Болат Бопайұлы. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТҮС ЖОРУ ТУРАЛЫ ТҮСІНІГІ

Түс көру – осы заман ғылымында, адам санасының қиял барысының ұйқы кезіндегі, ұйықтамай қалған ми клетка қызметінен туындаған елесті, бұлыңғыр, көлеңке бейнелі харекетке айналған оқиғалы бейсанадағы көрінісі – «Түс көру» деп атайды.
«Адам ұйықтап жатқан кезінде адамның ішкі әлемі сыртқы әлеммен байланысқа шығады» деп қарайды. Бұл жерде бір тылсым әрекет бар. Біз осыған назар аударуымыз керек. Ол – тәнен бөлініп ажыраған рух дүниесі. Сол рух елес энергияға айналып, сыртқы ғарыштық әлемді емін-еркін аралайды. Адам тәні бейнесіндегі елеске кіріп, бұлыңғыр физология ұйқыдағы бейсанаға бейне кино көргендей көрінеді, түс түрінде елестер жасайды. Тіпті кәдімгі шынайы өмірде жүргендей нақты, затты түрде өте айқын бейнемен елес береді, түс болып көрінеді. Біз ми клеткасының осы қызық құпия әрекетінен, бейне кино көргендей түс көреміз. Түнде ұйықтап жатып та, елесті өмір сүріп жатамыз. Оны «Түсті өмір» деп атайды.
Мұнда ғылым әлі толық дәлелдей қоймаған, бір керемет ми қызметі бар. Ол – түнгі ми клеткаларының өте күрделі әрі жұмбақ қызметі. Оны қалай айтсақ түсінікті болар еді. Мәселен, миды көп бөлмелі үйге ұқсатсақ, сол көп бөлмелердің біразының шырағы сөніп, біраз бөлмелерінің шырағы жанып қалғанға ұқсайды. Құдды сол секілді. Түнде ұйықтаған кезде ми клеткаларының біразы ұйықтап, біразы ұйықтамай жанып тұрған шыраққа ұқсайды. Сол ояу қалған ми клеткалары тоқтаусыз қызметін жалғастыра береді. Мидың ояу қалған клеткаларының атқарған қызметі, адамның түсіне кіріп, ұйқыдағы адамның бейсанасына әсер жасайды, көлеңке бейнеде түс болып түрленіп көрінеді.
Ал, кей адамдар «Мүлде түс көрмейміз» десе, кей пенделер «өте көп түс көреміз» дейді. Мұның себебі не? деп сұрап жатады.
Оның жауабы жоғарыдағы айтқан ми клеткаларының ояу қалғандары көп түс көреді де, ми клеткалары толық ұйықтанғандары мүлде түс көрмейді. Түс көрудің тағы бір себебі бар. Ол – адам өз өміріндегі жасаған жұмыстары, араласқан адамдары, армандаған мұрат-мақсаттары, үміт еткен істері, тәтті қиялдары, ойлаған ойлары, сезімдік танымындағы махаббаты, ашу-ызасы, күдік-күмәні, қайғы-қуанышы, кейбір есте қалған әсерлі не қорқынышты өмір оқиғалары, иіс түйсіктері ми клеткасында жаңғырып түске айналады. Кейде бұрын-соңды болмаған, көрмеген, танымаған кісілер мен беймәлім оқиғалар, жан-жануар, жәндік тіпті өмірде қиялға кірмеген тылсым дүниелер түске кіреді. Ол адамның ұйқы кезіндегі сыртқы әлеммен болған құпия қарым-қатынасының нәтижесі деп түсіну керек.
Қазақта «Тылсыммен тілдестім түсімде, құпия көп еді ішімде, таңдарда жоқ болды неге ол, атқардым түсімді, өмірде ісімде» деген маржан сөз тізбектері бар. Соған қарағанда бағзы бабаларымыз түс көрудің және түс жорудың құпиясын өте ерте замандарда аңғарғанын айтқызбай-ақ түсінуге болатын сияқты.
Атам қазақта «Жақсы істеген ісіне сенеді, жаман көрген түсіне сенеді» деген ескі мақал бар. Мақалдың ақыл қалтасын ақтарсақ, қордалы қожынына қол салсақ, мынандай философиялық ой түйіні шығып, ойға ой қосып, санаға сапалы олжа салады. Өмір шындықтары – ақылдық санадан туса, түс көру бейсанадан туады.
Иә, керемет. Керемет болғанда бағы бабам қай ғасырда айтсада ғаламат данышпандықпен айтқан екен-ау, парасатты бабаңнан мың айналайын деп дәл осы жерде, көңілің бір тоғайып, сезімің семіріп бір марқайып қаласың.
Ал, түс көрудің одан да ғажайып бір сыры бар. Түнде ұйықтамай қалған ми клеткалары түс әлетіне айналдырып атқарған қызметін, таңда оянған адамның бейсанада бұлыңғыр елес бейнесінде толқып тұрған көрністерін ояу санаға, ақылды санаға ауыстырып көшіреді. Бейне бір телефоннан екінші телефонға видео көріністерді жөткегендей. Түнде көрген түс мидың сол қызметінен кейін ғана айқындалып, анықталып ресми адам санада сақтала бастайды, растала түседі, сенімге ие болады. Сосын ғана түсті түс жорушыға жортуға болады.
Біздің қазақ түс жорушыларының «Аяни түс», Аллдан келген «Ашық аян», ал дін исламда «Имани түс» деп атап жүрген түс көру барысының негізгі ғылыми тұжырымы осы болмақ.
Түс демеші, түстің тағы бір көз жетпес, көңіл қабылдай бермес қызық құпия жұмбағы бар. Әр адамның көрген түсі, әр түрлі қалыппен елес түрінде есте сақталады. Біреулердің түс көргені бойынша толық сақталуы мүмкін. Енді біреулердің түсі толық сақталмай бұлдыр елес қалпында қалуы ғажап емес. Біреулер көрген түсін мүлде ұмыттып кетуі, есіне түсіре алмауы мүмкін. Бұл ми клетка қызметінің толық атқара алмаған не, атқарса да бейсанадан, ояу санаға көрген түсті көшіріп үлгере алмаған әлсіз қызмет барысынан туындайды.
Ал, қазақ түс жорушылары толық есте сақталған түсті «Ашық аян» десе, бұлдыр сақталған түсті «Жабық аян», мүлде ұмытылып кеткен түсті «Тілсім аян» деп атайды. Түстің бұл барысын үш түрге осылай жіктейді. Мазмұнына бағып мәтінімен жориды. Бәрінен маңызды бір ұғым бар. Ол – тән мен жанның айырылып-қосылуы. Оған біреулер илана қоймас. Десе де жанның тәнсіз, тәннің жансыз өмір сүре алмайтынына келісетіндер бар. Жан – адамның ішкі рухани болмыс, бітімі, мінез-құлқы, сезім-сенімі, көңіл-күйі, арман-қиялы, мақсат-мұраты, махаббаты, ой дүние-танымы, қоғамнан қорытқан өмір тәжірибесі, ұзақ жылдар ішкі әлеуетіне жиналған жан құпиясы. Бұл көзге көрінбейтін адам баласының ішкі сырлы «Жұмбақ әлемі», «Жасырын жан дүниесі» деп аталады.
Адам түс көргенде осы дүниелер мида бейсана түрінде елесті көрініске айналады. Көзі жұмулы ұйқыда жатқан адамның ой-көзі болады. Түсті сол ой-көзі арқылы көріп, бейсанасында сақтап жатады.
Қазақтың «Көзі ашық, көкірегі ояу адам» деп аса білімді адамдарды бағалап, ой көзі, сана көзі, сезім көзі, сенім көзі, көңіл көзі ашық екен» деуі тектен тек емес. Ой көзі ашылмай, ойланғанын іске асыра алмас, көкірек көзі ашылмай көгермес деген сөзден өте көп түңкелі ойды қортуға болады.
Ал, адамның ішкі әлемін қоршап, қорғап тұрған сыртқы қаңқасы, он екі мүшеден құралған тәні «Сыртқы физологиясы» деп аталады. Ол көзге көрінеді. Тері, сүйек, ет, түк, тырнақ, шаш, сақал сияқты заттық көрністерден құрам тауып, бір бүтін тәнді қалыптастырған мәтерия, физология – «Адам тәні» деп есептеледі.
Мұны бір ауыз сөзбен қорытқанда жаның қабы. Жан – осы физологияның ішкі мазмұны. Адамды кітапқа ұқсатсақ, мұқаба, әр беті адамның қаңқасы десек, ішіндегі жазылған жазулар, адамның жаны, жан дүниесі немесе жан сарайы деуге болады. Адамның он екі мүшесі – жанның жайлы, жағымды, жылы ұясы. Жан мен тән берік біріккен тіршілік иесі. Тән – заттық мәдениетті, Жан – рухани мәдениетті қажет етеді. Ар мен ұят, иба мен иман, білім мен ғылым, өнер мен өнеге, сезім мен сенім, ақыл мен айла, қиял мен шындық махаббат пен көңіл күйі адамның рухани байлығы, сарқылмас құнды қазынасы.
Ал, киім-кешек, тамақ, үй мен көлік тағы да басқа толып жатқан заттық дүниелер адам тәнінің қажетілігі, күнделік керегі, сыртқы заттық, материялдық қорғаны. Жаны таза адам болса, оның тәні де таза болады. Ондай адам түс көргенде де, «Имани түс» көреді. Таңда қуанып, құлпырып оянады. Өмірде істері ілгері болып дәулеті шалқып қиналмай ғұмыр кешеді. Ел алдында беделі жоғары, мәртебесі биік болады. Тәні саудың – жаны сау деп ғұмыр жасы ұзақ, денсаулығы болады.
Ал, жаны харам адам болса, тәні де харам болады. Өмірінде сондай харам дүниелерді қажет етеді. Түс көргенде де ондай адам «Шайтани түс» көреді. Таңда түсінен шошып оянады. Өмірде де жолы болмай қиналып өтеді. «Харамның жолы қақпанды жол» демекші ондай пенденің жолы тар, өмір хар болады.
Жә, әз оқырманым, бұл жерде адам физологиясы мен психологиясын неге егіз қатар баяндап, байымдап, түсіндіріп кетті дейсіз ғой. Түс көрудің және түс жорудың оған ерекше қатысы бар. Жан мен тәннің қатысы сиқырға толы құбылыс. Әлі күнге дейін кілті табылмаған құлыптаулы құпия ғылым.
Әуелі ішкі энергия мен сыртқы энергияның тылсым қарым-қатынасының ми клеткасындағы елеске айналған көрінісін түс етіп жорудың өзі – өз алдына мәнді мәйегі, дәнді дәйегі, мағыналы мәтіні бар жұмбақ дүние, тылсымға толы ғылым екенін білу бүгінгі ғаламтор ғасырындағы бәрін алақанында оқып отырған жастарымыз білсе, біз алаңсыз болар едік.
Сіз ойлаңызшы, адам баласының ішкі энергиясы мен сыртқы энергиясы бір-бірімен жалғасып қызмет атқарғанда, оны ми клеткасы видиоға түсіріп алғандай, ұйқыдағы бейсанада көрінген көріністі ояу сана қызметіне лақтырып, компьютердегі материалдарды флешкаға, сақ сандықшасына сақтағаны тәрізді, түнде көрген түсті бейсанадан, ресми сана сандығына, ақыл қалтасына көшіріп сақтауы өте ғажайып құбылыс. Мидың теңдесіз хикмет қызметі деп тану керек.
Қорыта айтқанда, түс адамның бейсаналық деңгейіндегі ойларының символдық бейнесі, ұйқыдағы елесті көрнісі. Қазақ дәстүрлі мәдениетінде түс көру және түс жоруға бей-жай қарамаған. Қазақтың ертедегі аңыз ертегі, әңгіме-хикаялары, тарихи жыр-дастан, қиссалары, ырым-жоралғыларында, тіпті көркем әдебиет үлгілерінде түс көрудің, түс жорудың не ғажап сырлары суретті түрде баяндалады.
Қазақтың түс жорушы ғұламалары түс көру адамның ырқынан тыс тылсым құбылыс деп қараған. Сондықтан түс көрудің мағынасынан гөрі түсті жоруға көбірек көңіл бөлген, назар аударған, түстің мәнді мәтінін тауып, қисынды хикметімен жорыған. Қандай түсті жорыса да, жақсы мәтінін тауып, жоритын түс жорушыға жортқан. Беталды адамға жортпаған. Өйткені түс жорығанша ұстараның жүзінде, қыл көпірдің үстінде бассыз көлік бейнесінде тұрады. Оны кім қалай жетелеп жорыса, солай шындыққа айналады деп түсінген. Түсті жасырын ұстайтын болған.

* * *

Түс жору – қазақ халқының ұлы мәдениет тарихында ықылым замандардан бастау алып, бүгінге дейін жалғасын тауып, үрдісін үзбей келе жатқан тамаша ғұрыптарының бірі. Тылсыммен тілдесуге талпынған қарапайым халықтың ежелгі арман-тілегі. Жұмбақ дүниенің жұмырында жатқан ұйқылы өмірдің елесті көрністі, сол көріністі түсті есті санамен саралап мәтінді түс жорудың жолын іздеген ізгі дүние танымы.
Түс – сөзінің түп мағынысы уақыт пен мезгіл, жүз бен өң, түр мен түс деген мағыналарды қамтиды. Түс сөзі сөйлем ішіндегі сөздермен тіркесіп айтылғанда, ғана жеке дара мағынасы ашыла түседі. Мысалы: «биіктен түс», «жоғарыдан түс», «төменге түс» , «аттан түс» деген бұйрық райлы етістік мағынасын берсе, енді бірде әр алуан нәрселердің – «заттың түсі», «реңі – бояуы» деген ұғымды білдіреді. «Тал түс», «Сиыр түс» десе, уақыт пен мезгілді меңзейді. «Жүзі жылы» десе, өң мен түрді, ішкі жан дүниені, көркем мінезді білдіреді.
Ал, біз сөз етіп отырған түс сөзі – адамның ұйықтағанда көрген түсі. Немесе қалғыған ойдың қараңғыдағы бұлдыр елесті көрнісі. Сол ойдың ішіне кір, сол сезімнің түбіне түс , түсін таны, түрін жоры, жолын біл деген ұғымдарды үстейді.
Түсі – ұрықтан өрбіген рухани жан дүниенің ұғымы болса, заттың түсі – заттың сыртқы бояуы, түрі мен түсі болып табылады. Заттың түстері – көк, қызыл, жасыл, қара болып көзге көрінеді. Ұйқыда көрінген түс – адамның ой-санасының түсі мен түрі, елесі болып табылады. Ол ояу көзге көрінбейді  ұйқыдағы ой көзге көрінеді. Сондықтан түс жору оп-оңай, жеп-жеңіл жори салатын, аянын анық білмей тұрып, айта беретін елеусіз елес емес. Түсті дұрыс жору үшін дара даналық керек, терең білім, білікті тәжірибе керек. Түс мәтінін дұрыс жори білетін сұңғыла түс жорушы керек…
Түс – адам мен табиғат, жаратылыс пен жаралым, ұйқы мен ояу арасындағы беймәлім құбылыс. Өлі мен тірі, о дүние мен бұл дүние, ресми сана мен бейресми сананың, күрделі қатынасы, құпия қызметі. Сондай тылсымнан келген тіл, ми қызметінің жұмбақ сырлы елесті аяны.
Тоқ етерін айтқанда, түс – адам өмірінде кездесетін, алдағы күнде болатын, болар істің, туылар оқиғаның ұрық әлемінен рухани әлемге өткен құпия хабаршысы. Алдағы тағдыр жазуының, түсті өмірге түсірген тылсым сәулесі. Ми қазанында қайнап қатқан қасиетті жұмбақ көрінісі.
Түс көру және түс жору күллі адам баласына ортақ ғұрып. Жер бетіндегі жұмыр басты пенденің бәрі түс көреді, көрген түсін жорытып, түс құпиясын білгісі келеді. Алда не күтіп тұрғанын, қандай оқиға боларын ұққысы келеді. Сол арқылы алдағы өмірінен бір жақсы үміт күтеді.
Қазақ халқы арасында арнайы түс жоритын дана адамдар болған. Олар түсті мәтінімен дұрыс жорыған. Түстің мәтінін білетін түс жорушылар жақсы түсті де, жаман түсті де жақсылыққа балап жориды. Түс жорушысын тапқанша, отта балқып тұрған қорғасынға, алақанда сырғып тұрған сынапқа ұқсайды. Түсті кім қалай жорыса, солай шындыққа айналады деп сенеді. Сондықтан түс мәтінін білмейтін адамға түс жортпайды, ондай адамдардың түс жоруына тыйым салады.
Қазақ көрген түсін жасырып жабық ұстайды, сабыр сақтайды, жақсы түсін жаманға жорыса, жақсылық жамандыққа тез айналады деп ырым етеді. Түсті екі рет жортпайды, екі рет, екі кісіге жортқан түс құнын жояды, құпиясын жоғалтады, мәтінінен айырылады деп сенеді.
Қазақ көрген түсін – көп ішінде, ел алдында жария айтпайды. Егер, сенің көрген жақсы түсіңді әлде біреу «Мына түсті менің басыма көшір, жақсылығын маған бер»,– деп тілесе, түс бақыты сол сәтте оның басына бақ құсы болып қонады. Бақ пен сордың ғайыптан алмасуы осындай мысық тілеулі адамдардың жаман ой тілегінен болады деп ұйғарады.
Мұны қазақ «Түсті көшіріп алу» деп атайды.
Жақсы істің жаман іске, жақсы түстің жаман түске айналмауы үшін көрген түсін тіс жарып айтпауы керек. Тек түс жорушы маманға барып, түсін жасырын айтып жортқаны жөн болады.
Адам түнде ұйықтағанда, өлі мен тірі арасындағы «Барзак әлемінде» жатады. Таңда аман оянса бұ дүниеге, өлі болса бақиға аттанып кетеді. Түс – барзак әлемінің оқиғалы жұбақ сыры, оны мақтан етіп, топ ішінде айту астамдық болады. Астам адамның тілегін Алла қабыл қылмайды. Өлі мен тірі арасынан жеткен тылсым хабарды, тірі пенденің кез келгеніне айту дұрыс емес.
Баяғы заманда, бір жас келіншек түс көріп, түсінен шошып ояныпты. Түсін жорту мақсатында, көрші ауылда отыратын түс жоритын бір дана қарт бар екен. Жас келіншек, ертемен ақсақалдың үйіне барса, ол кісі малын өріске айдап, үйінен ертемен кетіп қалыпты. Үйінде кемпірі отыр екен.
Ертемен келген келіншекке:
– Иә, келінжан, не бұйымтаймен келдің, – деп сұрапты.
Келін:
– Мен түс көрдім, түсімнен шошып ояндым, түсімді атаға жорытып алайын деп келдім, – дейді.
– Атаң Шолпан туа, малды өріске айдап кетеді де, болпан туғанда қораға айдап келеді. Түсті түстен бұрын жориды, түстен кейін жорымайды, түстен кейін жорыған түс келмейді, кеште жорыған түс кері кетеді. Сейсенбі күні де жорымайды. Сейсенбі күні жорыған жақсы түс те, жаманға айналады, Бүгін күн сәті сәрсенбі екен. Түсіңді айт, мен жорып берейін, – депті кемпір.
Жас келіншек:
–  Түнде түсімде екі бөлтірік екі омырауымды еміп жатыр екен, сондай сүйкімді күшіктер екен. Оянсам, таң атып қалыпты, көрген түсім осы, – депті.
Кемпір:
–  Әй, жаман түс көріпсің. Сені қасқыр жеп кетеді екен, тәйір-ай, жаман түсті қайдан көріп жүрсің –деп жорыпты.
Тұла бойын үрей билеп отырған, жас келіншек үйіне тез қайтыпты. Келіншек кете сала, малын өрістетіп тастаған, дана қарт та үйіне оралды. Кемпірі болған оқиғаны баяндайды.
– Қу ауыз, кері жақ кемпір-ау, ол келін екі көкжал бөрідей егіз ұл туады ғой. Түбіне жетіпсің деп, асығыс атқа қонып белді асса, жас келіншекті егіз ұлымен қосып екі көкжал қасқыр жеп үлгірген екен деген аңыз бар.

«Кері жорыған түс түбіңе жетеді»

«Түс мәтінін білмесең жорыма», білмеген дұғаны оқыма» деген тәмсіл сөз осыдан қалған екен.
Қазақта «Түс түлкінің боғы» деген сөз бар. Кейбір күрмегі күрделі, шиеленісі жиі қорқынышты түстерді беталды жорымайды. Түс көрген адамды шошытып алмауы үшін дүниеден түңілдіріп, өмірден суындырып, үмітін үздіріп алмауы үшін «түс түлкінің боғы» деп жаман түсті жормай тастап қояды.
Қазақ түстің мазмұнына қарай «Шынайы түс», «Қияли түс», «Тылсым түс» деп үшке бөлсе, исламдық таным бойынша «Имани түс», «Шайтани түс» деп ары қараи тағы да екі ұғымға жіктейді. Кейде «Жағымды түс» , «Жағымсыз түс» десе, түстің көріну дәрежесіне қарай «Ашық аян», «Жабық аян», «Нақ түс», «Хақ түс», «Бұлдыр түс», «Болымды түс», «Болымсыз түс» түрлерге, мазмұнына қарай бөліп, мәтініне қарай жорыйды.
Қазақ көрген түсін жақын жанашыр ата-анасына немесе ең сенімді түс жорушыны тауып жорытады. Түстің жақсы – жаман болмағы түс көрушіден емес, түс жорушыдан болады деп сенеді. Сондықтан түс жорушылар әр қандай түстің барлығын жақсылыққа бағалап жорыйды. Сүйтсе жаман түс те жақсылыққа айналады деп нанады.
Ал кейбір жаман түстерден сақтану амалдары да бар, кей қорқынышты түстерді, әр алуан амал жасап басқа затқа көшіретін болған. Мәселен, Бір адамды түсінде жылан шағып алса, не ит қауып жараласа, болмаса қасқыр жеп жатса, онда түс көрген кісі өз бойымен бірдей ақ не қара шүперекті өлшеп алады да, оған ақ тамызып «Жаман түсімді жыланға, итке, қасқырға көшір» деп үш рет басынан айналдырып отқа өртейді не, ағын су ағызып жібереді. Сонда жаман түс басқа затқа көшіп, отқа күйіп, суға ағып кетеді деп ырым етеді.
Кейде бидай, тары, жұгері, бұршақ сынды дақылдардан бір уыс дәнді алып, басынан айналдырып, қүстарға шәшіп жіберсе, келе жатқан жамандық құстарға аунап кетеді деп жориды. Қазақ түстің көну уақытына қарай, түнде жата сала көрген түсті – «Бастапқы түс», түн ортасында көрген түсті «Ортаңғы түс», таңға жақын көрген түсті «Аяққы түс» немесе «Таңғы түс» деп үш түрге бөледі.
Ал түс жорушылар бастапқы түс – жетпіс күн, жеті ай, жеті жылда келуі мүмкін. Ортаңғы түс, жеті күн, жеті айда келеді, Таңғы түс – жеті сағат, жеті күнде келеді деп уақыт аясында жорып жатады.
Қазақ түс жорушылары – түс мәтінін білмесе, онда түсті жормайды ойланады. Жұмбақ түстің кілті болады. Ол түстің мәтіні деп аталады. Әр құлыптың кілті болса, түстің мәтіні бар деп қарайды. Түс жорығанда түстің мәнін сол мәтінімен ашып түсіндіреді. Бағы заманда бір бай ауылға қайыршы ақсақал келіп, әр үйдің есігін қағып:
– О, Алланың құлдары, қайыр-сахауат беріңдер, садақаны сауда бер, кейінгі дүп келер, – депті. Ауылдың біраз адамдары садақа беріпті. Екінші күні әлгі ақасқал тағы пайда болып, «О, жамағат садақа беріңдер» депті. Ауыл адамдарының бәрі садақа беріпті. Сол ауылда тұратын шожар бай адам бар екен. Ол садақа бермепті. Үшінші күні әлгі қария бірден шонжар байдың есігін қағып:
–  О, бай тақсыр, жомарттық таныт, шүлендік көрсет, садақа бер, – деп байдың қақпасын қағыпты.
Бай:
– Әй, жармаған қайыршы, сығарға битің жоқ, үрерге итің жоқ, шыптаңа шыбын қонбаған, көлеңкеңе ит жатпаған қаңғыбас көзіңді құрт, табаныңды жалтырат, бұл жерден сені көрмейтін болайын, – деп қырыпты.
Сонда қайыршы шал:
– Е, Ә, Алладан қорықпағаннан қорық, деуші еді, мен сенен қорықтым, бағың асып, қаның тасып, Құдайыңды ұмытқан екенсің. Алла кешсін сені, – деп іштей күбірлеп , ауылдан алыстай беріпті.
Шонжар бай, сол түнде түс көреді, Түсінде ауа райы бұзылып, байдың қора-қора қойлары, өріс толы жылқысы, қотан толы тұйесі, қора толы сыйыры аязға шыдамай қырылып қалады. Бай, қырылып қалған, қисапсыз малының ортасында, қайғырып тұрғанда, бүйдасын сүйретіп, кеткен бір түйесінің қар үстіндегі ізін көзі шалып қалады. Түйенің ізін қуып, бір таудың етегіне барды, түйе көгалда жайылып тұр екен. Бай, түйеге жақындайын десе, тау басында бір Арыстан атылғалы тұр, барайын десе жан тәтті, бармайын десе, мал тәтті. Жалғыз тірі қалған түйемді алайын деп, түйге тақап барып бүйдасын ұстаған заманда, тау басынан арыстан етекке қарай атылды. Қолында үзіліп бүйда қалды, артына жалт бұрылып жанұшыра қашты. Арыстан қуып келеді. Ол қашып келді. Қашып келе жатып, бір құдыққа күп етіп, түседі де кетті. Қолындағы бұйда құдық аузындағы көлделең тұрған ағашқа оралып байланып қалады. Бай қос қолымен бұйданы ұстап екі ортада салақтап асылды да қалды.
Құдықтың шығар аузында аузын арандай ашқан арыстан тұр. Құдық түбінде ауызынан от жалын бүркіп аждақа заһарлы уын шашады. Ешқайда қашап құтылмасына көзі жеткен бай, «Кеше қайыршы шалдың тілін алып, жарты малымды садақа беріп, зекетке атасамшы» деп өкінеді. Байдың басы қатып, сан-сапа ойға шомып салақтап түрғанда, ғайыптан бір ақ тышқан пайда болды да, әлгі асылып салақтап тұрған жіпті бір кеміріп кетеді, қара тышқан пайда болып ол да, бір кеміріп кетеді. Кезек-кезек кемірілген жіп барған сайын жіңішкеріп үзілуге тақап барады. Сөйтіп аң-таң болып тұрып, қарсы алдында қараса, араның бал ұясы түр екен, сұқ саусағын ара балына батырып, ауызына салып еді ,тәтті шырыр иіс таңдайын рахатқа бөлеп жіберді. Балға екінші рет қол созып еді, кенеттен бір ара пайда болып, саусағын шағып алды. Сол сәтте бай ұйқысынан оянды. Таң рауандап аттып келеді, байдың ұйқысы шайдай ашылды.
Бай, жатқан орнынан тұрды, біраз үнсіз отырды да, киініп есік алдына шықты. Есік алдында алба- жұлба киінген, кешегі қайыршы шал отыр екен. Бай оның қасына жақындап барды да:
– Сені бізге құдай жіберген әулие екенсің. Мен сенен кешірім сұрайын. Біліп тұрып, білмегенді кешпесең, білгенің қайсы дейді. Мен білмедім, саған тілім тиді, түнде қорқынышты түс көрдім, соны жорып бере аласың ба? – деді.
Сонда қайыршы шал:
– Жақсылыққа жақсылық әр адамның ісі, жамандыққа жақсылық ер адамның ісі. Жақсы көпшіл, жаман кекшіл келеді емес пе?! деді де, байдан қандай түс көрдің деп сұраған жоқ:
– Түсіңдегі жаздың қысқа, қарлы боранға айналуы – жасыңның қартайып, мінезің мұдай суып, ниетің бұзылып, опасыз болып бара жатқаныңның аяны.
Қапалақтаған қар мен аяз – жүрегіңде еш мейірдің қалмағаны. Қора-қора малыңның қырылып қалғаны – боқ дүниенің өміріңе еш ес қатпайтынының ғибраты. Жалғыз түйеңнің тірі қалуы – өмір-тіршілігіңнің жалғыз жанған үміті сол. Қуып жүрген арыстан – сені аңдып жүрген ажалың. Құдық түбіндегі аждақа – тозақ, оты. күнәң көп болса, соған күйесің. Асылып тұрған жіп – сенің ғұмыр-жасың. Жіпті кемірген ақ тышқан – күндіз, жарық күн. Қара тышқан – қараңғы түн. Алма кезек ауысып өміріңді ұрлап жатқан өтпелі уақыттың баяны мен аяны.
Араның балы – боқ дүние. Ол сен үшін бәрінен тәтті болды. Ара – ажал хабары, өлім күнін ескеркен аяны. Ол сені шағып алмағанда , сен жалған дүниеге одан ары құнығып, күнәңді ары ауырлатар едің. Бұл ғайыптан берілген түс, ашық аян екен, – деп байдың түсін жорып болыпты да, әлгі қайыршы шал байдың көзінен лезде ғайып болыпты.
Бай тұрған орнында сілейіп біразға дейін тұрыпты да, есін жиып, «Малым – жанымның, жаным – арымның садақасы болсын» деп малбағарын шақырып, малының көп бөлімін садақаға таратып жіберіпті. Малымды – жанымның садақасына, жанымды – арымның садақасына атадым, – деп үлкен тәубәға келіпті. Міне, түс көру – ғайыптан болса, оның тәрбиелік мәнін түс жорушы ашады.
Қазақ халқы осындай түсті «Аяни түс» деп атайды. Әрі жорушысын дүп тапқан, мәтінін мәнді жорыған түс деп атайды.
Аяни түс – адам баласының санасына, өмір мен тіршілігіне, мінезі мен сезіміне, кісілігі мен ар-ұжанына, жақсы жағымды жаққа қарай өзгеруіне, дүниені дұрыс тануына, ақ-қараны айқын ажыратуына үлкен ықпал жасайды. Бірақ түсті мәнді, мәтінімен, астарлы мағынасын толық ашып, дүп тауып, иланымды жорый білу керек. Өйткені түс – біреудің үйретуімен, талап етуімен, болмаса, басқаның өтініш қалауымен түс көрмейді. Түс көру адамның еркінен тыс, физологиялық құбылыс. Алландан келген аян деп біледі.
Анықырақ айтсақ, аршып талдасақ.
Түс – ғайыптан көрінетін, тылсым тілі жұбақ сыры, құпия мәні, ғайып оқиғасы бар; елесті көрінісі, мәнді мәтіні бар, терең ойы, қанатты қиялы, берер тағылымы, тәрбиелі дәстүрі, ғұрыпты ғұмыры бар; сынаптай сырғымалы мінезі бар; тек ұйқы құшағындағы өмірде жүзеге асатын адам миынының ұқысыз қалған клеткаларының атқарған түске айналған ерекше қызметі.
Түс деген сөз – абстракт беймәлім бұлыңғыр ұғым. Он сегіз мың ғаламның жұмақ сырларының ми қызметіне түсірген елесті сәулесі. Мидың ғажайып ғаламат клеткаларының түйсігіне жасырынған көмескі көрнісі. Көк дөнен көңілдің көбікті көгілдір көбіршігі – ояу қалған ойдың бейсанадағы белгісі – ұйықтап жатқан адамға түс болып көрінеді. Міне, бұл адамның түс көруінің ең негізгі тиянағы болып табылады.
Түс – бейсанадан ресми санаға көшетін жұбақ хабардың сигналы. Түс жорушылар, көзге елестемейтін құбылысты, көзге елестететін бейнемен, затқа балау, құбылысқа теңеу арқылы жориды. Беймәлім бейнелерді көзбен көретіндей, қолмен ұстайтындай нақты, затты ұғымға айналдырып көрсетіп тұрып жориды.
Мәселен, «Қулық» десе беймәлім ұғым. Ал, «Қулық – түлкі десе, ол затанды анық ұғымға, ашық мағынаға ауысады. «Жыртқыш» десе, бейбәлім түсінік. Ал «Жыртқыш – қасқыр» десе, ол нақты образды заңды ұғымға байланады. Құдды сол секілді түсті де, терең мәтіні, телегей мағынасын тауып, танып, біліп білімдарлықпен жору керек. Түсті жоруға үстірт және ат үсті қарауға болмайды.
Түс – кейде затты, кейде құбылыс түрінде көрінеді. Бірақ ол заттың мағынасы мүлде басқа болуы мүмкін. Түсте көрінген зат түп мағынадан ауып, мүлде басқа бір мағында яғни, ауыспалы мағынада жорылады. Сіз, мына бір түстің жорылу мәтініне құлақ түріп көріңізші.
Ер Жәнібек қартайған шағында түс көреді. Ол ұйықтап жатса, бір дәу арыстан қасына келіп, Жәкеңді аяғымен ақырын ғана түртіп оятады. Жәкең, орнан тұрып, өзін оятқан арыстанға қараса, түктері алтындай жылт-жылт етеді. Арыстан Жәкеңе тиіспейді, етек-жеңін иіскейді. Жәкең арыстанның жонынан сыйпаса, алақанына сондай жағымды сезіледі. Сосын арыстан алдыңғы жаққа қарай, жарық нұрын түсіріп жылжып кетіп қалады.
Одан кейін бір дәу қара аю келеді. Жәкең, оған қарғып мініп алса, аю көтере алмай жерге жатып қалады. Тісін ашып көрсе, қартайып кеткен екен. Ол аю артқа шегініп кері қайтып кетеді.
Енді Жәкеңнің, қасына бір көк бөлтірік пайда болады. Ол Жәкеңнің, айналасынан ары жүгіріп өтіп, бері жүгіріп өтіп ес ақылын алады. Жәкең, әлгі бөлтіріктің тұмсығына саусағымен шертіп қалады.
Жәкең, оянса, көрген түсі екен. Жәкең түс жорушыны шақырып, түсін жортады. Сонда түс жорушы:
– Түсіңе кірген арыстан –  айбатың мен батырлығың еді. Оның жарық шашып алға кетуі болашаққа жетуі. Сенің батыр даңқыңды ұрпақтарың мәңгі мақтан етіп айтып жүретін болады.
Түсіңе кірген қара аю – қайратың еді. Оның сені көтере алмай жерге жатып қалуы, артқа кері қайтуы – батырым, қару-қайратың қайтқан екен. Енді жекпе-жекке шықпа. Шықсаң жеңілесің.
Түсіңдегі көк бөлтірік – ұрпағың еді. Тұмсығына бекер шертіпсің. Оның ғайып болуы енді сенен кейін жекпе-жекке шығатын батыр ұл тумайды, – деп жориды.
Міне, бұл Ер Жәнібек туралы айтылған аңыз. Арада үш ғасыр өтті. Көрген түсі артында айнымай келді. Түс – жору , түстің мәтінін дүп тауып, мағынасын бұзбай жору деп осыны айтамыз.
Қазақ халқы – түске кірген жақсылық болсын, жамандық болсын ол белгісіз күйде көрінбейді. Белгілі бір бейнеге, затқа, не құбылысқа айналып барып кіреді деп сенеді. Анығырақ айтқанда, адам, хайуан, әр алуан заттар мен белгілі құбылыстардың көрнісінде көрінеді.
Ал түс жорушы –  түске кірген сол көріністердің сыр-сыйпатына, көріністік ерекшелігіне, бітім-тұлғасына, қимыл-қозғалысына, түр-түсіне, мінез-құлқына, іс-әрекетіне байланысты мәтінін тауып, толық мәнін ашып жоруы тиіс. Дұрыс жорылмаған түс келмейді.
Қазақ – жағымды түстерді «Жақсылық басы», «Түс оңалмай – іс оңалмайды» деп ұйғарады. Ал жағымсыз түстерді «Түлкі боғы», «Жақсы ісіне сенеді, жаман түсіне сенеді» деп, жаман түстерді де жақсылыққа балап жориды. Жаман түске қара заттан садақа береді, түсін қара затқа көшіріп, жамандықтан сақсынады. Жақсы түске ақ заттан садақа береді, алда келе жатқан жақсылық тосылмасын деп, қуана күтеді. Түс құпиясын сақтап сақтанады.
Түс жору әлмисақтан бастау алып, Юсуф пайғамбардың түс жорыған рауаяттарымен жалғасын тауып келе жатқан ғұрыптық салт. Қасиетті құран кәрім кітабының «Юсуф сүресінде», Алла тағала, түс жоруды Юсуф пайғамбарға нәсіп етті деп жазылады. Керемет мысал келтіріледі.
Юсуф пайғамбар Яқұп пайғамбардың кенже ұлы. Ол өте білімді, халқына мейірімді, үлкен дін ғұламасы, түс жорудың асқан шебері, дана адам болған. Дүйім жамағатты Алланың хақ жолына бастаған даңқты пайғамбарлардың бірі. Оны бір сайқал әйелдің жасықсыз жала жабуымен сол замандағы зұлым патша, зынданға салып жазалайды. Сол зынданда патшаның екі нөкері Юсуфпен бірге жатады.
Бір күні екі нөкер қатар түс көреді де, таласа тармаса, көрген түстерін Юсуфқа баяндайды. Бірінші нөкер:
– Түсімде жүзім бақшасында жүр екенмін. Жеміс ағаштарының басына, кәдімгі қанатты құстай ұшып-қонып қонақтап, жүзімдерді емін-еркін жеп жүрмін. Патша қасыма келіпті. Қолымда алтын тостақ бар екен. Соған шәрбат қойып, патшаға ұсынсам, патша маған ілтипат етіп, оң тізесін бүкті, – дейді.
Екінші нөкер:
– Түсімде қолыма шарбақ ұстап жүр екенмін. Оның ішіне әр алуан жеміс-жидек, тоқаш толтырып алып, патшаға алып бара жатқан жолымда, ғайыптан қалың қара құс қаптап келіп, шарбақтағы дәндерің түйірін қалдырмай алып ұшып кетті. Патшаға не айтам деп түсімнен қорқып ояндым, – деді.
Юсуф пайғамбар екі нөкердің түсін кезекпен былай деп жорыды.
Бірінші нөкерге:
– Жақсы түс көріпсің. Анығын Алла біледі. Сені патша ұзамай зынданнан шығарып алады, оң тізесін басқан, оң қол уәзірі етіп тағайындайды. Қанат бітіп ұшып жұргенің сол, абыройың өсіп, мәртебең бірден тез көтеріледі. Ырызығың кеңіп, баяшат тұрмысқа кенелесің. Бақытқа басың айналып, патшаның қасында жүргенде, Юсуп досыңды ұмытып кетпе, – деп жорыды.
Екінші нөкердің түсін:
–  Сен, жаман түс көріпсің. Патша сені крес ағашына шегелеп, көзіңді қарға-құзғындарға шұқытып өлтіреді. Шарбақтағы дәндердің түйірін қалдымай қара құстардың жеп қоюы, дәм ырызығың таусылған екен, – деп жорыды.
Юсуф пайғамбардың жорыған түсі айнымай келді. Бірінші нөкер патшаның оң тізесін басқан, оң қол уәзірі болды. Екінші нөкерді патша крес ағашына шегелеп, қарға-құзғынға жем етіп өлтірді.
Юсуф пайғамбар жапа тартып зынданда жалғасты жата берді. Күндер өтті, түндер өтті. Патшаның оң тізесін басқан уәзір, бақытқа басы айналып, Юсуфты ұмытып кетті. Бір күні патша түс көрді. Түсінен уайымдап мазасы кетіп оянды. Ертесі түс жорушыларына түсін жорытты. Не білімді деген түс жорушылар түстің мәтінін таппай сандалды. Арада бір жұма өтті. Патша ашуға басып, бас уәзіріне арыстандай ақырды. Осы кезде ғана зынданда жатқан Юсуф досы есіне түсіп, соны зынданнан шығарып, патшаның алдына еріп келді. Патша көрген түсін айтты:
– Түсімде жеті арық сиыр келіп, жеті семіз сиырды жеп жатыр, қасында жеті тал қурап қалған бидай сабанын көрдім. Аржағында жеті тал бидай өсіп көгеріп тұр, – деді патша.
Юсуп патшаның түсін былай жорыды:
– Аллдан ашық аян келген екен. Алдағы болатын апат пен келетін баяшат заманның көрінісін түсіңізде көрінген екен. Жеті арық сиыр – алда жеті жыл бойы ауыр қуаңшылық апаты болады. Бар өнімді үнемдеп жеп, жеті жылға жеткізу керек. Келер жылдан бастап жерге өнім шығармайды. Астық тапшы болып, ел ішін ашаршылық жайлайды. Жеті арық сиырдың жеті семіз сиырды жеп жатуы соның баяны. Бір жылдық астықты үнемдеп жеп жеті жылға жеткізуге тура келеді. Ел ішіндегі кедейлерді бай адамдар көмектесіп асырауы керек. Өйткені оларға жұмыс шықпай қалады. Жеті тал қураған бидай сабаны – сол жоқшылықтың аяны.
Ал, көгеріп көктеп тұрған жеті тал бидай дәні жеті жыл өткен соң, келетін баяшат заманның белгісі, түс баяны. Бұл түс Алладан келген ашық аян екен, – деді.
Патша, Юсуфтың жорыған түсіне иланды. Оны мемлекеттің қазынасын басқаратын бас уәзір етіп тағайындады. Кейін Юсуфтың жорыған түсі дүп келді. Жеті жылдық ауыр апаттан, аштықтан елді аман сақтанып қалды.
Кейін «Юсуф пайғамбардың жорғыған түсі ел ішіне тарап кетті. Ең алғаш түс жору туралы кітап Юсуф пайғамбардың кітабы болып табылады. Қазір де ел ішінде тарап жүрген мұсылманша түс жору деген кітаптар содан бастау алады.
Егер, сіз түсіңізде Алланы және оның елшісі Мұхаммед пайғамбарды, құран аяттарын көрсеңіз оларды нақ көрдім деп ұйғарыңыз. Өйткені шәйтан басқаның бейнесінің бәріне өзгеріп, түске кіріп жамандық жасай алады. Тек Алланың және Мұхаммед пайғамбардың бейнесіне кіре алмайды. Мұндай түстерді Алла тағала өзі жақсылыққа жорып қояды. Оған алаң болудың еш қажеті жоқ.
Қазақ халқы жақсы түс көрем десең, түнде оң жамбаспен жат. Жуынып-шәйініп таза жерге жат. Басыңды құбыла жақта қаратып жат. Ұйқың жайлы болса, көрген түсің оң болады.
Қазақтың түс жору мәтіндері басқа ұлттар мен ұлыстардан парықты болады. Өйткені түс жорудың да салт пен дәстүрге негізделетін тұстары бар. Мысалы:
Түсінде бір адамның оң жақ азу тісі түсіп қалса, аталас туысынан біреу бахиға аттанады. Сол жақ азу тісі түсіп қалса. нағашы жұртынан біреу қайтыс болады. Астынғы тісінің біреуі түсіп қалса, қайын жұртынан біреу ол бахиға аттанады. Үстінгі түсі түсіп қалса, өз жұртынан біреу қайтыс болады деп жориды. Жалпы тістің түсуі жақсылық нышаны емес.
Қазақ қорқынышты жаман түс көрсе, бір ақ сары бас мал шалып, садақа таратып сақтанады. Жаман түсті құстар мен айуандарға көшіріп келе жатқан жамандықтың алдын тосатын ырымдар жасайды. Сөйтсе жаман түс жанға көрінбей, малға көрінсін деп қан шығарады, құрбан шалады.
Қазақ – өлімнің үш досы бар деп қарайды. «Ұйқы», «Ауру», «Торығу». Осы үшеуінің біреуі ұйықыны шәйтан малғұн Алладан сұрап алған екен. Шайтан адам баласы түнде ұйықтағанда желкесіне үш түйін түйеді екен. Сол үш түйін түйілгенде адам дереу ұйықтап кетеді екен. Әр пенде таңертең оянғанда, Алланы есіне алса, бірінші түйін шешіледі екен. Дәрет алып тазаланса, екінші түйін шешіледі екен.
Таң намазын оқыса үшінші түйін шешіледі. Осы үш түйінді шешіп жұмысқа барған адамның тоқсан тоғыз тарау жолы ашылып, бар қатер мен қауіптен аман жүреді екен. Түнде имани түстер кереді деп сенеді. Бақсы – балгер, тәуіп-көріпкел, құмалақшы – қарташы іздеп, сабылудың еш қажеті жоқ.