БАЛАҚАН
Ғұмыр-бастау шежіресі

Жалғасы. Басы өткен сандарда.

Балалық ойындар

Сол алғашқы қыстан соң қалың қар оқыс, тез еріп, арнасы құрғақ тартқан Қорық өзені кемерінен аса тасыды. Тіпті, үй іргесіне тақап барып қайтқан. Есесіне, көп ұзамай-ақ көз көрім төңірек жасыл желекке көмілді. Ал манағы, тасқын су жайылған жағалық біздің кеудемізге жететін, ұзын, қалың, қоғалы шалғынға айналды. Ауыл іргесі ғана емес. Жоғары, төмен қозы көш жер түгел. Мың жылдық табиғаттың таза өз қалпында тұрған бір кезеңі екен де. Қырық жылдан соң қайыра барғанда көрдім, Қорық ауылының көз көрім тақау төңірегі шаң басқан қу тақырға айналыпты. Бірақ алда не тұрғанын білген кім бар. Әсіресе бала кезіңде. Біз үшін осы бұла табиғат мәңгілік көрінсе керек.
Көп ұзамай мектептегі оқу да бітті. Асыр ойын басталған. Блок екеуіміз үнемі дерлік бірге жүреміз. Ара-тұра басқа да балалармен қосылып, ойнап кетеміз. Ойынның бір түрі – кенересі қайтса да суы сарқылмаған Қорық өзенінің қалың құмы. Жағаға қатарластыра қазып, «тоған» тарту. Дымқыл құмнан әрқилы құрылыс салу. Әрине, ешқашан жалықтырмайтын, бітпейтін қызық. Бұл кезде асық ойынына әуестігіміз онша болмаған сияқты. Әйтеуір Блок екеуіміз, тіпті, Әлтай мен тағы бір балалардың асық ойнағаны жадымда жоқ. Оның есесіне, өзен арнасын бойлап, немесе тақау төңіректі шарлап, еркін саяхаттап жүрдік. Кейде әжептәуір ұзап та кететін сияқтымыз. Әрине, салпақтап, құр ғана жүре бермейміз, қашқан, қуған ойын өз алдына, ертек айтысамыз. Зерделі Әлтай кейде әлдебір ескі кітаптар ала шығып, осы еркін жүріс үстінде оқи бастайды. Басқамыздың қолымыздан келмес оқу – латын жазуындағы әдебиет. Айтқанымдай, бір жолы сыртында қызылды-жасылды киінген алып адамның суреті бар, қалың кітаптың біраз бетін парақтап шығып еді. «Гаргантюа мен Пантагрюэль» дейтін. Мешкей, әрі аңғал, ешкімге зиянсыз екі дәу. Қызық еді. Бірақ ақырына дейін тыңдай алмадық. Алаштың зердесі тұманыта бастаса да, қалыпты аударма дәстүрі одан әрі жалғасқан 30-жылдар жемісі. Рабле ғой. Мен көрген кейінгі заманда сол беті ұмыт қалды.
Ерте көктемде, Қорыққа жақын отырған, бізден көп үлкен, төртінші класта оқитын Бекет деген баласы бар Тұрысбек қойшының қыстауына барып, жаңа туған қозы, лақты қызықтағанымыз есімде. Қозы, лақ қана емес, алдында төрт мүйізді және алты мүйізді қойлары бар деп естігеміз. Арнайы барыс та сол үшін. Рас екен. Төрт мүйізді қой – екеу, алты мүйізді қой – біреу екен. Төбелеріне қатарласа шыққан және тым ұзын, әрі жуан емес, бас бармақтай ғана.
Тағы бір жолы, арнаның төмен етегі, Қорық ауылынан біршама жерде, қой қыстаулардан асып, әлде бір ескі қораға жеттік. Есігі, терезесі жоқ, төбесі қақырай бастаған, иен үй. Тапа-тал түс, біреу-екеу емес, бес-алты баламыз. Қорықпай, қызық үшін ішке кіріп едік. Қаңырап тұр. Кенет жал пеш үстінде тұрған әйдік кітапқа көзіміз түсті. Беттері ашылып, қобырап жатыр. Құран, дестік. Тасқа басылған емес, қолдан жазылған. Оқи алмасақ та, талай көрген, арабша, ирек-ирек, ою кейіпті, әдемі таңбалар. Тек жылтыр қара сия ғана емес, қызыл сиямен түсірілген тұтас жолдар мен сөздер. Өзгеше құран екен, дестік. Бәлкім, ашаршылық жылдарынан қалған. Қаңыраған, ескі қораның иесі, киесі есепті. Құран деп ешкім тиіспеген. Шындығында құран емес. Кейін бар жұмбағын тауып едім. Құран емес, басқа бір кітап. Араб тілді, немесе шағатай, қазақ тілді дүниауи мұра. Ата қазақтың 1932 жылғы ашаршылық, ежелгі жұртпен бірге кеткен беймәлім қазынасы. Мұндай ескілікті жәдігердің кейбірі жаңадан табылып, анығы, енді ғана жарияға шығып жатыр ғой. Бұрнағы бардың кездейсоқтан аман қалған әлдебір жұқанасы. Жүздің емес, мыңның бір көлеңкесі. Кейін, студент кезімде, Қара-иректе, үш күмбезді Қасабай зиратында, қабір үстінде жатқан, тозса да бұрнағы сұлба, көлемі сақталған құран кітабын көрдім. Қара бояулы, тасқа басылған, бірыңғай таңбалар. Сол кезде ғана, баяғы Қорықта көрген жалпақ, жуан кітаптың өзгеше бітімін танығандай болып едім.
Әлбетте, өскін, жеткін, дүниеден қамсыз бала атаулының ойыны сан алуан. Жазғы қызықты түгендеп шығу шарт емес. Жалпыға ортақ асық бар. Ересектер, жас қыз бен бозбала жігіттер ұйымдастырып, кішкентайлар топырлайтын алтыбақан бар. Тайға міну, бұзау жарыс… Қайткенде компьютер, теледидар алдында телмірген бүгінгі баланың тіршілігінен мүлде басқаша, ізгілікке, адамшылыққа ғана нұсқайтын, еркін өмір.

Ғажайып 1949 жыл

Қамсыз, қайғысыз бала кезіндегі барлық жыл ғажайып. 1949-ға қатысты кейбір жағдаяттардың басын шалдық. Бұл жыл – тоғыз жасымдағы ең ғаламат жылдың негізгі сыпаты – менің кітап оқуым, дүние танымыма қатысты екен. Көкжиегі кең, азат, еркін парасаттың алғашқы белесі, болашақ жазушылық қызметтің бастапқы, шешуші сатысы дер едім.
Байқауымша, менің сегіз жаста «Абай жолын» оқуым, Тургеневтің, Пушкиннің, Чеховтың әңгімелерін тануым – қазіргі демейін, алдыңғы – замандас, жалғас кезеңдегі көзі ашық оқырман, әсіресе, әріптес жазарман жұртқа тым сенімсіз көрінген сияқты. Ілкідегі қазақ қоғамының кешеуіл жағдайы, соған орай қалыптасқан кемшін санаға байланысты.
Әлем әдебиетінің бұрнағы және қазіргі тарихына қараңыз. Ерте дамудың ондаған, бәлкім жүздеген мысалын келтіруге болады. Өнер тарабында жалғыз Моцарттың өзі жетіп жатыр. Көркем әдебиет саласы да осыған қарайлас. Бірақ әзірше ғылым-білімді игеру бағдарында. Білмекке құмарлық, қалтқысыз ізденіс қой. Руссо алты жасында Плутархты оқыпты. Борхес жеті жасында «Дон Кихотты» оқыған. Қазақша аудармалары болса, мен де оқитын едім. Алтыда үлгермесем, жеті, сегіз жасымда. Алексей Толстойдың жазушы-журналист немере қызының айтқаны бар: үш жасымда хат таныдым, бес жасымда бүткіл грек мифологиясын жатқа білдім, деп. Кейінде атаққа шыққан еуропалық, немесе америкалық ақын, жазушылар ішінде жеті-сегіз жасында классикалық әдебиетке бас қоймағаны сирек. Бұл ретте мен кемі он-он бес қаламгердің атын атап берер едім. Оқып қана қоймаған, алғашқы «шығармаларын» жаза бастаған, тіпті, жарияға жеткізген жағдайлары да бар. Бірақ санамалап қажеті қанша. Өзімізді көтеру үшін емес, ерекше жағдайымызды ақтау үшін ғана айтып отырмыз.

Шын мәнісінде, Батыстағы жетімді кез-келген отбасының жас өркені тым ерте көз ашып, өнер мен ғылымның әр саласына бейімделуі – табиғи құбылыс. Сауаты артқан, дүниетанымы басқа бір тұрғыдағы бүгінгі қазақ қоғамы дәп осындай вундеркинд балаларды тәрбиелеп жатуы ғажап емес. Сонымен қатар, ерте жетілу – болашақ үлкен биіктің кепілі дей алмайсыз. Абайдың сөзі бар ғой: «О дағы қалыбынан аса алмайды, – Жауқазын ерте көктеп шыққанменен», – деген. Алайда, кейбір талапкер жас жауқазыннан да ерте, тез өсетіні және зәулім бәйтерекке айналғаны – өмірде көп ұшырасқан, табиғи жағдай.

Біз алты жасымызда Плутархты оқымадық. Бес жаста грек мифологиясын біліп, жеті жаста әлем әдебиетінің озық үлгілерін жаппай танымадық. Алайда, өз тарабымызда кейіндеп те қалғамыз жоқ. Бес жаста Абай өлеңдерін зердеге түю, алты жаста Шәкерім дастандарын және батырлар жырының үзіктерін жатқа айту, және жеті жасқа дейін қазақтың қаншама аңыз, ертегісін білу – озық тәрбие, өзгеше талай дегеніңіз осы.

Енді, шын мәнісінде сегіз жастан бастап жаңа бір таным. Ұлы Мұхаңның ғаламат эпопеясының сол кезде жарыққа шыққан алғашқы екі кітабын айттым. Менің алдымда қазақ аспаны ғана емес, бүткіл әлемнің көкжиегі ашылған еді. Жаңа, 1949 жылы.

Екі-үш ай ішінде барды оқып тауыстым. Айтқанымдай, басқаларға қоса, Тургеневтің, Пушкиннің, Чеховтың шағын әңгіме жинақтары. Көп ұзамай, сол Пушкиннің кетпектей бір томдығы қолға түсті: Өлеңдер, дастандар толық, проза кеңінен қамтылған: бұрыннан ауызша сұлбасы мағлұм «Дубровскийге» қоса «Капитан қызы» және Белкиннің хикаялары түгел. Айтпақшы, Жамбыл атамның толық жинағы бар еді ғой. Бұған тетелес Нұрпейіс Байғанин. Осы жылы сәл кейінірек танысқан Иса Байзақовтың дастандары айрықша әсер етті. Қызғылықты ғана емес, сырлы, мұңды, өзгеше туындылар. Мен күні бүгінде Иса Байзақовты қазақтың Мағжаннан соңғы заман, ғасырдың алғашқы жарымында жасаған, ең ірі ақыны деп білем. Қазақ прозасының Әуезовке жалғас кейбір үлгілері туралы айтсам керек.
Көктемге жетпей-ақ біздің үйде және ауылдық қызыл-бұрышта мен оқитын ештеңе қалмады. Иә, кітап оқығыш Мақсұтбек бар еді ғой, Блоктың ағасы, әрең қиып, манада қонақта оқыған «Мың бір түнді» екі күнге берген. Бұл әдепкі ертегі ғана емес, жаңа бір әлем еді. Алапатты Шығыс әдебиетінің үздік бір үлгісі. Танымым артты, тілім байыды. Бірер жылдан соң келесі кітабы жеткен, одан әрі, қалған үшінші, төртінші томдары. Болашақ қаламгерлік қызметімде өзіндік әсері әжептәуір болды ғой деймін. Шығарманың композициялық құрылымы, баяндау үрдісі. Студент кезімде тағы оқыдым және осы жақында ғана төрт кітаптың 1961 жылғы қайыра басылымын толық байыптап шықтым. Ғажайып тілі бар, өзгеше, шығыстық өлең үлгілері бар. Тек бастан-аяқ емес. Негізінен бірінші, екінші томда. Ара-тұра келесі кітаптарда. Қалмақан аударыпты-мыс. 1929, 1937 жылдарда айдалып, атылып кеткен алаш арыстарының бірінің мұрасы. Өз қатарындағы басқа да советшіл белсенділер сияқты, дайын асқа ие бола кеткен. Рас, төрт том түгел емес. Бірақ кем дегенде жартысынан астамы. Бұл тараптағы негізгі жұмыс – тұпа-тура көшіру ғана емес, ескілікті мәтінді «таптық тұрғыда» түзету, жаңаша өңдеу болғаны көрінеді. Мұраның қалған жарымын орысша, Салье аудармасы, және, бәлкім, өзбек тәржімаларынан теріп толықтырған және бір ертегінің екінші, жаңа аудармалары да аңдалып қалады. Тұтастай алғанда, айырымы жер мен көктей екі түрлі деңгей, қарама-қайшы екі түрлі мәнер айқын аңдалып тұр. Бәлкім, уақытым жар берсе, арнап жазармын. Бұл арада айтпағым – «Мың бір түн» – менің шығыс әдебиетін тануымның басы болды.

Көктемде кітапқа қаталай бастадым дедім. Жаз шыға мүлде зарығуым мүмкін екен. Кіші әжеммен бірге, Баршатаста оқып жатқан Мұратқан келді. Бесінші класты бітіріпті. Бар кітабын түгел әкелген. Оқулықтар ғой. Мен бірден-ақ бас салып едім. Ана тілі кітаптарынан соң назар аударғаным – «Ерте дүние тарихы» атты оқулық болды. Авторы, әлі есімде, Мишулин. Осы бесінші класқа арналған, әжептәуір үлкен кітап. Менің балалық, бастапқы өрісімді кеңейткен өзгеше бір үлгі болып шықты. Кейінгі байыбымша, бағзыдағы гимназия оқулықтарының үлгісіндегі, кеңінен толғап, бажайлап қамтыған, танымдық қуаты зор кітап екен. Бұдан соңғы кезеңдегі мектеп тарихтарымен салыстыруға келмейді.
Ерте дүние дегенде, негізінен Грек пен Рим. Мен естімеген, бар деп білмеген тылсымды әлем. Афины мен Спарта. Парсы-грек соғыстары. Сократ пен Платон туралы атүсті мағлұмат. Перикл мен Фемистокл төңірегі кеңінен. Қазірде қайран қалам. Мен өнер, ғылым-білім ордасы болған Афины мемлекетін мейлінше жақсы көрдім. Керісінше, батырлығы басым, тәртібі қатал Спартаны ұнатпадым. Ақыры, Көне Грек жұртындағы осы ең үлкен екі мемлекет қайшылыққа келді. Әрқайсының жақшысы, қарсыласы бар. Отыз жылдық Пелопоннес соғысы. Күш тең емес еді. Қай жағынан да адамгершіл Афины басым. Әуелде солай болады. Ақыры… сәтсіз теңіз шайқастарынан соң Афины жеңіліске ұшырап, Спарта басым түсіпті. Ізгі жұрт қирап жеңілді, зорлықшыл, қатаң қауымның мерейі үстем шықты… Мен үшін ауыр соққы болып еді. Үш-төрт күн қатарынан қамығып, есімді жинай алмай жүрдім.
Бұдан арғы Рим тарихы қым-қуыт екен. Жаңағы Спартаның жалғасы тәрізді көрінді. Алайда, өрісі кең, тым күрделі. Қайткенде айрықша қуатты. Өз мүддесі тұрғысынан қарағанда. Әйткенмен, Ганнибалды жақтадым. Ұлы қолбасыға уақтылы көмек бермеген, өзіне өзі қастан, ақыр түбі жер бетінен жойылған Карфагенге жаным ашыды. Жер-әлемде Рим жалғыз қалыпты. Алыс-жақын төңіректің бәріне қожайын. Бірақ сүйіне қоймаппын. Әйткенмен, жалпы жұрты ерекше. Ал жеке тұлғалары – гректен мүлде басқа. Соның ішінде қатал, рақымсыз Сулланы айрықша жек көрдім, көпшілікке жақын Марийге іш тарттым. Өктемдігін көре тұра, өзгеше бітім, мәрт мінезді Юлий Цезарьды жоғары бағаладым, сонымен қатар, Брутты ұнатпаған едім. Ал Августты шынында да Әулие деп мойындаппын.

Қазір ойлаймын. Адамдық мінез, әрқилы қасиет пендеге тумысынан дарыса, дүниеге көзқарас, өмірлік ұстаным да жаралыспен бірге келе ме деп. Ол да ерекше қолбасы Сулланы неге ұнатпадым – диктатор екен; республикашыл Брутты неге мойындамадым – сатқын санағаннан. Сонда, небәрі тоғыз жастағы баланы кім бағыттап, қандай күш өз жолына салды? Кейін, оқыған, тоқыған, дүниені тани бастаған кезі болса бір сәрі. Яғни, тума инстинкт. Ата-баба қанынан дарыған. Басқаша шешім жоқ.
Осы ерте дүние кітабынан соң тарихқа аңсарым ауып еді. Әлде аға арқылы, әлде Мұратқан арқылы басқа балалардан, жалғас оқулықтарға қолым жетті. Әуелі – 6-7 – кластарға арналған Орта ғасырлар тарихы. Содан соң, 8-класс оқулығы – кейінгі заман, жаңа тарих дәуірі. Мұнда Француз революиясының шежіресі айрықша толқытып еді. Қатал қырғын, жаппай қудалау, гильотина. Бастапқыда Мирабоны тәуір көріп едім, ақыры айныма, пайдакүнем әрекеті үшін жеріп шықтым. Мақтаулы Маратты ұнатпадым, қызыл белсенді Робеспьерден жирендім. Соншама ғаламат оқиғалардың ақырғы түйіні ретінде Наполеон Бонапарт шықты. Бар ісі таңғажайып. Қырды, жойды, жеңді. Ең соңында – күйреп тынды. Өзгеше тағдыр, алапат тұлға екен. Әйткенмен, жаныма жақын тұтардай үлгі болып көрінбеді.
Көп ұзамай, үлгілі қаһарман да табылған. Ертегілік емес, шынайы өмірде болған, осы біздің жұртта жасаған Алып ел – Шыңғыс хан! Мұқан аға мұғалімдік жазғы демалыс кезінде Семейге барып, айдан астам жүріп қайтып еді. Маған арнап керемет бір кітап әкеліпті. Менің болашағымды айқындап, күні бүгінге жеткізген Қаған-Атам туралы. «Ян. Шыңғыс хан». Ұлы жихангер жөнінде ертелі-кеш жазылған жүз романның ең озығы. Дәп қазір тынымсыз тықылдаған мәшіңкемнің қасында, жазу столымның үстінде тұр. Әуелгі данасы тозған, жоғалған, мынау – советтің соңы, тәлейім, таршылық жылдарда Алматыда, жетім, жайма базарда ғайыптан ұшырасқан басқа бір данасы. Ішкі беттері аз-маз сарғайғанмен, қолға ұсталмағандай, тап-таза, жап-жаңа. Ұлы қағаным туралы екі, әлде үш кітаптан тұратын көлемді еңбек жазуды нақты ойластырып жүрген кезім еді. Атамның аяны, аруақтың демі – жақсы ырымға балап, қатты қуандым. Енді, әуелі Прагаға барып, одан Америкаға жетіп, міне, көз алдымда тұр. «В.Ян. Шыңғыс хан. Ескі Азия тұрмысынан хикая. ХІІІ ғасыр. Қазақтың біріккен Мемлекет баспасы. Алматы – 1948.»

Мен ерте дүние, орта ғасырлар, жаңа дәуір тарихтары арқылы адамзаттың әлемдік шеруі туралы алғашқы дәрісімді алсам, Янның ғажайып хикаясы арқылы көшпенді Азия болмысы – өзіміздің жұрттың ресми тарихқа түспеген арғы дәуірін байыптадым. Атамның әңгімелері, Абылай, Кенесары-Наурызбай қиссаларында есімі аталғанмен, дәйекті баяны жоқ, алайда қазақ хандарының түпкі бабасы болып табылатын, «заманынан асып туған», «садағын сағымға ілдірген» Шыңғыс ханды нақты өз нәсіліміз деп қабылдадым. Әрине, университет кезеңінде Батыс жұрттарының тарихы ғылыми әдебиет қана емес, түпнұсқа мұралар арқылы да жан-жақты зерттеліп, мейлінше тереңдеді, қатарлас тарихшы студенттер ғана емес, осыған жалғас аспиранттардың өзі менімен шендесе алмайтын, керек десеңіз, бүгінгі ғылым докторы, профессор, академиктердің өзінен артықша білімге, жаңаша танымға жеттім, мақтан емес, ақиқат шыны. Ал Орталық Азия, оның ішінде Шыңғыс хан тақырыбын айтып болмайды. Менің «Шыңғыс хан және оның заманы» атты төрт томдық эпопеям арқылы қазақ ғылымы Шыңғысхантану тарабында Батыс пен Шығыстың бар жұртынан озық, үздік нәтижеге жетті деп ойлаймын. Ақыр түбі мойындалатын еңбек.
Бұл әуелгі толқыныс – 1949 жылдың жаз ортасы, мен тоғыз жарым жастамын. Бар кемелдің басы.
Иә. Аға Семейден әкелген тағы бір кітаптар болды. Сол кезде маған тым мәнді көрінбесе де, танымымызды кеңейткен. «Айдарова – Шоқан Уәлиханов». Бүгінде кемісі көп көрінуге тиіс, бірақ мен үшін Ұлы Шоқан туралы алғашқы және біршама толымды мағлұмат. «Қажым Жұмалиев – Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі». Бар зейініммен оқығаным есімде. Сол заман үшін құнды, кейін де бағасын жоғалтпаған еңбек. Бұл кезде тарихпен қоса, орта мектептің жоғарғы кластарына арналған «Қазақ әдебиеті» оқулықтарын да қарап шыққан едім. Ал мынау – мүлде басқа тұрғыдағы дүние. Әдеби зерттеу тарабында қолға ілінген алғашқы монография дер едім. Сол жылы басқа да әрқилы ұсақ-түйек, мәнсіз кітаптар болған сияқты. Есімде қалмапты.
Сонымен, Абай, Мұхтар Әуезов, қазақ эпосы мен ертегі, аңыздары, Пушкин мен Тургенев, адамзат шеруі, оның ішінде туған жұрт тарихының бастауы – мына Мен – болашақ жазушы, әрі тарихшы Мұхтар Мағауиннің әзірше жазу, сызусыз, бірақ көкірек-санада келешек даңғылға бастайтын үлкен арнаға жол ашқан шешуші кезеңі екен.

1949 – ғажайып жылдың жалғасы

Бұл кезде біздің тұрмыс жағдайымыз жоғары дәрежеде. Жалпы жұрт тоқшылыққа жетпесе де, жоқшылықтан арылған. Мал соңындағы қауым аққа қарайды, әр үйде болмаса да, малдан тыс жұрттың көбінде саулы сыйыр бар, оның үстіне колхоз егін егеді, әркімге еңбегіне қарай бірер қаптан астық бөлінбек. Анығы – қатарлас басқа колхоздардан әлдеқалай көтеріңкі Алғабас ахуалы. Қайткенде, қырғын соғыстан кейінгі қарапайым халық ес жия бастаған жаңа бір дәуір екен. Иә. Молшылық болмаса да, аштықтан аулақ.
Ал біздің ахуал мүлде өзгеше. Айтқанымдай, бұл кезде қазақ ауылындағы ең құрметті тұлға – мұғалім. Тек қазақ қана емес, бүткіл советтер шегінде қалыптасқан рәсім. Жалпы жұрт үшін бір қарадан артық рұқсат жоқ десек, мұғалімнің мүмкіндігі шексіз және қанша мал ұстаса да салық салынбайды. (Бір сыйыры бар шаруа жыл сайын мемлекетке сегіз кила май тапсыруы шарт екен.) Осыған орай біздегі мал басы артығымен өсіпті. Екі бие байлаймыз, құлын, тай, құнаны тағы бар. Екі сыйыр сауамыз – бұзау, торпақ, тайыншасы өз алдына. Жиыны он екі-он төрт қара. Он бес-жиырма ұсақ тұяқ. Осы таршылық заман үшін аса ірі бай саналсақ керек. Тек бұл ғана емес. Ағаның айлық табысы – бір мың бір жүз елу сом. Төрт класты қатар оқытқан үстемесімен. Салыстырып айтсақ, бұл кезде аудандық ақша бөліміне тәуір қызмет атқаратын Кенже-ағамның айлығы – жеті жүз сом болатын. Мектеп үйінің шеткі бөлмесінде тұратын мілиса Жұнтай екі жүз сом алады екен. Яғни, мұғалімнің несібесі барлық жұрттан артық. Ішіндік, киіндік, дүкенде бардың жақсысы біздікі. Аға екі жыл жазда қатарынан Семейге қатынағанда Мұратқан екеуімізге, үлкендерге қаншама жаңа киім әкелген. Бәрі бар. Тек кітап жағы ғана жетімсіз болып тұрған. Мектептің тарих оқулықтары және Шыңғыс хан арқылы бұл олқылықтың да орны толмағанмен, әжептәуір молығып қалғандай.

Жаз ортасында, аға Семейге барып қайтқаннан соң, мен атам екеуіміз өзіміздің ауыл – Шақпақтағы жайлауға жол шектік. Біздің Байқошқардан бір көш, құбыла бет, ол да Шыңғыстаудың етегі. Арыда керейге тиесілі қоныс екен, аға сұлтан Құнанбайдың кезінде іргелес тобықты мінбелей қонып, ақыры ағайындас екі ел бірлесе жайлайтын болыпты. (Бұл туралы Әуезов романында нақты айтылады.) Жазда араласа қонады, күзде әрқайсы өз қыстауларына кетіп, мүлде иен қалады. Әйгілі эпопеяның «Аңда» дейтін тарауында сыпатталған әйгілі Шақпақ. Биік таулары жоқ, аласа, іркес-тіркес қырқа-белестер, аралықта шұрайлы қоныс, көкжасыл алқап. Қаптаған бұлақ: Қара-бұлақ, Кең-бұлақ, Талды-бұлақ, Томарлы-бұлақ, Шилі-бұлақ, Күйген-бұлақ деп кете береді. Бірінен бірі өтердей шүйгін.

Біз іздеген ауыл – Әміржан нағашымның үйі Кең-бұлақта отыр екен. Кейінде білгенімдей, Шәкерім қажы дүниеге келген жер. Талды-бұлақ, Шилі-бұлақтағы бірлі-жар, жалғыз үйлі қойшы ауылдардан соң жетіп едік. Оншақты үй отыр екен. Қазақ мұндай жұртты көпауыл дейді.
Әміржан атам «Бәреукелді, жарқыным!..» деп, қалған жұрт та қуана жапырлап қарсы алды. Мен құралпас бала да көп екен. Оннан астам. Ортасына түстім де кеттім. Әміржан атамның қартайғанда көрген жалғыз ұлы, менен төрт-бес жас үлкен Кәкен жетелеп әкеліп қосты. Үйден шығар-шықпаста айтып еді, осы бізде Два деген бала бар деп. Қандай Два? Кәдімгі два – екі деген сөз. Сенен кішірек. Ал осы Дваның Один деген ағасы бар. «О»-ға салмақ салып айтты. Сенен үлкенірек. Один – Бір. Бізбен аталас Сәменбет деген кісінің балалары. Мен таң қалып едім – аттары қызық екен. Ертеңіне анығын білдім. Үлкенінің есімі – Әдебиет екен, еркелетіп Әден деп атаған. Ауылдағы балалар бұл Әденді Одинге айналдырған, Ә, А емес, О арқылы. Сонымен, Әденіміз орысша Бір болып шықты. Ағасы Бір болған соң інісі Екеу болуға тиіс, яғни, Два. Тума есімі Нәстілек, кейінгі заманға дейін ағайын арасы, ауызекі тілде Два атанып жүрді. (Семейден оқу бітіріп, совхоз директоры, ауыл ғана емес, аудан, обылыс көлеміндегі белгілі азаматтардың қатарында саналды. Зейнетке шыққаннан соң, тағы бір ағайынмен қосылып, біздің таптың шежіресін түзіп, ел аузындағы әңгіме, хикаяларды жинақтап, бірталай пайдалы жұмыс атқарған еді, соңғысын ара-тұра «Жұлдызда» жариялап тұратын едім, кейінде толықтырып, кітап қылып құрапты, қазір көзі тірі, елдегі кісілікті қарттың бірі.)

Балалар тура етектегі қарасуға түсіп жатыр екен. Аумағы он бес, жиырма қадамдай, терең емес, кеудеден ғана. Кәкен бірден-ақ мені бар балаға таныстырып, оның ішінде Дваны бөліп атап, мынау Мұхтар сенің ағаң болады, деген. Шынында да, менен бірер жас кіші, әлі мектепке бармаған. Екі шекесінде жалбыраған қос тұлымы бар, сүйкімді сары бала. Басқалар да менің ар жақ, бер жағымдағы ұсақтар, улап-шулап ойнадық та кеттік. Тәрізі, түбі бұлақ көзіне жалғас қарасу онша жылтым болмаса керек. Бірақ күн ыстық, шекеден өтердей. Судың қоңыржай қалыбы ұнасымды көрінді.

Жері биік, ен Шапақтың түні салқын екен. Біз атам екеуіміз үй алдына, текемет үстіне төсек салғызып жатып едік. Атамның қойнында тоңғам жоқ, тек таңертең тұрғанда аз-маз дірдектеп едім. Есесіне күнұзақ судағы шалпыл, шуылдақ топыр.

Шақпақта төрт, әлде бес күн болдық. Күндіз тойымсыз ойын, кешіне қонақ. Әуелгі күні Әміржан атамның үйінде, бұдан соң басқа ағайын, оның ішінде Дваның үйінде. Жай ғана қонақасы емес, дәстүрлі салт бойынша, астан соң әңгіме, жыр, ертегі. Бұл жолғы ерекшелік, – Алматыда оқитын Тоқай деген жігіт келіп жатыр екен. Бізбен аталас Жоламан деген кісінің ұлы. Былтыр Баршатастан көргем, басқа да ағайын жастармен қатар, біздің дастарқанда арнайы қонақ болған. Бұдан бұрын әкесі де, шешесі де өтіп кеткен екен. Енді жазғы демалыста туыстарды сағалап келгені. Ол заманда қазақтың бауырмалдығы күшті, алыс-жақын аталас жұрт түгелдей кезектесе шақырып, ықыласпен күтсе керек. Жай ғана туыс емес, Алматының өзінде оқитын талапкер жас. (Бұл Тоқай Жоламанов кейінде Семей обылысының бірнеше ауданында басшы қызмет атқарды, ақыры, зейнеттен соң өз ауламызға қайтып келді, екі мәрте қажыға барды, бүгінде бақилық.) Осы Тоқай үш-төрт күн бойы бізбен бірге болды. Жай ғана бірге емес, ең басты әңгімеші.
Мен ілкіде оздырып айтқан Иса Байзақовтың дастандар жинағын ала келген екен. Алғашқы күні «Қойшының ертегісі» мен «Құралай сұлуды» оқыды. Екінші күні – «Ақбөпе». Үшінші күні – роман кейіпті дастан «Алтай аясында.» Үй иелері, қонақтар ғана емес, ас соңындағы кеңес үшін арнайы келген кісілер де – түгелімен елбірей тыңдап еді. Айтқанымдай, Алғабасқа, үйге келгеннен кейін көп ұзатпай бұл құнды кітапты тапқызып алған едім. Қайыра оқыдым. Тұтас дастандар болмағанымен, бірталай жері еріксіз жатталып қалыпты. Әсіресе, Бетпақтың, Алтайдың табиғат көріністері. Кейінгі басылымдарда Кенесары ханға қатысты «Қойшының ертегісі» түсіп қалған еді. Советтік сөз полициясы цензура жойылғаннан соң, іздетіп таптым. Иса ақынның туған келіні, Қасым Аманжоловтың жиені, біздің ауылдан шыққан Фарида Тілеубекқызы арқылы. ЖенПИ-де кітапханашы болып істейді екен. Бір өкініштісі, өзім басқарып отырған «Жұлдызда» бастырғанда, мұраның салмағы үшін деп, Фарида әпкемнің атынан емес, ақынның бел баласы Ертістің атынан беріп едім. Қате болды. Еңбек – ұлда емес, келінде. Енді ұмытылмас үшін таңбаға түсіріп отырмын.

Сонымен, Шақпақтағы мерекелік төрт-бес күн әп-сәтте өте шықты. Бұдан әрі жата беруге бейіл едім, онсыз да көп бөгеліппіз, тезінен қайту керек екен. Біздің бұл сапар елді көру ғана емес, арнайы жұмыс жағдайымен болатын. Алғабас мектебінің үйін жаңа оқу жылына қарай оңдап, жөндеу керек екен. Есік, терезе – орнында, артық жұмыс тілемейді, ендігісі – ішкі, сыртқы қабырғаларды тегістеу, майлап сылау. Біз ол жақта жоқ ақкірішке келіппіз. Атам екеуімізде екі ат, және түйе жетектегеміз. Осы Шақпаққа тақау, аралық жолда Бірбет деген жер бар. Бүткіл Шұбартау қажетті әкті осы арадан табады. Тоқал төбе беткейіндегі, жалпағынан, жағалай қазылған шұқанақтың бір пұшпағынан біз де жарым-жартылай толған екі қап кіріш алдық. Ертемен шыққан едік, сол күні кеш бата үйге де келіп жеттік.

Мектептегі ремонттың арты мен ұмытпастай келеңсіз, қорлық оқиғаға ұласып еді. Арнайы жалдаған жұмысшы жігіттер мен сылақшы әйелдер – жиыны төрт кісіге тиесілі еңбек ақыларын төлеу керек екен. Ауылсоветте арнайы бөлінген азды-көпті ақша бар. Аға осы, тиесілі қаражатты сұрап барса, төраға хатшысы Қожан деген жартысынан азын ғана беріпті. Осы да жетеді, дейді. Қалайша, жұмысшылармен жасалған шарт бар ғой десе, жетпегенін өз жаныңнан шығарасың, онсыз да көп ақша алып отырсың, дейді. Аға табиғатынан момын адам еді, алдыңғы, мінезі қатаң атама тартпаған, кейінгі, тентек болмаса да кеудесі биік маған да ұқсамайды. Сонда бұл қалай десе керек, дағдарып. «Сен – отанын сатқан плендік, осы уақытша жүрген әрбір күніңе тәуба айт, білесің бе, білмесең айтайын, сенің басың менің қалтамда!..» – депті. Нақпа-нақ осылай. Ағамен бірге барған тәтем де естіген екен. Күн батқан, шам жағылмаған алакөлеңке кеш еді. Ағаның терезеден сыртқа бет қойып, бар дүниеден баз кешкендей, түнеріп отырғаны көз алдымда. Атам қап-қара болып түтігіп кетті. Үлкен әжем жылауға жақындап, екі көзі жапақтап қалды. Кіші әжем ғана түңіле дауыстап: «Кеудесін құдай бассын! Екі дүниеде жолы болмасын!..» – деп еді.

Осының алдында ғана сұмдық хабар жеткен. Бүткіл аудан шегіне таралған, жан түршігер оқиға. Бұл өңірде бұрын-соңды болмаған жағдаят. Баршатастың шығыс тарабы, Қарабұжыр ауылы – Ленин колхозынан. Немістің тұтқынынан өткен бір жігіт біздің Мұқан, Төкен ағалар сияқты айрықша есепке ілінсе керек. Кейінгі кезде арнайы шақыру, жауап алу жиілеп кетіпті. Ай сайын дерлік. Соңғы тергеуден соң арада үш күн өтпей қайтадан талап етеді. Отызға жаңа келген жас жігіт. Үйленген, кішкентай екі баласы бар. Әр жолы ерекше қатер күтеді екен. Енді біршама жаймашуақ, көлеңкесіз аттанады. Жалғыз атты, жарым жолдан асыпты. Әлде ойланды, толғанды, әлде туған ауылынан біршама аулақтағысы келді. Ақыры, қара жол теректі сайды жағалай жүрген бір тұста тоқтапты. Астындағы атының ертоқымын алып, ауыздығын шешіп, арқандайды. Содан соң… биік, жуан ағаштың көлденең бұтағына, қыл шылбырмен асылып өлген екен… Кешіне, әлде ертеңіне, ауданға шыққан колхоз бастығы үстінен түсіпті…

Ал жаңағы Қожан, фамилиясы Балықбаев, бұл да отызға жаңа келген, жұқалтаң сары кісі еді. Соғысқа бармаған. Туа біткен мүгедек, таяқ ұстап, қисалаңдап жүреді, oң жақ аяғы кеміс. Енді артықшылыққа шығыпты. Шегірткенің айғыры сияқты. Сөз ыңғайына қарағанда, тыңшылық міндеті бар. Не айтса да, қалай айтса да жауабы жоқ. Мұндай, әрқилы ауыр тағдырлы кісіні қорлау, ианаттау – ол заманда шетін жағдаят. Соғыстан тірі қайтқан жұрт ішінде неміс тұтқынынан өткен кісілер де бар, ешқайсы ешкімге көзтүрткі емес. Басқадай, әрқилы жағдайда адамы сотталмаған отбасы және сирек. Ешкім ешкімді басынбайтын. Ал мынау жағдай – тіпті сорақы екен. Өшпестей ыза ретінде менің көңілімде қалыпты. Мына Қожан, мектептің ремонт жұмысына бөлінген азғана ақшаны сіңіріп қалу үшін шынын айтып қойды. Ағаның сыртынан бақылап жүруге тиіс арнайы тыңшылардың қатарынан екен. Ақыры қайыр болмады. Аға 1955 жылдың қара күзінде қиыр терістік Воркута лагерінен қайтқаннан кейін тым көп ұзамай, әжем айтқандай, азапты өлімге ұшырапты. Тым құрса жер ортасына жетпей. Қысқы боранда ауыл арасында адасып, үсіп өлген. Әйткенмен, кездейсоқ жағдай деп ойлаймын. Егер арам, қиянатшыл кісі атаулы тіршілігінде тиесілі жазаға тартылып отырса, жер бетінде әділетсіз зорлық та болмас еді.

Аудан шегіндегі төтенше саяхат

Осы 1949, желтоқсан айының алғашқы бір күнінде жолға шықтық. Атам, әжем үшеуіміз. Дүмді торы бесті жегілген кәшауа шанамен.
Жұмагелді ағам туралы ілкіде айтсам керек. Атамның үлкен әпкесі Жәмиладан туған. Ашаршылық жылдары ақсақалы қайтып, өзі әлдеқалай аман қалған апамыз арып-аршыса да Шыңғыстың арғы бетінен жетіп, жалғыз ұлын менің атама тапсырған екен. Қызғанбаймын, Қайшаның ұлын бауырыңа салдың, тоғыздың бірі еді, ал мынау – атадан жалғыз, үнемі оң тізеңе отырғызатын бол, депті. Жасөспірім Жұмагелді біздің үйде өсіп-жетеді. Өзімен қатарлас Мұқан ағаның жөнімен, 1939-40 жылдары Жәркенттің мұғалімдер училищесінде оқиды. Соғыс басталғанда майданға алынып, ауыр жараланып, 1943 жылы елге оралады. Мен көргенде төс сүйегінің төменгі ойығы, шеміршекпен бірге алынып тасталған екен, үлпілдеп тұратын. Жұмагелді аға сол беті мұғалімдік жұмысын жалғастырып, тым бері, 90-жылдарға дейін жасады. Екі ұл, бір қыз сүйді, мен осы қызы мен кейінгі немересінің екеуін оқуға түсіріп, туыстық міндетімді атқарған едім, қазір бір ұлы Семейде, бір ұл, бір қызы туған ауылда, ЖенПИ-ді үздік бітірген немере қыз да сол жерде отбасын құрап, мектепте мұғалім болып жүр.

Ал біз Жұмагелді ағаның жаңа туған, менің құрметіме Мұқтарбек аталған алғашқы баласын көріп қайту үшін шығыппыз. Шанада бір қап бидай, жетекте – жұнттай, ұрғашы тай. Әуелі аудан орталығы Баршатасқа түсеміз, одан соң Бақанас өзенін құлдап, баяғы Сарқамысқа жету керек.

Біз Алғабастан шыққанда жаяу борасын жүріп тұр еді. Атам ауа райын байқастап, бұдан әрі үдемейді деп, сайланып тұрған жолды шегермеді. Сол күні, шамасы он бес-он сегіз шақырымдай жердегі Тельман колхозының орталығы тұрған Құр өзеніне келіп қондық. Кімнің үйі, қалай – есімде жоқ. Одан әрі қиыстау тартып, жазда біз ақкіріш алған Бірбет, қазба емес, тақау маңдағы малшы қыстауына тоқтадық. Жаппарғали деген, біздің ауылға тиесілі қойшының үйіне. Арлы-берлі өтетін жұрт әбден мезі қылса керек, қоңырқай қабақпен қарсылады. Ал біздің жол азығымыз мол, піскен ет, таба нан деген сияқты. Аздан соң үй иелерінің қырысы жазылып, өте көңілді отырдық. Аралас астан соң қонақ-кәде бойынша, атам «Мың бір түннен» Мұхамед Кәслан дейтін жалқау туралы ертегі айтты. Бұрын естімеппін. Кержалқаудың тіршілік кебі қиын еді. Ақыры, кездейсоқ жағдайда бар мұратына жетеді. Кейін «Мың бір түннің» кезекті кітабынан ұшыраттым. Мұхамед Кәслан емес, Мұхамед Тәнбал. Университетте араб тілін оқып жүргенде тиесілі сөздіктен арнайы қарап едім. Кәслан мен тәнбал – синоним сөздер, екеуінің де мағнасы – жалқау екен. «Мың бір түн» Шыңғыстау және тақау аймақтарға Абай төңірегі арқылы тараған. Яғни, кейінгі аудармаға негіз болған нұсқадан басқа бір мәтін.

Үшінші күн дегенде, түс ауа Баршатасқа жеттік. Бізбен бес-алты атадан табысатын Қабыш ағаның үйі. Мұқан ағадан үлкен, қырықты алқымдаған кісі. Алғашқы әйелі дүниеден өткен, екіншісі біршама жас. Біз ауданда тұрған кезде, 1948 жылдың алғашқы бір күнінде босанып, ұл тапқан. Қуанып, тайлы-таяғымызбен барып едік. (Бұл Еркін деген інішек балуан тұлғалы, бұла мінезді, жақсы жігіт болып өсті. Тұрмыс жағдайға байланысты уақытында оқымай қалыпты. Мен ауылға кейінгі бір барғанымда, арнайы келіп, сәлем беріп еді. Дастарқанға отырмады. Көп ұзамай дүниеден өтіпті деп естідім. Арнайы білім алмаса да, көкірегі даңғыл екен. Танымы тәуір. «Аласапыранның» біраз жерін жатқа айтатын еді, дейді.) Дәп сол күндерде ақша ауысқан. Бірталай әңгімеге арқау болған үлкен оқиға. Сол үйде, шілдеқана күтіп отырғанда алғашқы нұсқа – бір сомдық сарғұлақты Кенже-ағам әкеп берген, кішкентай ініңнің көрімдігі, деп. Өзгеше жағдаят. Енді осы Зоя тәте құрақ ұшып жүр. Жайлап жатып, ертеңіне қайтадан жолға шықтық.

Күн ашық. Ауа мөлдір. Аяз да, бұрқасын да жоқ. Өзенді құлдай, бірнеше колхозды басып өтетін шана жолы да біршама тегіс. Алғабаспен аралықтағы, көбіне қар көмген бұлдыр сұлба емес. Өте көңілді, жайшуат жағдай. Бірақ ашық күн, аппақ қарда, шана үстінде өзімді жайсыз сезіндім. Жолға, жүрген ізімізге қарап отырғанда басым айналса керек. Шанадан түсіп, жаяулап жүрем, немесе шана табанының артқы кетігіне аяқ салып, кәшауа арқалығынан ұстап, қоса сырғанаймын. Кенет оң жақ қанат, екі-үш жүз қадамдай жер, көкжиекпен астас, өзгеше суретке демім біткендей қарап қалып едім. Біз тұсынан өтіп бара жатқан шағын қыстақтың тап іргесінде, еңселене көтерілген, маған аспанмен талас көрінген, діңі жуан, бұтақтары сарбақ, табанынан төбесіне дейін қарлы, қыраулы, аппақ күміс оранған екі алып ағаш. Бұрын, үш жасымда тап осы сораппен Сарғамысқа көшкенде ұйықтап жаттым ба, теріс қарап отырып аңдамадым ба, көре қалсам, есімде сақталуы анық, енді бар бітімін танып тұрмын. Кейінірек естігем, қаншама аңызы бар, сырлы жұмбағы бар. Біздің жұрт киелі санайтын әулие ағаш. Арада жарым ғасырдан астам, ұзақ заман өткенде, менің «Қос-Ағаш» дейтін, таңдама әңгімелерімнің біріне арқау болған ерекше нысан…
Бұдан соң, аруақты Шақантай батыр жатқан Қарауыл-төбенің тұсына тоқтадық. Атам маған айтқан азғана тауарихтан соң, осы ғажайып бабама бағыштап, және етекте қаптай тұрған күмбездер мен әрқилы молаларға қарата, құран оқып еді. бұл да есте қаларлық ерекше оқиға екен.

Алғабаспен аралық алпыс шақырым болса, Сарғамысқа дейін одан әжептәуір кем, қырық бес шақырым екен. Яғни, араға бір қонсақ керек еді. Сол күні, ешқандай бөгеліссіз, кеш бата Жұмагелді ағаның үйіне жеттік. Бұл үйдегі келін, яғни маған шеше есепті Кәкен тәтені бұрнада, көлденеңнен көргем. Қараторы, әдемі келіншек екен. Жадырап қарсы алды. Бізден басқа туған, туысқансыз Жұмагелді ағаның қуанышы ерекше. Екеуі бірдей мәз болған. Ал әлі қырқынан шықпаған Мұқтарбек інім, жас бала көрмеген маған соншама сүйкімді көрінді. Мамыражай қалыпта екі, әлде үш қонып, кері қайттық. Баршатас, Қабыш ағаның үйі.
Бөгелмей, келесі күні жүріп кетпек едік. Таң ата тұрсақ, дүлей боран. Алыс жолға шығу мүмкін емес. Көп ұзамай Баршатас төңірегі тыншығанмен, Алғабаспен аралық мүлде бұзылған екен. Сол қалпы тоғыз күн жаттық.

Маған тіпті жақсы болды. Қайткенде басқаша бір өмір ғой. Таңертең тыныш ұйықтап оянғанда, ауылға жетпеген, аудан орталығында ғана бар табақ радио самбырлап тұрады. Совет Одағының гимні. Ол кезде музыка емес, кәдімгі дауыста, хормен. Түсінбесем де, бар сөзі анық естіледі. Иә. Өктем ұран. Тура таңғы сағат тоғызда. Құлаққа түрпідей, соншама сүйкімсіз. Маған қашанда аз емес, көп емес, тура тоғыз орыс сарнап тұрғандай көрінеді. Әйтсе де, бұдан соңғы қызығын көңіл қойып тыңдар едім. Қазақтың әрқилы әні. Кейде домбыра, күй. Түстен кейін есік алдына шықсам, қарсы беттегі қыратта балалар шана теуіп жүр. Бірлі-жарым шаңғы. Менің шаңғым да, конькиім де бар. Бірақ үйде қалған. Және танымайтын балалар арасында ойнағым келмейді. Қайткенде ұзақ күн оңай өтер еді. Aра-тұра әлдебір кітаптар оқыдым. Нақты есімде жоқ. Ал кеш бата осында ғана отырмаймыз. Бұрнағы таныс, жарандар атамды шақырып жатады. Әлде үш, әлде төрт рет әрқилы қонақта болдық. Соның ішінде Әбдіқай ақсақалдың үйінде қонғанымыз есімде қалыпты.
Қонақ-кәде кезінде атам ендігісін Мұхтар айтады деп, маған жол беріп еді. Мен білетін ертегі көп. Әйтсе де, Шыңғыс ханға түстім. Бұдан бұрынырақ да айтсам керек. Менің жаныма жақын әйгілі романнан бастау алатын үш тармақ хикая. Қажы-Рақымнан тартып баяндайтын, Жәлел-әд-Динмен астас, Қара-Қанжар әңгімесі, Үргеніштегі топанмен аяқталады. Екінші тармақ – Шыңғыс ханның Хорезмге елші аттандыруы, керуен жіберуі, Отырардағы қылмысты ойран, бұдан соңғы шапқын мен қырғын, Ала-ад-Дин сұлтанның қорлық өлімімен бітеді. Енді бір сала – Хорезм майданы, Отырар, Қайыр ханның жазасы, Бұхара мен Самарқандтан соңғы, Хорезмшахты қудалау, осыдан кейінгі Орыс жорығы, Қалқа ұрысы. Өзара жалғас, сонымен қатар, әрқайсы дербес, ерекше хикаялар. Әбдіқай ақсақалдың үйінде қайсын, қалай айтқаным есімде жоқ, әйткенмен, атамның маған сүйсіне қарап отырғаны әлі күнге көз алдымда. Әбдіқай ақсақал да қайран қалып, мейлінше риза болған. Осыдан соң атамның сұрауы бойынша «Жаскілең» жырын айтты. Толық атауы – «Ақтамберді – Жаскілең». Әзімбай ақынның өзгеше бір мұрасы. Қазірде жалпы жұртқа белгілі Ақтамберді жыраудың ерекше толғауынан басталады. «Ау, күлдір де күлдір кісінетіп, – Күреңді мінер ме екенбіз…» Ең ақыры – «Бала берсе тезінен, – Артылып туса өзімнен…»

Бұдан әрі… Ақтамберді жөні мүлде ұмыт қалады. Бар тілегі орындалыпты, дейді, қара сөзбен қысқа қайырып. Ендігі хикая – осы Ақтамбердінің батыр туған ұлы Жаскілеңнің тарихы. Кішкентай кезінде самұрық құс алып кетеді. Биік тау, құзар жартас басындағы ұясына апарады. Балаларына жем үшін. Алайда, бала мен балапан тіл табысып, достасады. Самұрық келген кезде бала жасырынып қалады, басқа уақытта балапандармен бірге, әрқилы аң етімен тамақтанады. Әлде бір күні самұрық және бір қызды әкеліп тастайды. Енді ұл мен қыз екеуі қатарынан күн кешеді. Самұрық құс балапандарын бір емес, бірнеше жыл баптайды екен. Ақыры, ұл мен қыз өседі, балапандар да қанаттанып, ұшуға ыңғайланады. Міне, осы кезде Жаскілең ұядағы аң терілерінен таспа тіліп, арқан өреді де, қыз екеуі екі құстың арқасына байланады. Және бұл құстардың аяқтарын жалғастыра матап қойыпты. Қанаты жетілген балапандар екеуімен бірге құздан төмен құласын, алайда аяқбаулары үзіліп, екі самұрық екі тарапқа барып қонады. Бұдан соңғы хикая – бала жігіттің серіктес қызды іздеуі. Ақыры, әрқилы қаншама мехнаттан соң өзара табысып, бақытты ғұмыр кешеді.

Ертегілік қисса Ақтамберді жыраудың ғажайып толғауының әсерімен туғаны көрініп тұр. Бірақ өзгеше мазмұн, өлең өлшемі де мүлде басқа. Мен қанша заманнан соң, университет кезінде есіме түсіріп, Ақтамберді толғауын айырып жазып алмақ болдым. Бұл кезде Әбдіқай ақсақал өтіп кеткен. Жағалай сұрастырсам, баяғыда бізбен көршілес тұрған Тілемісов Өмірбек те білген екен, ол кісі және жоқ. Ақыры, Өмекеңнен үйреніп, көкейіне түйген Сердалы Алыбаев қартты іздеп тауып, Ақтамберді толғауын бастан-аяқ, таза қалпында жазып алған едім. Бар тарихы «Мен» роман-мемуары мен «Алдаспанға» қатысты ғылыми әдебиетте тұр.

Аталмыш қысқы сапар кезінде тағы бір үйлерде болсақ керек. Алайда, ерекше оқиғасыз, әдепкі қонақ, қалай отырып, нендей әңгіме болғаны жадымда жоқ. Оның есесіне, біздің Шұбартау ауданының орталығы Баршатас қыстағында Сталиннің 70 жылдық мерекесі қалай өткенін көріп едім. Әлбетте, райкомда, тағы бір жерлерде атаулы жиын, баяндама, марапат, қошамет сөздер. Онысын білмеймін. Менің көргенім аудандық мәдениет клубында өткен мерекелік концерт.

Сондай оқиға жайын естіген соң, біз келіп түскен Қабыш ағаның үйіне тым жақын, бұрнадан білетін клуб үйіне өзім бардым. Алдында ұлы көсем туралы азғана сөз айтылса керек, мен келген кезде концерт басталып кетіпті. Отыратын орындар толық, артта тағы қаншама кісі, иін тіресе түрегеп тұр. Мен кимелеп, ілгері өте беріп едім, бір күшті қол малақайымның құлағынан алып, өзінің алдынан ысырып, қайыра шегеріп қойды. Доп-домалақ, бітеу, былғары баскиім киген, мұрынды, қызыл-көк, жап-жас орыс екен. Ашулана былдырлап, бірдеңе деген. Орысша емес. Сол сәтте қатарлас тұрған балалардың бірі ақырын ғана айтқан, Орта мектептегі неміс тілінің мұғалімі екен. Аух. Кейін алдын көрдік. Айдаулы мүскін. Зәуде шытыр етіп ашуланса да, тез қайтып, өзін сабырмен ұстайтын, мінезі кең кісі еді. Әрине, қарны ашпаған, рухани таршылық, бақылау астындағы жан. Бүткіл Баршатас шегінде жалғыз, сопа басы. Бар алданышы – сабақ үстінде қайталанып жататын ана тілі. Жаңа мәтіндерді, тіпті жекелеген сөздерді соншама аялы, сағынышты үнмен, дыбыстап, рақаттанып айтар еді. Бір ғажабы, басқа неміс атаулыда ұшыраспаған мінез – жеті-сегіз жыл бойы қалың қазақ арасында тұрғанда, бір ауыз қазақша үйренбей кетті. Ақыры, кеңшілік туғанда өз үйіріне қосылса керек. Осыдан азғана бұрын, қыс ортасында, біз қар тазалап жүргенбіз, өзіне арнап келген әдемі неміс қызын нешеме күн қатарынан күтіп, қыр басында, ұшақтан қарсы алып еді. Үйленіп, соңғы екі жылында бірге тұрды. Ақыры, жалғыздықтан да құтылып, бақытын да тапқан сияқты. Бұл кезде әуелгі өңі қайтып, шашына қылау түскен. Міне, осындай өзгеше тағдыр. Орайы келген соң іркіп қалмадым.

Сонымен, салтанатты концерт. Мен бұрын көрмеген өзгеше сауық. Сахнаның қақ ортасына қойылған арқалы жайпақ орындықтың үш жағына желекті перде тартылған екен. Алыстан келген артист емес, аудан өнерпаздары бірінен соң бірі шығып жатыр. Әуелі домбыра тартылды. «Кеңес» күйі. Содан соң… Иә, ең алдымен «Паровоз»: «Ұранын ұлы Сталин-ау, орындаған, – Аумаған, ауыспаған, құрыш табан… – Паровоз, арқыра, – Зуылда, жарқыра…» Бар Сталин осымен бітті. Ендігі ойынның Жетпіс жылдыққа мүлде қатысы жоқ сияқты. Кәдімгі қазақтың әні мен күйі. «Айттым сәлем, қаламқас…» – Абай. «Жамбас сыйпар» – Біржан. Тағы да күй. Осыдан соң мына салтанатқа мүлде үйлеспейтін «Ағаш аяқ.» Жас жігіт екен. Маған бұрнадан белгілі әуез: «Қыз қайда, ойбай, қыз қайда…» – деп толқына өксіп жатыр. Жұрт қыран-топан күлкіге батқан. Әрине, мен де күлдім. Әйтсе де, қаһарлы, мұртты көсемнің салтанатты тойындағы көңілді күлкі бір түрлі оғаш көрінген.
Ертеңіне, әлде арғы күні аралықтағы боран тыныпты, ат басын сағынып қалған үйімізге қарай бұрдық.

Жаңа, 1950 жыл, қыс күндері

Қорыққа жете сала, мен үшін қызғылықты өмір одан әрі жалғасқан. Бұл жақтағы жұртта жоқ коньки мен шаңғым бар. Серіксіз, жалғыз өзім-ақ ойнай берем. Шаңғымен қалың қар үстінде, қарсы беттегі көлденең белеске дейін барып қайтам. Үй арасында, жал жал болып бекіген қасаң қар бетінде конькимен сырғанау да бір ғанибет. Кейде Блокпен, Әлтаймен, тағы бір балалармен аққала тұрғызамыз, қарлы қуыршақ жасаймыз, жентек лақтырысып ойнаймыз. Ақпа-таяқ деген тағы бар. Жарты құлашқа тақау, кәдімгі жұмыр ағаш. Бір жағын үшкілдеп, бұдан әрі қарыстай қалдырып, таяқтың қалған бөлігі жағалай жонылып, жіңішкерген. Лақтырған кезде үшкіл, әрі жуынтық жағы алға шығады да, қар бетінде, егер күпсек болса, астынан өте, зырқырап жылжиды. Негізгі шарты – мейлінше ұзаққа жеткізу керек. Екінші шарты – лақтыра сала соңынан қуа жүгіресің. Әлдебір көлденең бөгесін ұшырамаса, қуып жету де мүмкін емес.

Арада апта өтпей қысқы он күндік каникул басталған. Әрине, ағайындар арасындағы өзара қонақтасу одан әрі жалғасты. Демалысты жаңа жылдың екінші, әлде үшінші күні Блоктың үйінде болдық. Оқығыш Мақсұтбек тағы бір кітаптар ала келіпті. Бұл кеште оқылмаған, тек ауызекі әңгіме, ертегімен шектелген сияқтымыз. Оның есесіне Мақсұтбектен «Менің мектептерім» дейтін, жаңа ғана шыққан, қалың кітапты небәрі бір жарым күнге қолқалап алдым. Сәбит Мұқанов қой. Кейінде «Өмір мектебі» аталған трилогияның алғашқы томы. Ғажайып дүние екен. Әлі күнге тамашалай қараймын. Жартылай жетім баланың қилы күндері, ескі қазақ ауылындағы ерекше жандар, дала табиғаты, аязды, әрі шуақ қысқы күн, жылқышы қосы. Атағы зор «Абай жолының» бірінші кітабына шендес классикалық проза. Біздің заманымызға дейінгі қазақ прозасының ең үздік екі шығармасының бірі. Байсалды тіл, байыпты сурет, өзара мүлде ұқсамаса да, советке дейінгі қазақ өмірінің өзара бірін бірі толықтыратын шынайы суреті. «Абай жолы» мен «Өмір мектептері» – екі бірінші кітап. Мен үздік қазақ тілін Абай мен Әуезовке қоса, Сәбит Мұқановтан да үйреніп едім. Негізінен алғанда. Және басқа да, бұрынғы, соңғы үлгілер. Қажетті әдебиет қаншама тапшы дегенмен, там-тұмдап оқып жатырмын.

Осының алдында ғана «Миллионер» шыққан. Алдында емес, бір жыл бұрын. Ғабиден Мұстафиннің әйгілі повесі. Мен роман дер едім. Және тамаша туынды. Сол кездегі ел тұрмысынан алыс, жасанды мазмұнына, советтік колхоз өмірін әсірелеп көрсеткен жылтырағына қарамастан, таза әдеби тұрғыда ойсаң шығарма дер едім. Дараланған қаншама кейіпкері бар, табиғи баян, жинақы, әдемі тілі бар. Сюжеттік дамуы шебер, композициялық құрылымы ұтымды. Мейлінше тұшынып оқып едім. Университет жылдарында қайыра қарадым. Кейін тағы да бір шолып шықсам керек. Кезінде көп мақталған, бұдан соң санаттан шыққан, енді, заман оза келе, басқа бір тұрғыдан саралағанда, жаңаша бағалануға тиіс. Қайткенде, ХХ ғасырдың әуелгі жарымындағы қазақ прозасының елеулі ескерткіші деп білем.

Әдеттегіше, ақпанның соңында… жоқ, қазіргіше қаңтар екен… (Бізде қазақша ай атаулары әбден шатысқан. Тәуелсіздік қарсаңы, жаңа күнтізбеге көшкенде, идеологиялық билік басында отырған, тым көп білетін Өзбекәлі Жәнібековтің ырқымен, біраз нәрсе шатысты. Мәселен, көкектің орнына – сәуір. Мен осы бір атаулы жиынға қатысып едім. «Сонда партияның апрель пленумын «кукушкин пленум» деп айтуымыз керек пе?!» – деді. Дәлелді ғана емес, айрықша батыл лепес көрінген. Арада жыл өтпей-ақ «кукушкин пленумдар» түгілі, компартияның өзі қайда қалды. Бірақ бұл кезде ежелден нақты көкек айы ғарабы, ай емес, маусымдық сәуірге айналып, бекіп кеткен. Сол сияқты, ақпан мен қаңтардың да орны ауысқан. Ақпанның ақырған аязы – қыс ортасы, январьда. Мен басқа тұрыпты, халықаралық ай аттарын ескі қазақы өлшемге көшірудің өзі қате болды деп жазғам. Мейлі, бүлінбей жатқан не бар. Бірақ қалам ұстаған кісі қоса бүлінбеуі керек.) Сонымен, кейінгі жұртты шатыстырмай айтсақ, январь айының ақырында он жасқа толдым. 1950, 29 январь. Өзімді өте үлкен көрем. Ал білігім одан да зор сияқты. Әрине, шектеулі жасым, қатарлас балалармен салыстырғанда. Шын мәнісінде өрісім тарын аңдап, көкжиегімді мейлінше кеңейту қажетін ұғып, алайда, жаңадан оқитын кітап таппай, алабұртып жүрем. Әрине, Абай атам туралы екі том кітапты қайыра оқуыма болар еді. алайда, жалқаулық, анығы – бір оқығанды қайталау артық көрінгеннен, ештеңеге байыздай алмай, мүлде қаңсып қалдым. Сөйтіп жүргенде бір күні, тәрізі февраль айының орта тұсы, қатты ауырып жығылдым.

Мүлде түсініксіз сырқат. Өкпем таза – жөтелмеймін. Басым тұнық – айналмайды. Бірақ аяғымды баса алмаймын. Төсек тартып жатырмын. Атам, екі әжем, аға мен тәте – бәрінің есі шықты. Ауылда дәрігер жоқ. Ауданға апаруға – қыс көзі қырау, жол алыс, оның ішінде үш күндік белгісіз сапар – қауіпті саналса керек. Атам мен әжем тәулік бойы қадағалап отырады, аға мен тәте түн баласы ұйықтамай, сыбдыр мен сыбырға құлақ түріп жатады екен. Бәрі де ақырын алладан күтсе керек. Және ата-баба аруағының демін. Ойлап тұрсам, мен осыған дейін ауырып көрмеген екем. Сәби шақтағы қызылша мен қарамықты айтпасақ. Тіпті, бір сәт тымау тимеген. Алдыңғы жылы, Баршатаста жарты күн, бірер сағат әлсіреп, Марта жеңешеме апарғаны, ешқандай ем-домсыз сол сәтінде жазылып кеткенім есеп емес. Мынау – нағыз сырқат, және ауыр сырқат еді. Айтқанымдай, еш жерім ауырмайды. Түсініксіз әлсіздік. Тек оншақты күннен соң, бір-ақ рет ыстығым көтеріліп еді. Ұйқыға жатар алдында. Кенет, төрде, астыға төселген текемет қабара өсіп, қалыңдығы қарыстан асты. Мына жерде отырғым келмейді, киіз жуандап, өсіп барады, дегенім есімде. Әжем мені бауырына басып сүйемел жасады. Аға сыртқы есікті ашып, үйге құшақ-құшақ аяз, таза ауа кіргізді. Ең ауыр түн екен. Сол күні, бұрын және кейін, әлдебір сәттерде есімнен танып та қалатын сияқтымын. Осы алмағайып жағдай екі аптадан асты. Сыртта күн ашық, аязды , бірақ тымық сияқты.

Бір жолы түстен кейін күн жақ терезеден Блок қарап тұр екен. Ал менің бас көтеруге шамам жоқ еді.
Арада тағы үш-төрт күн өткенде Баршатастан айрықша сәлемдеме келіпті. Тәтемнің туған жеңгесі Қалдыбала ападан. Қарқаралы қызы екен, аудан көлеміндегі әйел басшылардың бірі. Мен қатты ауырып жатыр деп естіген соң, көлденең қатынасқан біреуден бір банкі жеміс беріп жіберіпті. Кейінде білгенімдей, лимон. Жапырақтай туралған және балға ұйытылған. Бұл күндерде менің тамақ ішуім де жоққа жақын болса керек, аға банкіні ашты, тәтем өзгеше жемістің бір кесімін аузыма салды. Ұзақ ғұмырымда дәл мұндай тәтті, әрі нәрлі жеміс көрмеген сияқтымын. Бір емес, шағын екі жапырағын қатарынан жедім. Осыдан соң-ақ тезінен оңала бастаған едім. Әрине, екі тілім лимонның күші емес. Тәрізі, сырқаттың бетбұрыс мезеті. Соған дөп келген ерекше дәм. Себеп болмаса да демесін.

Еш жерім ауырмаған, бірер күн ғана температура көтерілген, соған қарамастан өне бойымды әлсіздік жайлап, аяқ басып тұра алмаған нендей сырқат? Кейін де көп ойландым. Гөтенің ғұмыр тарихына қатысты әлей деректер, оның ішінде, жас кезіндегі, біржола әкете жаздаған және шұғыл қайтқан, түсініксіз, жұмбақ сырқат жаңаша байыпқа жетелеген. Анығын айтқанда, Аруақ қонған, сырлы, сиқырлы, тосын құбылыс екен. Арғы бабаларым аманатқа толы міндет жүктеген, соған орай тұла бойым, бар болмысымды жаңаша қалыптаған, сырлы, сындарлы бір мезет.
Аруақ қонуы, ауыр жүк арқалатуы – менің кейінгі барлық ісімнен анық аңдалса керек. Әйтпесе, үлкен мұраттың үддесінен шыға алмас едім, бар істің басында болмаса, ортаңғы бір тұсында, қайткенде ақырыма жетпей үзілер едім, опырыла сынбасам да, майырылып, бардан жоққа айналар едім. Мына мен – Мен емес, неше мың жылдық ата-бабаларымның тірі Рухы екем. Әйтпесе, қадарынша жеріне жеткізген бар ісіме, бұрнағы қазақта болмаған биікке шырқаған бар жазуымның сыр-сыпатына басқаша түсінік, табиғи айқындама табу мүмкін емес.

Бәрі бұрынғыша

Он жас, жаңа, 1950 жыл менің өміріме айтарлықтай өзгеріс әкелмеген сияқты. Кітап атаулыға, жаман-жұман емес, үздік үлгілі әдебиетке құмарлық, іздегеніңді таппай, үнемі шөліркеп жүру – әдепкі жағдайға айналған. Бұл кезде аға менің орыс тілін үйренуіме айрықша мән беріп еді. Кейінде профессор Блок Шайкеновтың атап жазғаны бар. Мені ғана емес, оқуы үздік осы Блокты, бастауыш мектеп балаларын түгелдей, жаңа деңгейдегі білімге жетелеуі; бұл жолдағы ұстаздық, үлгілі тәсілдер өз алдына, орыс тілін игеру тарабына айрықша мән беріпті. Абай тағылымы, замана талабы. Сонымен қатар, менің зердеме сенім, артықша міндет. Кіп-кішкентай болғанмен, өзім де көкіректеп тұрсам керек.

Жалпы, бұл заманда қазақ қауымы оқу-білімге айрықша мән берер еді. Қажетті, үлкен мамандықтың алғашқы сатысы мектеп атаулы барлық жұрт назарында. Аудан көлемінде орта мектеп біреу-ақ – Баршатаста. Және Екпін колхозы, әуелгі Көктал ауылында Ақ-школ – жиырмасыншы жылдан келе жатқан жеті жылдық, бұл да жалғыз. Есесіне, әр колхоз, жиын ауылдарда түгелдей төрт жылдық бастауыш кластар ашылған. Мұндағы мұғалім атаулы, бұрнада айтылғандай, ең құрметті есепте. Соған орай оқу сапасына ерекше мән берілсе керек. Біз – Алғабас колхозы, Қорық ауылы. Батыс қаптал, он бес шақырымдай жерде – Социал колхозы, Мәлгелді. Шығыс, яғни ауданға шығар жолда – Тельман колхозы, Құр өзенінің бойында. Бұдан әрі, Баршатаспен аралық, әйтсе де түстікке қарай – қиын, Шат дейтін қоныс бар. Яғни, аралары біршама тақау төрт ауыл – бастауыш төрт мектеп. Аудан көлемінде бұл мектептер өзара жалғас, бір топ саналады екен. Мұғалімдер өзара тәжірибе алмасып, әуелгі үш тоқсанда үш мәрте, бірер күндік кездесу өткізуі шарт. Ең ортасы болғандықтан, төрт мұғалім Алғабаста кездесіп тұруға тиіс. Біздің үйде – қонақ, біздің мектепте – екі-үш сағаттық мәжіліс. Социалдан маған кішкентай кезімнен етене Нұрғантай тәте келетін. Тельманда – Мұқаш деген, Шатта – Ұзақбай деген кісілер бар.

Әрине, ауыл ішіндегі көзі ашық, зиялы есепті мұғалімдер бас қосқан жерде тек оқу-тәжірибе төңірегінде ғана әңгіме болмаса керек. Тұрмыс, ахуал, енді мүлде ушығып тұрған «қырғиқабақ соғыс…» Бірақ естігем жоқ, нақты айта алмаймын. Қайткенде тым арыға бойламауға тиіс. (Оның есесіне, сол бір тұс, 1950, әлде 1951 жылдың қыс ортасында әжептәуір терең ғана емес, тыйымға жақын, біршама жайсыз ақпаратқа куә болып едім. Аудан орталығынан, біздің мектептегі оқу-тәрбие ісімен танысып, бағамдап қайту үшін Нәскен Ошыбаев деген ағайын келді. Кешкі қонақасында олар да сырттан, тағы екі-үш адамның басы қосылып еді. Бұл жолғы әңгіменің жосыны бөлек. Нәскен ағаның қолында Кенесары ханды теріске шығаратын, немесе айыпкер тануға үндейтін, сұрғылт, жұқа тысты шағын кітапша бар екен. Алматыда тайталасты үлкен жиналыстар өтіпті. Тәрізі, істің беті теріске бұрылып бара жатқан сияқты. Біздің ауыл оқығандары, өзімнің ағам бастап, қатты дағдарып еді. Сонда қалай болмақ? Кенесары дегеніміз – қазақтың Абылай ханынан кейінгі ең ірі тұлғасы емес пе… – дескен бәрі де. Ал мен… өтіп кеткен кісі, соттап түрмеге тыға алмайды, бірақ халық жауы деп жариялауға тиіс деп түйдім. Жүрегімнің басы түйіртпектеліп, көңілім қатты құлазыған еді.)

Сол бір замандағы бастауыш мектептің өзіне жоғары талап қойылуының бір белгісі – төртінші кластың міндетті емтиханын бақылау үшін аудандық Оқу бөлімінен арнайы инспектор бөлінеді. Ауыл үшін үлкен оқиға – өз үйі, өз колхозында тұрып-жатқан балалар енді ата-анадан алыстап, Баршатасқа барып оқуға тиіс. Быйыл да инспектор болып, Дәулетқан Хисамитов дейтін кісі келді. Жас мөлшері ағамен тұстас, шотпан қара кісі. Аталас ағайын.
Менің үшінші класым жаңа біткен. Алайда, Әлтай, тағы бір балалармен қоса, төртіншінің емтиханына қатысқым келді. Өткен жылы, екіншіден соң да, ерекше жағдайымды пайдаланып, жарым-жартылай өткергем – диктант пен ана тілінің ауызшасы. Екеуінен де бес алдым. Енді орыс тілі мен есеп сабағын қоса тапсырмақпын. Былтырғым ойын көрінсе керек. Быйылғым – шынға жақын. Ақыры, төрт сабақтан бірдей үздік шықтым. Оншақты баланың бәрінен озып, Әлтаймен қатарлас. Атам көтеріліп қалды. Аға мейлінше риза. Тәтем таңырқаса, әжем онша қуанбаған. Менің үздік оқуымның өзінен қауіптенер еді, тіл-көз тиеді, деп. Енді қуанбағаны тұрыпты, қабағы кірбең. Сөйтсем, мен сыртта жүргенде, дастарқан басында әжептәуір әңгіме болыпты. Инспектор Дәулетқан аға айтыпты: мына бала жетіп тұр, енді төртіншіден аттап өткізіп, ауданға, бесіншіге жіберу керек, деп. Әрине, мен қуана келісер едім, аға да екі ойлы, бірақ атам мен әжем мүлде қарсы болыпты. Сонымен, бәрі орынша.

Жазғы, жайлау есепті жайсаң ауылдағы қызғылықты күндер басталған. Ойын, әрине, жақсы, алайда мен әдеби кітап оқудан қол үзгем жоқ. Қазақ жазушыларының шығармалары. Тартымды «Ботагөз» – Бурабай суреті, Кошкин деген орыс шенеуніктің қазақ көшірді сабағаны, Итбай болыс, оқыған Асқар, әдемі Ботагөз. Тұтастай алғанда ұнады. «Сырдария» – ұзақ, шұбалаңқы көрінді, қайткенде тым жаман емес. Әлжаппар Әбішев – «Үлкен жолда» кітабы: «Саржан» дейтін қызғылықты, ақыры қайғылы хикаят пен Оңтүстік өңір, Қызылқұм көрініс тапқан тағы бір көлемді дүниесі; және драмалық шығармалар жинағы: «Достық пен махаббат» және басқалар. Ғабдол Сланов – «Кең өріс», бұл да тәп-тәуір. Мәні шамалы тағы бір кітаптар. Нақты есімде жоқ. Қайткенде тапшылық. Әрине, Абай атам туралы қос кітапты тағы бір рет айналдырып шығу артық емес еді, алайда, бұл кезде мен бір кітапты екінші қайтара оқуды қажет санамаймын. Бәрін ұғып, тоқып алған сияқтымын. Оқырман емес, қаламгер ретінде үстеме байыптау – кейінде келген әдет. Кітап атаулы қаншама қат болса да, бұл кезде менің оқуым жүйелі қалыпқа түсті, осыған орай әдеби таным мен талғам да біршама қалыптасты дер едім.

Сөйтіп, ойыннан жеріп, оқуға кітап таппай жүргенде соны бір серпін – Семейге барып қайтқан Мұқан аға Мұхтар Әуезовтің жаңа шығармасын алып келді. Қызыл-сары мұқабалы, сыртқы бетінде алтындаған жазу – «Ақын аға». Әуелгі екі томның жалғасы, Абай ата туралы үшінші кітап. Оншақты күн қасында отырып, бастан-аяқ атама оқып бердім. Әрине, өзіме тартсам, екі күннен аспас еді. Алайда, атаммен оқудың да ұтымды жағы бар. Абайдың жеке басы ғана емес, Ерболы бар, Жиреншесі бар, тағы біреулер – өзі білген, естіген жағдаяттар туралы түсініктеме беріп отырады. Әйткенмен, бұл жолы да Базаралыны қабылдай алмады. Серілігі де, батырлығы да рас, бірақ арсыз, нашар кісі болған, дейді. (Бұл сөздің мәнісін кейін білдім. Құнанбай қажыдан соң тоқалы Нұрғаныммен ойнас болған ғой, және жұртқа жариялап, ашық жүрген.) Ал Дәркембай дегенді естімепті. Дәрмені кім? Шұбар кім? Шәкерім қажыны айта алмасын, бірақ мынауы шындыққа келмейді деп, одан әрі қазбаламай тоқтаған.

Қысқа қарай, әлде келер көктемде, Мұқан аға өзі жаздырып алатын, қызықсыз деп мен оқымайтын «Социалистік Қазақстан» газетінде «Ақын ағаны» ұнатпай, кінәлап жатыр деген жайсыз хабар айтып еді. Маған түрпідей көрінген. Қайткенде жақсы кітап туралы жаман айтуға бола ма? Болады екен. Кітап түгілі кісінің өзі жапаға ұшырауы мүмкін.
Бұл кезде мен жазушы болам деп жүргем. Осыдан екі жыл бұрын, Абай атам туралы қос кітапты қатарынан оқып бітірген кезден бастап. Мен де осындай керемет роман жазам. Өзім есімін алып жүрген Мұхтар Әуезов сияқты жазушы болуым керек!

Ұзақ жаздан соң, сары күзде мектептегі оқу қайтадан басталды. Арада апта өтпей, Қорық өзенінің өрі, ауылдан бес-алты шақырым жердегі егіс бригадасы – астық жинау науқанына жегілдік. Ересектеу, үшінші, төртінші класс балалары. Астық бастыратын ат айдаймыз, жал болып үйілген бидайды күзетіп, қаптаған торғайды үркітеміз. Оншама өндіріп жұмыс істемесек те, жиырма-шақты күн оқудан қалып едік. Бұл – Советтер Одағы, оның ішінде Қазақстанда бала еңбегін қанаудың басы екен. Алдағы жылдарда кеңінен өріс алды. Ауыл балаларының жазғы демалысы – шөп шабуда, астық төңірегінде өтетін. Мектептегі оқу бітер-бітпестен қамытқа жегіледі – мал бағу, қой күзету тұрыпты, пішен жинасу, қора жөндеу, және басқа да ауыр жұмыстар. Мектептегі оқу басталар-басталмастан егін орағы, астық науқаны. Кейінгі жылдарда соның бәрін болмаса да біразын біз де бастан өткерген екенбіз.
Әзірше менің өмірім еркін. Күзде қырманда жан қиналған жоқ. Жазғы ойынның жалғасы есепті. Бұдан соң төртінші кластың толық сабағы. Қара күзден жазғытұрымға дейін. Мен үшін мектептегі оқудың ауырлығы жоқ, әйткенмен, артық шаруа санар едім. Негізгі жұмысым – барлы-жоқты кітапты зерделеу. Қыс күндерінде ауыл-үй арасындағы өзара қонақ. Қонақ-кәде – ертегі, жыр, әлдебір кітаптар оқылымы. Басқа уақыт, күнара дерлік, атам мен Қашекең ақсақалдың таусылмас әңгіме, кеңесі. Алғабаста тұрған осы үшінші қыста айтарлықтай оқиға болмаған сияқты. Қашанда бақытты күндер тез өтеді дейді ғой. Оның үстіне он-он бір жастағы бала болсаң.

Ақыры, төртінші кластың оқуы да бітті. Мен, әрине, барлық емтиханнан үздік өттім. Жалғыз қара дерлік. Бұл кезде Блок жоқ, ерте көктемде Шайкен аға шеткері бір колхозға ауысып кеткен. Жаңа бастықтар. Солардың сүйемелі, анығы жалпы жұрттың ықыласы – біздің мектеп бітіруімізге арналған әжептәуір мереке болды. Балалары оқитын, немесе тілектес, әйтеуір қызыққа жиналған бірталай жұрт. Мен баяғы 1944 жылы Екпін-Сарқамыста көрген дүбірден соңғы алғашқы той. Колхоз есебінен мал сойылып, табақ-табақ ет тартылмады, оның есесіне толымды ұлт ойындары. Теңге алу, аударыспақ, және күрес. Есімде қалғаны – колхоздың ферма бастықтары Ақай мен Саматайдың ұстасуы болды. Бірін бірі ала алмай, тайталасып жүрді. Жұрт айқайлай дем беріп, енді жалыға бастаған. Сол сәтте Ақай жата қалып тастап еді. Саматайды басынан асыра топ еткізді. Осыдан кейін көкпар тартылған. Лақ жоқ, серкенің терісі. Оншақты атты ию-қию араласып кетті. Ақыры, қол күші кем болса да, астындағы аты жүйрік, он бес-он алты жастардағы Асау деген бала сытыла шығып, сол беті алып қашып кетті. Жылқышының ұлы, мектептен қалған, ерке, жындыбастау бала болатын.

Ұзақ күн бесінге ауғанда, біраз жұрт біздің үйге жиналды. Ауданнан арнайы келген екі кісі бар: Атқару комитетінің орынбасары Әкішев және атаммен ежелден дос-жар, Баршатаста әлдебір мекемеде қызмет атқаратын, елге сыйлы Ілияс Дәкебаев. Жақия Әкішев – жасы отызға жаңа ілінген, жұқалтаң, аққұба жігіт екен. Үлкен астан соңғы отырыста бұл кезде ел арасына жаңа тарай бастаған «Базарың құтты болсын…» деген әсем әнді бар нақышымен, көтере шырқады. Кейін білгенімдей, атаққа шыққан «Біржан-Сара» операсынан, сөзі жаңа, әуезі Біржандікі. Аудандық үлкен мекеменің екінші бастығы Әкішев өте биязы, кірпияз жан көрінді. Әні ғана емес, ас алып, шай алып ішуінің өзі сыпайы. Арада екі-үш жыл өткенде, Семейде, паромнан аяғы тайып, суға кетіп өлді деп естідік. Обал болды. Ал Ілияс Дәкебаев жасы елуден асқан кәрі тарлан. Түп негізі Қарқаралы, жиырмасыншы жылдарда біздің ауданға қызметке келіп тұрақтап қалған, қиын күндердің өзінде жаман аты шықпаған, аңшылығы, серілігі бар, әрі, әңгімешіл кісі еді. Даусы әсем болмаса да, кең, өзгеше әуезді. Алдымен «Көкжендетті» айтты. Содан соң тағы бір ән. Үшінші, әлде төртінші кезекте мүлде өзгеше сарын – Бурабай. Әуезі тым тосын екен. Абылай, Кенесары. Кешіне ағадан сұрап едім. Тәрізі, бұрын тыңдамаған, сөзінен ажыратса керек. Мағжан, деді. Және соғыстан көп бұрын айдауға кеткенін айтты. Ұлы ақынның атын алғаш естуім.
Сонымен, бастауыш мектепті бітірдім. Енді бесіншіде жұрт қатарлы, Баршатаста оқуым керек. Бүгін емес, бұрынырақ, тіпті, өткен жылы келген уайым – әжем мен атам ағаммен кеңеседі екен, Мұхтар кісі үйінде қалай тұрады, деп. Ақыры, күзге қарай аудан орталығына көшпек болады. Аға емес, атам мен әжем. Мен кісі үйінде емес, өз үйімде тұрып оқуым керек.
Алайда, тағдыр бәрін басқаша шешіп еді.

Туған ауыл, туысқан жұрт

Арада екі аптаға жеткен жоқ. Біз – атам, аға және мен, үш атқа мініп, туған ауылымыз – Бақанас, Байқошқарға жол түзедік.
Ағайын жұртты жақыннан көрмегелі үш жылдан асқан, елді де, жерді де сағынған екенбіз. Маған қызық, атама серуен, ал аға анау жылы шын мәнісінде Баршатастан ұзап шыққан жоқ, енді ата қонысын қайта таныған есепті.

Үшеуіміз үш атқа мінгенбіз. Атамның астында өзіміздің көк биеден туған көк бесті. Мен өзімнің бәсіре көк құнанымды таңдадым. Ал аға мектеп мұғалімі ретінде колхоз арнап берген жирен атта. Үш аттың бөктерінде үш қоржын. Басы тоқ: әрқилы, қалың, жұқалы қаншама бұл, орамал, жаулық, тақта шай, шақпақ қант. Алдағы туыстарға тәбәрік. Елдің әлі толық киінбеген, ішінбеген заманы. Арнап алған жағалы киімдер де болды ғой деймін.

Әуелі терістік-шығысқа қарай қиялай тартып, күн жарықта Шақпақ, жайлауда отырған көп жұртқа жеттік. Әміржан атам, тағы бір туыстар. Екі қонып, Байқошқар ауылына келдік. Мұнда мектеп мұғалімі Манапбай деген туысымыз бар. Мен осы жолы да, бұрын да атадан жалғыз екенімді, аға да жалқы, атамның өзі ол да ақыр түбінде жалғыз қалғанын айтсам керек. Бәлкім, әр жерде әлденеше рет. Бүгінгі көлденең оқырман ағайындары аяқ астынан қалайша көбейіп кетті деп ойлауы мүмкін. Қарға тамырлы қазақ, дейді. Ай даладағы қаймана жұрттың өзін. Ал жеті ата, тіпті тоғыз, он атаның жөні бөлек. Бабалар шежіресі бойынша, біз абақ керей, жастабан, одан беріде бегімбет, қожагелді. Бұл қожагелді, алды сегіз-тоғыз, он, арты жеті атаға толып, патша заманының өзінде қыз алыса бастаған екен. Көрші жұрт ішінде өз қызын өзі алған қожагелді дейтін мазаққа қалғаны да бар. Жасырмай айтып отырмын, шын мәнісінде ата-қазақ рәсімінен озбаған. Бұл, шатысып жүрген сегіз, тоғыз атаның өзі ет-жақын саналады. Одан бергі, жетіге толар-толмас Жанбай-жарғыш әулетінің жігі ажырамаған. Жанбайдан соңғы Есенбай тұқымы туралы айтып жатудың өзі артық, бірге туғандай, арасынан қыл өтпейді. Менің бесінші атам Жанақтан беріде ғана сұйылады екенбіз. 32-жылғы қырғыннан соң, арғы-бергі ауа көштен кейін, ата қоныста жалғыз-ақ үй қалыппыз. Алайда, жаппай сиреген, енді қорамы көп болмаса да, біршама қауым – Жанбай, Есенбай ұлдарының барлығын да жақын туыс санасақ керек. Оның үстіне, жиенді, нағашылы тағы қаншама жұрт.

Сонымен, Манапбай ағаның үйіне келіп түстік. Мұқан ағадан төрт-бес жас үлкен болса керек. Бақанас, Байқошқардың құйғаны, колхоз орталығы. Там алдына киіз үй тігіліпті. Ауылда небәрі он-он бес отбасы шоғырланған. Оның ішінде етжақын туыстар да бар. Жайлап жатып, үш қондық қой деймін.
Бұдан әрі – кең дүние. Шыңғыстауды көбелей жүріп, жазғы жайлауға шықтық. Қой ауыл. Тағы да қой-ауыл. Шөп-ауыл. Және бір сағынысты туыстар…
Асықпай жылжып, қона жүріп, шамасы бес-алты күннен кейін Ақшатаудың етегі, Балқыбек өзенінің басы – Жеті-апан дейтін жерге келдік. Мұнда біздің Есенбай атамыздан тарайтын Байған тұқымы, Жортар ұлы Жұмаш дейтін туысымыз отырған. Жалғыз үй емес, көпауыл екен. Яғни, алты-жеті шаңырақ.

Бұл Жұмаш аға өзгеше жан еді. өзі арық, бойы шарғы. Жасы қырықтан жаңа асқан. Соғысқа барып, бір аяғын беріп қайтқан. Жалғыз аяқ қана емес, оң жақ шекесі бас бармақ сиярдай ойыс. Сүйегін алып тастаған, аңдап қарасаңыз, жұқа теріден әргі мыйы, әрине, мыйдың өзі емес, сыртқы тамыры бүлкілдеп тұрар еді. Екі жараны қатар алды ма, әлде бірінен соң бірін бе, нақтылап сұрамаппын. Жасырмай, анығын айтатын еді. Мынандай, бірақ ауыр жарақаттан соң қайыра майданға түспейді ғой. Түсуі де мүмкін. Әйтсе де, екеуі қатарынан. Адам сенгісіз, қалай тірі шыққанына көз жетпейді. Қазақ, әсіресе жеңгелер мен құрдастар адамның бітісіне қарай ат қоя береді ғой. Бұл ретте Ағаш-аяқ, немесе Жарық-шеке – дегендей. Олай емес, Патипон. Қатты сөйлейді және турашыл, айтқыш. Сондықтан Патипон, яғни патефон.

Жалғыз ұлы бар. Доспалай деген. Менен аз-кем емес, тура он күн бұрын туған екен. Құрдастар ішіндегі ең жақыны. Аталас туыс тағы бір құрдасым болды. Тұрғанбай деген. Сыйырбай баласы, менен он бес күн бұрын жеткен. Айналасы жарым айда балпанақтай үш ұл – біздің Есенбай әулетінде адам айтқысыз қуаныш болыпты. Бұл Доспалай орта мектептен соң оқымай қалды. Алпысыншы жылдардың соңында Талдықорған төңірегіне көшкен екен, бұдан соң екі, әлде үш рет нақты хабарын естідім, алыстан мақтан тұтып, тілеуімді тілеп отырады екен, ақыры көріспедік, елуден аса бере дүниеден көшіпті.
Міне, осы Доспалайдың үйі. Көршілес шөп-ауыл, Тұрғанбайдың үйінен асықпай шығып, сәске түсте келіп жетіп едік. Хабарымызды естіп отырған Жұмаш ағаның далбырлап, қалай қарсы алғаны айтпаса да түсінікті. Ал Доспалай үйге кірер-кірместен мені құшақтай жетелеп, ауылдың көп баласына әкеп қосты.

Ең бақытты – ең бақытсыз күн

Жер аты – Жеті-апан дедім. Құрғақ емес, ішіне мөлдектеп су толған, қатар-қатар, өзара тіркес бірнеше апан. Санап көріп едім, жеті емес, әлде сегіз, әлде тоғыз. Мөп-мөлдір, тап-таза. Ауыл балалары жоғарғы шетінен бастап, бірінен соң біріне, қатарынан түгелдей түсіп шығады екен. Жай ғана түспейді, улап-шулап, күліп, бақырып, мәз болып жатқаны. Әдепкі, шартты бір ойын сияқты. Мен де, көп тұрмай, күмп бердім. Бірінші апан – жылтым, екінші апан салқын, үшінші апан тастай суық, бұдан соң кәдімгідей ыстық, ақыры, жылысы мен салқыны араласа келе, кәдімгі қоңыржай. Қай қайсы да терең емес, өлшеп құйғандай, белден астам, кеудеге тақау және аралары екі, үш-төрт қадамнан, кейде жалғас. Түгел өткеріп шыққан соң, екінші айналым. Азғана тыныс. Бұдан кейін бар ойын қайыра басталады. Жылтым және қоңыржай су – түсінікті. Табиғи қалпы, және күн көзіне қызғаны. Ал суық апанның түбі – тас бұлақ көзі болса керек. Ыстығы – тағы да жер асты арасанға жалғас. Кейінде шамалағаным.

Ғажайып ойын болды. Бұрын да талай жерде талай ойнап жүрміз. Алайда, дәп осы жолғыдай қызбаған сияқтымын. Қатар-қатар апанға айналып келіп, қайта түсеміз. Мен де басқа балалар сияқты сақылдап күліп, тітіркене айқайлап, у-шуға қосылып кеттім. Жиыны оншақты бала. Доспалайдан басқа біліс – Шоқша деген бар. Әкесі бригадир Мәугүл өткен жылы ғана Алғабастан осында ауысқан. Шын аты Рақым. Көп ұзамай, біз таңертең шыққан, шамасы үш-төрт шақырым ғана шөп-ауылдан жаяулай жүгіріп Тұрғанбай келген. Басқа да таныстар болса керек.

Ес білгелі ойнап келеміз. Алайда, дәп осындай қызық болмаған. Соншама құштар көңілмен, құныға кірісіппін. Қазір ойлаймын, менің балалық ғұмырымдағы ең соңғы қамсыз ойын екенін санасыз түйсінгеннен деп.

Балалар сол беті, жапырлай шулап жатыр. Түс ауғанда, екі рет шақыртып, үйге әрең келдік. Доспалай екеуіміз де әбден шөлдеп, және ашығып қалған екенбіз. Үйдегілер шай ішіп отыр. Дастарқанның төменгі жағында, шамасы он төрт-он бес жасар, шашы да, өзі де сап-сары орыс баласы отыр. Бірден аңдадым. Өткенде айтқанымдай, 1948 жылы біздің ауылға берілген жетім балалардың бірі. Аты Юра екен. Жұмаш аға: «Үрә, тамақ ал, ұялма» – деп қояды. Дәп осы кезде қай үйге кірісін білмеймін, үлкен кісілер деп, сәлемдесе келіпті. Бірден дастарқанға шақырылған. Бұл Юраның бұтында жамаулы, ескі шалбар, ал кеудесі мүлде жалаңаш екен. Яғни, киерге көйлегі жоқ. Сыртқа тепкеннен емес, ол кездегі бар қазақ осыған жақын күн кешіп жатыр. Біз келіп отырғаннан соң Юра қош айтысып, кетуге ыңғайланып еді. Аға тұра тұр деді де, қоржынын ашып, өзінің таза көйлектерінің бірін алып берді. Және дәп осы арада киіп ал, деген. Қысыла толқып, мүлде қып-қызыл болып кеткен орыс баласының көзіне жас іркіліп еді.
Малдан, немесе шаруадан қайтқан тағы бір кісілер амандасып шықты. Бұл екі ортада күн бесіннен ауыпты. Мана мал сойылған. Жерошақта қазан асылып жатыр. Ағаның алдына жарым табақ өкпе-бауыр, әрқилы шикі ет келді. Шұғыл қуырдаққа.

Дәп осы кезде Доспалай екеуіміз қайтадан ойынға қосылмақ болып, есік алдына шығып едік. Ауылдың қақ ортасына әлдебір жеңіл машина келіп тоқтады. Жұрт лөккебай деп айтатын мұндай машина райком мен аткомда болатын. Және аудандық мілисада.
Ауылдың қақ ортасына, еміне тоқтаған машинадан қызылжаға мілиса емес, сұр киімді әскери кісі еріне түсті. Оның соңынан тағы біреуі. Үсті ашық машинаның руліндегі шопыр өз орнында қалған. Әуелгі, сұрқы салқын кісі жайлап басып, өр жаққа, төбешік етегіне шықты. Жан-жағына барлай қарап тұр. Содан соң, әлденеден нақты танығандай, тура біздің үйге қарай жүрген.

Бірінен соң бірі, екеуі де келіп кірді. Сәлем ишарасы жоқ. Тіпе-тік тұр. Алдыңғысы, айтқанымдай, қызылжаға емес, иығында үш жұлдызды пагоны бар, сұрғылт гимнастерка, галифе шалбар киген, жап-жас, түсі суық, аққұба, көрікті жігіт екен.
– Аға манағы қалпында, қуырдақ турап отырған.
Сұр жігіт сол, тіпе-тік тұрған қалпында, ағаға қарады да: «Қуырдақты қоя тұрыңыз, енді бізбен бірге жүресіз», деген.
– Мен мана, суық сұр киім біздің үйге қарай беттегенде, басымнан бақайыма дейін, тоңазы бір ызғар шалып, босағадан кері аттағам.
– «Қуырдақты қоя тұрыңыз, енді бізбен бірге жүресіз!..»
Сұмдықты біліп, қатерді танып тұрсам да, сол сәтінде бұл сөздің нақты мағнасын, бар салмағын нақты түйсінбеген сияқтымын. Абдырау мен таңырқау арасындағы алмағайып кепте, дағдарып қалсам керек.
– «Жолдас начальник, рұқсат па?» – деді келер мезетте үлкеннің қосшысы.
– «Рұқсат, кіріс!»
Өзі түрегелді ме, әлде ишарат болды ма, әйтеуір ағаның екі қолын көтеріп, тіпе-тік тұрғанын көрдім. Көмекшінің рұқсаты – тінту екен. Әуелі ағаның жалаң жейдесінің алды, артын сыйпап басты. Содан соң шалбарының сыртқы қалтасына қол сұқты. Сыртқы қалтадан соң екі жаңқалтаға. Қолорамал, әлдебір бүктеме қағаз алып шықты. «Жолдас начальник, мұқият тінттім, қаруы жоқ, – деді көмекші. Начальник қабағын шытқан. Иегімен төрге нұсқады. Көмекші кереге басында ілулі тұрған пенжек пен жадағайды алып, оның ұзына бойын сыйпалап, қалталарын қараған. Ештеңе таппады. «Жолдас начальник, бұйрығыңыз орындалды, мұнда да ештеңе жоқ», – деді көмекші. «Онда алға!..» – деген бастық. Өткен жылы Семейден алған қымбат костюмі мен жадағайын қай уақытта киіп үлгергенін білмеймін, келер мезетте аға аз-маз дірілді дауыспен бір ауыз ғана сөз айтып еді: «Менің қылмысым да, кінәм де жоқ. Бәрін адал шешеді деп күтем…» Тінтуші мілиса ағаны қарынан демеп, алға түсті. Беліндегі тапаншасын салмақтап, сәл іркілген бастық та сыртқа шықты. Сол беті, бөгелместен, жиырма-отыз қадамдай жерде, ауылдың қақ ортасында тұрған машинаға барды. Шопыр артқы есікті ашты. Көмекші әуелі ағаны шығарып, содан соң өзі де отырды. Бастық алдыңғы жаққа жайғасты. Машина кері шегініп сырт айналды да, шұғылынан, екпіндей жүріп кетті.
Дәп осы сәтте мен ішім тартылып, өкпем қабынып, жылап қоя берген едім…

Қаралы кеш

Дүние бұлдыр. Мен өкпе-бауырым суырыла, қос қабырғам сөгіліп, тоқтаусыз жылап отырмын. Атам мені жұбатпақ болып: «Мұхтаржан, қалқатай, қоя қой, жылама…» – дейді. Көзі жарқырап, түсі бұзылған Жұмаш аға, ізінше үйге кірген тағы біреулер атама тілектес, жақсы ниет білдіріп жатыр: «Өкіметтің алды тар, арты кең, қой аузынан шөп алмас Мұқанның қандай кінәсі болуы мүмкін, ертең-ақ босап шығады», – десті. Атам түнерген қалпынан жазбады. Аттарды әкелсін, қазір кетеміз, деді Жұмаш ағаға. Содан соң мені қайтадан жұбата бастаған: «Мұхтаржан, қалқам, далдам, панам, жылама… жылама…» Аға аман-есен қайтып келеді деп алдарқатпады. Мейірімсіз советтің әділетсіз, қатаң заңын жақсы біледі. Мен де тым тәуір білетін едім. Өзіміздің отбасымыздағы бұрынғы-соңғы әңгімелер, кешегі ашаршылық пен ату, айдау, кейінгі жылдарда қапас ләгірден әлдеқалай босаған бірлі-жарым кісілердің сұмдық хикаялары… Өз жасымнан артық, өз ортамнан басқаша, өте көп түйгем. Аға келмеске кетіп барады…
Тоқтайын десем де тоқтай алмаймын. Үнсіз өксіп, тынымсыз жыладым.
Бұл кезде тақау маңнан келтірілген үш атқа ертоқым салынған. Атам ұзынсирақ жирен дөненді жетекке алды. Мен өзімнің көк құнаныма міндім. Ағайын туыс, ауыл адамдары: «Қош, қош! Алланың жарлығына шек жоқ. Мұқан күні ертең-ақ аман-есен қайтып келеді…» – деп, бар тілегін айтысып жатыр.
Біз қайыра шай ішпестен жүріп кеттік.
Ат үстінде бүктеле толқып келемін. Көзімде жас қалды ма, білмеймін. Әйтеуір ішім тартылып, өкпем қысып, қабырғам сөгіле жаздап, тоқтаусыз жылаймын. Ара-тұра атамның даусы шығады: «Мұқтаржан, қалқатай, жылама енді… жылама…»
Ол заманда кім жыламаған. Одан бұрын және кейін. Қызылдар әкесін көз алдында атып өлтірді. Бауырлары түгел аштан бұратылып жатыр. Ағасын да, жағасын да айдап әкетті… Мың сан бала неше мың мәрте жылапты. Мың сан бала зорлық пен зұлматтан жер болыпты. Кейбірі сол қайғыдан өлді. Көбі ғұмыр бойы қасірет арқалады. Советтер тұсында қазақ ортасында кім жыламаған.
Бірақ менің зарым соның бәрінен ауыр еді. Қайғының өзі ғана емес, зіл-батпан көтерімі. Мына мен… болашақ Мұхтар Мағауин – Алаштың Аруағын қайта жаңғыртқан қайраткер жазушы, қазыналы тарихшы, ең бастысы – көкірегіне қазақтың ғана емес, әлемнің бар болмысын нәзік, терең түсінетін сырлы саз дарыған талайлы тұлға… бірақ бүгінде шарасыз, дәрменсіз, бақытсыз жас бала… езілмеуім мүмкін емес, сезінуім басқаша болатын.
Кейін, 1986, арада отыз бес жыл өткен, мен қырықтың қырқасына шыққам, Мемлекеттік сыйлық иегері, «Аласапыран», және басқа да қаншама шығарма әкелген атақты жазушы, қазақ әдебиетінің бір тұтқасын ұстап отырған өкімді тұлға – баспаның бас редакторы, шуақты 19 май күні оқырман жұртшылықпен, кейінде экранға шыққан, баспасөзде таңбаланған ұлан-асыр кездесу өткіздім. Қазақ жұртының руханият төңірегіндегі қасқа-жайсаңы, ағайын-туыс, тілектес оқырман, талапты студент жастар жапырлап жиналған. Қаламгер өмірінде болатын өзгеше бір сын және салтанат. Бәрі де жақсы. Ақыры біздің таңдама, ең жақын ағайындарға жайылған дастарқанмен түйінделген. Арада үш күн өткен соң, мен осыдан бірталай бұрын сыртынан естіп, іздеп тауып, өмірдегі және өнердегі жолын айғақтап берген, табаным түзу, мансапты кезімде өзі де маған сүйеніш, тілектес бауыр болған Талас бауырым, ол кезде күйші, кейінде жазушы, сыншы Таласбек Әсемқұлов өзгеше бір кептің шетін шығарып еді. «Сізді танып, аңдап, байыптау үшін, кешегі кездесуге бірнеше экстрасенс келді, – деген. – Айрықша әсер алыпты. Түйген түйін, айтар сөзі де біршама. Сізді Жоғарғы рухтың демеу, қамқорлығындағы ерекше тұлға десті…» Тілектес іні мұндай көтеріңкі сөзді көңіл үшін де айтуы мүмкін. Ешқандай көлденең куәліксіз, өзінің пайым, түсінігі бойынша. Қатесі жоқ. Иә, аруақтың алқауы. Жас кезімнен бастап, әлденеше мәрте аян, нақты ишарат, белгілері болды. Ешкімге ашып айтпасам да, нық сенем. Ата-бабамның Аруағы демеп, қорғап, сақтап келеді… Бұл Таластың басқа да қасиеттеріне қосымша, дуалы арқасы, бақсылығы да бар еді. Осыған орай, бұдан соңғы лепесі таң қаларлық, төтенше шықты.
«Аурасы күшті, неше қабат. Бірақ… басында, сол жақ шекеде… бірыңғай жұмыр емес, ойыс кетік байқалады, десті. Өткен өмірі, бәлкім жас кезінде рухани ғаламат ауыр травма алған екен, дейді. Содан оңалуының өзі адам сенгісіз құбылыс, десті…» Міне, шын ғажайып. Ешкім ойлап таба алмас құпия тылсым. Бәрі рас. Иә. Кейінгі сұмдықтарды айтпағанда, дәп сол күні, күн еңкейген кешкілік, зауал мезгілде менің бүткіл болашақ өміріме, бүгінге дейін санағанда, тура жетпіс жылға созылған ауыр соққы алған екем.
Сталиндік түнек қапастан аман өткен кез келген кісі қалған ғұмырында кешегі алмағайып уақытын күн сайын еске түсіреді екен, үнемі өзімен бірге, қайткенде ұмыта алмайды – орыстың кейінгі ұлы жазушылары, әдепкі естелік қалдырған зиялы азаматтардың бәрі атап айтқан. (Менің өзім де, қаршадай кезімнен бастап, зұлматтан аман шыққан қаншама жанның ауыр естеліктерін тыңдадым. Оның ішінде, тіпті беріде, мектептің соңғы екі жылында көршілес тұрған, әйгілі Қасым ақынның туған жездесі, соғыс тұтқыны емес, бәрібір саяси айып бойынша он да он – жиырма жылға кесіліп, жиыны он төрт жылдан соң босаған Тілеубек дейтін кісінің әңгімелері ерекше еді. Шынайы және сұмдық. Біздің үйге көбіне демалыс күндер, бірақ апта асырмай, таңертеңгі дастарқан жиналып болар-болмаста бас сұғады. Осыдан соң, бір шынаяқ шайды ара-тұра, әрең ұрттап, өзімен тағдырлас Мұқан ағаға емес, маған қарата, шын мәнісінде өзіне өзі айтатын ғаламат хикаялар. Соның ішінде… 58-статья бойынша айдалған халық жаулары тұратын баракка арнайы ұйымдастырылған «халық достары» – шпана жүліктердің түн ішінде шабуыл жасауы, қантөгіс, қырғын айқас; әлдебір күні, ертемен, жұмысқа шығар алдында жинақталып тұрған көп ішінде жаңадан келген бір тұтқынның бұрнағы прокурор екенін соның өзі соттатқан кісісі танып қойғаны, осы арада жалпы жұрт тарпа ұмтылып, әлгі заң өкілін таптап өлтіріп жібергені… және басқа да жошын әңгімелер. Ішіне сыймай барады. Амалсыздан сыртқа лықсып төгілген зарлы толғау…) Мен қазірде сталиндік аталатын коммунистік концлагерьге түспедім. Алайда, біржола сырт қалмаппын. Айтқам. Небәрі он бір жастамын. Соған орай, тар дүниеде жүйке-жаныммен, бастан өткерген рухани азабым да әлденеше есе болса керек. Әрине, уақыт оза келе, ұмытылмаса да, көмескі тартты. Тек ара-тұра ғана, бар әлеметімен ойыма оралар еді. Міне, балалық шақ туралы жазбалардың осы, соңғы екі күнінде барлық улы зардабымен тағы да бастан өткеріп отырмын.

Түнек түн

Біз Доспалайдың үйінен екінтіден өте аттанып едік. Көп ұзамай-ақ, кеше қонып, таңертең шыққан, менің бар бақытымның ең соңғы куәгері шөп-ауылға жеттік. Мұндағы жұрт бәрін біліп, естіп емес, көріп отыр. Осы жаңа ғана сұр машина үстерінен өткен. Аттан түспей, ауыл үйлерінің бірінің іргесіне азғана бөгелдік. Абдырап келіп, жақсы тілегін айтып, жұбата бастаған ағайындар үшін, амалсыздан. Жарым ауыл жапырлап жатқанда, анадайда оқшырайып бір кісі тұрды. Ол да арыдан қосылатын аталас, тек пішен жинау науқанына райкомнан осы ауылға бөлінген уәкіл еді. Түнде ғана, бір үйде қатар отырып, қонақ болғанбыз. Ендігісі мынау. Атамның көңіліне келіп, есінде қалыпты. Кейінде айтқаны бар. Әйтсе де, артықша кінәламаған. Шынында, жаңа ғана тұтқынға алынған халық жауының әкесі мен баласына жақындау – қылмысқа парапар ауыр күнә саналмақ.
Бес-он минут қана іркіліп, әрі қарай астық. Біз ауылдан шыға бере күн батқан. Менің күнім. Алда түнек заман тұрды. Ал әзірше табиғи түнектен өтіп, ауылға жету керек. Атам айтты. Бұлар таң ата алып келеді. Үйді тінтуге тиіс. Осы кезде әжелеріңнің қасында болайық және ағаңды бір көріп қалайық, деп.
Қапас түн, ұзақ жол. Кейін есептедім. Мына Ақшатаудан кешегі Байқошқар ауылына дейін кемі отыз шақырым. Одан ары – қазіргі ауылымыз Қорыққа дейін елу бес-алпыс шақырым. Жинақтап келгенде, сексен бес-тоқсан километр. Тоқтаусыз, бөгеліссіз, суыт жүруіміз керек.
Жер жағдайын, әрбір шаршыны жақсы білетін атам үлкен жолдан да, кіші соқпақтан да тыс, үнемі төтелей тартты. Белестен астық, сайдан өттік, кешкі қоңыржай ауаны кеудемізбен жарып келеміз. Әуелде ай жарық, жер-дүние сүттей аппақ еді. Көп ұзамай-ақ тылсым қараңғы басты. Есесіне аспандағы жұлдыздар жарқырай түскен. Менің Қара-үңгірден туыс Үш арқар-Таразым. Басқа да мың сан жұлдыз. Жарқырай жымыңдап тұр. Жымыңдап емес, менімен қоса жылап жатыр.
Балқыбектің өзенін жағалап келеміз. Көп ұзамай Үйтасты таныдым. Абай-атам төбе би болған Балқыбек сиязы өтетін жер. Бергі беті жазаң, арғы қабақта үйме тасты шағын шоқы. Байқошқарға азғана ғана қалды, деген атам. Мені демдеу, демдемесе де әйтеуір бірдеңе айту үшін. Мен әлі де жылап келеді екем. Ағаға жаным ашып. Және, тәрізі, өзімді не күтіп тұрғанын нақты байыптап.
Бие сауымнан аспай, Бақанас өзенінен өтіп, Байқошқардың құйғанында тұрған ауылға жеттік. Түннің бір уағы. Түгел ұйқыда. Үрген ит те жоқ. Осыдан үш-төрт күн бұрын ғана кеткен Манапбай ағаның үйіне ат басын тіредік. Там алдына тігілген, төрт қанат ақбоз үй.
Атам дыбыс беріп үлгермеді, үйден жалаңаш кеуде, дамбалшаң Манапбай аға жүгіре шыққан. Іште шам жағылды. Ашық қалған есіктен түскен жағал сәуледе дір-дір етеді. «Иә, Мағаш аға… Иә, Мағаш аға…» дей береді. Шылбырына оратылып, аттан түсіріп алды. Содан соң сыпырыла түскен мені құшақтады.
Үйге кірдік. Сарқыт тәте де тұрып кеткен. Қуантай деген, менен төрт-бес жас кіші қара ұл да оянып алыпты. Түсте бізге келді, деді Манапбай аға. Кеңсеге барды, қайда және қашан кеткенін сұраса керек. Содан… Кеш батқаннан кейін, арғы беттен жарығын көріп едім. Тура тартты. Анық, сол машина. Сұмдықты білгенмен, сене алмай, дөңбекшіп жатыр едім… Тағы не айтқаны есімде жоқ. Сарқыт тәте шай қамдамақ болып, күйбеңдеп жүр. «Ештеңе керек емес, – деді атам. – Сусын болса.» Атама үлкен аяққа, маған кіші, шай кесеге толтыра қымыз құйылды. Әлі де өксіп отырып, тауысып іше алмаған сияқтымын.
(Бұл кезде Манапбай ағаның өзі де қатер үстінде жүреді екен. Айына болмаса да, ара-тұра жауапқа шақырып тұрса керек. Әзірше аман. Тағы үш жыл бостан болды. Төртінші жылы, жаз ортасында ұсталған. Семейде бес-алты ай тергеуде, енді әне-міне, айдалам деп үмітін үзе бастағанда, жалпыға ортақ амнистия заңы бойынша, босап шығыпты. Өзі де ашаң кісі еді, аппақ болып, арып келді. Бұдан соң екі-үш жыл орайында дүниеден өтіп еді. Әйтеуір азат басы, өз үйі, ата мекенде.)
Қайтадан атқа қондық. Тағы да бел-белес, өзен-жылға, салалы сай. Түннің бір уағында әлдебір қырат етегі, қалың көделі беткейге тоқтадық. Атам екі атты айқастыра, қалмақша байлап, үшінші атты шылбырынан тіркеп қойды. Аз-маз ұйықтап ал, деген маған. Түн жылы, жер жұмсақ. Атамды кеудесінен құшақтап, мен де жаттым. Ұзамай-ақ көзім ілініп кетті. Бес минут, он минут. Бәлкім, жарты сағатқа тақау. Селк етіп ояндым. Сонда ғана қайтадан есіме түскен. Өзіңнен өзің қашып құтыла алмайды екенсің. Сұмдық сол қалпында тұр. Атам аз-маз көз шырымын алды ма, жоқ па, мені аңдай салысымен, орнынан тұрды. Қайтадан атқа қондық.
Жазаңда желе шоқырақтап, қыр мен ойда аршындай аяңдап, тынымсыз жүріп келеміз. Атам Байқошқардан соң ағаның жирен дөненіне ауысып мінген. Бекер болыпты. Біздің ауылға асыл тұқым ретінде келген орыс жылқысы біршама босаңсып қалған екен. Өзінің көк атына қайта отырды. Мен сол қалпы, ширақ, әрі жуас көк құнанмен келе жатырмын.
Таң қараңғысында Құр өзеніне жеттік. Ендігі аралық – он бес шақырымдай. Бірақ бұл кезде мен ат үстіндегі ұзақ жолдан шаршай бастаған екем. Тыпа-тік ер үстінде отыра алмадым. Кейде жамбастап, кейде ердің алғы қасына еміне түсіп, аса бір жайсыз қалыпта, әрең келем. Көз жасы қашан таусылғанын білмеймін. Әйтсе де құрғақ өксігім басылмаған. Атам ара-тұра маған дем бере, сөйлеп қояды. Жұбату емес, көңіл аулау емес, осы қалпыма күш қосу үшін. Ал өзі дәп қазір тұра шапса, екі-үш сағат, жарым күн ат үстінде жүрсе де қажымастай. Байырғы қазақ қой. Және сол кезде алпыс екі жаста екен, бар қайраты бойында.
Енді жетектегі жирен тартыншақтай бастаған. Тек сүйегі жасық орыс жылқысы ғана емес. Атама ұқсамаған менің өзім де. Бұдан әрі жарық түссе де, шоқырақтап кете алмадық. Атам болдырған дөненді біз тұсынан өтіп бара жатқан Құр ауылына тастап та кетер еді, жылаудан әлсіреген, ұзақ түнгі жүрістен қажыған мені қайтпек. Әдепкі аяңға көштік.
Қорыққа күн найза бойы көтерілгенде әрең жетіп едік. Көлденең белестен шыға келгенде маған бүткіл ауыл жайрап жатқан сияқты көрінген. Шындығында бәрі қаз-қалпында. Біз тұрған мектеп үйі де құлап қалмаған. Өз орнында. Алайда, бәрі басқаша екен. Біз үй іргесіне келіп тоқтағанда, іштен екі әжем қатар шықты. Жүзі көлеңкелі, өңдері сынық, еңселерін ауыр қайғы басқан.
Іңкібіді таң бозында келіп, үйді астан-кестен тінтіп, ағаны қайыра алып кетіпті.

Шығыстан батқан күн

Үйге кірдік. Қаңырап тұр. Ағамен қоса, бар тіршілік сап болғандай.
Ес пен түс арасында салқын сумен бетім жуылды. Өз қайғыларын ұмытқандай екі әжем екі жақтан көңіл аулап жатыр. Аттан әрең түсіп едім, ақыры буыным беки бастағандай.
Шай жасалды. Дәті берік атам кәдімгідей тамақтанған сияқты. Мен бірер құрт жеп, бір шыны шай ішсем керек. Жан жағыма қараймын да, еріксіз өксіп алам.
Ойынға, далаға шық, деген атам. Құдайдың кең дүниесін көр. Болар іс болды, артқы қайырын күтейік, енді жылай берме.
Осы сөзден соң шынымен-ақ менің жасым тыйылды.
Далаға шықтым. Есік алды, кең күресін. Бұл кезде біздің үйге әуелі санамалап, оған жалғас тағы біраз ағайын кіріп шыққан. Кісісі сотталмаған отбасы кемде-кем, бар салмағын сезініп тұрса да, көңіл ауламақ. Мұндайғы үйреншікті сөз: «Өкіметтің алды тар, арты кең, күні ертең жайраңдап қайтып келуі ғажап емес…» Ал менің әу бастан-ақ ешқандай үмітім жоқ еді.
Ауылдас, мектептес екі-үш бала келді. Асық ойнадық. Таң қаларлығы – түгел ұттым. Бірақ асық атқан, қалтиып жүрген мен емес, бөтен бір бала сияқты. Нақ өзім – басқа жақтамын. Алыс та, жақын да емес, осы үй іргесінде, асық ойнаған, басқа балалармен сөйлескен өзіме өзім қадағалай қарап тұрмын. Уақыт өте баяу, бірақ тоқтаусыз жылжыды. Ұзақты күн тек қана асықпен өтпеген сияқты. Бәлкім, есік алдында, орындықта отырдым, көлденең әрнені ойлап. Сірә, анығы да осы, үнемі отыра бермей, үймен жапсарлас мал қораға бардым. Қораның ішіне емес, сыртына. Екі бие байлап отырмыз. Әдемі екі құлын. Бұл кезде шау тартқан боз биенің құлыны – әдепкідей көк буырыл. Сүйегі тым ірі кіші көк биенің құлыны – жирен қасқа, бітімі аңсағай көрінеді. Тағы не. Екі бұзау. Әзірше, үстіне мініп, бұзау-жарысқа салуға жетпей жатыр. Әйткенмен, бұл момақан бұзаулар да сүйкімді. Тағы не… Есімде жоқ. Бәлкім, ештеңеге көңілім соқпай, үй төңірегінде айналақтап жүрдім. Немесе, алыс дала, бұлдыр тауға қарап, көлеңкеде отырдым. Әйтеуір, түс ауды, бесін өтті, екінті болды. Қып-қызыл, қанды шапақ күн көкжиекке жанасты.
Сол кезде анық көрдім. Күн, кәдімгі күн, әдеттегідей бастыстан емес, шығыстан батып барады екен. Өз көзіме өзім сенбей, қайыра, мұқият қарадым. Иә, дәп солай. Батыс пен шығыстың орны ауысып кетіпті. Дөп-дөңгелек, сарғыш емес, қан-қызыл, шаңырақтай күн тұпа-тура, шығыс көкжиектен асып жоғалды.
Үйге қалай кіргенімді білмеймін. Тек атама айтқаным есімде. Жаңа ғана күн, кәдімгі аспандағы күн… батыс жақтан емес, тұпа-тура шығыс жақтан батты… деп.
Сол сәтінде, төр алдында әжем салып жатқан төсекке қарадым. Әлі түн түскен жоқ. Оғаш, қисынсыз көрінген.
Есімді жақсы білем. Сонымен қатар, анық – жер-әлемнің барлық жүйесі алмасып кетіпті. Батыстан бататын күн – шығыстан батты. Ертең бұрнағы шығыстан емес, манағы батыстан туса қайтпек.
Ол – ертең. Ал бүгін – шығыстан батты. Мен төсекке сылқ түстім. Төрт аяғым төрт жаққа созыла байсал тауып едім. Міне, рақат…

Соқпа дерт

Жаңа түн жадымда жоқ. Бәлкім, есімді білмей, талықсып жаттым. Ертеңіне ес жиып, әлде қатты ұйықтап оянған соң… төсегімнен тұра алмадым. Басым орнында. Тіпті, тұп-тұнық. Алайда, еңсемді жазып, көтеріліп отыруға дәрмен жоқ. Еш жерім ауырмайды. Сонымен қатар, он екі мүшем өзімдікі емес сияқты. Діңкем құрыған, бар буыннан әл кеткен. Ештеңеге зауқым соқпайды, тіпті, бір ауыз тіл қатып сөйлегім келмейді. Ас-судан қалдым.
Әуелгі күні біздің үй қауіп ойламаған. Тәтем үлкен әжемді ертіп, Баршатасқа аттанды. Мүмкін болса ағамен жүз көрісіп, дәм беріп тұрмақ. Тәтем сонда қалуға да мүмкін. Ешқандай да «мүмкін» жоқ, ертеңіне екеуі де қайтып оралды. Ағаны қолма-қол Семейге аттандырып жіберіпті. Енді тәтем соңынан баруға дайындалды. Және бөгелмей, бірер күнде жүріп кетті.
Ал менің жағдайым күрт ауырлаған. Ауырлаған жоқ, сол қалпы. Есесіне, қатты жығылғаным анық аңдалды. Және пәленің қайдан келгені, ешқандай ем жоғы көрініп тұр. Атам дағдарды, екі әжемнің есі шықты. Мұқан ағаның қайғысы – көлеңкеге көшкен. Мені айналады, толғанады, ағаның осы беті кетпесін, бәлкім, аққа құдай жақ, бес-он күнде жарқ етіп қайтып келу мүмкіндігін айтып, көңілімді көтергілері келеді. Ал мен коммунистік қоғам­ның адамзатқа қайшы мән-мағнасын зердеме түймесем де, КГБ-ның бар сұмдығын толық танымасам да, бұл советтік құрылымның зұлымдық табиға­тын қаршадайдан ұғып-білгем. Кешегі ғаламат ашаршылық, ату мен азап, барса-келмес Итжеккенге жаппай айдау, жан біткенді үрей астында ұстау, кез келген күні кез келген адамды тұтқындау мүмкіндігі – бәрі де, аға аман кездің өзінде көкірегімде тұнып тұрған. Сондықтан ешқандай үмітім жоқ.
Жоғарғы бөлме, терезе алды, төрге салынған жер төсекте қимылсыз, тілсіз жатырмын. Ештеңе де ойламаған сияқтымын. Ешқандай қиял, жіптік сәуле жоқ. Кіші әжем «Шыңғыс хан», тағы бір кітаптарды бас жағыма әкеп қойып еді. Оқудың да қызығы қалмаған. Бұдан әрі жылағам жоқ. Онша жабықпаған да сияқтымын. Ендігісі бәрібір. Сүлесоқ қалыпта жата бердім. Шындығы, басымды көтеріп отыра да алмас едім.
Жарық күн алакөлеңке кешке айналады. Кеш – қараңғы түнге ұласады. Көзім ілінсе , көп ұйықтамай, тезінен оянам. Түнде ғана емес, күндіз де. Маған бәрібір. Жарық күн де, қараңғы түн де жан төзгісіз қапас еді. Бірақ қашып кетер амал жоқ. Өзіңнен өзің қалай құтыларсың.
Алғашқы күні, таңертең бір шыны, сүтті, қою шай ішкен сияқтымын. Екі әжем қанша қаузаса да, нәр сызбадым. Батпауы анық. Сондықтан қыстамады. Тек екінші, әлде үшінші күні ғана екі қасық мәни ботқа жеп едім. Соның өзіне тәуба айтысқан. Әйткенмен, одан әрі оңалып кетпедім. Күн оза келе жарым құрт, жарты кесе қымыз. Талайсыз, менен де өткен бақытсыз үш кәрі әжептәуір көтеріліп қалған. Бірақ мен сал ауру сияқты, әлі де орнымнан тұра алмайтын едім.
Осы, он екі мүшем бүтін, бірақ дәрменсіз, тірі өлік қалпымда тура жиырма күн жатыппын. Ақыры, тіршілік жіптігі үзілмепті. Бір күні, түске таман, талығып барып ұйықтаған екем. Көзімді ашсам, терезеден күн түсіп тұр. Бұдан бұрын да талай түскен күн. Бірақ – аңдамағам, көрмегем. Енді, жарық дүниені алғаш танығандай, жаңа бір қалып. Буыным бекіген сияқты. Жастықтан көтерілдім. Басым да айналған жоқ. Төсек үстінде малдас құрып, азғана отырдым. Жанымда ешкім жоқ. Қарным ашып барады екен. «Әже! – деп дауыстадым. – Әже!..» Екеуі сүріне-қабына, қабатымен жетті. Дәп алғашқы күндер сияқты, естері шығып кеткен. «Қарным ашты, – дедім. – Шөлдедім. Қымыз…» Екеуі қатарынан еңіреп қоя берді. «Тәуба, тәуба… Иә, аруақ, – деседі. – Өзің қолдай көр!.. Иә, тәңірім… жалғызға медет бер!..»
Иә. Тәңірінің кеңшілігі. Аруақтың демі. Соқпа дерттен айығуға бет алған, бірақ жер әлемдегі ең бақытсыз, зарлы, шерлі бала – болашақта айдынды жазу­шы Мұхтар Мағауин – мына Мен, ілкіде айтқанымдай, небәрі он бір жаста екем.

Үлкен жігітпін

Көкірегім зілмауыр болса да, ой-санам жарқырап ашылғандай. Мен – бес-алты жасымда Абайды жатқа айтқан, сегіз жасымда Мұхтар Әуезовты зерделеген, тоғыз жасымда әлем тарихынан толымды мағлұмат алып, Шыңғыс ханды өзімнің туасы бабам деп таныған бала Мұхтар – айналасы жарым күнде біржола ес жиып, етек-жеңімді жинаппын. Бұдан бұрнағы бар мұратымнан айнымағам. Керісінше, беки түскен тәріздімін. Ол рас. Мен Мұхтар Әуезов қатарлас керемет жазушы болам. Бірақ оған дейін… Оған дейін емес, одан бергі бес-алты жалдан асу үшін қиямет кезеңінен өтуім керегін нақпа-нақ түйсінбеген сияқтымын. Ендігіде бар мүмкіндік азайған, тіпті, жоққа сайған, бірақ… балалық астамшылық емес, туа біткен зор кеуде – өзіне соншама сенімді, менмен көкірек бар.
Күндіз кәдімгідей ас ішіп, кеш бата тыныш ұйықтап тұрған алғашқы күні, таң атар-атпаста өзімді соншама сергек сезінген едім. Ертеңіне, бойымда әлсіздік болғанымен, бұрнағы қалпыма түстім. Әуелгіден өзгеше – көңіл мұңды, ой жұтаң, әйтсе де, жүрек, жүйкем орнына келгендей.
Бірінші кезекте ағаның жазу столын ақтардым. Келген күні, түске таман көргем. Еденде бей-берекет шашылып жатқан суреттер, әрқилы жазба дәптер, ең аяғы – екі-үш қаламсап. Әжем бәрін жинастырып, тартпаларға салған. Сол беті қобырап жатыр екен. Мен қайтадан сыртқа шығарып, шетінен қарап, сұрыптай бастадым.
Міне, мынау – 1948 жылы бүткіл әулетіміз, қызық көріп көлденеңнен қосылған көршілер – он екі-он бес кісі тобымен түскен сурет. Мен әжем мен атамның ортасында отырмын. Басымда өзімнен үлкен қалпағым бар. Иә. Кенже-ағамның қалпағы. Неге екенін білмеймін, соңғы сәтте алып, киіп едім. (Бұл суреттің әжем екеуіміз ғана көрінген ойындысы кейін жарияға шықты.) Ал мынау – аға. Неміс пленінен американдар босатқан алғашқы күндердің бірі. Қатарында – өзі айтқан, ол да азаттық алған батыс украин жігіті. Екеуі де американ әскерінің киімінде. (Түрегеп түскен бұл сурет бүгінде менімен бірге Америкаға жетті.) Тағы бір сурет бар еді. Ол да американ салдаты формасында, кеудеден, әдемі сурет. Қанша ақтарсам да табылмады. Яғни, кешегі Іңкібіді алып кеткен. (Семейдегі тергеу кезінде ағаның алдынан шығыпты. Яғни, теріс пиғыл, сатымсақ қызметке қосымша айғақ. Бүгінде Мағауин Мұқанның жеке айыптау қағаздарының арасында, архивте жатса керек, ақыр түбі жоғалмайды, ол да жарыққа шықпақ. Ал жаңағы, түрегеп тұрған сурет – тінту, қаттау кезінде аңдалмай қалса керек, әйтпесе, оны да әкетер еді. Мұқан аға жас кезінде қыр мұрын, қызыл шырай, күлгіндеу жирен шашты, сұлу жігіт болған екен. Бүгінде Тоғым деген шөбересі айнымай қалыпты. Мен нағашы жұртыма көбірек ұқсап кетсем керек. Ал немерелер әдетте аққұба, сары шаш болып туады да, жүре келе қоңырқай тартады.) Бұдан әрі ағаның Жәркент мұғалімдер училищесінде оқып жүрген уақыты, әлде өзіміздің ауылда мұғалімдік жұмысын бастаған кездегі, костюм, галстукті суреті. Атты әскер, будденовка мен гимнастерка киген, қылышын қынабынан қарыс суырып, байсалды тұрған әдемі рәсімі. Содан соң… тәтемнің мектептес қыздармен қатар және тағы бір-екі суреті. Аға туралы дерекке қосымша сияқты. Өткен күн, қайрылмас өмір.
Мен бұл суреттерге қарап отырып, аз-мұз босаңсығанмен, бойымды тезінен жинап алдым. Енді оқушы дәптеріне, бір емес, бірнеше дәптер және жекелеген беттерге түскен әрқилы жазбалар. Алдымен көзге шалынғаны – ұзынды-қысқалы бес-алты бет мақала. Бастауыш мектептегі методика тарабында. Әліппені қалай оқыту керегі. Бұдан соң – Ана тілі сабағы бойынша тіл байыту, ақын, жазушыларды танудың әуелгі сатысы. Параллель кластарды оқытуда ұтымды тәсілдер. Ешқайсы басылмады. Жарамсызынан емес, қатардағы ауыл мұғалімінің астанадағы әдістемелік журнал қызметкерлерінің ұғымына сыймаған артықшылығынан. (Арада жеті-сегіз жыл өткенде екінші курстағы филология студентімін, менің де алғашқы, «Абай және Шығыс әдебиеті» дейтін, мазмұнды, мәнді мақалам осы «Халық мұғаліміне» іліктес «Тіл және әдебиет» журналына, ұлы ұстазым Бейсенбай Кенжебаев жолдап, бас редакторы Төлеутай Ақшолақов арнап ұсынғанына қарамастан, ақыр түбінде өтпей қалып еді.) Мұқан аға үздік педагог болатын – менімен қатар ағаның алдынан өткен, кейінде ғылым докторы, профессор Блок Шайкеновтың нақтылап жазғаны бар.
Бұдан соң жеке дәптерде манағы мақалалардың әуелгі жоба, нұсқасы есепті үзік жазбалар – негізінен осы өңірдегі төрт мектеп мұғалімдерінің жиын кеңестері, айтылған сөз, талқыланған мәселе.
Ақыры, үлкен, кеңжол дәптерге түстім. Осы соңғы жылдарда жазылған. «Қорықтың бір күні» – ауыл өмірінен. Деректі әңгіме есепті. Тағы бір суреттеме – аңшылық, қыс күні тазымен түлкі алғаны. Бұдан соңғысы – естелік жазбалар тұрғысында. Мектеп оқуындағы тәтеммен қалай танысқаны, арадағы сөз, үйленгені… Менің елесім аңдалғаны… Ешкім оқымауға тиіс, сырлы хикая. Түптеп келгенде, мен туралы толымды жазбалардың бастауы. Бұған жалғас – мені алғаш көруі, құс атуға шыққанымыз, атам мен әжеме еркелік, қызықты мінездерім… Менің өзінен аулақтығым, бірінші класты оқымай қойғаным… Ары қарай жалғасуға тиіс сияқты. Яғни, менің болашақ артықша талайыма сенген, соған орай ұмытпастық үшін таңбаланған әрқилы көріністер… Мұның да түкке қажеті жоқ. Әзірше бармын… Екі бөлік отбасындық жазбаларды қайыра ақтарыстап азғана отырдым да, бастан-аяқ, ұсақтап жыртып тастадым. Содан соң енді ешкімге қажеті жоқ басқа мақалаларды да жырттым.
Түгел тексерген сияқтымын. Ақыры, тартпаның түбінен үш-төрт кітап шықты. Біріншісі – «Ян Коменский. Великая дидактика.» Чех жұртынан шыққан әйгілі педагог. Екінші кітап – советте көп мадақталатын Макаренко. Коменскийдің атын әлденеше рет естігем; өткен ғасырда жасапты, аға кішкене халықтан шыққан үлкен тұлға деп, кейбір ғибратты сөздерін мысалға келтіріп отырар еді. Макаренко да есімде. Осы, қазақша аудармадағы үлкен көк кітабын оқып та көргем. Аға қажеті жоқ, деп еді. Бұл – бұзылған, жолдан шыққан жетім балаларды қалай тәрбиелеу туралы еңбек. Педагогиканың қиғаш бір саласы ғана. Бізде насихаттап жүргендей, жалпы мектептерге үлгі болуға тиіс емес, дейтін. Коменскийді алып қалдым, Макаренконы қоқысқа лақтырдым.
Сонымен, ағаның артын тазарттым деп білдім. Әрине, бұрыннан бар кітаптар өз орнында. Мұхтар Әуезовтың Абай туралы үш томы, Ян – Шыңғыс хан, Ғабиден Мұстафин, Әлжаппар Әбішев, Ғабдол Сланов…
Манағы Коменскиймен қатар, және бір, көкшіл-сұрғылт, жұқалтаң тысты шағын кітапша табылған еді. «Қазақ тілі мен әдебиеті мәселелері. Алматы, 1941.» Тіл білімі туралы мақала – екінші бөлімде. Ал бастауда – «Кенжебаев Бейсенбай. Қазақ әдебиетін дәуірлеу мәселелері. Қазақ хандығы тұсындағы әдебиет.» Кітапшаның бастапқы жарымынан астамы тұтасымен.
Мен өзгеше атаулы дүниені бөліп алып едім. Ертеңіне бастан-аяқ мұқият оқып шықтым. Ақпарат, ұсыныс, таныстыру есепті, бірақ бар мәселе төтесінен қойылған көлемді мақаладан көп ғибрат түйдім. Ешбір әдебиетте жоқ, соны, тың мағлұмат. Қазақ хандығы туралы, қазақ әдебиетінің бастауы туралы…
Менің болашақ тағдырым екен. Үлкен биіктерге нұсқайтын аян. Арада жеті жыл өткенде әзиз Бейсекемнің мейірбан қамқорлығына жеттім. Қазақ университетінің екінші курс студенті едім. Бұдан соң аспирантура. Ақыры… бәрі де айтылған, жазылған.
Менің ерекше талайыма сенімді Бейсекемнің қалауы және демеуі бойын­ша, қазақ хандығы дәуіріндегі белгісіз әдебиетті ашуға, әйгілеуге тиіс едім…

Кері заман

Нақты есімде жоқ, мен әлі төсек тартып жатқан, байламсыз дерт созылмаға көшкен, яғни, қайтадан үміт жалғанған кез, арада екі апта өтер-өтпесте тәтем Семейден қайтып оралды. Тергеу абақтысында ағамен көрісе алмапты. Дәм берді ме, әлде ондай кеңшілік болмады ма, білмеймін. Ес пен түс арасында жалпы жағдайды ғана ұқсам керек. Артынан анықтап сұрап алдым. Негізгі бір, шешуші дерек. Тәтем екі, әлде үш күннен соң, тергеу түрмесінің алдында, сарыла тарығып отырса, іштен шыққан бір адам, мілиса емес, кәдімгі, жұпыны киімді қазақ: «Сен Мұқан Мағауиннің қатынысың ба?» – деп сұрапты. Иә. Мен де жауаптан шығып келемін, дейді. Осыдан бір жыл бұрын Ақжалға аударылған екен. Енді Мағауиннің шаруасымен, арнайы шақырылған. Мұқан өте жабырқау екен, қиналып жатқан сияқты. Мені танығысы келмеді, бірақ ақыры бұлтара алмады. Ал мен ешқандай өтірік айтқам жоқ, жала жапқам жоқ. Бар болғанды ғана мойнына салдым. Түркістан легионы. Мен қатардағы салдат болдым, ол менің кәмәндірім болды. Шындығы осы, бары сол. Енді, құдай ісі, көнбеске амал жоқ. Бірер айда Ақжалға келіп қалар. Оқыған жігіт қой, бәлкім, бригадир болар. Енді неміс емес, советте, қатарынан қызмет атқарып, бірге жүреміз. Қамықпа, қайғырма, бәрі жақсы болады, деп, жұбатып кете барыпты. Алайда тәтемнің зәресі ұшқан. Ақжалға айдалған деген не сұмдық. Ал атам… бұл куә Мұқанның түбіне жетпесе не қылсын, депті. Ақжалмен тоқтаса жақсы…
Кейін, Итжеккен Воркутадан аман-есен оралып келген соң, ағадан нақтылап сұрап едім. Қолын сілтеді. Әдетінше, айтқысы келмегені. Ақыры анығын білдім. Ақсуат, әлде Шардан. Әуелде ізге салған да осы жігіт екен. Немісте бірге болдық, депті. Тұтқыннан бұрынғы жауаптар кезіндегі үйреншікті ойқас: Өзіңмен қатар кімдерді білесің? – деп сұрайды ғой. Сонда менің аты-жөнімді айтқан. Жәркенттен, дейді. Мұғалімдер училищесін әлдеқалай естіп қалған ғой. Енді қырағы Іңкібіді жаппай іздеу салып, Жәркент, Талдықорғаннан таппай, ақыры Шұбартаудан шығарған. Осыдан соң қолма-қол ұстатқан екен. Бірге болғанын айтып қана қойған жоқ, өз басын арашалаймын деп, әбден былықтырған. Ақыры жақсы қызметі теріске шығып, ағаның соңын ала осы Семейге қайыра, бұл жолы тұтқын ретінде жеткізіліп, бір мезгілде ол да Итжеккенге айдалыпты. Аман шыққан, шықпағанын білмейді. Тәрізі, сол беті кетті. Мен Воркутаға, шахтаға, ал әріптесім, бәлкім Колымаға, ашық карьерде алтын қазуға, әлде Сібірге, ағаш қиюға. Бұл екі тараптан аман шыққан кісі некен-саяқ, деп еді, кеселді тақырыпта ашылып сөйлей бермейтін Мұқан аға.
Жаңаша сауаты болмаса да, заман ыңғайын ерте таныған атам мәселенің қиынға айналғанын бірден аңдаса керек. Әйткенмен, мен сияқты мүлде үмітсіз емес, азғана алданышы бар. Ағаны алып кеткен соң, екінші, әлде үшінші күні түс көріпті. Анасы Бәкізе. Қолыма бұл жақтағы жұрт ұната бермейтін төрт қорап қағаз шай ұстатты, деді. Осыны ішіп тауысыңдар, депті. Атам бірден-ақ жақсыға жорыған. Төрт бөлек шай. Төрт күннің қисыны жоқ, өтіп барады. Тәрізі, төрт апта… Төрт апта өтті. Енді төрт ай…
Төрт ай. Бірақ оған дейін күтіп отыруға жағдай жоқ. Қайрыла көшу керек екен. Атам тезінен аттанып, өзіміздің Молотов колхозынан төрт түйе жетектеп келді. Бірер күн бөгелістен соң, мұндағы жұртымызбен қош айтыстық.
Тәтем бірден-ақ Баршатаста тұратын шешесіне кетті. Аудан орталығына жетудің өзі жұмыс, сол арадан Семейге қатынап тұрмақ. Ал қалғанымыз мұнда соңғы үш жыл ішінде жиналған боқ дүниенің көбін мектеп ішіндегі үйде қалдырып, анау-мынау артық-ауысты көршілерге сыйлап, бар-жоғымызбен туған ауылға қарай бет түзедік.

Қайғылы көш

Төрт түйе, он екі, әлде он бес қара, соншама тұяқ. Атам мен екі әжем, Мұратқан және мен. Қорық ауылының қарасы үзілгенше, артыма әлденеше қарасам керек. Бауыр басқан жұрт қана емес, барақат, бақытты өмір де елеске айналып бара жатыр. Алғашқы күні, кеш батпай-ақ, шамасы он бес-он жеті шақырымда тұрған Құр ауылына келіп жеттік. Түйелерді шөгеріп, жүгін түсіріп, малды қоралап… итарқа тіктік пе, ашық аспан астында тыным таптық па, есімде жоқ, ертеңіне күн шыға қайтадан қомданып жатқанымызды ғана білем. Осы кезде Ыбырай деген кісі келіп еді. Қажыбидің Ыбырайы. Басы үлкен, бұдыр шекелі, жауқабақ, қараторы, қырықты алқымдаған еңсегей кісі. Бір қолы сол жақ иықтан кеміс. Бұрнадан өзара қатынас, атам өз есімімен емес, біздің жұрттағы жақсы атақты Ыбырайдың бәріне жарасты Абай атымен атайтын. Өткен кеште көрген, көрмегенім жадымда жоқ, енді екі аяқты тәшкемен жуан қап бидай әкеліпті. Бұл ауылдан аласымыз неғайбыл, тәрізі, өзінің жеке сияпаты. Атам екеуінің қалай жауаптасқанын аңдамаппын. Лықа толған бір қап бидай. Орта дәрежелі кез келген шаңырақ үшін бір қыстық азық. Қазақ қабы, кейінгі көз үйренген ұзыншақ мешок емес, төрт бұрышы бірдей, жуан дағар болатын. Жүкке артуға ыңғайлы. Енді Ыбекең мен атам екеуі түйенің бір жағына теңдеуі керек. Атам септеспек еді, Ыбекең: «Мағаш аға, түйенің арғы жағына шығыңыз, әйтпесе ауып кетеді», – деді. Атам: «Абайжан, байқа, тым қатты кетпе», – деп әрі айналған. Содан соң екеуі екі жақта тұрды. Ыбекең шамасы алпыс-жетпіс кило, тырсиған, төрт бұрышты, ала қаптың оң жақ астынан жалғыз қолымен қармады да, үстіңгі, сол жақ бұрышынан тісімен алды. Содан соң, әуп деп, түйенің қабырғасына теңдеген. Атам ескерткен аңдаудың мәнісін сонда ғана ұқтым. Абай бауырының жалғыз қолға себесін екінші қаруы – тіс екен. Таңырқай қарап қалыппын. Қатарынан тізілген, аппақ, ірі тістер. Екі қолы бүтін болса, қандай қайрат табар еді. Бірақ осыған да тәуба. Қырғын соғыста бір қолын ғана қалдырып, аман-есен оралыпты. Қазірде Ыбырайдың өзі жоқ, үрім-бұтағы Қорық, Құр өңірінде өсіп-өніп жатса керек.
Шұбыра көшіп жүріп кеттік. Тура терістік-шығысқа қарай. Осыдан төрт апта бұрын атам екеуіміз түн қатып жүрген жолмен, тек керісінше. Сол сорап дегенмен, жүкті көш, нақпа-нақ емес, ұтырлы тұстармен жүрсек керек. Әрине, бәріміз үшін жабырқау жағдай. Мен қайтадан қайғыға батпасам да, қамырықты көңілден арылмадым. Көк құнаным ерттеулі, бірақ көшіміз аяңнан аспаған. Мұратқан екеуіміз көбіне жаяу жүрдік. Шұбатылып келеміз.
Кенет үлкен жүктің бір қапталына байланған ешкі дорбаға көзім түсті. Саржағал түгі сыртында, ешкінің мойын терісінен тігілген ұзыншақ асық дорба. Әлде түйелер сүйкенді, әлде мұндай жағдайда кесірленіп кететін сыйыр мүйіздеді, дорбаның ортадан жоғарырақ тігісі қашып, жалбырай сөгілген екен. Бұл тесіктен бірнеше асық қатарынан сығалап тұр. Көп ұзамай, біреуі жерге түсті. Содан соң, әлде он, жиырма, әлде отыз, қырық, бәлкім, бірер жүз қадамнан кейін, тағы бір асық. Біздің қайғылы көштің жүріп өткен ізін белгілеп, бір-бірлеп қалып жатыр. Соншама қуанып, қызығып жинаған әппақ асықтар. Жиыны – таңдама төрт жүз еді. Біз Бақанасқа жеткенше қаншасы қалады, қаншасы түседі. Жоқ, таусылмайды. Тесіктен жоғарғы тең жарымы ғана шығынға шықпақ. Мейлі, дәл түбінен түсіп, түгел шашылсын. Дәп қазір мен үшін қымбат, қимас ештеңе жоқ еді. Қош, өткен, ойынды, қызықты дәурен.

Көштің үшінші күні, шоқ тоғай, сасырлы, шалғынды кең сайда Мұратқан екеуіміз борсық соғып алдық. Үнемі көшпен бірге, жанасалай бермей, оңға, солға шығып, кейде бірер төбе асып, алға озып кететінім бар еді. Бұл жолы Мұратқанмен, шағын белестен асқан кезде, бір бүйірде ін қазып жатқан сұр-қасқа борсықты көргеніміз. Қызық үшін дабылдап, тұра ұмтылғанда, інге кіріп кетті. Сөйтсек, терең емес, жаңа ғана қаза бастаған. Мұратқан қолындағы ұзыншақ таяғымен түртпектеп, шығарып алды. Тұра қашқан. Осыған дейін үдірейіп тұрған Көкдауыл (біздің үйдегі бар тазының аты, кезекпе-кезегімен, Көкдауыл болатын; тіпті, қаншама заманнан соң, Прагада тұрғанымызда, немерелер қызық көріп, қоймай жүріп сатқызып алған асыл тұқымды ақшулан иттің өзі Көкдауыл атанды) тап беріп, жонынан ала түсті. Борсық шақар екен, қайырыла шауып, босап кеткен. Алайда біз алды-артынан қоршаладық. Бір жақта Мұратқан таяғымен жасқап жатыр. Кенет әлдеқайдан жуантық қу ағаш тауып әкелді. Борсық бұрынғыша итке алғызбай, арпалысып жүр. Енді Мұратқан қыбын аңдып, шаншыла тұрған борсықты қақ тұмсықтан ұрып еді. Бүктеліп түсті. Қайыра, тағы да бастан соққан соң, қан-қан аузы ашылып, қимылсыз қалған. Бұдан әрі итке талатпадық. Осы кезде арттан көшіміз де жетіп еді. Әжелер таң қалды. Атамның қабағы жазылған. Жақсы ырымға балап, Мұратқан екеуімізді мақтап қойды. Менің борсыққа жаным ашып тұрған. Айтып едім. Атам дағдарып қарады. «Аң құс атаулы адам үшін жаратылған», – деді көп білетін Мұратқан. Шындығында, бәріміздің де еңсеміз көтеріліп қалған. Келесі, түскі аялда борсықты сойып, терісін алдық. Бұл жануар қабат-қабат майлы, семіз болады деуші еді. Керісінше, біздің борсық тым арық екен.
Үш қонып, төртінші күні ғана туған ауылға жетіп едік. Соңғы кеште Қызан-түскен дейтін жер, ұсақ балықты, шағын өзен бойына тоқтадық. Біз қонар-қонбастан-ақ ішегін тарта, ұзағынан ұлыған қасқырлар дауыс берген. Көп ұзамай, іргелес белестен шұбыра шықты. Үйірлі ит-құс, әлде бесеу-алтау, әлде одан да көп. Қорқынышты ештеңесі жоқ екен. Атам тура қаратып, гүмп еткізіп мылтық атты. Қасқырлар тым-тырақай болған. Әйткенмен, тақау маңда торуылдап жүруі анық. Ортаға алаулы, үлкен от жағып, малды шашау шығармай, жіті күзеттік. Түн ортасына таман тағы да, әлдебір тұстан ұлыған үн шығып еді. Атам қайыра мылтық атты. Сонымен, тыпа-тыныш, таңға жеттік. Ертемен, күн шығар-шықпаста қозғалып, түс ауған мажыра кезде Бақанас өзені, Байқошқардың құйғанына да жетіп едік. Там үйлерге тура соқпай, аз-маз орағытып, жайдақ өткелден арғы қабаққа өтіп, бірер шақырым жоғары отырған бес-алты киіз үйдің қатарына тоқтадық. Жапырлап шыққан ағайын. Жылаусыз, дауыссыз, аз-мұз мұңды көріс. Ендігі көпшілік жай ғана қаны бір қазақ емес, негізінен ет-жақын туыстар.

Басқаша өмір

Жаңа, әрі ескі қоныс, Бақанас өзенінің көкмайса жағасында бие сауып, мал жайлап, бір айдан астам отырсақ керек. Ағадан не жақсы, не жаман хабар жоқ. Бұл кезде Баршатаста тұратын тәтем тағы бір рет барып қайтты. Бәрі бұрынғыша. Яғни, жіптік үміттің өзі азая түскен.
Бұрнада, аман-түгел кезде атам мен әжемнің, біздің бүткіл шаңырақтың ең үлкен уайымы – менің оқуым еді ғой. Кісі үйінде қалай тұрады, өзіміз де жарым-жартылай Баршатасқа көшіп барсақ, деген. Енді ешқандай мәселе жоқ, бәрі де оп-оңай, жұпыны шешілген. Атам мен әжем бар малды иесіз тастап, аудан орталығына көше алмайды. Мені Еркесары тәтенің үйіне ұйғарды. Көп ұзамай Рақима тәтем де жеке үйге шықпақ, сонда Мұратқан екеуімізді қолына алады.
Еркесары тәтем қазір бүткіл аудан шегіндегі ең жақын туыс. Жанақ атамнан тараймыз. Әке-шешесі жастай өліп, біздің үй – атам мен әжемнің аясында өсіп-жеткен. 45-жыл ғой деймін, Бесбұлақта отырғанда бір жаз болып еді. Күйеуі соғыста өлген, Мағираш деген кішкентай қызы бар. Қазіргі жездемнің аты – Мәлкен. Қайрат-қажырлы, ер көңіл, балуан бітімді кісі. Біз Алғабаста тұрғанда, арнап келіп кеткен. Іргелес Социал колхозының басқармасы екен. Содан біраз бұрын әйелі өліпті, енді басы бос Мәлкен аға осы Еркесары тәтеме сөз салып, келісімін алған соң, үлкен аға – менің атамның алдынан өтпек екен. Есімде, төс қалтасында бір шерік тақта шай бар екен, ол кезде бізде болса да, жалпыға қат дүние, әжеме тәбәрік. Жаңа отбасын құрған Мәлкен аға осы жазда ғана аудан орталығына көшіп келген. Ең жақын ғана емес, ең қолайлы үй. Бұл шаңырақ тағы бір балаға қойлайлы екен. Менімен бір класс – бесіншіге бармақ. Мәлкен ағаның бұрынғы әйелінің жақын бауыры. Аты Төлек екен. Болашақта танымал жазушы Төлек Тілеуханов.
Оқу басталып кетті. Аудан орталығымен қатар, әр колхоздағы бастауыш мектепті бітіріп шыққан балалар. Жинақтап келгенде үш класс – тоқсаннан астам бала. Әрине, деп айтайын, мен алғашқы сабақтан-ақ шығандап көзге түстім. Бар сабақтан. Әдепкі мектеп программасынан бірталай озық болсам керек. Оның ішінде тіл, әдебиет саласында. Кейінде Төлектің жазғаны бар. Оқу жаңа басталғанда, ауылдан Мұхтардың бір туысқаны келді, дейді. Мұндағы балалар қалай екен деп сұрапты. Сонда Мұхтар: «Мен бәрінен де асып жатырмын», – деп еді, дейді. Аға кеткелі жүз көріспеген, алыстан хабарласып жүрген Жұмагелді ағаның арнайы келгенін білем. Жаңағы сөз жадымда жоқ. Алайда, айтуым анық. Ес білгеннен өзіме жан теңгермес едім. Оның үстіне, ерекше зердеме сенем. Қандай қиын қыстаудан, тайғақ өткелектен алып шыққан, одан кейін де айнымаған, сексеннен асып, бүгінгі күнге жеткен мінез. Тәңірі тартқан еншілі сыбағам деп білдім.
Еркесары тәтем мені кішкентай күнімнен «Жалпақбас» деп еркелетер еді. Енді, ерекше жағдайда, бұрынғыдан да артық жақсы көретін сияқты. Көңіліме қарап, үйіріліп тұрады. Мәлкен ағаның да ықыласы ерекше. Менің қандай жағдайда, қалай өскенімді естіп-білген. Бұл үйдің пейілі ғана емес, тұрмысы да тәуір. Әйтсе де, атам мен әжем кісі үйінде тұр, ағасының уайымы бар, көңілі пәс деп санаса керек, маған қадарынша, қосымша сүйемел жасауға бейіл. Атам әрбір сенбі күні, мектеп сабағынан әжептәуір бұрын, менің көк құнанымды жетектеп келіп тұрады. Бөтелкеге құйылған қымыз, екі-үш жапырақ ет, оншақты бауырсақ. Сабақтан шыққан соң ауылға беттейміз. Кеңсе басынан жоғарырақ, Бақанас өзенінің арғы қабағы, көкмайсада отырған үйімізге келеміз. Екі әжем де мәз. Ал мен әлі де жылтым өзенге суға түсем, қалауымша қымыз ішем, ала келген әдеби кітаптарымды оқимын. Ертеңгі демалыс, яғни жексенбі – күн ұзақ кеңшілікте өтеді. Дүйсенбіде азаннан көтерілеміз. Уақытында сабаққа үлгерем. Міне, осы жағдай бірінші тоқсан дендеген октябрь айының, шамасы жиырмасына дейін созылған еді. Бұл кезде біздің үй – ата жұрт Көпбейіт-Босағада, қыстауға көшіп қонған. Сол беті тұтас бір айға жуық – ноябрьдің он бес-жиырмасына дейін мектепке барғам жоқ.
Ақыры келдім. Ешбір мұғалім, оның ішінде класс жетекшісі Кенішбай Әлин, қайда жүрсің, сабақтан неге қалдың деп сұрамады. Менің оқу, тоқуыма ешқандай зардабы жоқ. Ал тәртіп… ерекше жағдайды бәрі де білетін. Әсіресе Кенішбай мұғалім. Өткен өмірде мен көрген артықша адамның бірі. Жеке менің өзіме қатысты… айрықша сезімді, жанашыр, кісілікті, ғажайып мейірбан жан екен. Бұл кезде бесінші, алтыншы кластардың есеп сабағы математика емес, арифметика аталады. Ол замандағы нұсқасы оқушы балалардың түсінігі үшін тым ауыр, шытырман болатын. Көпшілік баланың әдепкі үлгерімінің өзі оңай емес. Мен кез келген жаңа сабақты қолма-қол игерем, қандай қиын есепті оп-оңай шешем. Жаппай бақылау жұмыстары өз алдына, тақтаға жазып, тікелей шығару тағы бар. Сондай, күрделі есепті жаңа тәмамдаған кездерімде, тіпті, күн сайын, сабақ сайын, қашанда алдыңғы партада отыратын маған көзін тоқтата, ұзағынан қарап қалар еді. Ризашылық. Масат. Сонымен қатар, үнсіз аяныш… Мен нақты танып, қапысыз ұқтым: «Осындай бала… Ерекше бала… Ағасынан айрылды… Енді не болады…» Мен жүзімді төмен салам. Осы Кенішбай мұғалімнің сондағы сүйінішті, жанашыр, қамкөңіл көзқарасын ешқашан ұмытпаспын. Тоқталған, елу жастар шамасындағы кісі. Рухани дүниесі таза, адамгершілігі жоғары, ақыл, парасатты, сонымен қатар нәзік жанды, мейір-шапағатты асылзат екен. Алаштың арыдағы бар қасиетін сақтаған ізгі қазақ. 30-жылдарда алғашқы кезекте оқып қалған қарапайым ауыл мұғалімі. Шын мәнісінде, ағартушылық кезеңдегі ұлт ұстаздары қатарында. Айтқанымдай, осы өте ұзақ, сексен жылдық ғұмыр жолымда ұшырасқан ең абзал адамдардың бірі. Атын атап, арнайы көрсетуді парыз санадым. Топырағы торқа болғай

Соңы келесі санда.