жасап, жол көрсетіп, ілгерінді-кейінгі жұртпен байланыс орнатып, тұрмыстық-қаражаттық тұрғыдан қаматамасыз еткендердің қатарында Шериазданның да болуы әбден мүмкін. Өйткені, олар жүретін жолдағы ел-жұрт пен жер жағдайына Шериаздан қанық адам және оның да аты-жөні сол өлкедегі қалың қауымға мәлім. Тіпті, сол сапарда ресми өкілдердің жол қауіпсіздігін сақтайтын шолғыншылардың қатарында Үрімжіге де баруы мүмкін. Әйтпесе, алаш өкілдерінің Үрімжіге дейін барған сапарының жай-жапсарын қалай егжей-тегжейлі білуге болады – деген жорамал да жасауға болады. Бұл да шындық немесе шындыққа жақын жорамал.

Мұхамеджан Юсуповтің күнделігінен: «1918 жылы апрель айы еді. Шәуешекке Россиядан келіп жатқан қазақ жазушылары Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов һәм Райымжан Марсековтердің құрметіне Шәуешектің сыртындағы бақшалардың бірінде Шәуешек қазақ зиялы жастары бір қонақ-мәжіліс жасады. Сол қонақ-мәжілісіне бүтін уәлаят бойынша бірден-бір фотограф (ол да болса әуесқой ғана) мені рәсім түсіруге дағуат қылды… Үшбу рәсім 1918 жылы апрельдің ақырында Шәуешекте түсірілген. Арттан, сол жақтан алғанда түрегеп тұрғандар: 1. Хасен палуан. 2. Палуан Ысқақ. 3. Рақымжан. 4. Хасенжан (Аягөз молданың күйеуі). 5. Нияз Ысқақ. 6. Ғариф Борнаш. 7. Ғафиз Оразалин. 8.(?). 9 (?). 10. (?). 11. Қабыш Сейфуллин. 12. Зейнун Сейфуллин. 13. Мұхамеджан (өзі аппаратты дайындап қойып, жүгіріп барып тұра қалған – Т.Ж.). Ең соңында оңаша отырған Әсет Найманбаев. Орындықта отырғандар: 1. Үржарлық судья Аманжолов. 2. Міржақып Дулатов. 3. Ахмет Байтұрсынов. 4. Райымжан Марсеков. Алда отырғандар: 1. (?). 2. Ғани қари. 3. Ибраһим Құлмұхамбетов. 4. Сабыржан Хамиди. 5. Сербосын (наубайшы). 6. Мұнда Нияз ахунның қолы қалқалап қалған орындықта отырған Қанағат болыс ибн Сүлеймен». Әсет ақынның бейнесі осы сурет арқылы бізге жетті.

Сонымен қатар, сол сапардан қайтып келген соң Шериаздан ағасы Райымжан Марсеков басшылық еткен іске – алаштың қаржы, азық-түлік тұрғысындағы мұқтаждығын шешуге де белсене араласқан. Р.Марсеков «Алашорда» үкіметі құрылысымен ұсақ-қарыз мойынсеріктігін жолға қойып, одан түскен пайданы оқу ағарту, денсаулық, мал емшілігі ісіне жұмсауды ұсынды және оған қол жеткізу үшін … облыстық басқарманың жанынан азық-түлік бөлімін ашу, оған мойынсеріктер мен өзге де қоғамдық ұйымдарды тарту ерекше қажет» [Д.Аманжолова, На изломе, 241 б.], – деген ұсыныс жасап, Облыстық мәслихатқа қаулы қабылдатады. Ал, азық-түлік мәселесі, ол кезде өмір мен өлімнің құнымен пара-пар еді.
Міне, осындай береке-ырыздықты іске Шериаздан Марсеков те белсене араласады. Ол туралы жоғарыдағы «Анықтамалықта»: «Алаш қозғалысын жандандыру мақсатымен Шерияздан… Ұлан болысының управителі Мұзапар Әбдіұлының, Қаршыға, Тарғын болысының управителі Жаңабай Әдікұлының, тағы да басқа ауқатты азаматтардың тікелей араласуының арқасында Айыртау болысында құпия ұйым құрылады. Сөйтіп, бұл ұйым Райымжан басқаратын Семейдегі Алаш қозғалысының бас штабына қаржылай көмекті толассыз жіберіп тұрады. Семей базарында мал сату және бұл істің мүлтіксіз, үзіліссіз орындалып тұруына басшылықты Жәкежанның Мұқаны мен Базардың Қабдолласы атқарған»,– деп жазылған.
Алаш қайраткерлерінің мұндай игілікті әрекеттері кеңес үкіметіне ұнамады. Олардың береке әкеліп, беделі өскендерін «жаулық, қастандық» деп қабылдады. Сондықтан да, 1922 жылы кеңес өкіметі «Алашорда» қайраткерлерін жаппай қуғынға алып, Ә.Бөкейханов пен М.Дулатов түрмеге қамалған тұста Р.Марсеков те жауапқа тартылады. Ол өзіне қойылған: «Кеңес өкіметінің қай саладағы саясатымен келіспейсің?», – деген анкеталық сұраққа: «Қазақстан республикасына өзімен көрші мемлекетпен сауда келісім шарттарын жасау құқы берілмеген. Украина республикасына өзіне көрші мемлекетпен сауда келісім шартын жасау құқы берілген, ол мұны толық пайдаланып отыр, ал қазақ республикасы федерация мүшесі ретінде ондай құқыққа ие емес» [Д.Аманжолова, На изломе, 381 б.], – деп жауап берді.
Осыдан кейін-ақ, өзінің де өмір сүру құқына ие болмайтынын біліп, «Алашорданың» шет елдегі бөлімшесін ұйымдастыру үшін 1918 жылы сәуір айында А.Байтұрсынов пен М.Дулатовты бастап апарған Шығыс Түркістанға қоныс аударады. Қоныс аудамас бұрын Шуда (Ново-Тройцкі) тұратын Жақып Ақбаевқа барып, амандасып-қоштасып, ой-пікір бөлісіп қайтқан болуы керек. Оған Қарағанды облыстық архивіндегі «Аманбаев Ахметті тәркілеу және оны Қарқаралы округінің Шет ауданынан жер аудару туралы №154 ісіндегі» тергеу құжаттары дәлел. Онда: «… Сондай-ақ, «Алашорданың» белгілі қайраткері, ақгвардияшы эмигрант Райымжан Марсеков 1922 жылы Аманбаевтің ауылын паналады. Ақбаев Жақып та осы ауылда жасырынып, кейін Түркістанға кетіп қалуды ойластырды. Ақмола ЧОН-ының жасағы Аманбаевтардың ауылынан қайдан келгені белгісіз қару-жарақ, оқ-дәрі оймасын тауып алды», – деген мағлұмат берілген.
Жақып Ақбаев айтты деген: «Таяу арада, 1930-1931 жылдары кеңес өкіметі қазақтың байларына қарсы көзқарасын өзгертеді, оларды тап ретінде жояды. Қазақ елі осы саясаттың құрбаны болады. Өйткені, біздің халқымыз малмен күн көріп келеді. Соған әбден бейімделген. Егерде олардың тұрмысына бейімделсе, онда сөзсіз құриды. Жыл сайын мал тәркіленіп, саны азая береді, сөйтіп, малсыз қалған қазақ аштан қырылады. Қазақ шаруашылығына алғашқы соққы 1930-1931 жылдары жасалады. Кеш қалмай тұрғанда мал мен басты аман сақтаудың қамына кірісу қажет. Қазіргі сәтті пайдаланып дайындыққа кіріскен жөн. Қазақтың мал мен басын сақтаудың жалғыз-ақ жолы бар, ол – Қытайға қоныс аудару.Әрине, Қытайда да қазақтарға еркіндік тимейді, Қытай өкіметі өзінің жерінде шет мемлекеттен келген адамдарды тегін асырамайды. Дегенмен де, қазақтың мал мен басын жоюға бағытталған саясатты ұстап отырған Қазақстаннан гөрі Қытайда өмір сүруге мүмкіндік беріледі. Осы ой кеше де, бүгін де мазамды алды. Менің ұсынысым – тұрғындарды Қытайға, Шәуешек қаласына қарай қоныс аударту» (Ұраным – алаш!..», IІ том, 296-297 бб.), – деген сөзі ақыры шындыққа айналды.
Сөйтіп, жауапқа тартылып қана қоймай, 1922 жылы Ә.Бөкейханов пен М.Дулатовты тұтқынға алу туралы бұйрықтың губерниялық тізіміне іліккен соң Р.Марсеков Шығыс Түркістанға бой тасалайды. «Алашорда» қайраткерлерін халықаралық қылмыскер ретінде көрсету мақсатымен тергеушілердің Х.Досмұхамедовтен Райымжан Марсеков туралы суыртпақтап сыр тартуының себебі де сонда. Тергеушіге Х.Досмұхамедов: «Марсековтің Шығыс Түркістанға өтіп кеткенін естігенмін, бірақ онымен ешқандай байланысым жоқ. 22 жылдары Шығыс Түркістандағы (жауапта Шығыс Қытайда деп жазылған, ал бұл өңір негізінде Қытайдың батыс өлкесі болып келеді –Т.Ж.) жағдайды талдап, ұсыныс жасау үшін онымен байланыс жасау ісі Тынышбаевқа тапсырылды. Ол Семей арқылы хабар салып, Орынбормен байланысуы тиіс еді. Бұл мәселенің қалай аяқталғаны дәл қазір есімде жоқ. Алайда бұл біздің басты мақсатымыздың бірі болатын», – деп жауап береді. (Ұраным – алаш!.., IІ том, 360-362 бб).
Өкінішке орай, қалай ұмтылса да, Райымжан Семей қаласындағы өзінің үй-ішін сыртқа әкете алмады. Райымжанның өзі де, інісі Шериаздан да, бірнеше рет алып кетуге ұмтылып, ақыры құтқаруға барған кезде өздері тұтқындалып барып, қашып құтылады. Сөйтіп, алаш қозғалысына аса ынталы еңбек сіңірген Қарақаралыдағы Бекметовтердің әулеті, Омбы кадет корпусын бітірген полковник Ғабдулғазиз Бекметовтің қызы Гүлназ (Бұлбұл-Гүлназ) және қызы Гүлрауза тағдырдың тауқымет бесігінде тербеліп, өмір бойы бірі – жары, бірі – әкесі Райымжанды күтіп, тірі жетім-жесір атанап қала берді. Араға бес-алты жыл салып, яғни, жалпылама тәркілеу мен мойынсерік науқаны басталғанда, үйлі-баранды Шерияздан да ағасы қоныстанған Тарбағатй аймағының Толы ауданына бой тасалап барып, сонда мекен етеді. Кейін Бұратола облысының Жың ауданына ірге теуіп, сол арада қазақ балалары үшін мектеп ашады.

Суретте: бірінші қатарда отырғандар (солдан оңға қарай):
Гүлғасыл Райымжанқызы, Үміш Әйіпқызы Марсекова,
Екінші қатарда: Гүлжазира Райымжанқызы, Мағышекер Шериазданқызы.

Бұл жай «Анықтамалықта»: «1918 жылдан бастап Алаш қазақ ұлттық қозғалысының басшылары мен мүшелерінің соңынан кеңес тыңшылары түсіп, кейбіреулері қамауға алынып, кейбіреулері жер аударылып, қудалана бастаған тұста, Шерияздан да сол тізімге ілінеді. Райымжан 1922 жылы Қытайға өтіп кеткеннен кейін Марсек әулетінің барлық еркеккіндіктілері жаппай тұтқындалады. Сібірге айдалады. Солардың қатарында Шерияздан да Сібірге айдалып бара жатқан жерінен өзін аңдытып қойған солдаттың қаруын тартып алып, елге бет алады. Жолай Жалғызтөбеден өте бергенде кезіккен үш солдатпен де атысып жүріп, құтылып кетеді. Түнде Көкпектіге келеді. Әйелі мен балаларының сол жердегі түрмеде қамауда жатқанын біледі. Жарық түспей екі қарауылды жарақаттап, жанұясын алып қашып Айыртауға келеді. Ең үлкен ағасы Әйіптің баласы Мүліктің көмегімен Тарбағатай тауынан жаяу-жалпылап асады. Содан, ағасы Райымжан паналап жүрген Шәуешектің жанындағы Толы ауданындағы керей Қызыр төренің ауылына келеді. Бір жылдан кейін Боротола облысының Жың ауданында тұратын Оқаның (Оғазия, атақты Түсіп қажының қызы) туыстарын паналайды», – деп жазылған.
ШығысТүркістанда Райымжан Марсеков пен оның інісі Шериаздан Марсеков мәдени-ағарту жұмыстарымен айналысып, газет шығаруға атсалысады. Қызыр төренің ауылында Нұржамал атты жас қызға үйленеді. Онда да тыныш қоймай кеңестік тыңшылар тіміскілей бастаған кезде Райымжан Құлжа қаласындағы татар дос-көпестерін сағалап барады. Құлжа қаласында орыс-қазақ мектебін ашады. Ал, Шериаздан біздің тілімізге тиек, сөзімізге дәйек болып отырған Абайдың тәлімдерін қағазға түсіреді. Алайда, Ж.Ақбаев дәл болжап айтқандай, онда да алаш зиялыларының маңдайына тыныштық емес, азап пен жаза бұйырылады. Зият Шәкерімүлы, Шәріпхан, Нұртаза, Әлімғазы сияқты ел ағаларымен қоса, 1938 не 1939 жылы (деректерде әр қалай аталады) тұтқындалады. Райымжан Марсеков Үрімжінің түрмесінен жасырын әкетіліп, бір дерек бойынша: 108 адаммен бірге Үрімжінің түрмесінен Саяпіл (кейін Қандысай аталып кеткен) қабірстанында, екінші бір дерек бойынша Зият Шәкерімұлы мен Ғазел Қалбанов үшеуі кеңес өкіметінің тапсырмасымен құпия жағдайда шекаралық аймақта аузы буылған қаптың ішіне салынып, тұншықтырылып өлтіріледі.
Бұл оқиға туралы Шериаздан Марсековтің қызы Тұрдыхан: «Әкем­нің ағасы, біздің атамыз Райым­жан туралы менің шешем Оғазидан естігенім мынау. Екеуі де ол жақта оқу-ағарту ісімен айналысады. Екеуін де қатар ұстайды. Екеуі бірге Үрімжінің түрмесіне қамалады. Әкем ағасы Райымжан туралы шешем Оғазияға: «Екеумізді де Үрімжінің түрмесіне қамады. Екеуміз екі жақта отырдық. Алғашқы кездері мен түрмедегі қызметшілерден ағамның жағдайын сұрап, амандығын біліп отырдым. Кейін олар маған: «Ағаңды қапқа салып, бір жаққа алып кетті. Қайда әкеткенін білмейміз», – деген суық хабар айтты. Райымжан ағам сол кеткеннен мол кетті, хабарсыз кетті. Тіпті, қайда жерленгені де мағлұм емес. Ешкім білмейді», – деп айтып кетіпті. Бар білетінім осы» , – деген деректі бізге айтып берді.

Суретте: Шериазданның әйелі Оғазия Түсіпқызы және Тұрдыхан Шериазданқызы.

Бізге бұл естелікті айтып берген, «асылдың сынығы, жақсының көзі» –Тұрдыхан Шериазданқызы қазір Алматыда тұрады. Шериазданның ұлы Мұхамедтоқтар (1934 ж.т.) 1991 жылы Үрімжіде дүниеден қайтыпты. Осы текстологиялық-мәтіндік жинақты баспаға дайындау барысында Тұрдыхан Шериазданқызымен хабарласқанымыздан кейін, әкесі Шериаздан мен шешесі Оғазияның және олардың үрім-бұтақтарының суреттерін жіберді. Бұл да бір олжа табыс болды.
Ол кісі ағайынды Марсековтердің тағдыры туралы туған ауданында өткен ас беру рәсімінде жарияланған жоғарыдағыдай мағлұматты біздің шәкіртіміз, осы мәтіндік жинақты дайындауға қолқабыс еткен Еркінжан Сыламханұлы арқылы жолдап берді. Оған қоса тағы да біраз мағлұматтар алдық. Шериазданның кейінгі өмірі туралы «Анықтамалықта»: «Бір жылдан кейін Боротола облысының Жың ауданында тұратын Оқаның (Оғазия, атақты Түсіп қажының қызы) туыстарын паналайды. Содан тұрмысы оңалып, мектеп ашып, қазақ балаларын оқытады. Осы жерде Шериязданды тағы да тұтқынға алады. Ол бірнеше рет қашып шығады. Ең соңында 1938 жылы ағасы Райымжанмен бірге Үрімжідегі түрмеге қамалып, 1945 жылы ғана босап шығады. Түрмеде көрген қорлықтарының салдарынан 1949 жылдың қыркүйегінде, небәрі 58 жасында қайтыс болады. 1932 жылдан 1949 жылға дейін – 17 жыл көршілес Қытай елінде бас сауғалап, оның жеті жылын түрмеде өткізіп, азап көрген Алаштың асқақ тұлғалы асыл азаматы халық жадында мәңгі сақталары сөзсіз», – деген мағлұмат берілген.
Ал, Райымжан Марсековтің өмірі мен шығармашылығын ден қойып зерттеп, мұраларын жинастырып, баспадан шығарған алаштанушы профессор Светлана Смағұлова құрастырған «Қазақ қайда барады?» атты кітапта ағайынды Марсековтер туралы деректер барынша ықтиятты жүйеленіп берілген. Сол жинаққа кірген, Шығыс Түркістанның саяси тарихын зерттеуші, марқұм Айтан Нүсіпхан өзінің «Бұлар – Марсековтер ұрпағы» атты мақаласында: «Шериаздан… Ілеге қарайтын Жың деп аталатын ауданда мектеп ашып, бала оқытуға кіріседі. Бұл 1930 жылдардың бас шені… Менің шешем Қадиша, немере ағам Мұқатай сол Шериязданның мектебінде оқып, қара таныған. 1936 жылдың қысында Шың Шицай өкіметі Шериазданды бір рет тұтқындайды. Қарулы екі шерік айдап әкетіп бара жатқан жолда бір өзеннен өтуге тура келеді. Өзеннің бетіне мұз қатып қалған екен. Алда келе жатқан Шерияздан енді жүре бергенде, мұз ойылып кетіп, ат-матымен көрінбей жоқ болады. Сөйтсе, арнасы терең өзен толып аққан кезінде қатқан мұз, бұл кезде өзен суы тартылып, асты кеуек болып қалыпты. Сол кеуекке бой тасалап қалған тұтқынды шеріктер өлдіге жорып, мұз астын бір-екі атқылапты да жөнімен кетіпті. Осыдан кейін Шерияздан сол маңда бір жылдай жасырынып, қашып жүреді. Бірақ, өкіметтің саққұлақ, қырағы тыңшылары біліп қалып, қайтадан соңына түседі де, ақыры 1937 жылы екінші рет тұтқындайды. Содан, 1947 жылы Үш аймақ революциясының жеңісі нәтижесінде дүниеге келген Шығыс Түркістан уақытша үкіметінің Гоминдаң өкіметімен жасасқан 11 тармақты бітімінен кейін ғана босанып шығады да, 1949 жылы қайтыс болады», – деген (Р.Марсеков. Қазақ қайда бара жатыр? Құрст: С.О.Смағұлова, А.М.Жұмабаева/А.Центр Азии. 2014.366-367 беттер) мағлұмат береді
Осы шағын өмірбаян жазбасында А.Нүсіпханның мәліметіне өзгеріс енгізетін екінші бір дерек бойынша: Шериаздан түрмеге екінші рет 1937 жылы емес, 1938 жылы қамалған. Одан 1945 жылы азаттыққа шығып, 1949 жылы дүниеден қайтқан. Қызы Тұрдыхан 1947 жылы туған. Сондықтан да, екініші деректі шындыққа жатқызамыз. Шериазданның үй-ішінің кейінгі тағдыры туралы қызы Тұрдыхан бегімнен алған мағлұматтарымыз мынадай. Енді соны назарға ұсынамыз:
«Мен әкемнен жастай, екі мен үш жастың арасында жетім қалдым. Сондықтан да, өзінің ауызынан тікелей естіген мағлұматым жоқ. Бірақ, шешемнің айтуынша есіме сақтағаным мыналар. Менің шешем Оғазия – Ұлан өңіріндегі атақты әрі ауқатты болыс Түсіп Тілеуімбекұлының қызы екен. Өзі әкемннен 17 жас кіші екен. Екеуі көңілдері жарасып, қосақтасып өмір сүруге уағдаласады. Содан шешемді әкем алып қашып алған екен. Екеуі де найман ішіндегі терістаңбалы табынан. Әкем соның ішінде сатыпалды тармағанан тарайды. Замандарының аласапыранға толы, тағдырларының тауқыметті болғанына қарамастан, жарастықта өмір кешті. Өзі түрмеден қашып шықса да, түрмедегі шешемді құтқарып алып, өзімен бірге сырт елге ала кетуі де сол жарастық пен қимастықты білдірсе керек. Әкем сондай шежіреші, жыршы, ауыз әдебиетіне құмар адам болыпты. Халық жырларын, соның ішінде «Қозы Көрпеш – Баян сұлуды», тағы да басқа тарихи-көркем дастандарды көпшіліктің алдында үнемі жырлап айтып отырады екен. Түрмеде жатқанда да сол жырларды қасындағы тағдырластарына жатқа айтып беріп отырыпты. Соған қарағанда, өзі де көркем әдебиетке бейім, өлеңге қара жаяу болмаса керек.
Ал, Атамыз Райымжан – тағдырдың маңдайына бұйырған жазмышына орай, төрт некелі болған адам. Жас кезінде атастырылып алған, кейін басына ерік берген бірінші жамағатынан Гүлғасыл, Гүлжазира атты екі қыз туған. Гүлғасыл – Райымжанның шешесінің қолында қалған, ал Гүлжазира – өз анасының бауырында кеткен. Бірақ кейін екеуі қайта табысып, араласып-құраласып өсті. Содан кейін, жастық көңілдің қалауы бойынша Семейдің Райхан атты оқыған қызына үйленеді. Рахимадан – Жаһаншаһ есімді ұл туады. Алайда, олардың бақытты өмірі ұзаққа созылмайды. Үш жылдан кейін, 1917 жылы 20 ақпанда Рахима өкпе ауыруынан қайтыс болады. Жаһаншақ та тағдырдың зауалына ұшырап, 1937-1938 жылғы жазалау науқанында жезделері, Гүлғасыл мен Гүлжазираның күйеуі – Төлеген Қалибекұлымен, Сейітбаттал Мұстафинмен бірге атылып кетті. Ал, Алаш қозғалысының қиын күндерінде жарастық тапқан Бұлбұл-Гүлназ Ғабдулғазизқы Бекметовадан туған қызы Гүлраузадан амалсыздан айырылды, олар осы жақта қалды. Сан рет алып кетуге ұмтылса да, өздері тұтқынға түсе жаздап, әзер құтылған. Отыз жетінші жылға дейін хат-хабар, хабар-ошар алысып тұрса керек. Қыздарының суреттері бізде сақталған. Толыға барған соң Қызыр төренің ауылында сабақ береді. «Елім» – деп келген алаш қайраткерін сыйлап, Қызыр төре Нұржамал атты жас қызды айттырып әпереді. Олар 14 жылдай бірге тұрады. Нұржамалдан – Гүлихан, Гүлзина, Гүлсипат атты үш қыз, Жаһанхан атты бір ұл көреді. Райымжан атамыздың келмеске кеткеніне көзі жеткен соң, қалған жетімектерді селбесіп жеткізу мақсатында Молдахмет атты азаматқа тұрмысқа шығады. Балаларының барлығы сол кісінің бауырында өсіп-жетілді, сол кісінің фамилиясында. Жалғыз ұлы Жаһанхан 1962 жылы Қазақстанға қайтқан кезде ұлы Мұратты апайы Гүлиханның бауырына тастап кетіпті. Мұрат қазір Шонжы ауылында, Жаһанханұлы Райымжан болып жазылады. Райымжанның кенже қызы Гүлсипат Шағантоғай ауданында тұрады. Жаһанхан осы жақта Ақсуатта тұрып, бертінде өмірден озды. Момын адам болды. Әйелінің аты Зейнелхан. 6 ұлы, 4 қызы қалды соңдарында. Төлеухан Жаһанханқызы Астанада тұрады. Балаларының бәрі де ешкімді жағаламай, өз күштерімен өмір сүріп жатыр. Ал, Шериазданның жалғыз ұлы Мұхамедтоқтар 1991жылы Үрімжіде дүниедей қайтты. Бала-шағасы екі елде тел өмір сүреді. Мен өзім ұзақ жылдар бойы мектепте физика-математика пәнінен сабақ бердім. Қазір Алматыда тұрамын. Ата-бабамыздың, әке-шешеміздің қазақтың рухани өміріне қосқан шымшымдай еңбектері ескеріле жүрсін деп тұстастарымның өтінішімен 2014 жылы «Кешулер» атты естеліктер жинағын шығардым. Мына, тосын тосқауыл (карантин) болып тосылып тұрмыз ғой. Қолыңа түбінде бір тиер. Елеусіз қалған еңбекті сақтап, тер төгіп, уақыт бөлгеніңе рахмет. Әкеміздің еңбегінің еш кетпегеніне қуанамын. Бәрі де ұлы Абайдың рухы шығар жарыққа шығартып отырған», – деді Тұрдыхан Шериазданқызы «шайтанқұлақ» арқылы.
О, Марсек әулетінің маңдайына кез болған кер заманның кесірінен қаншама бақытты болуға тиісті тағдырдың ұясы бұзылды десеңші. Жар қызығын, бала қызығын, өмір бақытын елі үшін қиған есіл ғұмыр-ай! Бұл күннің еркін бақыты – сол бір алаш арыстарының қанымен, жетім-жесірлердің көз жасымен келді-ау бізге! Қадірін білдік пе, жоқ па, қайдам. Әйтеуір, Марсек әулетінің бұзылған бесігі енді-енді бұтақтанып, бүрлеп, қайтадан тербетіле бастапты. Түбі сүзіліп бір шығар ел бетіне!
Мен, бұл шіміркенудің ғылыми жұмысқа қатысы жоқ деп айта алмаймын. Өйткені, тағдырдың осы тауқыметін аман-есен жеңіп шықпағанда, онда мына қолжазба да, демек, мына ғылыми жұмыс та болмас еді. Ендеше, қабырғамыздың қайысқанын білдіру де парызымыз.
Шындығында да, Шерияздан дегдар тағдырдың тауқыметін тартып, түрме азабын, мұз астындағы көр азабын көрсе де, рухы жасымаған ер мінезді, елжанды, намысшыл, істің жөнін білетін іскер адам болыпты. Ол бойына біткен батыл мінезінен ешқашан қайтпапты. Осындай қияметтік қиындықтарды басынан кеше жүріп, ел қамын, ұрпақ қамын ойлаған. Оларды ертеңгі күннің зиялы да сауатты азаматы етіп дайындауға ұмтылған. Сол мақсатына жету жолында Абайды үлгі тұтқан. Абай мен Шәкерімнің өлеңдерін көшіріп, халыққа жеткізген, алаш идеясы жолында басын құрбандыққа ұсынған ардақты азамат.

4.

Біздің қолымыздағы, мектеп оқулығы ретінде пайдаланылған Абай мен Шәкерім өлеңдерінің қолжазбасы, міне, осы ұстаздық етіп жүрген кезінде, 1932-1934 жылдардың аралығында жазылған. Иесі Шығыс Түркістандағы түрме азабын бір емес, екі рет тартқан кезде, одан кейінгі аумалы-төкпелі көтерілістер мен босулар тұсында, мына қолжазба қалай аман сақталып қалды? Бізге сақтап жеткізген қормал дегдар, оқымысты ғалым – Балқаш Әлімғазы ұлы Бафин. Атасы Бафы да, әкесі Әлімғазы да Лепсі (кейін Аягөз) уезіне қарасты Мақаншы өңіріндегі Еміл-Бақты елінің болысы болған. Шығысқа қоныс аударған соң да Әлімғазы болыстықтың тізгінін ұстаған. 1939-1940 жылдары Үрімжіге құрылтайға шақырылып, сонда тұтқындалып, Райымжанмен бірге түрмеде азапталып өлтірілген. Ал, Баспай Шолақұлы Бафин – Шығыс Түркістан Ислам Республикасы Тарбағатай аймағының уәлиі болған. Балқаш Бафин Шығыс Түркістан армиясының полковнигі, 1951 жылы ату жазасына кесіліп, кепілмен босатылған. Пекин ұлттар университетінде оқыған. 1955 жылы Алматыға келіп, атасы Бапының азаматтық құзырының негізінде Бауыржан Момышұлының кепілдігімен Қазақстанда қалдырылған. Қолжазба қатираны сол кісінің зайыбы, кітаптың қормалы Никара Мұхамеджанқызы Бафина бізге аманаттап тапсырды. Ал, Никара ханымның әкесі Мұхамеджан Юсупов болса, 1918 жылғы 24 сәуірде Шәуешекке барған А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Р.Марсеков, Әсет Найманбайұлы бейнеленген фотоны-суретті түсірген адам. Өзі де шет жағында тұр. Қолжазбаның Б.Бафиннің архивінен табылуы таңдандырмайды, бірақ, ол кісінің қолына қалай түсті? Жауапсыз сұрақтың бірі осы.

Суретте (солдан оңға қарай): Тұрдыхан Шериазданқызы, Оғазия Түсіпқызы, алдында отырған немересі Серікқан Мұхамедтоқтар ұлы, кішкене қыз бала – Бұлбұл Мұхамедтоқтарқызы, түрегеп тұрғандар Зекен Зейноллаұлы (Оғазияның бауыры), Мұхамедтоқтар (Тоқай) Шериазданұлы, оның әйелі Қанипа Қалиқызы.

Бұл қолжазбадағы мәтінді салыстыра отырып ажырата оқу, ондағы әрбір айырмашлықтарды талдап, пікір қорыту барысында адамның жүйкесін шүйкелейтін психолгиялық мыс пен қысымды анық сезіндік. Абай өлеңді қандай жағдайда жазды, Шәкерім оны қашан көшіруі мүмкін, өзінен естіді ме, жоқ, біреу арқылы жетті ме? Тосқауылдан қашқан кезде ол дәптер кімде болды? Шериаздан Марсеков бұл қолжазбаны Зияттың өзінен көшіріп алды ма, жоқ, әлдебір көшірмеден көшірді ме? Бұл қолжазбаға ие болған адамдардың барлығы да осыншама тағдыр тауқыметіне ұрынған қияметті кезде, дәптердің өзі қалай аман сақталып қалды, кім сақтады, кімнен кімнің қолына қалай көшті, ол жағы бізге бимәлім еді. Ой жүлгесімен түйсікке, естіген-білгенге, дерекке иек арттық. Әсіресе, талдау барысындағы пайымдаулар мен негіздеулер бар зейінімізді жегідей жегенін жасыра алмаймыз.
Ал, қолжазбаның өзіне келетін болсақ, анығы мынау: 2001 жылы наурыз айында сол кездегі Қазақстан Республикасының премьер-министрінің орынбасары И.Н.Тасмағамбетов маған: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің жанынан «Отырар кітапханасы» сирек кітаптар мен қолжазбалар орталығын ашу туралы Үкімет қаулысын дайындауды және сол ғылыми орталықтың ұйымдастыру жұмыстарын атқаруды тапсырды. Дереу қарт зиялылардың қолындағы жәдігерлерді жинақтау ісін қолға алдым. Сол орайда, С.Бегалиннің, Ә.Марғұланның, М.Қаратаевтің, Т.Кәкішевтің, С.Қирабаевтің, Р.Сыздықованың, О.Нұрмағамбетованың, А.Сейдімбектің, тағы да басқа оқымыстылармен қатар, жеке кітапханалары – өмір бойы жинақтап, сақтап келе жатқан көне жазбалар мен қолжазбаларға бай марқұм, Жағда Бабалықтың өз қолынан және зиялы Балқаш Бафиннің үйінен, енді жасырудың реті болмас, өкілетті енеміз Никара Мұхамеджанқызы Бафинадан біраз қолжазба жәдігерлер мен қолжазбалар алдым. Сонда, мына Ш.Марсеков көшірген Абай мен Шәкерімнің қолжазба дәптерін Н.М.Бафина ханым өзіме жеке сый есебінде тарту етті. Бұл, қолжазба біздің қолымызда тұрып та тағдыр тәлкегіне ұшырады, бірақ, мәтіндер аман сақталып қалды. Енді, міне, соны жарыққа шығарудың орайы қазір түсіп отыр.

5.

Шериаздан Марсековтің қолжазбасы төрт бұрышты, көлемі 20,5х16,5 сантиметр, қоңыр түсті, торлама бет қалың дәптерге қара сиямен жазылған, әріптері анық түскен. Жалпы көлемі 136 бет. Көшірменің ішкі мазмұндық құрылымы туралы бүкіл бір бетке ғұсни әріппен өрнектеліп жазылған: «1-ден бастап 84-ге дейін Абай Құнанбай ұлының тәлімдері. 85-ден аяғына шейін Шәкерім Құдайберді ұлының тәлімдері. 1/ 1-беттен деген мағынада», – деген ескертпе берілген.
Өлеңдер бірінен кейін бірі жалғасажазылып отырады. Өлең жолдарының ұзын-қысқалығына байланысы бір бетке кейде екі, кейде үш қатар етіп көшірілген. Тақырыптар қойылып, жүйлей реттеу тұрғысынан алғанда 1909 жылғы өлеңдер жинағының ұзына мазмұны сақталғанымен де, шығармаларды көшіру барысында еркін түрде реттеген. Мұның себебі, көшіруші негіз етіп алып отырған Шәкерімнің қолжазбасының да рет-жүлгесін сақтауға ұмтылғандығында болса керек. Көшірме мазмұны былай топталған: «І-бөлім: Жұрт туралы». Содан кейін тағы да «І-бөлім» деп жазылып, өлеңдерді сол ретпен көшірген. Бұл бөлімге 42 өлең, яғни, «ХХХХІІ бөлім» топтастырылған. «І бөлім: Жұрт туралы. ІІ-бөлім: Үгіт туралы, ІІI бөлім: Ой туралы, ІҮ-бөлім: Өзі туралы, Ү- бөлім: Өлең туралы, ҮІ-бөлім Қыз туралы, ҮІІ-бөлім: Жылдың төрт мезгілі туралы» деп белгіленіп, «Масғұт» дастанымен аяқталады.
Бірінші беттің ортасына және қолжазбаның соңына қытай иероглифімен таңбаланған қызыл мөр басылған. Ол, Ш.Марсековтің жеке мөрі ме, жоқ, кейінгі қолжазба иесінің мөрі ме, ол жағы анықталмады. Иреоглиф – көне қытай жазу үлгісінде ойылған.

Көшірме: «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» деген өлеңнен басталады да, «Абайдың өмірі» атты ғұмырбаяндық жазбамен аяқталады. Соңынан «16/ІІІ-32» деген белгі қойылған. Дәптердің орта беттерінде бірнеше жерде әр өлеңнің соңына: «М. 32-ж., 6/ІІІ; 5/ІІІ-34 ж., 9/ІІІ-34 ж.» – деген жылдың ай-күні көрсетілген белгілер тағы бар. Соған қарағанда, кейбір өлеңдерді кейіннен көшіргені байқалады. Соңғы бетке: «Кім? (Абайға арнап)» деген тақырып қойып, төрт шумақ өлең жазған:
Жүрегін шырақ етіп жандырған кім,
Жырымен жан сусынын қандырған кім.
Қызыл маржан сөз кенінен сарай соғып,
Артына өшпес белгі қалдырған кім?

Құба құм. Құбақан жон, құла қырда,
Өлеңнің бесігінде тербеткен кім?
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өскен,
Ел үшін етегімен су кешкен кім?
Арманын аттандырып келешекке,
Біздермен осы күні тілдескен кім?

Өлеңнен 15 өлке ашқан жан кім,
Ащы үні аспаннан да асқан жан кім?
Үстінен ғасырлардың баса көктеп,
Өлеңі дариядай тасыған кім?

Ауызда – ән, көңілде – күй, қолда – қалам,
Өмірдің өріне өрлей басқан жан кім?
Қазақтың өлеңінің қолбасшысы,
Ол – Абай таң сәулесі, аты – адам!
Өлеңнің орындалуы мен көркемдік дәрежесіне қарап, Абай өлеңдерін көшірген Шериаздан Марсековтің өзінің де өлең өлкесінен үмітті адам болғаны анық танылады, яғни, сөздің қадірі мен құнын білген көркем сана иесі. Оның бұл талапшыл ұстанымы мен талғам таразысы қолжазбадағы мәтіндердің мазмұндық сапасынан да анық байқалады.

Соңына: «Жинаушы – Шериаздан Марсеков», – деп қолын қойған.

Қолжазбадағы 86-беттен басталатын «Шәкерім Құдайберді ұлының тәлімдері» көшірілген өлеңдері мүлдем дербес тақырыпты қозғайтын болғандықтан да, біз бұл салыстыру-талдау барысында Ш.Марсековтің тек Абай өлеңдерінің көшірмесі туралы ғана еңбегін сөз еттік.
Сондай бір алмағайып тағдырға ұшыраған екінші қолжазбаны 2001 жылы 10 желтоқсан күні ақын Аманжан Жақып «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының ашылуы рәсімінің байғазысы есебінде бізге, яғни, осы жолдардың авторы Тұрсын Жұртбайға тарту еткен. Сол жолы ақын-дегдар қолжазба қорына өзінің жеке сыйы есебінде әрі «Отырар кітапханасы» сериясы бойынша шыққан өлеңдер жинағының байғазысы ретінде мына кітаптарды: «1. Мұқаш зәңгі. Өлеңдер мен дастандар. Қолжазба. 2.Исаұлы Сейілхан зәңгі. Шежіре. Қабанбай батыр туралы мәліметтер. 3.Найманбайұлы Әсет. Қисса-дастандар. Шығыс Түркістанның қазақтарында сақталған нұсқалар» – қорға тапсырды.

6.

Назарға ұсынылып отырған екінші қолжазба «Абай өлеңдері. Санкт-Петербург. 1909 жыл. Көшірме» деп аталады. Көлемі 21,5х17,5 сантиметр. Жіңішке сызықтың бойымен кейде екі, негізінен үш қатар тізіліп күлгін көк сиямен жазылған. Алғашқы 3 беті жоқ. Қолжазба 4-беттен, Абайдың «Қыран бүркіт не алмайды салса баптап» атты өлеңінің: «Қыран шықса қияға жібереді» – деген жолынан басталады. Дәптер бойынша 48 парақтан, 86 беттен тұрады. Көшірменің ең соңында: «Абай: 1845 жылы – жылан жылы туды. 1904 жылы – ұлу жылы 60 жаста дүниеден көшті. 1943 жылы көшірілді», – деп жазылып, қолы қойылған.

Қолжазбаның соңына қойылған көшіруші адамның өз қолы.

Қойылған қолды ажырату мүмкін болмады. Ал, ұзына сұлбасы бар адамның аты да оқылмады. Ғайыптың бір күшімен бұл қолжазбамен таныс адамдар табылып, көшіруші кәтіптің (хаткердің, мүғалімнің) аты-жөні анықталып жатса, разылықтан басқа уәжіміз жоқ.
Осы ретте, қолжазбадағы мәтіндердегі жыл мен айдың көрсетілуі туралы магистр Е.Сыламхан: Қолжазбадағы мәтінде, ай мен жыл аттары көрсетілерден бұрын міндетті түрде «м» деген әріп жазылып отырған. Ал, еуропалық күн санаумен қытайдың күнтізбесінің арасында 11 жыл айырмашылық бар. Бұл айырмашылық 1949 жылы ғана жойылып, еуропалық жүйеге көшірілді. Менің ойымша: осы «м» сөзі» – «минго жыл санауы бойынша» дегенді білдіретін сияқты. Сонда, Ш.Марсековтің қолжазбасы 1942-1945 жылдары, ал хаткер-кәтіптің қолжазхбасы 1954-1955жылдары аралығында көшірілген болып шығады, – деген уәж айтты. Қапреге алынатын пікір. Сонда, Ш.Марсеков Абай өлеңдерін Үрімжінің түрмесінде отырғанда көшірген болып шығады. Бірақ, түрмеде ондай мүмкіндік беріле ме? Абайдың жинағы мен Шәкерімнің қолжазбасы қолдарында болды ма? Зият пен Шериаздан екеуі бірлесіп естеріне түсірді дегенмен де, қолжазбадағы жинақ бойынша қойылған бөлімдердің реті жадтарында сақталып тұруы мүмкін бе? Иә, бәрі де мүмкін. Бірақ, бұл, өмірлік қисынға келе ме, жоқ па? Қайдам. Сонымен қатар, бұл «м» – «милади бойынша» дегенді де білдіруі мүмкін. Түрік дүниесі «б.д.д.» немесе «Христостың туғанына дейінгі» дегенді «милади» деп атаған. Сол тұстағы жазбалардың дерлігінде солай көрсетіледі. Үшінші, бұл «Марсеков» дегендегі «М» әрпі болуы да мүмкін. Біз осы уәжге жығынды екенімізді ашық білдіре кетеміз. Сондықтан да, біз бұл қолжазбалардағы көрсетілген ай, жыл мерзімдерін жалпыға ортақ күнтізбе бойынша қабылдадық. Бұл әлі де анықталуы, дәлелденуі тиіс мәселе. Жауапкершіліктен сырт тартпасақ та, негізгі мәтіндік тақырыптан ауытқып кететін болғандықтан да, бұл мәселені, әзірше ашық қалдырамыз. Ал, екінші, Хаткер-кәтіптің қолжазбасындағы көрсетілген ай, күн, жыл атаулары мұндай алаңдаушылық тудырмады. Себебі,ол кісінің тағдыры белгісізболғандықтан да, жорта жөн пішудің орайы жоқ сияқты көрінді.
Басылымға дайындалған бұл екі қолжазба да бұрын ғылыми айналымға түспеген. Тұңғыш рет көпшілік қауымның назарына ұсынылып отыр.
Екі қолжазбаның ғылыми-текстологиялық маңызы неде және біздің бұл жәдігерлерге соншама құштарлықпен ынта қоюымызға қандай себеп мәжбүрлік етті? Біздің басты назарымызды аударған Ш.Марсековтің қолжазбасының құндылығы сонда, ол Шәкерім Құдайбердіұлының өз қолымен жазған Абай өлеңдерінің жинақ дәптерінен тікелей көшірілуінде – деп жорамалдаймыз. Ал, Шәкерімнің өлеңдері – Шәкерімнің өзі баспаға дайындап, іріктеп жинақтап, Сәбит Мұқановқа жолдаған қолжазбасының екінші нұсқасынан, Шәкерімнің ұлы Зияттың қолындағы қолжазбадан көшіріліп жазылуында. Аты аталған үш адамның да сауаты жоғары, шағатай, татар жәдид жазуы мен А.Байтұрсынұлының әліпбиін және Шығыс Түркістандағы оқу жүйесіне кіргізілген жіңішкелік белгісі мен қазақ тілінің емілесін өте жақсы меңгерген. Қолжазбаның арасында кезігіп қалатын крилл қарпімен жазылған сөздердің мәнеріне қарап, орыс тілін де қал-қадерлі білетін жан-жақты сауатты адам екенін тануға болады. Сонымен қатар, поэзияның, өлең тілінің ішкі құрылымдық заңдылықтарынан да хабардарлығы аңғарылады.
Оның бұл тұрғыдағы жадын жаңғыртып, мәтінді нақтап игеруіне ұстаздық қызметі де ықпал еткен. Шериаздан Марсеков – қазақ арасында жаппай сауаттандыру науқанын жүргізіп, оқу-ағарту, өнер-мәдениет, ойын-сауық үйірмелерін құрып, ондаған мектеп ашқан өзінің туған ағасы, белгілі алаш қайраткері Райымжан Марсеков бастатқан зиялылар тобының белсенділерінің алдыңғы легінде болған адам. Оқулықтар жоқ болғандықтан да, олар оқу құралдарын қолмен көшіріп таратқан. Абай мен Шәкерімнің, Әсеттің шығармаларының көшірмелерін оқу құралы ретінде пайдаланған. Мына көшірме де сол оқу-ағарту науқаны басталған кезде 1932-1934 жылдардың аралығында қағазға түскен. Бұл қолжазбаның, бұрынғы 1909 жылғы жинақтан, Мүрсейіттің қолжазбасынан басты және сапалы айырмашылығы – Абай мен Шәкерімнің өлеңдері қазақтың 42 әрпін түгелдей таңбалайтын және тыныс белгілерінің барлығы қамтылған таза тілмен жазылуында. Шәкерім де, Зият та, Шериаздан да, аты бимағлұм Хаткер-кәтіп те шағатай, жадит-татар, төтенше және крилл жазуларын еркін таратып оқитын, Абай өлеңдерінің түпкі мәтінін жатқа білетін адамдар. Сондықтан да, түпнұсқаға барынша жақын нұсқа деп бағалауға толық негіз бар.
Міне, осы арада, Абай өлеңдерінің 1909 жылғы жинағынан 1943 жылы көшірілген, әзірге аты бимағлұм болып тұрған Хаткер-кәтіптің (кәтіп – хатшы, көшіруші, біз – көшіруші ғұламаның орыс тіліне жетік екенін қолжазбадағы крилл қарпімен жазған бұрыштамаларынан анық байқасақ та, белгісіз хаткердің атын шартты түрде осылай пайдалануды жөн көрдік) қолжазбасының ерекше маңызы бар екенін атап өту керек. Тіпті, абайтану үшін шешуші маңызы бар жәдігер деуге де болады. Неге дейсіз бе? Біз осы арада еруліге-қарулы: 1909 жылы баспадан шыққан жинақ пен Мүрсейіттің қолжазба көшірмесі бола тұра, осы уақытқа дейін Абай өлеңдерінің мәтіндік-текстологиялық ортақ және тұрақты нұсқасы неге жасалмай келді, оның себебі неде? – деген сұрақ қоямыз. Бәсе, неге?
Мәселе, мынада: Абайдың өлеңдер жинағы да, Мүрсейіттің қолжазбасы да қадыми шағатай тілінің, ішінара Қаюм Насыри салып кеткен татар-жәдиттік емілесінің, Исмайыл Гаспаралы негіздеген қырым-татары мен түрік тіліне бейімделген «ортақ жазу» үлгісімен жазылған. Осындай шыбар тіл мен еміленің шырма-шатуына іліккен қазақ сөзі балдырланып шыға келді. Оның үстіне, жинақта – тек қана арабтың көмекей тілінің дыбыстарын беруге арналған қатаң «т», тілұшты «з», «с», көмекейлеп айтылатын «һ, х» қаріптері қазақы дыбысталуы жұмсақ айтылатын «т», «з», «қ», «с» әріптерімен араласа қолданылды. Мұның үстіне, ол кезде қазақы дыбысты «қ», «ә», «ө», «ұ», «ү», «ө», «ң», «у» әріптері және тыныс белгілері мүлдем жоқ болатын. А.Байтұрсынұлының әліпбиі 1912 жылдан кейін ғана бірте-бірте айналымға түсе бастады. Мүрсейіттің қолжазбасы одан бұрын көшірілген болатын. Арада бір ұрпақ және латын мен крилл қарпі ауысқан соң, шағатайшаны оқудың өзі мәселе болып қалды.
Мәселенің басы ашық болуы үшін, мен 1909 жылғы жинақтың кез-келген бетін ашып бір жол өлеңді әріп пе әріп қағазға түсіремін: «Аорақ килар аорилармз кил житди жли мнан соиқдинк барин көриб». Енді осы жолды қазақша қалай оқисыз? Сөз бе сөз қазақшалайық: «Орақ келер орылармыз кел жетті жылы менен сойықтың бәрін көріп». Ал осыдан: «Орақ келер орылар мезгіл жетті, Жылы менен суықтың бәрін көріп» – деген Абайдың сөзін ажыратып шығарудың өзі жұмбақ шешкендей қиямет емес пе. Соның ішінде, «кил, кел» деген сөздің «кез», «мезгіл» деген сөз екендігін екінің бірі дәл тауып орнына қоя бермейді. Абайдың текстологиясына қатысты мәселелердің әлі де дұрыс шешілмей келе жатуының негізгі себептерінің бірі осында. Не қадымша емес, не қазақша емес «жалаңқая», «сұм құрбәт», «сым қыр бат» сияқты сөздердің орын алуы сондай жаңсақтықтардан туындаған.
Ал, Шериаздан Марсеков пен Хаткер-кәтіптің қолжазбаларында мұндай жаңылтпаштар жоқ. Бірден: «Сонан бері рақымсыз көп жыл өтті, Орақ келер, орылар мезгіл жетті», – деп еш жаңылыссыз және күмән-күдіксіз судыратып оқи бересіз. Өйткені, біріншіден, екі хатшы-кәтіп те 1909 жылғы жинақ пен Мүрсейіттің қолжазбасындағы әріптерді де, шағатайшаны да, жәдит-татаршаны да, ортақ тілдің орфографиясы мен сөздің мазмұнын да, ең бастысы Абайдың өлеңдерінің түпнұсқадағы үлгісін де еркін меңгерген. Бұл қолжазбаны сауат ашу үйірмелеріне қатысушы ересектермен бірге мектептердегі шәкірттер де оқитын болғандықтан да, барынша ықтиятты әрі түсінікті көшіруге ұмтылған. Абайдың өлеңдерін қазақшаға көшіріп түсірулеріндегі басты мақсат та, міндет те сол болса керек.
Біз, бес нұсқаны: 1909 жылғы жинақты, Мүрсейіттің, Ш.Марсековтің, Хаткер-кәтіптің қолжазбаларын және 1961 және 1995 жылғы жинақтарды салыстыра отырып оқығанда, кәтіптердің жазбаларына жиі жүгінуге тура келді. Соның ішінде, абайтанушылардың барлық толқыны оқи алмаған бірнеше мәтінді сондай бір шеберлікпен әрі орнықты, әрі мағыналы түрде ажыратып жазған Хаткер-кәтіптің қолжазбасының маңызы ерекше. Демек, бұл Хаткер-кәтіп Абай заманының, Абай шығармаларының тілін жақсы меңгерген. Сол бір екі-үш мәтіндік жаңалығы үшін де, оқымысты Хаткер-кәтіптің қолжазбасы жәдігерлік құндылыққа ие болатыны сөзсіз. Сондай мүмкіндікке қолымызды жеткізгені үшін де, Аманжан Жақып марқұмды алла разы болсын деп ілтипатпен еске аламыз.

ІІ БӨЛІМ: «ҚАБЫЛ КӨРСЕ СӨЗІМДІ, КІМ ТАНЫСА – СОЛ АЛСЫН…»
(Мәтіндік айырмашылықтарды жүйелеу және талдау)

Ал, енді, қолжазбалар мен басылымдық жинақтардың арасындағы мәтіндік-мағыналық айырмашылықтарға келетін болсақ, мұның өзі түбегейлі әрі тиянақты түрде дербес зерттеуді қажет ететін күрделі тақырып екені анық байқалды. Бұл ретте, текстологиялық-мәтіндік ғылыми салыстырмалы әдіс-тәсілдермен ғана шектеліп қалмай, әдеби-теориялық, кей тұстарда тарихи талдаулар мен салыстырмалы талдау тәсілдерін де пайдалану қажеттігі туындайды.
Өйткені, кей сөздер мен ұғымдардың мағынасын ғана ажыратып қоймай: олардың қайсы нұсқасын Абайдың шығармаларында қалдыру керек? – деген мәселе туралы шешім қабылдау аса жауапкершілікті талап етеді. Бұл орайда: Абай поэзиясының көркемдік жүйесі мен сөздік қоры, жазу мәнері, бейнелеу тәсілі, көркем ойдың астары, өлеңнің жазылу тарихы, лирикалық кейіпкер мен өмірлік кейіпкердің арасындағы көрінбейтін жік, мекзеу мен емеуірін сөздердің астары, жалпы, сол бейнеленіп отырған құбылыстың танымдық, философиялық, діни танымдық сыпаттары мен мағынасы сияқты толып жатқан ілімдік және көркем танымдық мәселелерді қамти қарастырудың қажетті туады. Онсыз, Абайдың текстологиясын қозғаудың өзі жалаңқаялыққа әкеледі, ғылыми мағынасын жояды, яғни, бұл арада «мен білемінге» орын жоқ.
Осы ретте, біз басты назарға Шериаздан Марсековтің қолжазбасын ала отырып, сондағы мәтіндерді – 1909 жылғы жинақтағы, сол 1909 жылғы жинақты қазақ жазу үлгісіне түсірген Хаткер-кәтіптің қолжазбасындағы және 1961, 1995 жылғы Абайдың басылым көрген жинақтарындағы мәтіндермен салыстырдық. Әрине, әр нұсқаның өзіндік ерекшелігі бар. Бұл екі қолжазбаны да кәдімгі сыдырта қотарылған көшірменің қатарына жатқызуға болмайды. Олар Абайдың поэзиясын терең түсінген және соны түсіне отырып, ойлы қаламмен қағаз бетіне түсірген.
Біз, сол нұсқалардың арасындағы айырмашылықтарды көрсете отырып, оған салыстырмалы талдау жасап, қайсы нұсқадағы мәтін Абайдың ойын барынша ашуға мүмкіндік береді – деген мәселеге жауап беруге ұмтылдық.
Сол мақсаттың орындалуы барысында, өзіміздің қал-қадерімізше, әуелі мәтіндік-мағыналық айырмашылықтарды бір жүйеге келтіріп, бір жүлгеге түсірдік. Оларды ықтиятты түрде тақырыпқа бөліп, мәтіндік-текстологиялық тұрғыдан талдау жасадық. Әрине, барлық айырмашылықтарға ондай жан-жақты талдау жасауды басылымның көлемі көтермейтін болғандықтан да, салыстырмалы мәтіндерді дербес бөлім ретінде ұсынуды лайық санадық. Үшінші бөлімде, әр түрлі нұсқалардағы байқалған өзгешеліктерді – сөздерді салыстыра көрсетумен ғана шектелдік. Олардың мәтіндік-текстологиялық ерекшеліктері мен оның мазмұн-астарына қысқаша ғана емеуірін білдірілді.
Ал, Хаткер-кәтіптің қолжазбасы Абайдың1909 жылы шыққан жинағының тікелей көшірмесі болғандықтан да, оған мұндай ғылыми-мәтіндік талдаудың қажеттігі жоқ деп есептедік те, жеке салыстырмалы тәсілмен шектелдік. Сондықтан да, Хаткер-кәтіптің қолжазбасындағы мәтіндік-текстологиялық салыстырулар дербес бөлім ретінде берілді.
Сонымен…

1.«ӘР СӨЗІНЕ ҚАРАСЫН…»
(Жекелеген сөздердің мағыналас не реңк-астары өзге сөзбен ауысып қолданылуы)

Бірінші мәтіндік-мағыналық жүлгеге: жекелеген сөздердің басқа мағыналас сөзбен және мағынасы, не реңк-астары өзге сөзбен ауысып қолданылған мәтіндер жатады.
Мұндай айырмашылық тек ауызекі айтылатын шығармаларда ғана кездеспейді, канондық басылымдары әбден қалыптасқан Гете мен Пушкиннің шығармаларынан да ұшырасады. Өйткені, мұндай ауыспалы мағынадағы сөздердің орын ауысуы көркем шығарманың өз бойынан туындайтын ерекшелік ретінде есептеледі.
Мысалы, «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» атты өлеңнің екінші жолы Ш.Марсековтің қолжазбасында: Тағдыр жоқ өткен адам қайта келмек – деп жазылған. Ал, 1961, 1968,1995 жылғы жинақтарда: Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек, – деп берілген.
Әрине, «адам» мен «өмір» екі сөз. Синоним емес. Бірақ, өлең жолдарындағы қолданысы бойынша қарастырғанда, мағыналық-образдық тұрғыдан синоним, дәлірек айтсақ, шендес сөздер болып табылады. Поэзияның бір ерекшелігі де осындай мағыналық шендестірулер мен емеуіріндерде екені сөз түсінетін адамға айтпаса да «түсінікті». Өйткені, бұл арадағы өлеңнің өзегі – адам өмірінің қайта айналып келмейтіндігі, мына дүниенің жалғандығы мен өтпелілігі туралы жазмышқа қарата құрылған. Егерде, әңгіме: «Өткен адам» дегенде Абай – дүниеден өткен адамды айтып отыр ма, жоқ, жалпы өткен өмірді айтып отыр ма? – деген сұрақтың төңірегінде болса, онда бұл мәселе – басқаша, шығармашылық психология мен көркем пайымдауға қатысты ғылыми-теориялық сыпат алады. Ол – бұл басылымның міндетінен тыс, тоқсан түрлі толғауы бар, шешілуі ұзаққа кететін (егер шешілуі мүмкін болса) дербес мәселе. Ал, мына арада «адам» мен «өмірдің» өмірі – жазмыштың жазуына, яғни, лаухулмаһфуздың тақтасындағы тағдырға телінген. Тағы бір мысал:
Ш.Марсековтің қолжазбасындағы «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман» атты өлеңнің бір жолы (бұдан былай қолданыс ретіне орай Ш.М. деп алынады):
«Жанын сатқан мал үшін антұрғанның» – деп;
1961,1968, 1995 жылғы жинақтарда (бұдан былай «Жинақтарда» деп алынады):
«Арын сатқан мал үшін антұрғанның», – деп жазылған.
Бұл сөздердің де емеуіріндік мағынасы мен әсері шендес. Алайда, Абайға тереңдеп барып, жан мен ар мәселесін және оның пәлсафалық астарын тарата талдайтын болсақ, онда, «Жаным – арымның садағасы» дейтін қазақ үшін: арын сатқан – антұрған ба, жоқ, жанын сатқан – антұрған ба? Ар – бар адамзатқа ортақ қасиет, ал, жан – өзінің жеке меншігі емес пе? Өзін құрбандыққа шалып отырса, онда соған мәжбүр ететіндей өмірлік бір мұқтаждық болуы мүмкін-ғой. Абай соның қайсысын мекзеп отыр бұл арада. Біз қай сөзіне жүгінеміз – деген уәжге лаж табу керек болады. Ал бұл – кепілдік бере айтатын жауап емес.
Міне, текстологиялық салыстыру мен талдаудың қажеттігі осыдан келіп туындайды. Ол үшін сөз басындағы мәтінтану іліміне қойылатын талаптарды орындап барып, ұсыныс (иә, ұсыныс, үкім емес, өйткені, шығармашылық түйсікке үкім жүрмейді), пікір білдіру керек. Демек, сөздердің орынының ауысып қолданғанында тұрған онша жаңсақтық жоқ сияқты көрінгенімен де, Абайға абайлап бару керек болады. Даналардың «жұмбағы» да сонда. Біздің ескі қолжазбаларға көз отын тауысып шұқшиуымыздың басты себебі де сонда, ойлы оқырманның назарын аударуда жатыр. Мұндай сөздер екі қолжазбада да баршылық.
Ш.М: (Байлар жүр жиған малын қорғалатып): Қорғаласа «Қорықты» деп қоймаған соң, Шаптырады қалаға бай да ант етіп. – Жинақтарда: Қорғаланса «Қорықты» деп қоймаған соң, Шаптырады қалаға бай да аңдатып.
Бір қарағанда, «қорғаласа» мен «қорғалансаның» мағынасы аңысты болғанымен, «қорғаланса» деген сөзде: бай өзін-өзі және байлығын қорғайды деген жекелік сыпат беріліп тұрғаны анық. Ал, бай қалаға нені «аңдатып» шабарман жібереді? Белгісіз. Керісінше, қалайда есемді қайырамын деп, ол да ант беріп, шапқыншы жібергені – нақты қимылды танытады. Бұл ретте, Ш.Марсековтің қолжазбасындағы мәтінге басымдық сыпат берілуі тиіс.
Ш.М. (Әсемпаз болма әр неге): Әсемпоз болма әр неге – Жинақтарда: Әсемпаз болма әр неге.
Бұл арадағы айырмашылық – мағыналық сыпатқа ие емес, тек бір атау мен сөздің жазылуы мен айтылуының арасындағы ғана айырмашылық. Бұл арада, әрине, жинақтардағы мәтіннің сол бойында қалдырылғаны дұрыс. Осы мысалдарды салыстыра келіп, жекелеген сөздер мен тіркестердің басқа сөзбен ауыстырылуын:
а/.Сөздердің – мағыналас сөздермен ауыстырылуы, б/. Сөздердің – мағынасы басқаша емеуірін танытып, өзгеше реңк беретін сөздермен ауыстырылып қолданылуы – деп екі топқа бөліп, олардың әр қайсысына жеке талдау жасай отырып, шешім қабылдаған дұрыс деп ойлаймыз.
а/.Мағыналас сөздерге мысал:
Ш.М (Ішім өлген, сыртым сау): Көп болғанда көресің – Жинақтарда: Топ болғанда көресің; Ш.М. (Бөтен елде бар болса):Әуел сонан естисің – Жинақтарда: Әуел сонан есітесің.
Қай сөз құлаққа жатық. Әрине, «естисің» деген. Ендеше, сол «естисіңді» өз қалпында қалдыру керек.
Ш.М. (Бөтен елде бар болса): Кіржеңдеп жүріп кетеді – Жинақтарда: Кіржеңдеп жүріп кекерді.
Осы, «кекердінің» мағынасы не? Кім түсіндіріп бере алады? Ендеше, ұғынықсы «кекердіні» ұғынықты «кетедімен ауыстырудың» не қиындығы бар. Мұндай мысалдар жиі кездеседі. Ондай мысалдар мәтіндерді салыстыру барысында көрсетіліп отырды.
Ш.М. (Сабырсыз, арсыз…): Үйде жатып қатады – 1909 ж.ж.: Үйде жарап қатады – Жинақтарда: Үйде жаурап қатады.
Үш нұсқадағы үш сөз үш түрлі болғанымен, жалпы мағыналас. Ал, әр сөздің тегін шектеп көрсек, әр қандай сыпат бар. Мысалы, әлгі «антұрғанның» бала-шағасы үйде еш қаракетсіз жатып, аштан қата ма, жоқ, аштықтан жарап (шала тоқ) қата ма, әлде, отын жоқтықтан жаурап, тоңып қата ма? Жалпы, «жаурап» деген сөз Абайдың ауызекі сөйлеу сөздігінің өзінде сирек қолданылса керек. Мүмкін, жоқ та болуы ықтимал.
Ш.М (Сабырсыз, арсыз, еріншек): Ағып жатқан бейне су – Жинақтарда: Ағып тұрса бейне су.
Абай, «әлгі антұрған»: «өтірік пен өсекті, мақтанды» бейне бір ағып жатқан су сияқты еш қымсынбастан, жайбарақат қалпында жымсыта береді – деп тұр ма? Әлде: өтірік пен өсекке, мақтанға «ағын судай ағып тұрса», сонда оны біреу «қу» десе – сол «қу» деген сөзді ат-шапан алғандай мақтаныш етер еді – дей ме? Сондықтан да, «жатқан» мен «тұрса» мағыналас болғанымен де, ішкі мазмұнға келгенде сыпаттары өзгеріп кетеді.
Ш.М.( Ішім өлген, сыртым сау): Кісі алдында кіржеңдеп, Шабан, шардақ, және асау – Жинақтарда: Кісі алдында кірбеңдеп, Шабан, шардақ және шау.
«Кіржеңдеп» пен «кірбеңдеп» деген сөздердің бейнелік әсері әр қандай болғанымен де, мағыналас. Ал, «асау» мен «шау» бір-біріне мүлдем қарама-қайшы ұғымдағы сөздер және олардың мағыналық сыпаты да қарама-қайшы, бірін-бір жоққа шығаратын ұғымдар. Егер, әлгі бүгежектегіш «дос» «шабан, шардақ» болса, онда оның қай жері «асау? «Шардақ» – Жинақтардың түсініктерінде айтылғанындай, тек «дәрменсіз» ғана адам емес, умасын май басқан, шат майының безі өскен, бір енді, талтаңдап жүре алмайтын қортық адам. Ендеше, ол қалай асау болады. Демек, бұл арада, Жинақтардағы «шау» деген сөз өз орынында тұр деп есептейміз.
Ш.М. (Бөтен елде бар болса): Әдебінен тапжылып – Жинақтарда: Әдеппенен тамылжып.
«Әдебінен тапжылу» – әдетінен жаңылу, өзгеру, ал «Әдеппенен тамылжу» – бұл арада езілу, былжырау, жасықтық дегенді білдіреді. Сонда, қайсы мәтіннің мағынасы түпнұсқаға бейім. Екі түсінік те қисынды, бірақ, Абай қайсысын қолдануы мүмкін? О, соны білсек, мұнша азаппта неміз бар еді десеңші.
Ш.М. (Бөтен елде бар болса): Өз тентегін білмейді – Жинақтарда: Өз тентегін көрмейді.
Өз тентегін білмесе, онда айып-шам аз, ал, көріп тұрып «көрмесе», онда аяр адам болғаны.
Ш.М (Қайғы шығар ілімнен): Тарлықта қанша тайқалса – Жинақтарда: Тарлықта қанша тайпалса.
Тарлық көрген адам азып-тозып шайқалады, тайқалады, бірақ, тайпалмайды ғой! Тар заман тайпалуды көтермесе керек. Ендеше, тайпалманың орынын «тайқалсамен» ауыстырған дұрыс.
Ш.М (Қайғы шығар ілімнен): Қазақ тұрмас тұрақтап – Жинақтарда: Қазақ тұрмас тұрықтап.
Менің өз басым: адам бір орынында тұрақтап тұрмайды – дегенді түсінем. Ал, «тұрықтап» тұрмаудың мағынасы мен үшін бұлдыр әрі бұл поэзияның тілі емес. Өйткені, «Өлең деген әр сөздің ұнасымы» (Абай) болса керек.
Ш.М (Қайғы шығар ілімнен): Түзу бол деген кісіге, Төзуге келмес ырықтап – Жинақтарда: Түзу бол деген кісіге, Түзу келмес ырықтап.
Қайсы сөз орынында тұр? «Түзу» ме, төзу» ме? Әлде, «ө» мен «ү» әрпі белгіленбеген кезде қағазға түскен «о» әрпінің әр түрлі оқылуы ма? Абайдың өзі не айтқысы келді? Түзудің сөзін түзу тыңдауға түзу ыңғай бермейді – дегісі келді ме, жоқ, түзудің сөзін соңына дейін шыдап, төзіп тыңдауға ырқы жоқ – дей ме? Бұл да ойға аларлық ауан.
Ш.М (Қайғы шығар ілімнен): Кейбіреуі дүр боп жүр – Кейбіреуі дүрсіп жүр.
Қай сөздің өлеңдік сыпаты басым, соған басымдық беру қажет.
Ш.М (Қайғы шығар ілімнен): Жер тәңірсіп кер маңыз – Жинақтарда: Жер тәңірсіп кер мағыз (?-Т.Ж.).
«Ң» да, «ғ» да ол кездегі жазу үлгісінде жоқ болғандықтан жаңыс оқылған сөз деп түсінемін және ойланбай Ш.Марсековтің сөзін – «кер маңызды» алуды ұсынамын. Өйткені, «мағыздың» мағынасы бұлдыр. Оны жаңсақ оқылған жасанды сөздің қатарына жатқызамын.
Ш.М. (Бір дәурен кемді күнге…): Қызды сүйсең бірді сүй таңдап тауып – 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: Қызды сүйсең бір-ақ сүй таңдап тауып – Жинақтарда: Қызды сүйсең бірді-ақ сүй таңдап тауып.
Мұндағы «Бір-ақ сүйдің» төркіні «бірді-ақ сүй». Ол түсінікті. Ал: «Қызды сүйсең бірді сүй таңдап тауып» дегендегі «бірді сүй» – «таңдап тауыппен» ұнасым тауып тұр.
Ш.М (Жігіттер, ойын арзан…): Ш.М: Біріңнің бірің сөйле, сөзін тосып – Жинақтарда: Біріңнің бірің сөйле, сөзің тосып.
«Сөзін» дұрыс шығар.
Ш.М. (Ғылым таппай мақтанба): Сөзін оқыт және ойла – Жинақтарда: Сөзін оқы және ойла.
Егер, сөз ұстазға қаратылса, онда «оқыт» деген дұрыс. Ал, шәкіртке қаратылса «оқы» лайық.
«Сенбе жұртқа тұрса да қанша мақтап». Ш.М.: Сампылдап сағым қуған бойыңа еп еп? – 1909 ж.ж.: Жұртпен бірге өзің де қоса алдасып, Сампылдап сағым қуған бойыңа еп еп? – 1995 ж.ж.: Жұртпен бірге өзіңді қоса алдасып, Салпылдап сағым қуған бойыңа еп еп?
Бұл арадағы «сампылдап» пен «салпылдап» деген сөздердің түпкі ұғымы екіұдай мағына береді. Адам: Сампылдап сөйлейді, салпылдап жүреді. Бірақ бейнелілік әсер тұрғысынан алғанда образдық кеспірі ұқсас.
Ш.М (Сабырсыз, арсыз, еріншек): Кетер бір күн отыртып – Жинақтарда: Кетер бір күн отырып.
«Отыртып» – алдап кетеді, – деген сөз екені түсінікті. Ал, «отырып кетеді» деген не мағына береді? Қайда, неге «отырып» кетеді? Оның үстіне алдындағы «құтыртып» деген сөздің ұйқасы «отыртып» емес пе.
Ш.М. (Ғылым таппай мақтанба): Надандарға бой бермей – Жинақтарда: Надандарға бой берме.
Бұл жолдың жалғасы: «Шын сөзбенен өлсеңіз». Бұл арада, «надандарға бой бермей, шын сөзбенен өмір сүріңіз» деп тұр. Егерде: «надандарға бой берме» деп бұйрық райда айтып тұрса, онда «шын сөзбен өл» деп үкім шығарған болып шығады. Ал, ғылым іздеген шәкіртке өлім үкімін айтпаса керек-ті Абай.
Ш.М (Сабырсыз, арсыз, еріншек): Ауқаты бар адамды, Қайырсыз ит деп жаттайды – 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: Ауқаты бар туғанды, «Қайырсыз ед» – деп жанттайды – Жинақтарда: Ауқаты бар туғанды, Қайырсыз ит деп жаттайды.
Бұл үш мысалдың ішінде, біздің ырқымыз 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасындағы ойлы көшірмеге қарай бейім тартады. Себебі, «ауқатты адамның» бәрін «ит» дей ме, жоқ, өзіне тиесілі, алыс-берісі бар «туғанды» ғана «ит» деп отыр ма? Егер «туғаны» болса: «Қайырсыз ед» дегені әлдеқайда үйлесіп, сол туғанына тән жағымсыз мінезді айтып, «жанттауы», яғни, «янаттауы», жамандауы барынша орынды емес пе? Ал, «Жаттайды» деген сөздің мағынасы не? Нені жаттайды? «Ит» деген сөзді ме? Қисынға келмейді.
Ш.М. (Ғылым таппай мақтанба): Кәпір болдың демес қой – Жинақтарда: Күпір болдың демес қой.
«Кәпір» мен «күпір» бір мағыналас сөз емес. Ешқандай құдайға сенбейтін құдайсыздарды «кәпір» дейді. Ал, «күпір» деп діннен шыққанды, дін бұзғанды айтады. Кәпір – дінсіздігі үшін ғана жазғырылады, жазаланбайды. Ал, күпір – дін бұзғаны үшін ең ауыр жазаға тартылады. Бұл арада осы ұғымдарды екшеп барып, бір сөзді таңдаған дұрыс. Абайдың:
Әр сөзіме қарасын…
Іштегі дертім қозғалсын!, –
дегендегі емеуіріні осыны аңғартса керек.
Қолжазбалар мен жинақтардың арасындағы мұндай мәтіндік айырмашылықтар салыстырылып көрсетілді. Енді, солардың мағыналық астары мен емеуірінін салыстыра талдап, бір шешімге келу керек. Оған, Абай шығармаларының терминологиясы жөніндегі арнайы комиссия ғана үкім айта алады. Біздің айтарымыз, жоғарыдағы дәйек ретінде берілген мысалдардан басқа, салыстыруларда көрсетілген реңк пен астары өзгеше сөздер мен ұғымдарға ерекше шетін көзқараспен, сақтықпен қараған жөн.

2. «БІР СӨЗДІ БІР СӨЗІНЕ ҚИЫСТЫРАР…»
(Жалғаулар мен шылаулардың және жұрнақтардың арасындағы мағыналық айырмашылықтар)

Екінші мәтіндік-мағыналық жүлгеге: қолжазбалар мен жинақтардағы жекеле­ген сөздерге қосылған мағынаны өзгертетін немесе өзгертпейтін жалғау­лар мен шылаулардың және жұрнақтардың арасындағы айырмашылықтар – жатады.
Өйткені, үстірт қарағанда, соншама елеусіз болып көрінгенімен, бұл жалғау, жұрнақ, шылаудың өзі мәтінтанудағы ең шетін ғылыми мәселенің бірі болып табылады. Өйткені, поэзияның басты қуат-әсері – оның астарлы ойы мен емеуірінінде. Сол астар мен емеуірінді кім қалай түсінеді, қандай әсер алады, ол қандай ойға тамызық болады, қиялын қайда жетелейді, міне, поэзияның тылсымы соған тікелей байланысты. Сондықтан да, Абайдың өз сөзімен айтсақ: «Бір сөзді бір сөзге қиыстыратын» осы жалғау мен жұрнақтарға немкетті қарауға болмайды.
Ал Абай поэзиясы үшін оның өлеңдеріндегі әр тыныс белгісінің өзінің шешуші маңызы бар. Себебі, Абайдың кітабі жарияланған тұста (1909), қолжазбалар көшірілген кезде, үтір, сызықша, тырнақша, тасымал, төл сөз, төлеу сөз, жалғау мен шылау, жұрнақ, шақ (өткен шақ, осы шақ, келер шақ) пен жақ (бірінші жақ, екінші жақ, үшінші жақ) мәселесі жазу үлгісінде жоқ болатын. Мұндай грамматикалық белгілер кейіннен, Ахмет Байтұрсыновтың «Оқу құралынан» кейін, ал тұтастай алғанда, толықтай ережеге бағыну талабы отызыншы жылдарда ғана жолға қойылды. Тіпті, қазірдің өзінде абайтанушылардың арасында сызықшаны қай сөзден кейін қою керек деген мәселе, кейбір абайтанушылар мен әуесқой абайтаншылардың шеке тамырын бадырайтып жүрген мәселе. Ал, тікелей жүгінетіндей өзінің қолжазбасы сақталмаған, тек қазақ грамматикасының ережелеріне сүйенбеген қырым-татар жазуы үлгісіндегі жинақ пен көшірме қолжазбаларға сүйеніп жарияланып келген Абай шығармаларының текстологиясы мәселесіне келгенде, болмашының өзі бота-тайлақтай болып шыға келеді.
Сондықтан да, Ш.Марсеков пен Хаткер-кәтіптің қолжазбаларын 1909 жылғы жинақпен және кейінгі басылымдардағы мәтіндермен салыстырғанда байқалған (Мысалы: ы-і, да-де, ып-іп, бай-дай, қан-кен, та-те, ым-ім, ның-нің сияқты т.б. толып жатқан) септік жалғауларының, олардың кейде теңеу мен жұрнаққа, шылауға ауысқан кездеріндегі әкелетін мағыналық өзгерістерінің өзі, кәдімгідей күрмеуі қиын ғылыми мәселеге айналып кететіні анық аңғарылды. Тіпті, «бір өлеңнің тарихы» әдеби талдау тәсілін қолдану арқылы олардың нақты мағынасын ашу қажеттігі де туындайды. Мұндай оқшау сөздердің көптігі сондай, осы бағыттағы ғылыми-талдау, түпкі мағынаны анықтау барысындағы пайымдау кезінде сол айырмашылықтардың өзін екі топқа бөліп талдауға тура келді.
Шартты түрде бөлінген бірінші топтағы мәселе мынадан туындайды: а/.Көркем сөздің көркемдік ерекшелігі мен талабына орай, сөздің, сол арқылы бүкіл өлеңнің ауанын өзгертіп жіберетін жалғаулар мен жұрнақтар және шылау сөздер, сондай-ақ, шақ пен жақтың поэзияда ерекше мәнге ие болатын ерекшелігі. Ал, астары терең Абай өлеңдері үшін мұның орыны, тіпті де, маңызды. Оны ажырата ұғынбасаң, өлеңнің түпкі мағынасын мүлдем басқаша түсінуің мүмкін. Тіпті, мүлдем жат мағыналық кеңістікке ауысып кетуің де ықтимал. Мысалы:
Ш.М. (Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек): Бір-екі жол болса, ондай іспен, «Жаратқан құдай сүйіп осы» демек – 1909 жылғы жинақтың, яғни, Хаткер-кәтіптің көшірмесі мен Жинақтарда: Бір-екі жолы болған кісі көрсе, «Құдай сүйіп жаратқан осы» демек.
Бұл арада өлең жолдарындағы «жол» деген сөзге «ы» тәуелді септік жалғауының қосылып, «жолы» деп жазылуы – сөздің мағынасын мүлдем өзгертіп тұр. Ш.Марсековтің қолжазбасында: бір-екі рет жол болса, сол істі, яғни, сол жолды құдай жолы деп түсінеді – деген емеуірін бар. Ал, 1909 жылғы жинақтың көшірмесінде бұл сөз: жолы болған бір-екі кісіні көрсе, сол адамды құдай сүйген адам деп таниды – деген нақты мағына береді. Бірінде – жалпы жол, «құдай жолы», екіншісінде нақты адам туралы мекзеледі. Қайсысы дұрыс? Біз үшін, жадымызда жатталып қалған екінші нұсқа жанымызға жақын әрі түсінікті. Ал, шын мәнінде, Абай «бір-екі рет жолы болып», істің сәті келіп қалған, бірақ түбі сенімсіз, күмәнді жолды айтып, содан сақтандырып отырған жоқ па екен? Бұл – түбі қайырсыз іске бастап апаратын қайырымсыз жол, сондықтан оған дәнікпе – деген ескертуі емес пе екен? Көңілімізде: өзге – өзге, осы қолжазбаға негіз боп, тікелей көшіріліп отырған Шәкерімнің қолжазбасына себепсізден-себепсіз жазылып қалмаса керек – деген қылау да бар. Әрине, мұның таңдауын арнайы мәтіндік-текстологиялық комиссия мен абайтанушылар шешетін шетін және теориялық мәселе. Біз соған арқау болатын дәйектердің бірнешеуін ғана келтіреміз. Ал, толық мысалдар қолжазбалардың салыстырылып берілген арнайы мәтіндік нұсқаларында көрсетілді.
Ш.М: Ит қорлық неме екен сүйткен күні – Жинақтарда: Ит қорлық немене екен сүйткен күні.
Бірінші мәтінде: «итқорлық неме», яғни, итқорлыққа жаратылған неме екен – деген нақты адамға қаратылған өкінішті аяу сезімі бар. Екінші мәтінде: мұндай ит қорлықпен күнін өткізуге неменеге әуес болды екен – деген ызаға жуық нала мағына бар. Әуелгісінде, сөз – адамның жеке өзіне, кейінгісінде – оның әрекетіне қаратылып отыр. Сонда, Абай, адамның өзіне аяушылық баға беріп отыр ма, жоқ, оның «итқорлықпен» өткізген әрекетіне өкініп отыр ма? Бұған текстологиялық талдау жеткіліксіз, «Бір өлеңнің тарихы» атты талдау-әдісін қолдана отырып, өлеңдегі осы жолды Абайдың кімге, қалай, неге, қандай себеппен арнағанын дәйектеу керек. Ондай талдаудың бір жорасы кейінірек келтіріледі.
Ш.М: Ант ішкен, күнде берген жаны құрсын – 1909 жылғы жинақтың көшірмесінде және Жинақтарда: Ант ішіп, күнде берген жаны құрсын.
Иә, бұл арада өлеңнің жалпы мағынасы, буыны, ырғағы өзгеріп тұрған жоқ. Ауызекі тілде айтқанда, оқығанда, тіпті, байқалмайды. Ал, енді сөздің емеуірініне келсек, онда, «ант ішкен» деген тіркес өткен шақпен, «ант ішіп» деген тіркес айнымалы осы шақпен айтылып тұрғаны анық байқалады. Сонымен қатар, Ш.М. нұсқасындағы «ант ішкен» тіркесі «күнде берген» деген тіркеспен «кен», «ген» жалғауы арқылы өзара үндесіп тұр, яғни, ой желісі бір ыңғайда баяндалған. Демек, антты бір рет қабылдап, сол берген антын орындау үшін күн сайын «жанын беріп», берген анты үшін жанын күнде саудалап отыр, саудаға түскен ондай сатымсақ жанның жалдамалы жаны құрсын – деген емеуірін танытады. Мұны, басқаны қайдам, көшірменің түпкі иесі, ар мен жан, ант туралы философиялық тұрғыдан тәпсір жазған қажы Шәкерім, әр сөздің софылық астарын талдап, талғаммен қолданған ақын Шәкерім білсе керек. Сондықтан да, бірге емес, көпке бағышталған бұл тіркестің өткен шақта қолданылуы кездейсоқтық емес деп ойлаймыз. Ол адам «ант ішкен», ал ант бір-ақ рет беріледі, адам күнде «ант ішпейді».
Ал, нақты жеке адамға арналған екінші мысалдың ұзына мазмұны бойынша – емеуірінге алып отырған кейіпкер «күнде ант ішіп», «күнде жанын береді». Бұл – канондық исламият іліміне қарсы қисын, яғни, ол адам – күфір, демек, дінбұзған. Бұл – мүһмин үшін ең ауыр күнә. Күфірліктен – кәпірлік жеңіл. «Ант ішкен» адам мен «күнде ан ішіп жанын сатқан» күфірдің арасындағы айырмашылықты ажырата алатындай Абайдың кәміл қабілеті болған және бұл өлеңді, «бірге емес» – бір адамға емес, көпке – «алыс, жақын қазаққа» (Абай) арнаған. Ал, енді қай нұсқаны қабылдау керек, әлде, осындай түсінікпен оқырманға ұсынған дұрыс па, ол арасын үкімі иелері шешсін.
Мұндай екіұшты ойға қалдыратын мәтіндік айырмашылықтар Ш.М-тің қолжазбасында біршама. Мысалы:
Ш.М. (Әсемпаз болма әр неге): Кетігін тап, бар қалан – Жинақтарда: Кетігін тап та бар қалан.
Әрине, бұл арада буын мен ырғақ жағынан алғанда Жинақтардағы үлгі дұрыс.
Енді, осыдан келіп туындайтын екінші мәселе, жеке сөздерге қосылған жақтық (бірінші, екінші, үшінші жақ) септік жалғауларына да ерекше мән беру керек екендігі. Талдау барысында байқалғанындай, мұның өзі, тіпті, тек қана бір жақтық жалғау арқылы Абайдың мұқым тауқыметін ашып беретіндей шешуші маңызға ие болып шығатын жағдайлар бар екен.
Мысалы: Ш.М. (Бөтен елде бар болса): Алдайым деп жауыңа – Жинақтарда: Алдайды деп жауыңа.
«Алдайым» дұрыс па, «Алдайды» деген дұрыс па? Қайсысын негізгі басылымда қалдырған жөн? Сыдыртып оқыған адамға мұның пәлендей маңызы шамалы, айырмашылығы, тіпті, байқалмайды. Ал, Абайдың әр сөзі мен оның астарын зерделеген адам, оның «кемшілігін әр жерден көріп» қалады. Бұл арадағы мәселе – түпмәтінде. «Бір өлеңнің тарихы» әдіс-тәсілнемесіндегі шығарманың идеясына, көркемдігіне, тарихилығына қатысты талаптардың барлығын ысырып тастап, тек өмірбаяндық шарттарға жауап беріп көрейікші. Шығарма кімге арналған? Өлең – Көжекбайға араналған. Сөздің мағыналық мәтіні кімге арналған? Сөз де сол Көжекбайдың өзіне арналған: Сенің «бөтен елдегі ежеттісің, сыйласың, сыбырласың, сырласың, қимасың» басыңа күн түскенде неге сені ойламайды. Мені досыңмын деп жүріп, сырымды жауыма неге ашып бересің. Құдайдан қорықпай иманның жүзін неге тоздырасың, – деп тікелей соған қаратыла айтылған.
Мәтіннің арасында назарды одан аударып әкететіндей саңлау бар ма? Бар. Дәл солай «сен» деп айтылып келеді де, кенет сөздің мәтіні: «Алдайды деп жауыңа, Ел тарттырмай бауырыңа» – деп, «жау жаққа», яғни, үшінші жаққа ауысып кетеді, яғни, ел жиғызбай, «көрінгенді азғырып», жүрген Көжекбайға емес, лирикалық кейіпкердің жауына қаратыла айтылады. Ал, Ш.Марсековтің мәтінінде ақынның «сені» өзгермейді, әлгі менің (Абайдың) досым боп жүрген сен маған (Абайға): «Алдайым» деп жауыңа, яғни, менің жауымды алдаймын деп, менің өз елімді бауырыма жиғызбай жүргенің не сенің, демек, сенің жауың – мына мен екенмін ғой, «алдайым» деп маған айтқаның – мені алдағаның емес пе. Сен: менің жауымды алдаймын деп, менің өзімді алдап, иманның бетін тоздырып жүргенің не?, – деген мағына береді.
Сонда, бұл сөзді қалай түсінеміз және қалай жұртқа түсіндіреміз? Абай, әлгі «ежеттесіңді» – жауыңды сен алдайын деп тұрған жоқсың, сен менің өзімді алдап тұрсың – деп тұрған жоқ па екен? Егер де, өлеңнің мағынасы солай болса, онда абайтанушылардың айтып жүргеніндей, Көжекбай жинақы образ емес болып шығады ғой. Демек, бұл: Абай – Көжекбай арқылы ойды дамытып отырған жоқ, керісінше, сол Көжекбайдың барлық сұрқиялығын санамалап кеп, Көжекбайдың өзін әшкерелей табалап отыр – деген сөз.
Ал, енді Көжекбай жинақы бейне емес, жеке адам, бұл сөзді Абай ақын ретінде емес, Абайдың өзі жеке адам ретінде ойын өлеңмен жеткізіп отыр –дейтіндей өмірлік дерек бар ма? Абайға қарсы шығатындай, осыншама кінәға, табаға қалатындай Көжекбайдың өзі кім және ол қай жақыны? Сол Көжекбайды ағайын-туысқа, тіпті, Абайдың өзіне «алдайым» деген сөзді айтқызып қойып, ашық арандатып жүрген «ежеттесі» кім? Осыған жауап тапсақ, «алдайым» мен «алдайдының» айырмашылығы ашылады. Сонымен, Көжекбай кім? Бұл Көжекбай, содан бір жыл бұрын Абайдың өзі:
Жамантайдың баласы Көжек деген,
Әркімге өсек тасып безектеген.
Досын келіп досына жамандайды,
Шіркінде ес болсайшы сезед деген,–
деп мінегендегі Көжек – осы Көжекбай.
Тек мен бұл өлеңнің екінші жолын шалдардың ауызынан естіген «құлақ молдалық» күйімдегі: «Екі үйдің ортасына безектеген» – деген мәтінмен айтамын. Әрине, оны үлгі ретінде ұсынып отырғамын жоқ. Бірақ, Көжекбайдың әркімге емес, екі үйдің арасына безектеп жүріп өсек тасығанын дәлелдейтін дәйек бар. Сөзді ұзақ бұйдаламай Тұрағұл Абайұлының естелігіне жүгінемін. Ол – «әркімге емес, өсек тасып жүрген «екі үйінің» өзі – қайсы екі үй? Дегенге Тұрағұл Абайұлы Құнанбаев өзінің «Әкем туралы» атты естелігінде былай деп жауап береді:
«Көжекбайдың әкесі Жамантай үлкен қажыға (Құнанбайға) өкіл ата болып, біздің Ұлжан шешемізді өкіл қыз еткен екен. Туысқандары жерге таласып, Жамантайды өлтіргенде, қажы (Құнанбай) құнын келістіріп алып беріп, әкеден жас қалған Көжекбай, Тезекбай, Мақаш деген үш баласын өз баласындай көріп еркелетіп, қанаттыға қақтырмай өсірген екен. Сол Көжекбай ел бұзылғанда, жеңген жақты жақтайтын мінезбен, Құнанбай балаларының жауы жағына шығып, болыс болған Күнтумен құда болған. Біздің жау ағайынымыз Жігітек табындағы Базаралы деген кісі, бізден кетіп, өздеріне еріп жүргенде, былай деп Көжекбайды боқтапты: «Кімнің жүгі биік болса, соған қарғып шығатын мысық келді, енеңді ұрайын», – деп. Оның үстіне сол Көжекбай, 1885 жылы Құнанбай өлгенде: «Қажының басқа балалары жабдық әкелмеді, болыспады», – деп Абайға оның бауырларын шағыстырмақ болған. «Көжекбайға» деген өлеңнің айтылу себебі осылар» (1995 жылғы басылым, 1 том, 267 б.).
Демек, бұл өлең Көжекбайдың «әркімге өсек тасып жүрген» кезінде емес, Абай мен Абайдың аға-бауырының арасында, яғни, «екі үйдің ортасында безектеп жүріп, «досын келіп – досына жамандап» жүрген кезінде, яғни, Абайға – Тәкежанды, Тәкежанға – Абайды, Ысқақты – Оспанға, бәрін жиып қайтадан Абайға жамандап жүрген кезінде шыққан.
Ал, араға бір жыл салып барып Көжекбайға тағы да неге: «Бөтен елде бар болса, ежеттесің, сыйласың, сыбырласың», онда менде нең бар, – деп күйініп өлең шығарып отыр? Бұған академиялық басылымда: «Бөтен елде бар болса, ежеттесің, сыйласың» деген өлең «Көжекбайға» деп басылып келеді. Оған себеп: «Сабырсыз, арсыз, еріншекті» жазып болып, оқып бергенде, Абайдың қасында болып, атын ерттеп беріп жүретін жолдасы Қарасақау деген (шын аты Құсайын): «Көжекбай қалды ғой», – деген екен. Сол сөз қамшы болып, «Бөтен елде бар болса» деген өлеңін Көжекбайға арнапты» – дейді Тұрағұл берген мағлұматта. Бұл өлеңді Мұхтар Әуезов талдай келіп: «Ел ішіндегі атқамінер, бүліктің атын «Көжекбай» деп атап тұрып, соның бар мінезін, іс-әрекет, қимыл-құбылысындағы бейнесін сыпаттап» бергеніне назар аударады. «Ақын бір Көжекбай емес, көп Көжекбайдың психологиясынан жиынтық бейне жасаған», – деп түсініктеме берілген.
Иә, Көжекбайдың бейнесі – типтік бейне. Дейік. Бірақ, өлең, бәрібір, Көжекбайдың жеке өзіне арналған және Абай оның барлық «жат мінезін» бетіне баса табалап тұрып айтқан. Айтқызып отырған Көжекбайдың өзі, яғни, Базаралыша айтсақ, оның «кімнің жүгі биік болса, соған қарғып шығатын мысық» мінезі. Ендеше, «алдаймын» дегенмен «алдайды» дегеннің арасында үлкен мағыналық парық бар болып шықты ғой және парық болғанда қандай парық десеңші!
Еске сала кетейін. Бұл жылдары, яғни, 1884-1888 жылдардың арасында Абай өзінің өмірінде бұрын көрмеген қияметтік қиянаттар мен иянаттарды көрді. Алты ай Семей қаласында «мырзақамақта» (үй тұтқынында) отырды, жер аударылуға үкім шығарыла жаздады. Ал, сол жан алып, жан берген аумалы тұста, «жеңген жақтың жүгіне кезек шығып жүрген» адам – Құнанбай мен Абайдан туған бауырындай жақсылық көрген Көжекбай болатын. Ендеше, Шериаздан Марсековтің нұсқасындағы: «Алдаймын» деп жауыңа (Күнту мен Базаралыға деп ашық айтайықшы), Абайдың бауырына ел тарттырмай-жинатпай, тіпті, Абайдың өз бауырын өзінің бауырына «тартқызбай», оларды «азғырып жүрген» кім? Күнту ма, Базаралы ма? Жоқ. «Пәленшені – «Ұрам» деп, түгеншені – «Қырам» деп, Таршылықта тайраңдап, Кеңшілікте ойрандап», «жауыңды алдайым» деп жүрген Көжекбай! Абайдың өзі: «Сондай кесел туысқан, Қай жерінен болады, Көңілге медеу, ол тыныс?», – деп түңілген Көжекбай Жамантайұлы.
Ендеше, бұдан кейінгі жинақтарда «алдайды» дегеннің орынына «Алдайым» деген сөз жазылуы керек. Міне, бір буынды «ым» мен «ды» жалғауының арасында қандай тағдыр тауқыметі жатыр. Қанша алшақтатып, «ды» деп сөзді үшінші жаққа аударғанмен де, оның мағынасы айналып келіп «ым» деп Көжекбайды табады және оның Абайдың жеке басына жасаған қиянатын әшкерелеп береді.
Сөз ретіне кірікпесе де, әділдік үшін айта кетейік. Сол Көжекбайдың артында, отызыншы жылдары жер аударылып, тек тоқсаныншы жылдары Бішкектен Алматыға көшіп келген Лазо сияқты қарапайым, ер көңілді ұрпақтар қалды. Бар оқиғаны жасырмай айтып, Құнанбай мен Абайды «Әкелерім» деп жылап отырып еске алушы еді. Мен риза болғандықтан да: «Құнанбай мен Абайдың соңында қалған еркеккіндік ұлдың бірі сенсің!» – деуші едім жұбатып. Елге барып, ағайындарымен табысып, Алматыда бес-алты жыл тұрып барып дүниеден озды. Тағдырдың табасы мен талайы деген сол.
Міне, елеусіз күйде ескерусіз қалдыра беруге болатын, өлеңнің мерзімін өткен, осы, келер шаққа ауыстырып жіберетін бір сөздің соңындағы тәуелді-тәуелсіз септік жалғаулары мен шылаудың астарында, осындай, қияметтік қиянат пен талмауытты тағдыр жатыр. Сондықтан да, Абай «алдайым» деп қара сөздің заңдылықтарын білмей жазған жоқ. Ал, сол өлеңді көшірген, сол аласапыранның ішінде жүрген, Көжекбайдың безектеп жүрген үйінің бірінің шаңырақ иесі Шәкерім де, Абайдың сөзімен айтсақ, «мұны білмей жазған жоқ» және өзі де ақын Шәкерім «алдаймын» мен «алдайдының» арасындағы жоғарыда аталған парықтарды өз басынан кешіргендіктенде, «алдаймын» деп көшірген.
Қолжазбалар мен Жинақтардың арасындағы осындай мәтіндік саңлаулар кейін келтірілетін мысалдардан да байқалады және сол саңлаурдың арасынан үнемі жел соғып тұрады. Ал, сол тесіктердің бәрін болмаса да, кейбірін, Шәкерімнің қолжазбасының негізінде көшірілген Ш.Марсековтің мына қолжазбасы бітей алады. Сондықтан да, түсінігі қысқа ғана қайырылған жолдар да мәтіндік салыстырулармен қоса кеңіте, тереңдей түсіндіруді қажет етеді. Біз, соған дәйек ретінде бірер өлеңді жеке алып, оларға шолақ түсінік берумен ғана шектелеміз:
Ш.М. (Бай сейілді, бір пейілді): Шашты барын, Берді малын – 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: Шашты барды, Берді малды – Жинақтарда: Шашты малын, Берді барын.
Үш нұсқаның да мағынасы бір. Тек, өлеңнің қай шақта (мына мәтінде өткен шақ пен осы шақ), қай жақта (мәтін бойынша екінші жақ пен үшінші жақ алмасып тұр) айтылғанын (жазылғанын) анықтау керек. Әрине, ол қиын емес. Мысалы: «Танымадық, Жарымадық, Жақсыға бір іргелі. Қолына алып, Пәле салып, Аңдығаны өз елі». Демек, келесі жолдың: «Шашты барын, Берді малын, Боларында жұртына», – деп оқылуы табиғи. Егер: «Шашты барды, Берді малды» болса үшінші жаққа ауысып кетер еді. Ендігі анықталатын сөз: «Шашты барын» ба (Ш.М.), жоқ, «Шашты малын» ба! (Жинақтарда). Мал шашылмайды, «бары», байлығы шашылады. Ал, «малды» береді. Демек, Ш.Марсековтің: «Шашты барын, Берді малын» деген мәтіні мағыналық та, қисындық та үйлесімін тауып тұр. Осыдан барып келесі шумақ мынадай мәтіндік өзгеріске ұшыраған:
Ш.М: Еміренбес, Енді піспес, Ұқсамас іші сыртына – 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: (Бай сейілді, бір пейілді): Еміренбес, Енді піспес, Ұқсамас іші сыртына – Жинақтарда: Еміреніспес, Енді піспес, Ұқсамас еш сыртына.
Мәтіннің мазмұны бойынша: барын, малын алған жұрты байдан теріс қарап кетті. Сондықтан да, ол енді «Еміренбейді», енді бітіспейді, енді «ішіне қулық сақтап, іштегі шын сырын сыртқа шығармай, құр әуре етеді», іші мен сырты ұқсамайды, яғни: «іші сыртына ұқсамайды». Екі жүзді. Ал, Жинақтардағы мәтін осы арада келер шаққа ауысып, олар енді «еміреніспейді» деп, көпше түрге көшіп кетеді және «ұқсамас еш сыртына» дейді. Сыртына не ұқсамайды? Анық емес. Ал, қолжазбаларда «ұқсамас іші сыртына» деп анықтап тұрып айтылып тұр.
«Қайғы шығар ілімнен»: өлең – ақынның өз мінезін өзінің талдауына, содан шығарған ой түйініне, ішкі өкінішін саралауға құрылған, яғни, ішкі зарын сыртқа сөзбен шығарған. «Зар тілін төге келе»: дәулетке ақыл бітпейді, құр кеудеге де дәулет бітпейді. Болымсыз, баянсыз қулықты сауып, емізе берсең «… тойымсыз, Болады балаң жөргекте» дейді Ш.Марсековтің қолжазбасы бойынша. Ал: Жинақтарда: «…тойымсыз, Болды балаң жөргекте» – деп жазылған. Сонда Абай, әлі қулықты еміп үлгермеген жөргектегі балаң тойымсыз болды – деп, үкім шығарып қойып отыр ма? Керісінше, Абай қулықты еміп өскен баланың болашағы қандай болатынын айтып отырғаны анық қой. Еңбегі қатпаған сәбидің келешегін кесіп, үкім шығара қоймаса керек. Ендеше, бұл өзгерілуге тиісті мәтіннің, яғни, септік жалғауының бірі осы: «тойымсыз Болды» емес, «тойымсыз Болады».
Ш.М (Қайғы шығар ілімнен): Кеңшіліктен туған жоқ – Жинақтарда: Кеңшілікте туған жоқ.
Екеуінің мағынасы екі шалғайға тартады. Себебі, «кеңшіліктен», яғни, мол мейірім-қайырымнан туу бір басқа, керісінше, кеңшілікте емес, яғни, кең заманда емес, тар заманда туу бір басқа. Ал, Абай қайсысын мекзеп отыр?
Ш.М (Қайғы шығар ілімнен): Кейбіреуі пірге қол берген – Жинақтарда: Кейбірі пірге қол берген.
Жинақтардағы «кейбірі» ырғақ пен буынға сай келеді. Бірақта Абай, сол пірге қол бергеннің кейбіреуінінің «іші залым сырты абыз», кейбіреуі «қажыға барып жүр» дегенде – абыздардың, қажылардың ішіндегі кейбіреуі ме, жоқ, әлгі «кейбіреуі законшіктердің» ішіндегі «кейбірі» ме? Мұны сөзсіз ажыратып барып, «кейбіреуі» мен «кейбірін» бір ізге түсіру керек. Сонда ғана, «Ел жайын біліп қансаңыз, Айтайын құлақ салсаңыз. Кейбіреуі дүрсіп жүр» – дегеннен кейін, солардың кейбіреуі пірсіп жүр, кейбіреуі законшік, кейбіреуі абыз, кейбіреуі қажы» боп жүр деп бір ырғақпен айтылар еді. Әйтпесе, мына арадағы «кейбіреу» мен «кейбірі» ырғақты кедір-бұдыр етіп тұр. Бұл, енді, көркемдікке қатысты мәселе.
Ш.М (Қайғы шығар ілімнен): Бата оқысаң, жейсің бас – Жинақтарда: Бата оқисың, жейсің бас.
Бұл арада Абай «батаны да саудаға салған «кезбе шалды айтып» отырғаны анық. «Кезбе шалға» Абай: тай-талас кезіндегі партия, жиынды қостап бата оқысаң ғана – «жейсің бас» дей ме, жоқ, «бата оқисың, бас жейсің», қане, шыққан мүйізің? Саған елдің тағдырының не болғанының бәрі бір – дей ме? Осы арада сәл шетіндік бар.
Ш.М (Бойы былғаң…): Малдан, байдан сорлы жоқ – 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: Малды байдан сорлы жоқ.
Әрине, Абай, босқа сойылатын малды сорлы деп тұрған жоқ. Барының қызығын көре алмайтын «малды байдан сорлы жоқ» – деп тұрғаны анық.
Ш.М. (Антпенен тарқайды): Туа да жау емеске – Жинақтарда: Туа жау емеске.
Қайсысы «тілге жеңіл» келеді? «Туа да» деген сөздегі «да» шылауы сөздің мағынасын үстеп тұр. «Да»-ның астарында: әуелдегі дос пейілді адамды өшіктіріп, жауықтыратын сенің өзіңсің – деген дық бар.
1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында (Антпенен тарқайды): Кеңеседі би кешке – Жинақтарда: Кеңесер би кешке (Бұл жол Ш.Марсековте жоқ).
Жалпы өлең мәтіні өткен шақпен үндесе ме, жоқ, келер шақпен үндесе ме? Соны анықтап, шешім қабылдау қиынға соқпайды.
Ш.М. (Антпенен тарқайды): Өзімен жемдеске – 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: Өзіменен жемдеске – Жинақтарда: Өзімен жемдеске.
Біздің ойымызша, Ш.Марсеков пен жинақтардағы «өзімен» деген сөз жинақы айтылатын сияқты.
Реті келгенде айта кетейік, осы жол келесі шумақтағы: «Таласып тарқайды» деген жолдан соң: «Өзімен жемдеске» деп сөз бе сөз қайталанады. Зады, түсініксіз: «Ақшадан төрт-беске» деген тіркесті көшіріп отырған Ш.Марсеков мағынасы түсініксіз тіркесті бойына тоғытпаса керек. Егерде, «ақшадан» деген сөзді «ақшамнан» деп ауыстырса, бәрі де орынына келер еді. Ал, 1909 жылғы жинақтың көшірмесінде «ақшалары» деп жазылған, яғни, бұл арқылы: параға алған ақшалары төрт-беске бөлінді – деген мағынаны аңғартқысы келген сияқты. Сонда да, зорлықпен иген бұл сөз де жалпы мазмұнға сай келмейді. Бұл туралы біз өзіміздің пікірімізді арнайы білдіргеміз. Сонда айтылған: билер «Ақшадан төрт-беске» бөлініп, таласып тарқамайды, «Ақшамда төрт-беске бөлініп тарқайды» – деген пікірімізді қайталай еске сала кетеміз.
Ш.М (Қайтсе жеңіл болады жұрт билемек): «Жат, жау» деп жиып пайда қыл тез – Жинақтарда: «Жауға жабдық» деп жиып пайда қыл тез.
Ш.Марсековтің қолжазбасының мазмұны: «Жатты – жау» деп емес, өзінің ағайынын: «Ол – жат, жау адам» деп үркітіп ап, өз еліне қарсы жау тауып, қару-жабдық жинауға шақырғынды мекзеп отыр деп те түсінуге болады. Анығы анықталуы қажет.
Ш.М. (Малға достың мұңы жоқ малдан басқа): Мал жияды мақтанын білдірмекке – 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: Мал жияды мақтанын білдірмекке – Жинақтарда: Мал жияды мақтанып білдірмекке.
Екі қолжазбадағы сөздің түпнұсқасы – мақтанын. Ал, жинақтардағы «мақтанып білдірмекке» дегенге жүгінсек, онда несіне мақтанып? – деген сұрақ туады. Оған: Ол мақтанын білдірмек үшін мал жияды – деген жауап сұранып тұр. Демек, бұған дәйектің қажеті жоқ.
Ш.М. (Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында): Хан қарық боп жүр айғай-шуға – 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: Хан да қарық болып түсіп жүр айғай-шуға – Жинақтарда: Хан қарық боп түсіп жүр айғай-шуға.
Қолжазбалардың біріншісінде бір буын жетпейді, екіншісінде бір сөз артық тұр. Ал, Жинақтардағы нұсқа жинақы көрінеді. Сондықтан да, бұл арада өзгерістің қажеті жоқ.
Ш.М. (Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында): Қартаң бай қатты бол, тілге көнсең – Жинақтарда: Қартаң бай қатты сақ бол, тілге көнсең.
Абайдың «қартаң байға»: жас тоқалға ие болуы үшін қатты бол, қатаң бол – дегісі келді ме, жоқ: қатты сақ бол – дегісі келді ме? Жас тоқалын күзеткен кәрі шалға екеуі де керек. Ал, біз қайсысын қалаймыз?
Ш.М.(Жалындап оттан жаралып): Сөз ұғатын қайсың бар – 1909 жылғы жинақ пен 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында да: Сөз ұғатын қайсың бар – Жинақтарда: Сөзді ұғатын қайсың бар.
Түпнұсқа деп есептелетін алдыңғы үшеуіндегі мәтінді қабылдаймыз ба, жоқ, Жинақтардағы нұсқаны қолдаймыз ба? Ауызекі айтылуы бойынша бағамдасақ: «Сөз ұғатын қайсың бар» – дегендегі мекзеу – жалпылама көпке арналған мекзеу. Хабарлы сөйлем. Ал, «Сөзді ұғатын қайсың бар?» – дегеннен кейін сұрау белгісін қоюға тура келеді, яғни, сұраулы сөйлем. Өлеңнің ой екпініне ілесіп: «Жалын мен оттан жаралған, Сөзді ұғатын қайсың бар» – дейміз бе, жоқ, «Жалын мен оттан жаралған, Сөз ұғатын қайсың бар» – дейміз бе? Көмекей кеудеге салсақ та (риторикалық сұрақ мағынасында) аңысын ажырату қиын. Тек осыдан кейінгі: «Партия жиып, пара алған, Бейілі кедей байсыңдар» – деген жолды оқып барып, бұл сөздің өзі бай, бірақ «бейілі кедей байларға» арналғанын аңғарамыз. Демек, сөз – жалпыға емес, жалқыға, мыңға емес – бірге арналған. Ендеше, Абай соларды нұсқап: «Сендердің іштеріңде «сөзді ұғатын қайсың барсың?» – деп сұрау салып тұр» – деген уәжге келуге болады.
Ш.М. (Жалындап оттан жаралып): Түзелмесең шұғылдан – 1909 жылғы жинақ пен 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: Түзелмесе шұғылдан – Жинақтарда: Түзелмесе шұғылдан.
Мағыналас, тіпті, бір түбірлес сөздер. Мәселе, «мен, сен, ол» деген бірінші, екінші, үшінші жақты білдіретін «ң» деген әріпте. Өлең басынан бастап тура осы араға келгенше: «қайсың бар», «байсыңдар», «жалықсаң», «жансыңдар» деп екінші жақпен «сен, сендер» деп екпіндеп келеді де, кенет «Түзелмесе шұғылдан» – деп үшінші жаққа ауысып кетеді. Іле келесі шумақта: «Өңшең қырт, Бас қаңғырт!» – деп қайтадан «сенге» көшеді. Демек, Шәкерімнің қолжазбасынан көшірілген «Түзелмесең шұғылдан» деген сөз – өлеңнің тұтастығы үшін қызмет етіп тұр. Ал, осы өлеңдегі жаңағы «Өңшең қырт, Бас қаңғырт» дегенді Ш.Марсеков: «Өңшең қырт, Бас қаңғыртар!» – деп жазыпты. Біздің ойымызша, бұл жаңсақ көшірме емес, саналы түрде өзінің өлеңді көшіріп біткен сәттегі көңіл-күйінен туған еркіндік. Өзі үшін көшіріп алып отырған өлеңге өзінің көңіл-күйін сездіре кетуге дәптер мен қалам иесі ретінде толық қақы бар.
Ш.М.(Сегізаяқ): Тағына жетіп қайырған – 1909 жылғы жинақ пен 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында: Тағына жетіп қайырған – Жинақтарда: Тағыны жетіп қайырған.
«Тағы» мен «тағына» деген сөздер аттас болғанымен де, мағыналары бірдей емес. Абайтанушылардың төрт толқынының назарын қайта-қайта аударып, әр түрлі қарама-қарсы пікір туғызып, ашық айтылып-жазылып, ғылыми отырыстарда үнемі талқыланып, ақыры дүбара күйінде қалдырылған сөз осы «Сезаяқтағы» бірде – «Хиуадан шауып, Қисынын тауып, Тағына жетіп қайырған», бірде – «Қиуадан шауып, Қисынын тауып, Тағыны жетіп қайырған», бірде – «Қиядан шауып, Қисынын тауып, Тағыны жетіп қайырған» деген үштаған. Хиуаның, Хиуа шаһарына және оның патшасының тағына «Сегізаяқтың» еш қатысы жоқ екені анық. Ал, «Қиуа» деген сөз қазақта бар және әр түрлі ауыспалы мағынада айтыла береді. Халыққа ең кең таралғаны: «Қиуадан кездескен», яғни, ғайыптан кездескен қарағым-ай – деген мағыналық емеуірінмен айтылатын халық әндерінің мәтіні.
Бір пара абайтанушылар осыған сүйеніп: қиуа деген – алыс мұнарлы көкжиек, ол – «алты қырдан асқан дауыстың» өрлеуін, әннің шарықтауын білдіреді, ал «тағына жетіп» деп отырғаны – ол әннің тактісін айтып отыр, «такті» сөзі қазақша дыбыс заңдылығымен «тагына» деп айтылып, одан «тағына» болып өзгерген. Абай бұл арада «алыстан сермеп» келіп, «жүректен тербеген» кезде шыққан дауысты айтып отыр-мыс – деп қисындыра тәпсірлейді. Әрине, бұл аңыс қана. Бірақ, «қисынын тапқан» жерде сенгің келетін, кейбіріміз сеніп қалатын аңыс. Бұл пікірді ұстанушылар бұған Абайдың «Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа» атты өлеңіндегі: «Салған ән – көлеңкесі сол көңілдің, Тактысына билесін ол құлаққа», – деген жолдағы «тактысы» деген сөзді даусыз дәлел ретінде ұсынады. Біздің ойымызша, екі өлеңнің тақырыбы бір-біріне қиыспайды, бұл сөздер «ағаштың қос бұтағы сияқты» емес, тіпті, тегі бөлек екі ағаштың теріс бұтақтары.
Ал, ең дұрысы, Абай бұл арада өзін: аңды қиядан қайырып, қисынын тауып, тағыны (мейлі, түлкіні дейік) жетіп қайырған аңшы-ақын ретінде көрсетіп отыр. Ол бұл арада өзінің осыдан екі жыл бұрын жазған: «Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы, қиыннан қиыстырар ер данасы» – деген өлеңіндегі ойын жаңғырта жеткізіп отыр. Сондықтан да, бұл жолды: «Қиядан шауып, Қисынын тауып, Тағыны жетіп қайырған» – деп оқыған дұрыс – деген ұстанымды біз де ұстанамыз. Ол туралы уәждеріміз арнайы талдаудың арқауы ретінде білдірілгендіктен де, бұл арада осы пайыммен тоқталамыз.
Ш.М.(Патша құдай, сиындым): Қайран сөзім қор болды-ау – Жинақтарда: Қайран сөзім қор болды.
Бұл арадағы «ау» – көркем әсерді үстеп, өкінішті ойдың салмағын ауырлатып тұр.
Ш.М. (Сегізаяқ): Мамықты төсек – 1909 жылғы жинақ пен 1909 жылғы жинақтың көшірме қолжазбасында және Жинақтарда: Мамықтан төсек.
Жианқтағы нұсқа дұрыс. Өйткені, «мамықты төсек» деген сөздің еңсесі төмен, өлең сөздің көтеріңкі лебі жоқ.
Ш.М.(Келдік талай жерге енді): Пәледен тұрмас шошынбай – Жинақтарда: Пәледен тұрмас шошынып.
Айырмашылық «бай» мен «ып» даген жалғауда болғанымен, мағынасы үкіммен тең сөз. Абайдың наза мен ызадан жарылып, «қайғының бұлтын серпіп тастауға ұмтылған, өзін-өзі ызалана қамшылаған өлеңі. Еліне барлық назасын: Ұқтырарсың сен не деп, Әулекі, арсыз елге енді. Тыныштық сүймей қышынып, Өтірікке түсініп, Пәледен тұрмас» – шошынбай ма, әлде, «шошынып» па? Егерде, шынды ұқпай, өтірікті ғана ұғатын ел – «пәледен шошынса» (Пәледен тұрмас шошынбай), қорықса, онда ол елдің бойында әлі де сескенетін бір шымшым қымсыну сезімі қалған болып шығады ғой. Ал, пәленің өзінен де шошынбаса (Пәледен тұрмас шошынып), сескенбесе, онда бұл «елден не үміт, не қайыр» демеске шарасының қалмағаны рас болып шығады. Ш.Марсеков өзінің қолжазбасында Абайдың өз елінен осыншама түңілуін сәл жеңілдетіп, үміт сәулесін қалдыру үшін «пәледен тұрмас шошынбай» деп, «ып»-ты «бай»-ға ауыстырды ма екен?
Ш.М.: Көңіл күйі тағы да – Жинақтарда: Көңілдің күйі тағы да.
Бұл жеңіл айырмашылық. Екеуі де адамның ішкі жандүниесінің құлақкүйі. Бірақ, «көңілдің» деген сөзде жекелік «меннің» емеуіріні басым.
Ш.М.(Менсінбеуші ем наданды): Оны ойла толғанып – Жинақтарда: Оны да ойла толғанып.
Егер, «оны ойла» десе, онда Абайдың бір ғана нәрсеге назар аударып тұрғаны. Ал, «оны да ойла» десе, онда, ең басты мәселені айтып болып, айтпақшы, мынаны да ұмытпа, ойлай жүр – дегені. Бұл арада ақын елі туралы назалана толғап келіп: «жарлы емеспін, зарлымын» деп тұр. Демек, «оны да» деген сөз орынында тұрғаны.
Міне, қолжазбалар мен жинақтардың арасынан байқалған, бір не екі буыннан аспайтын, бірақ, түбірі бір сөздің мағынасын өзгертіп жіберетін септік жалғауларының, сонымен қатар шақтар (өткен шақ, осы шақ, келер шақ) мен жақтарды (бірінші жақ, екінші жақ, үшінші жақ) білдіретін жалғаулар мен шылаудың Абай өлеңдерінің мәтіндік-мағаналық сыпатына қатысты ықпалды айырмашылықтарының бір парасы осындай. Біз, іріктеп қана тоқталдық.
Осы мысалдардың өзінен-ақ, мәтіндік айырмашылықтарды салыстырып, тиісті шешім қабылдау кезінде болмашы ғана өзгешеліктің санатына жататын жалғаулар мен шылаулардың, септеулер мен жұрнақтардың, шақтар мен жақтардың қандай маңызға ие болатыны анық байқалады. Демек, бұл – жай ғана мәтіндік салыстырумен ғана шектелетін текстологиялық мәселе емес, терең және жан-жақты талдауды қажет ететін ғылыми-теориялық мәселе. Ал, оның тарата зерделеу ауаны мүлде басқа әдеби теориялық кеңістікті қамтитын болғандықтан да, біз осы шағын аңғарту арқылы мәселені назарға ұсынумен шектелеміз.
Толық мысалдар, дербес ғылыми-мәтіндік салыстыру барысында назарға ұсынылады.

(Соңы келесі санда)