Андропов һәм жазушылар

Айналасы «Лубянконың романтигі» атап кеткен Бас хатшы Андропов кейде оңаша ұзақ отырып өлең жазады екен. Алайда ол өлеңдерін баспасөз беттерінде жариялауды хош көрмеген. Дүниеден өткенде жұмыс үстелінен соңғы күндері жазылған бірнеше өлеңі табылған. Материалистік һәм атеистік көзқарастағы Бас хатшының жазған соңғы өлеңдерінен оның бұл өмірден о дүниеге өтерде адамзаттың өзімен бірге ештеңе арқалап кете алмайтыны суреттеліпті.
Андропов жазған өлеңдерін жан баласына көрсетпеген. Онысын белгілі ақындарға оқытып, пікір айтуға да бермеген. Бірде Бас хатшының қызы Ира Андропова көз жасын төгіп, КСРО Жазушылар одағына барады. Одақта ол бірден ұйымдастыру жұмыстары бойынша хатшысы Ким Салеховқа барып жолығады. Бұрынғы комсомол қызметкері Ким Салехов поэзиядан да, прозадан да өте алыс адам болатын. Шын мәнісіне келгенде ол КГБ-нің осы ұйымдағы көзі-құлағы еді және оны көпшілік қауым да білетін. Андропов бұл туралы қызына ескертіп кетсе керек. Сондықтан ол Жазушылар одағына әкесінің соңында ешқандай күнделік және естелік-мемуар қалмағаны туралы өтінішін айтқан. Бұл – күні ертең баспасөздерде мынау Андроповтың соңында қалдырған шығармалары деген сөздердің алдын-алуы еді. Жалпы, Андроповқа қарсы «мынау соның өлеңі еді» – деген сыңайда сыпсың өсектер болмаған. Оның бәрін «Молодая гвардия» баспасында редактор кейін «Советская музыка» баспасында бас редактордың орынбасары болып қызмет істеген қызы қадағалап отырған.
Ұранға бағынған заман емес пе? «Әдебиет – жалпыға ортақ пролетарлық шаруадан тысқары, ешкімнің жеке мәселесі бола алмайды», «Долой ұрандардың беспартийных!» деген ұрандардың ұшынып тұрған кезінде ол артық әңгіменің құлы болғысы келмеді. Оның кейбірін өзі де ұсынуы мүмкін ғой, сондықтан ол буынсыз жерге киліге бермеген.
Оның ақын-жазушыларға деген көзқарасы бас идеолог Сусловтың қызғанышын да тудырғаны бар. Андроповтың Бас хатшы Брежневтен емес, ұзақ уақыттар бойы өзінің тікелей бастығы болған Сусловтан қаймығуы оның үнемі үндемей құтылуына әкеліп отырған. Мемлекеттің бүкіл сыртқы және ішкі идеологиясын бір уысына шоғырландырып отырған Сусловтың партияның бас штабындағы қызметкерлердің ғылыми атақтар қорғауына қарсылық білдіруі көптеген озық ойлы қызметкерлердің бұл жолда тартынып қалуларына әкеліп соқтырған. Сондықтан болса керек, Андропов та өз талантын кабинеттен әрі асырмаған. Әйтсе де, оның шығармашылық таным биігінде аллегориялық ойлау қабілеті ерекше болған. Саясат алаңындағы компромистік тартыстар шебері көпвекторлы идеологиялық пиғылды ұстана отырып, конъюнктуралық шетін мәселелерді жымын білдірмей шешіп жіберуде өте қабілетті болған. Юморды жаны ұнатқан. Ильф пен Петровтың барлық шығармаларын жатқа білген. Әңгіме арасында олардың әккі сөздерін қыстырма ретінде үнемі пайдаланып отырған. Оның зиялылармен арақатынасы өзге әріптестері Суслов, Зимянин, Демичев, Пономарев, Шауролармен салыстырғанда түсіністікке құрылған.
Ол шатақ суретші Илья Глазунов пен мүсінші Эрнест Неизвестныйды үргедек ойлардың қақтығысынан қорғап қалуға бар күшін салған. Осы әрекеті үшін Сусловтан ескерту де алған. 1983 жылы Андропов КСРО Жазушылар Одағының төрағасы Г. Марковты қабылдап, оған ауыл прозасын көтеру туралы өз ұсынысын білдірген. Осыдан соң, «Литгазетаның» бас редакторы А. Чаковскиймен кездесіп, газеттің қара жұмысына Л. Аннинский мен Львов – Анохинды тарту қажеттігін айтуы редакцияға үлкен бедел әкелген.
Андропов та Сталиннің ізімен «Новый мир» журналын сүйіп оқыған. 1962 жылы журналда басылған Солженицынның «Иван Денисовичтің бір күні» шығармасынан бастап, атышулы жазушының барлық әңгімелерін оқып шыққан. Және осы шығарманы «Новый мир» журналында басылуға ықпал жасаған. КГБ басшысы кезінде ұрланып, театрларда болып жатқан жаңа қойылымдарға да баруға уақыт тауып жүріпті. Театр қайраткерлері Ефремов пен Любимовке қажетті кезінде қолдау да білдіріп отырған.
Құштарлық – көңіл терезесі. Өмір даналығы жасырындылықты талап етеді. Алайда ашық ойнағанның ұтылу тәуекелі жоғары. Мұндайда ешкім ішкі ниетіңді білмегені абзал. Бас хатшы жағымпаздарды, жандайшаптарды жек көрген. Ал ондайлар орталық партия комитетінде желдей есіп жүретін. Солардың бірі – ВЛКСМ ОК-нің бұрынғы бірінші хатшысы Е.Тяжельников болатын. Қырық жастан асқанға дейін жастар жетекшісі болған осы бір қайраткер Бас хатшы Брежневке жол табудың ең ықтимал әрекеті ретінде болашақ Бас хатшының туған жері Днепродзержинск қаласына барып, «Знамя Дзержинки» көп тиражды газетінен сарғайып кеткен әлдебір қызықты материалдар іздестіріпті. Шындығында, газетте 1935 жылы Металлургия институтының студенті Брежнев туралы: «Оның аты – большевик» атты қызыл сөзге ерік берген мақала шыққан болатын. Онда автор: «Мен көз алдыма елестете алмаймын, бұл еңбек адамының осыншама энергия мен жұмысқа деген қабілетті қайдан алатынын. Соңғы айға дейін ол кешкі металлургия рабфагының директоры болып қызмет атқарды. Жұмыс өте ауыр және ауқымды болатын. Ол сонымен қатар – топ парторгы болатын. Ол алғашқылардың қатарында дипломын өте сәтті қорғап шықты…Өндіріске кетіп бара жатып, жас инженер Леонид Брежнев алда көп жұмыстар тұрғанын және ол өзінің қазіргісінен де көп беретініне уәде етті. Иә, ол уәдесіне тұрады. Себебі, ол өте берік материалдан жаралған» – делінген екен.
Мақала сол тұста-ақ, «екінші рет» өмірге жолдама алады. Ол барлық кеңестік үлкен-кіші БАҚ-да басылады. Бас хатшының бақыттан басы айналады. Араға аз уақыт салып, Тяжельников СОКП ОК-нің насихат бөлімінің меңгерушісі қызметіне тағайындалады.
«Пұшық мұрынның есесі ернінен шығады» демекші, Андроповтың Бас хатшы болып сайлануымен Тяжельников ескі әуеніне басып, Бас хатшы болып жаңадан сайланған Андроповтың Карелиядағы ізінен індетіп, оның поэзиялық талантын шыңдағысы келетіні анық болып қалады. Оның осы талпынысын сезген Андропов көп уақыт өткізбей, Тяжельниковты Румынияға елші етіп жібереді. Былай болмаған жағдайда біреулер қарсыласына, енді біреулері жағымпаздықпен жүрісіне кедергілер жасауға тырысатыны анық еді. Сондай жағымпаздың бірінің өз жанынан шыға келгеніне ол қатты қапаланады. Бас хатшы осы әрекеті арқылы өзіне жағымпаздықпен жол іздеушілердің әрекетінің ешқандай шешім қабылдауға ықпал етпейтін шара екенін ескертеді. Шындығында, Петрозаводскіде ертеректе Андроповтың, Юрий Владимиров деген фамилиямен өлеңдер кітабы жарық көрген болатын. Андропов осы күрделі шешімі арқылы авторитаризмнің – бір адамның ғана билігі емес, ол сатылана келе жүздеген «кішкентай фюрерлердің» билігі болып шығатынының алдын кесіп тастаған.
Ол ертеңгі өсек атын өшіру үшін әдеби ортада болып жатқан түрлі алыпқашпа әңгімелерге назар аудармауға тырысты. Естігенін тісінен шығармады. Қаза бастаса, жақсы атына кір келетінін, тіпті ғайбат сөздің көлеңкесі мүлтіксіз нұрын өшірмесе де, солғын ететінін сезе білді. Үнсіздік ұстамдылықтың ізгілік ордасы. Ниетіңді жариялау оны тұншықтырумен бірдей. Одан күні бұрын кемшіліктер іздейтіндер бар. Андропов еврей-либерал қайраткерлерге «гуманистік» тұрғыдан жақындасты, бірақ, оны жасыруға тура келді. Алдымен Лубянкадағы бағыныштыларына, жұмсақтап айтқанда, аудиторияға ұнамай қалудан сақтанды. Оның үстіне Кеңес Одағы кезеңінен қалыптасқан социалистік реализм ұғымы да сияңды мол шығындамауға үйреткен-ді. Шырағданның мол жарығы түбіне түспейтіні іспетті, жабық қоғам империясындағы әдебиет шыншылдығын тұншықтырып, көз байланған қараңғыда тұсап отырғаны да бар.
1972 жылы ақын Иосиф Бродский Израиль визасымен АҚШ-қа кетеді. Бұл іс КГБ бастығының қатысуынсыз болады. Оның жер аударылуына бастама көтерген Романов бастаған Ленинградтық «достары» еді. Батыста дау-дамай тудырған бұл оқиға Евгений Евтушенконың айтуынша, жазушы Минутко айтқан қызықты эпизодпен байланысты еді. Бұл жерде Евтушенко өзінің гастрольдік сапарында кедендік тексеріс кезінде өзін сөйлесуге шақырудың бір түрі екенін түсінді. Ал оның экстравагантты формасы КГБ төрағасының қолымен жасалған болатын. Ақын мен құпия полиция арасындағы достық әңгіме, кейінірек белгілі болғандай, бірнеше сағатқа созылған. Евтушенко бұл әңгімеден КСРО-да өлеңдері толықтай цензураның бұғауына түскен ақын Иосиф Бродскийге қарағанда өзін аз табысты ақын екенін білуіне тура келген.
– Мен сізден Бродский туралы сұрағым келеді, – депті Юрий Владимирович Андропов Евтушенкомен кездесуде. Мені оның поэзиясы туралы емес, тағдыры қызықтырады. Оның шынайы тағдыры қаншалықты қиын? Оған қазіргі жағдайда, біздің елімізде қызығушылық бар ма?
Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті төрағасының сұрағына Евтушенко, адал және тікелей жауап беріпті. Кейін достарымен сөйлескенде ол туралы басқаша жауап бере алмайтындығын айтқан. Евтушенко сұхбаттасымен картасын ашық ойнап, өзінің жауабынан не күтуге болатынын сұраған. Таңқаларлық көрінгендей, Андропов шешім үшін жауапкершілікті өз әріптестеріне және Бродскийдің достарының мойнына жүктеуге тура келетінін айтқан. Онысы толығымен сәтті шыққан.
Евтушенко оған басын шайқап: – Жоқ, мұнда Бродскийдің тағдыры бар, мен Юрий Владимирович, шынын айтқанда, оны елестете алмаймын. Ол – аса талантты ақын, бірақ оның сол шетелінде жүргені жақсы болар еді. Осылайша Иосиф Бродскийдің тағдыры шешілген. Мүмкін, Евтушенко араласпаса, ол болмаған да болар еді. Евтушенко өз отанында ең жақсы орыс ақынының өмір сүруін және көз алдында қор болуын қаламады. Сондықтан оның шетке кетуін өз мойнына алды. Андропов бұл ұсынысқа бірден келісіп, Евтушенкоға кеңесі үшін алғысын білдіреді. Ақынның Андроповтан сұраған соңғы өтініші атқарушы билік алдында процедураларды орындауда қорлауға жол бермеуін, ең болмағанда, бюрократиялық формалдылықты – OVIR-де қарапайым құжаттарды жеңілдетіп, анкеталарды толтыруды оңайлатуды сұрауы болды. Андропов оған көмектесетінін айтып, сөзін жалғастыра келе: «Бродский бірнеше аптадан кейін КСРО құрамынан шығарылады», деп уәде береді. Евтушенко сол кезде Андроповтың Солженицын туралы айтқан кеңестерін де еске алады. Ақын сол кезде құпия полиция бастығына қоңырау шалуға батылы бар адамның жалғыз өзі болатын.
Андроповтың Евтушенкомен қарым-қатынасы екі жақты сенімге құрылғанын бәрі де білетін. Андропов әрине, Евгений Евтушенко мен Юрий Любимовтың қолдауын мақсатқа құрылған деп те қабылдауы мүмкін. Бірақ оның идеализацияланған, ойдан шығарылған өзіндік портреті неғұрлым қолайлы көрінген. Нақты белгілер мен беделді куәгерлерді қолдану жарты шындық, бірақ ол өтірікке қарағанда, әрқашан шындыққа ұқсайды. Қалай болғанда да, Андропов Евтушенко және Любимовпен қарым-қатынаста өте «шыдамды» болған, яғни, «төзімділік» танытқан. Қалай десек те, Андропов билік тұрғысынан сыналды екен деп ақындар Евгений Евтушенкодан, Владимир Высоцкийден, Михаил Бахтиннен, әнші Мүслим Магомаевтан бас тартпаған.
Кезінде «Жас гвардияға» қатысты пікірлер де қоғамда қатты сынға алынып жатты. Андроповтың «орыс ұлтшыларына» қарсы күрестегі табандылығы туралы партияның Орталық комитетінің сол кездегі үгіт-насихат бөлімінің бастығы А. Яковлев көлемді естеліктер жариялады. Қазірдің өзінде, үш онжылдық өтсе де, Ресей ұлтшылдары соны көксейді. Комсомол Орталық комитетінің «Жас ұлан» журналында әдебиеттанушылар М. Лобановтың «Ағартылған филистинизм» және В.Чалмаевтың «Еріксіздік» мақалалары бірінен соң бірі жарық көрді. Лобанов зиялы қауымды «рухани азғындалған» деп кінәлады. Бұл туралы олардың ұлттық мәдениеттің іргетасын жоққа шығаратын және бұзатын және оны «жұқтырған» филистиндік масса ретінде ескермегенін алға тартты. Сонымен қатар, автордың ресейлік өмір салты үшін қолайсыз адамдардың материалдық әл-ауқатын арттыру жөніндегі ресми бағытын жариялауы қатты соққы болды. «Халық үшін буржуазиялық өркендеу өнерінен басқа жау жоқ», өйткені, «асқазан қуанышы» сөзсіз рухани тозуға, ұлттық рухтың ыдырауына әкеледі, деген пікір қалыптасты. Осыдан соң, басылымда «Салыстырмалы және мәңгілік құндылықтар туралы» үшінші мақала жарияланды. Оның авторы Семенов «орыстың ұлттық рухын», «орыс топырағын» жоғары бағалап, «жойғыштар мен нигилистерге қарсы күресте 30-жылдардың ортасында жақсы бетбұрыс болды» деген тұжырым жасады. Орыс халқының қасіретіне қатысты мұндай қорлау қоғамды шынымен дүр сілкіндірді. Орталық Комитетті хат жаулап тастады. Ашуланған хаттар «Комсомольская правда», «Литературкаға», «Советкий культураға» да қарша жауып, оларға жауап беріліп жатты. Шовинизмді жақтаушылар айқын анықталды. ОК-те Демичевтің төрағалығымен мәселе жан-жақты талқыланды. Үгіт-насихат бөлімі мен Мәдениет бөліміне Суслов пен Демичевтан журналды «түзетуге» нұсқау түсті. Лобанов, Чалмаев және Семеновтің ұстанымдары сынға түскен «Коммунист» журналында өте өткір мақала жарық көрді. Бұл туралы әңгіме енді басылған кезде Андроповтың ұсынысымен СОКП ОК Саяси Бюросының қаулысымен «Литературная газета» беттерінде партияның ресми көзқарастарынан тыс зиялы қауымның сараптамалық талдау мақалаларының жарық көруіне шешім жасалды. Әрине, аса сақ хатшы оның оңтайлы сәтін тапты.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдарының екінші жартысынан бастап, Ресейлік қайта өрлеу дәуірінің идеологиялық орталығы «Жас гвардия» журналы болды. Оның бастауында Анатолий Никонов тұрды. Ол қатардағы жауынгер болатын. Университетті бітіріп, қырық жасында 1963 жылдан – 1970 жылға дейін ол танымал журналдың редакторы болды. Ол рульмен басқарылатын Ресей кемесін ашық орыстық, патриоттық бағытта басқарды. Марксистік-лениндік руссофобияның идеяларын, сондай-ақ, бүкіл халықаралық шайқастардың барлығын жоққа шығарған редактор барлық идеологиялық табуларды айналып өтіп, тура сызықты абайлап бағыттады. Оның айналасында, танымал атаман ретінде, көп ұзамай «адал авторлар» тобы құрылды. Тарихи Ресейде, Отанның қасиетті дәстүрлерінде және космополитизмнің позицияларында тұрған басқа да кеңестік басылымдарда мақалалар пайда болды және олар жолындағының бәрін қирата бастады. Андропов пен Яковлев бұған ұзақ уақыт шыдай алмады. 1970 жылы идеологиялық органдар Орталық комитет хатшылығының отырысында Никоновты қызметінен босатып тынды. Бұл оқиға Ресейде де, шетелде де үлкен толқулар тудырды. Алайда мәселе жайбарақат шешімін тауып, журналға және оның айналасында ешкімге қол тигізілмеді.
Қозғалыс жаңа орталықтарды басып алып жатты. 1972 жылдың қарашасында сол кездегі Орталық партия комитетінің жауапты қызметкері А. Яковлевтің Ресейдің Қайта өрлеу дәуірінің қайраткерлерін барлық саяси күнәлары үшін айыптаған үлкен мақаласы жарияланды. Мақала «тұжырымдар» тұрғысынан үрейлі болды және оның соңына партиялық қайраткердің емес, «ғылым докторының» қолы қойылып, ведомстволық газетте жарияланды. Оның мәтіні авантюристердің оң жамбасына сай келді. Жас гвардияның жақтаушылары, жеңіліске ұшыраған сталинистер, Шолохов сияқты байырғы жазушылар және социалистік реализмнің профессорлары, ақыр соңында партияның православтарының ақталуына дөп келді.
Осының бәріне көз жұма қараған Брежнев өте айлакерлік танытты және өзін парасатты ұстап, өте сақтық танытты. Ол осы кезде шынымен өзінің тыныштығымен ерекшеленді, яғни қатал және шұғыл шаралар қабылдауды ұнатпады. Оның 70-ші жылдардағы саясаттағы жеке ықпалын бағалау мүмкін емес еді. Яковлевтің Брежневті абайлап және оппортунистік жолмен жүргізуі арандатушылық болды. Оның Брежневтің атынан жазған мақаласы көпшілікке ұнамады. Мақала Бас хатшыны орыс зиялыларымен айтыстыруға дейін апарды. Осыдан соң, Яковлев жедел түрде масқаралықпен провинциялық Канадаға елшілік қызметке жіберілді. Бұл кезде Андропов суретші Илья Глазуновтың тағдырымен айналысып кетті. 1976 жылы суретші Глазуновтың қызметі туралы арнайы меморандум жасалды. Тұтастай алғанда, Андропов атышулы әйгілі суретшіні қоғамнан оқшаулап алғысы келмеді, бірақ оған берілген сипаттама қолайлы болған жоқ. Глазунов – өте айқын саяси ұстанымы жоқ адам болатын. Оның жұмысында кемшіліктер де болды. Көбінесе ол руссофил ретінде әрекет етті, кейде ашық антисемиттік көңіл-күйге түсті. Андропов оның Мәскеуде орыс жиһаздарының мұражайын құрғанын дұрыс көрді.
Андропов театрларда қойылып жатқан шығармалар туралы да біліп отырған. Атақты театр әртістері өз кураторлары КСРО Мәдениет министрі П. Демичевтен қолдау таппай, таяқ жеп жатқанда Андроповтан көмек сұрауға тырысқан. Бірде Таганков театрының жетекшісі Любимов: «Менің үш бірдей спектакльмді сахналаудан алып тастады. Егер әлгі химик (Демичевті айтады. Авт). мұнысын қоймаса, мен оны Андроповқа айтып, тәртіпке шақыратын боламын» деп айтуы оның Бас хатшымен жақсы қатынаста болуын көрсетеді.
Андроповтың антропостық сезімі барлық құпиялылық пен сақтықпен жасалынды. Оның қызметі әрдайым ең тиімді позицияларды иеленіп, жеке табысты көбейту сипатына құрылмады. Ол сыртқы либерализм мен ішкі қаттылықты үйлестіре алды. Бұл шын мәнінде саясаткердің оң қасиеті болды. Андропов орыс зиялыларының арасына сенімді болуға тырысты. Ұлттық шовинизмнің өршу толқыны – Балтық, Армян, Грузия, Украинаны жайлап кетті. Еврейлер Кеңес Одағының барлық аймақтарын шарпыды, бүкіл еврей отбасылары өздеріне «уәде етілген жерге» кете бастады. Бірақ ең басты еврейлер КСРО-да бейхабар әрекеттерді көрсете бастады, адам құқықтарын қорғау қозғалыстарын құрды. Ұлттық шовинизм өзінің жеке мүдделерін қорғау мақсатында сыртқы декларативті позициямен көтерілуі белең алды.
Андроповтың «орыс қапталына» шабуылының алдында шағын, күлкілі эпизод орын алды. Алайда ол шулы жариялылық пен тың оқиғаларды шаңдатып жіберді. 1978 жылы бірнеше метрополиялық еврей-либералды жазушылар құрған мегаполистік альманах туралы шу шықты. Осы уақытқа дейін еврей-демократиялық қозғалысының белсенді қайраткерлері негізінен шетелге кеткен болатын. Қалғандары арасында идеализм мен соғыс қимылдарының табы қалған жандайшаптары әлі де жойылмаған еді. Олар Брежнев пен Сусловтың әйелдері кім екенін және олардың көмекшілерінің де кім екенін естен шығармады. Олар өршіл адамдардан жасақталды және өздерінің «данышпандарына» қарамай, 79-шы жылдардың басында «Метрополияны» тастап шыққан-ды. Өкінішке орай, 15-20 жыл өткеннен кейінгі «жастар прозасының» деңгейі соншалықты өкінішті аяқталды. Бұл шараны «орыс қапталының» қайраткерлері сәтті пайдаланды.
Андропов басқарған бөлім мұндай немқұрайдылыққа қалай қарады? Шынында, олардың терминологиясы бойынша ол таза «идеологиялық диверсия» болды. Бесінші департамент идеологиялық зұлымдықпен күресу үшін құрылған болатын. Альманахқа қызығушылықты американдық Proffer баспасы танытты. Іс-шаралардың дамуын АҚШ елшілігінің қызметкерлері жіті қадағалап отырды. Бірінші хатшы Ф.Кузнецов басқарған Жазушылар одағының Мәскеу филиалы альманахтың басылуына қарсы шықты. Ол хатшылықтың кеңейтілген мәжілісін шақырды, оған он беске жуық адам, соның ішінде әдеби тұрғыда әлсіз және дәрменсіз альманах шығарудың орынды еместігі туралы айтылған уәжге танымал жазушылар қолдау білдірді. Бірқатар адамдар «антисоветтік» альманахқа мүше болып кірді және олар авторларға қарсы қатаң шаралар қолдануды талап етті. Барлық сөйленген сөздер «Мәскеу жазушысы» әдеби тиражында жарық көрді.
КСРО Жазушылар одағының жетекшісі Г.М. Марков жағдайдың күрделілігін түсінді. Метрополия авторларына қарсы репрессияны талап ету Жазушылар одағына қауіп төндірді. Өйткені альманахтың мазмұны және оның құрылу тарихы туралы жазушылар аз білетін. КГБ мен шенеуніктер оған тыйым салуды ұсынды. Осылайша анти-кеңесшілердің жаңа тобы пайда болды. «Метрополия» айналасында жел сөздер қаптап кетті.
Мәскеудің Жазушылар ұйымы басқармасының хатшылығы «Метрополияны» жабу туралы шешім қабылдады. Осыдан соң, КСРО-да альманах шықпады. Феликс Кузнецов «Метрополияны» шығаруды талап еткенмен Марков пен КГБ басшылығы оған қарсы шықты? КГБ «Метрополия» жиналысын мұқият бақылап отырды, белсенділер мен оның айналасында көптеген ақпарат берушілер болды. «Метрополия» құрамы либералды еврейлер болғандықтан, олар яғни, Арбатовтың, Бовиннің жиендерінен және Андроповтың айналасындағылардан тұрды. Бұл іске қарсы шыққан Мәскеу қалалық партия ұйымының хатшысы В.В. Гришин басқарған «консерваторлар» жеңіліске ұшырады.
Ескі алаңнан және Атлант мұхитының арғы жағындағы жағымсыз әңгімелерге қарамастан, орыс тынысы кеңейді. Осы кезеңнің соңында тікелей саяси шабуылдар белең алды. Шевцовтың «ойдан шығарылған кейіпкері» Мирон Андреевич Серов бейнеленген «Набат» романы шықты. Ол «ірі мемлекет қайраткері» деп аталды. Оның тұрпатында Михаил Андреевич Суслов атының шифрлануы өте ашық түрде жүргізілді. Романда оның әйелі Елизавета Ильинична, «сионистерді» қорғаған медициналық мекеменің директоры пайда болды. Сусловтың әйелінің шынайы ныспысы осылай болатын және ол ұзақ жылдар бойы стоматологиялық институтты басқарған-ды. Шевцовтың көп ұзамай тағы бір романы жарық көрді. Онда отставкадағы саяси комиссар Леонид Брусничкин бейнелеген. Дәл сол уақытта жас сақшы Серебряковтың «Қара полковниктер» деген атпен өлеңі шықты. Грекия мен Чилиге жалған сілтеме жасап, автор мен баспагер оны айқай-шусыз басып шығаруға тырысты. Шығарманың негізгі лейтмотиві белгілі болса да, ол туралы талдау жасалмады. Тағы да Андропов пен Суслов үнсіз қалды. Неге, сонда олардың көздері қайда қараған?
Идеологиялық күрестегі жағдай әйгілі Митрополиямен болған жанжалдан кейін күрт нашарлады. Патриоттық бағыттағы танымал ақын, жазушы Станислав Куняев, Орталық Комитетке хат жазды. Ол өте батыл қадам болды. Нәтижесінде біраз уақыттан кейін ол туралы Мәскеуде және Ленинградта, сонымен бірге Жазушылар одағының көптеген белсенді мүшелері мен елдегі әдеби журналдардың редакторлары туралы пікірлер белгілі болды.
Куняев өзінің хатында: «Мәдениет пен идеологиядағы еврейлердің үстемдігіне қарсы шықты. Оларды «еврейлердің билігі үшін» күрескерлер, «еврейлердің үстемдігі» және «ықпал агенттері» деп атады. «Сионизм» деген сөз тіркесінде сынған мөрлерді қолдануына тура келді.
Ол әрине, Белла Ахмадулинаның немесе Инна Лиснянскаяның, Аркановтың немесе Розовскийдің, әсіресе, Попов пен Ерофеевтің Метрополияда басылып шыққанына мән бермеді. Олардың ойын ережелерін бұзғанын, олардың «Классикалық және біз» дегенін пікірталас үшін кек ретінде ойластырғанын, авантюристік әрекеттерін пайдаланып, олардың сүйіктілері өз еркімен немесе ерікті түрде жасағанын, Орталық Комитеттің жоғарғы идеологиялық шенеуніктеріне соққы беруін ойластырғаны айқындалды. Ресейдің ұлттық мүдделері үшін Зимянин мен Шауроның, Беляев пен Севрук басқарған «мәдени резервке» соққы беруді ойластырды. Әрине, хат мұраты – орыс-еврей күресінде позиция үшін күресудің басты актісі болды. Осы күрестің ең болмағанда бір бөлігін дауысты дыбыс етіп, Орталық Комитеттің қол жетпейтін шенеуніктерін қайран қалдыруға, олардың жалпы орыс ісіне, олардың миына, шешімдеріне, саясатына ықпал ету күресінде көмектесуге үміттенді. Хатта теріске шығарылмайтын фактілермен және тарихи шындықпен қатар, қауіпті саяси ойынның элементтері болды. Бұл тілде сөйлеу Михаил Зимянин немесе Альберт Беляев сияқты адамдар үшін әдейі жазылды.
«Метрополия» альманағында ашық райлы кеңесшілерден, диссиденттерден және жартылай диссиденттерден басқа, әйгілі кеңес жазушылары пайда болды. Сол бір хатында Куняев қазақтың талантты ақыны Олжас Сүлейменовтің поэмасын сынап жазды. Біз үлгі тұтатын ақын туралы «Нағыз руссофоб және Алматылық партиялық биліктің сүйіктісінің поэмасының суперидеальды, бірақ оның тән тұншықтырумен жазылғанын» дәлелдеуге тырысты. Куняевтің партияның жоғарғы органына жазған хаты тікелей және өткір шабуылдармен аяқталған. Сол кездегі кеңестік баспасөзде «Куняевтің хаты» басылған жоқ, әрине, ол туралы бірде-бір жол, тіпті сөз де болған жоқ. Сонымен қатар, еврей-либералды басылымдар оны әйгілі «гласность» кезінде де еске түсіруді ұнатпады, материал сол орта үшін жағымсыз әсер қалдырды. Хат авторына Кремль қабырғасында қатаң түсіндірілген болды. Алайда Андропов пен оның бөлімі ешқандай қимыл жасаған жоқ.
1979 жылдың мамыр айының басында Мәскеуде Жазушылар одағының бірнеше ондаған мүшелері үйлеріне «Станислав Куняевтің хатының» үш параққа толтырылған ротациялық жолмен көбейтілген хатын алды. Құжаттың соңында «Василий Рязановтың» қолтаңбасы тұрды, бірақ оның бүркеншік ат екеніне ешкім күмәнданбады. Көп ұзамай дәл осындай мәтін Жазушылар одағының Ленинградтағы және Киевтегі мүшелеріне де жіберілді. «Рязановтың хаты» ұзақ уақыттар бойы жарияланбады. Оған ресми сілтемелер де жасалған жоқ, тіпті ол туралы ауызша да сөз болмады. Екі аптадан кейін, ротаторға басылған брошюралар сионистердің Саяси Бюроны басып алғандығын және басты сионист Брежневтің өзінен басқа ешкім болмағанын көрсетіп, Мәскеу мен Ленинград қалалары тұрғындарының үйлерінің есіктеріне ілініп, көшелерде таратылды. Кітапшаның авторы ретінде Ресей премьер-министр Алексей Косыгинді, партияның бас идеологы Михаил Сусловты және Ленинград партиясының жетекшісі Григорий Романовты атады.
Әңгіменің қызған кезінде израильдік Соловьевтер батыстық оқырмандар үшін өздерінің памфлет кітабын шығарды. Онда алдау-арбау қиындық әкелген жоқ. Бір факт айқын, «Рязановтың хатында» Брежневтің, Косыгиннің, Сусловтың және Романовтың есімдері мүлдем қозғалмады. Негізгі міндеттерді орындау үшін авторларға осындай идеялар қажет болды. Андропов, «Орыс партиясының» жасырын жетекшісі. Хатта солай көрсетілді.
Ол кезде Саяси Бюроның мүшесі болған Андроповтың өзі туралы бұл кітапшада ештеңе айтылмады. Құпия полицияның бастығы бұл жасырын парақтардың шыққан жерін көрсете алмайтындай қарапайым емес еді. Алайда, Андроповтың дәл осы Саяси Бюроның «позитивті» мүшелерінің қатарында жоқтығы оның парақшалардың бірлескен авторларын ашуы да мүмкін еді. Бірақ мұны түсіну үшін шахмат ойыншысы немесе детективтік романдарды ұнататын және Андропов сияқты өте күрделі интеллектуалды ойыншы қажет еді. Саяси Бюроның ықпалды мүшесі мұндай жағалауға қарсы брошюраны оқи алатын да еді. Алайда ол өзі бұрын-соңды мұқият оқып үлгерген Саяси Бюроның қарабайыр оқырмандарына сенім артты, сондықтан көлеңкеде өзін жасыруына тура келді. Бұл олар үшін үлкен матч болды.
Либерал журналист И.Минутко өзінің Андропов туралы жазылған кітабында Рязановтың хатын абайлап түсіндіреді. Оның схемасы әлдеқайда күрделі: олардың пікірінше, Андропов «Орыс партиясының» нағыз жарылқаушысы болды, бірақ оны Брежневке қарсы пайдалану үшін және билік үшін күрес жолында пайдаланбады.
Жаңа 1979 жылдың қаңтарында қоғамдық пікір арқылы барша ресейліктер өздерінің пошта жәшіктерінен интеллектуалдық, партиялық және әскери элита қатарына қосылды. Тағы да роторға басып шығарылған және белгісіз «Василий Рязановтың» қолы қойылған хаты пайда болды. Хаттың мәтіні мынаған саяды: СОКП Орталық Комитетінде, АҚШ Сенатында мемлекет басшысы қолдайтын қуатты сионистік лобби бар. Орталық комитеттегі және басқа жоғары партиялық органдардағы дені сау орыс күштері сионистерге қарсы күресте параллельді, өйткені, аргумент ең басынан басталып отыр. Бұл күрес елде антисемитизмді тудыруы мүмкін, бұл өз кезегінде Батыспен жақындасу процесін тоқтата алады, ең алдымен экономика саласында және ол жақындасусыз өтеді. Біз бұдан әрі жасай алмаймыз. Василий Рязанов отандық орыс элитасының патриоттық сезімдеріне тоқтала отырып, «Ресейдің ресурстары, мамандары, идеялары, адами ресурстары жоқ, сондықтан біздің экономикамыз тез әрі жылдам дами алмайды» делінген.
Бұл құжаттың түпнұсқалық мәтіні архивте сақталған. Оның сыртқы мұхабасы мен ішкі құрылымы нашар қағазға, машинкамен роторда ұқыпсыз басылған. Міне, бұлардың бел ортасында болашақ Бас хатшы Андроповтың болғанын көреміз. Бірақ ол өз картасын ешуақытта ашып ойнамаған күйінде, өз құпиясын өзімен бірге ала кетті.

Ермек ЖҰМАХМЕТҰЛЫ

Пікір қалдыру