Тұрсын ЖҰРТБАЙ
Жалғасы. Басы өткен санда
Шариғат: Ойланбай илан – десе,
Мен: Илану үшін ойлаймын.
Абай.
«…БІР КЕМЕЛ»
(Абайдың ішкі (батин) әлемі: әдеби-салыстырмалы рисала)
III. «ҒЫЛЫМСЫЗ – АХИРЕТ ТЕ ЖОҚ…»
Абайдың ғұмырлық басты мақсатының бірі: «Дүниенің сырын біліп, Оның (Жаратқанның) бір және шын екенін ғылым арқылы таныған адам – шын мүхминун» деп баға берген аса ыждаһатты иқсаны – Ғылым. Демек, ғылымсыз – жан тазалығына, яғни, Абайдың жазуынша, «иман тазалығына» жету мүмкін емес. Оның өзі де жасынан:
Ғылымды іздеп,
Дүниені көздеп,
Екі жаққа үңілді.
Құлағын салмас,
Тіліңді алмас,
Көп наданнан түңілді.
Абайға салсаңыз, тіпті:
«Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж, ешбір ғибадат орнына бармайды».
Өйткені, ғылым:
«Ғылым – Алланың бір сифаты, ол – Хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақтық һәм адамдық-дүр…Болмаса мал таппақ, мақтан таппақ, ізет-құрмет таппақ секілді нәрселердің махаббатымен білім-ғылымның Хақиқаты табылмайды…». «Онсыз (ғылымсыз) «дүниенің һам адам ұғлы өмірінің сырына жете де, діннің хақ Мағрифатына жете алмайды».
Сонымен қатар, ғылым – «Алла тағаланың болмысына тән сифаты әрі құдіретінің бірі һәм оның адамға жасаған рәхмәты (рақымы)». Сонымен қатар ол – жанның, ардың, ақылдың, қайраттың күзетшісі һам ақылдың баламасы. Ал:
«Күзетшісіз, ескерусіз иман (тақырыбымызға орай – ар-ождан деп қабылдауыңызды өтінеміз) тұрмайды, ықыласыменен өзін өзі аңдып, шын діни (бұл арада бұл сөзді – жан-тәніңмен деп қабылдауға болады) шыншылдап жаны ашып тұрмаса, салғырттың иманы (ар-ожданы) бар деп болмайды». … «Ақыл да, ғылымның бір аты екендігі мәлім-дүр. Бұлар әр адамның бойында Алла тәбәрәкә уә тағала тәхмин (бұл арада Абай жиі қолданатын «көкірек көзі» деген ұғымды берсе керек) бар қылып жаратқан».
Адамның жан бостандығы мен бас еркі бостандығын, әдепті, көргенді тәрбиені – өзінің өмір сүруі мен көзқарасының ұстыны етіп қойған Абай, ғылым-білімге келгенде ырықсыз ынтаға да жол беруді ұсынып:
«Қазаққа ақыл берем, түзеймін деп қам жеген адамға екі түрлі нәрсе керек. Әуелі – бек зор өкімет, жарлық қолында бар кісі керек. Үлкендерін қорқытып, жас балаларын еріксіз қолдарынан алып, медреселерге беріп, бірін – ол жол, бірін – бұл жолға салу керек. Дүниеде есепсіз ғылымның жолдары бар, әрбір жолда бір медресе бар, соларға түсіріп беріп: Сен бұл жолды үйрен, сен ол жолды үйрен – деп жолға салып, мұндағы халыққа шығынын төлетіп жіберсе, хатта (тіпті) қыздарды да ең болмаса мұсылман ғылымына жіберсе, жақсы дін танырлық қылып үйретсе, сонда сол жастар жетіп, бұл аталары қартайып сөзден қалғанда түзелсе болар еді… (Әйтпесе) Қазақты иә қорқытпай, иә параламай, ақылменен не жырлап, не сырлап айтқанменен, ешнәрсеге көндіру мүмкін де емес», – деп ақыл қайратын амалға ауыстырып, қысым көрсетуді де хош санайды.
Бұл – ақылға, талапқа, бас еркіне зорлық емес, жаман ғадетті қатаң тәртіппен жөнге салуға ұмтылған, күні ертеңнің қайырын ойлаған рақымның амалы. Әйтпесе, одан өзге:
«Етінен өткен, сүйегіне жеткен, атадан мирас алған, ананың сүтіменен біткен надандық әлдеқашан адамшылықтан кетірген», ғадетке айналған надандықтан құтылудың амалын таппай қиналып: «Енді не қылдық, не болдық?!.», – деп күйінбес еді.
Күйіне отырып Абай оқығандардың ғылымды игерудегі мақсаты:
«Білімнің қаруымен қазақты қалай аңдысам» – деп емес, қайта «қазаққа күзетші болайын деп, біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, халық қатарына қосылудың қамын жейік деп ниеттеніп үйрену» болуы керек – дейді.
Ол үшін, енді ғылымның өзіне емес, жалпы білімді игерудің мақсат-тілегіне орай қойылатын талаптарды рет-ретімен түсіндіріп береді. Олар:
Бірінші: «Әуелі білім-ғылым табылса, … ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да білсем деп ұмтылып, әрбір естігеніңді, көргеніңді көңілің жақсы ұғып, сөз суретін ішке жайғастырсаң», онда бұл «бір рахат – хұзур (жақсылық) хасил (таныстық)». Егерде, «дін көңілің өзге нәрседе болып, білім-ғылымды» сол жат пиғылың, бас пайдаң, жеке құзырың үшін үйренсең, онда «білімге деген мейірің – асырап алған шешеңнің мейірімі секілді, … бастапқыдай болса, тапқан шешеңнің мейірім сияқты болады. Шын мейірленсең – білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тезірек қолға түседі. Шала мейір – шала» қайырым жасайды, не қайырымы мүлде болмайды.
Екінші: Ғылымды – ақиқи мақсатпен ақ тілекті Ақиқатты білмек үшін үйрену керек.
«Бақас ғылым – ғылымның мақсатын көздемейді, керісінше, көңілді кірлетеді, ниетті бұзады, менмендікті (ғурурлық), бақастықты (ерегес-бәсеке, өшпенділік), күншілдікті (хұсдшілікті) қоздырады, зорлықты, жалғандықты, орынсыз мақтанды, өтірік-өсекті, қастандықты күшейтеді». Бұл – ғылымды да, адамды да аздырады, ғылымды да, өзін де қорлайды. «Жүз тура жолдағыларды шатастырушы кісі, бір қисық жолдағы кісіні түзеткен кісіден садаға кетсін!».
Дұрыс, біз де соған пейілдіміз.
Үшінші: «Ынта-ықыласпен (иждиһатыңмен) Хақиқатқа көзің жетсе, соны тұт, өлсең айырылма! Өзің құрметтемеген нәрсеге бөтеннен қайтып құрмет күтесін?».
Білімнің, ғылымның қадірін біл. Білгеніңнен – айырылма! Өйткені, ол – Хақиқат жолы, ал Хақиқат жолы – Хақ жолы!
Төртінші: Адамның ішінде білім-ғылымға күш-қуат беретін екі қару бар:
«Бірі – мулахаза (терең ой), екіншісі – берік (ұстанған) мухафаза ( күш, ерік, жігер)», яғни, бұлар жан мен рух қуаттары. «Бұлар зораймай – ғылым зораймайды».
Абай бұл пікірін «тән қуаты» мен «жан қуаты» туралы «Қара сөзінде» жетеге жеткізе дәлелдейді.
Бесінші: «Осы сөздің он тоғызыншы бабында (1940 жылғы басылым бойынша «нөмірінде» деген сөз «бабында» деп алынды, ал Абайдың өзі «Он тоғызыншы бап» деп жазып кеткен бұл ғақлия, барлық басылымда «Отыз бірінші сөз» ретінде беріліп келеді. Жалпы, Абайдың «Қара сөздерінің», соның ішінде діни тақырыпқа арналған ғақлияларының орналасу реті дербес танымдық, теологиялық, текстологиялық аса маңызды мәселе болып табылады. Бұл туралы абайтанушы Қ.Мұхамедханов кезінде шағын ескертпе пікір де білдірген) жазылған «ақыл кеселі» деген төрт нәрсе бар». Білім-ғылымды үйрену үшін «содан қашық болу керек».
Олар: яғни, «ой кеселдері» – уайымсыз салғырттық, ойыншыл-күлкішілдік («орынсыз ыржаң»), бір қайғыға салыну, және бір нәрсеге құмарлықтың пайда болуы. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылымды тоздырады».
Ақыл мен ойдың төрт кеселінің ішінде Абайды ерекше түршіктіретіні – «уайымсыз салғырттық». «Уайымсыз салғырттықтың» зарарын көрсетіп, ескертіп қана қоймайды:
«Зинһар (аса қатты өтінемін) жаным, әсіресе, соған бек сақ бол. Әуелі – құдайдың (1940 жылғы басылым бойынша), екінші – халықтың, үшінші – дәулеттің, төртінші – ғибыраттың (үлгінің, тәрбиенің), бесінші – ақылдың, (алтыншы) ардың – бәрінің дұшпаны. Олар бар жерде бұлар (құдай, халық, дәулет, ғибырат, ақыл, ар) болмайды», – деп зәрәзап болады.
Абай осы бір «уайымсыз салғырттықтан», мүмкін өзінің басына түскендіктен де шығар, өзі де ерекше сескенген. Ол өзінің «Төртінші сөзінде» тағы да шамырқанып:
«Уайым-қайғысыздығыңа уайым қыл-дағы…», оны «орынсыз күлкімен азайтпа, орынды харакетпен азайт! Шығар есігін таба алмай, уайым-қайғының ішіне кіріп алып (1940 жылғы басылым бойынша алынды), қамалып қалмақ: ол өзі де бір антұрғандық және әрбір жаман кісінің қылығына күлсең, оған рахаттанып күлме, ыза болғандықтан күл, ызалы күлкі – өзі де қайғы», – деп сақтандырады.
Сөз реті келгенде кіріктіре кетейік, осы ойдың тиянақталар тұсында Абай:
«Өзің де ызалы күлкіге салына бермессің, әрбір жақсы адамның жақсылығынан жақсылық тауып, ғибырат алып күл. «Әрбір ғибырат алмақтың өзі де – бастыққа (1940 жылғы басылымда, 172-бет және 1995 жылғы басылымда, 163-бет – мастыққа, 1961 жылғы басылымда, бастыққа – 442-бет) жібермей, уақытымен тоқтатады» – деп жұбата сөйлейді.
Біздің ойымызша, осы арадағы «мастық» та, «бастық» та өз орынында қолданылып тұрған сөз емес, тіпті, мағынасыздыққа алып келетін абсурд. Өзің «уайымсыз салғырттықпен» «қайғының ішіне кіріп алып, қамалып, шыға алмай жүрсең», қайдағы «мастық», қайдағы «бастық»?!. Абайдың «ой мен ақыл кеселі» туралы «Отыз екінші сөзіндегі»: Бақас ғылым – ғылымның мақсатын көздемейді, керісінше, көңілді кірлетеді, ниетті бұзады, менмендікті (ғурурлық), бақастықты (ерегес-бәсеке, өшпенділік), күншілдікті (хұсдшілікті) қоздырады» – деген сөзін еске алсақ, онда: «Әр адамның жақсылығын тауып, ғибырат алмақтың өзі де бақастыққа жібермейді» – деп оқу және солай түсіну қисынды сияқты. Абайдың «ғылымның жауын» бақастық деп ашып айтады, одан сақтандырады, «бақастыққа барма» – деп тұр емес пе?
Жә, бұл ойдың кеңейтілген дәлелін – дербес салыстыра талдаудың еншісіне қалдырайық.
Алтыншы: «Ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады. Сол мінез бұзылмасын!». Көрсеқызарлық, жеңілтектік, орынсыз қызбалық, кез-келген қызыққа шайқалып қалмақтық – мінездің беріктігін бұзады. Қоярға орыны жоқ ғылымды үйреніп те пайда жоқ. Ақылы – азғырылмайтын, айтатынын – айтатын, арды – сақтайтын, ақыл үшін, ар үшін қайсарлық танытатын «мінез беріктігі мен қайсар қайрат!» – ғылым көркі.
Алайда, басты талдау талапқа қатысты болғандықтан да, осы арада тағы бір тағатсыз ойдың орайы кеп тұр. Абайдың тура осы біз тәфсірлеп отырған талап, білім, ғылым, өнер, ақыл, хауас, «ынталы жүрек, шын көңіл», ішкі, сыртқы қуат туралы жазылған, осы мәселенің өлеңге түскен нұсқасындай көрінетін:
Алла – деген сөз жеңіл,
Аллаға ауыз жол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі Хаққа жол емес.
Дененің барша қуаты,
Өнерге салар бар күшін, –
деп басталатын «мутаккалимин» (калам) мен «мантикин» (мантық, логика) ілімін қағытып өтетін өлеңі бар.
Мұндағы айтылған ой-пікірдің барлығы да жоғарыдағы «Қара сөзде» тәпсірленген талап, ілім, білім, ақыл, хауас, ішкі-сыртқы қуат, «ынталы жүрек, шын көңіл» жеке-жеке талданып келіп, ең соңында «ғылымдағы мінезге жеке бап арқылы тоқталып: ««Ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады», – деп анықтама береді. Ал, өлеңдерінің барлық басылымдарында соңғы екі жол: «Жүректің ақыл – сауаты», немесе «Жүректің ақыл – суаты»,– деп қайталана басылып келеді. «Сөзді ұғарлық адамға», мұндағы «сауаттың» орынына «сауыт» сөзінің қолданылуы керектігі анық «көрініп тұр». «Жүректің сауаты» емес, «жүрек – ақылды сақтайтұғын сауыт» қой! Әрине, батырлар киетін сауыт емес, «Сәулем саған арнап жырлар жазамын, Қаламымды малып жүрек қанына» – деп Мағжан жырлайтын сауыт (сия сауытты қазіргі оқырман түсіне қоймас).
«Бұдан бұрын да талай сөз бен уәж, дәлел айтсақ та», бұл мәтіндік мәтқапы түзелер емес. Қалай дегенмен де, әйтеуір, жүректің – сауат ашуға, не суат ретінде суаруға – қатысы жоқ екені, жүрек – ақылдың, демек, мінездің сауыты екені анық қой! Енді, мұны ешкім жоққа шығара алмас.
IV.«АЙНЫМАС ИМАН…» НЕМЕСЕ «ШЫН ҰЯТ» ЖӘНЕ «АР ІЛІМІ»
IV.1. Илану иманы: Сонымен, илану, ниет, игі ықылас, жақсылыққа талаптану арқылы ұйыйтын иман – Мағрифаттың соңғы рухани сатысы болып табылды. Иман – «Шын пейілді, қорықпас жүректі, айнымас көңілді, босанбас буынды, таза арды» талап ететін – Шариғатқа апаратын ақ жол, кәміл сенім, рухани таза мінәжәттің мәйегі, дін ұйытқысы, мүһминдіктің – таза мұсылмандықтың кепілі. Сондықтан да, имансыз, иманға иланусыз – Мағрифат та, Шариғат та, Тариқат та, Ақиқат та жоқ.
Иман – исламдық ойлау жүйесі мен философиясындағы ең жоғарғы категория. Мұнда Шариғаттың да, Тариқат тың да, Мағрифаттың да, Ақиқаттың да ар-ождан ұғымы жинақталған. Жанның да, ардың да ұйыйтын ұясы. Көрден – қияметқайымға дейінгі көмескі өмірдің, фани мен бақидың арасындағы дидарғайып жанның кепілі, тіпті, жұмақ пен тозақтың өлшемі. «Ар тазалығы» дегеніміз де – осы иманның тазалығы. Тек, бірі – діни теологияның, екіншісі – философиялық қағидаттардың «түйін сөзі», яғни, термин. Біз діттетіп келе жатқан Мағрифаттың алтын өзегі. Сондықтан да, иман тазалығының шарттарына, демек, ар тазалығын сақтаудың басты шартына, Абайдың ар-ождан кепілі ретінде ұстанған ұстанымының анықтамаларына тоқталмай өту – Абайға да, тақырыптың аясына да жасалған қиянат болар еді. Біз, иманның діни қағидаттары өз ретіне орай тақырыппен тұтаса әр тұста талданғандықтан да, бұл шағын тәмсілде, Мағрифаттың дәргейіндегі жан мен арға қатысты сифатына сәл аял жасаймыз.
Біз бағанадан «жан тәрбиесіне» орай айтып келе жатқан игі талаптың оятушы күші, яғни, талапты «имани гүлге» бастайтын жол – «иманның Хақиқатының бірі – Махаббатты болу». Біле-білген жанға:
«Дін де осы шын ойласаң, тағат та (берік ұстаным, шын сенім, мызғымас мінәжат) осы, Екі дүниеде бұл тасдиқ (растық, шындық) – Хақтың досы».
Демек:
«Иман дегеніміз – Алла табарака уә-тағаланың серіксіз», ғайыпсыз Бірлігіне, Барлығына уә (және) һар түрлі бізге пайғамбарымыз саллаллаһу ғалайһи уәисаллам арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніне мойынсыну, инанбақ (иланбақ)» екен.
Яғни, Алла – бір және Рас, Құран – шын, пайғамбар – оның елшісі. Бұл – иманның басты шарты және бұл талап Алладан түскен төрт кітаптың бәріне ортақ, бұлжымайтын қағида. Көнсең – осы, көнбесең – күфірсің! Екі таңдау жоқ. өйткені, Абайдың айтуынша:
«Құдайтағала: «Әрбір ақылды кісіге иман – парыз», – деген. Әрбір иманы бар кісіге – ғибадат парыз…».
Енді, осы иманды қандай жолмен жүрегіңе ұйытуға болады? Әрине, иланумен. Бірінші, Ақиқатты табиғи ақыл-оймен танып, дербес ойлау жүйесі арқылы анық дәлелін (испат) тауып, соған кәміл илану арқылы жетуге болады. Міне, бұл – шын иман (иман якини).
Екінші, оқу, ұстаттардан есту арқылы көңіліңе берік бекітумен, яғни, оқу-тоқумен келген иман (иаман таклиди). Мұндай жолмен, яғни, табиғи емес, үйрену арқылы келген иманды «сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек». Демек, якини иманды, болмысыңмен, тумысыңмен сіңген иманды тереңдете сіңіру үшін – ғылым, таклиди иманды ұстап тұру үшін – беріктік керек.
«Иманға қарсы пендеге құдайтағаланың ешбір кеңшілігі ғафу, шафғаты жүрмейді… Мұндай»:
Өңкей жалған мақтанмен,
Шынның бетін бояйтын, –
пенденің жүзі күйсін!».
IV.2. Ұят, Ар: Ал, сол иман қайда «ұя салады» және иманның белгісі қандай? Абайдың айтуынша иман – Ұятқа (ар-ожданға) ұя салады екен. Оған дәлел ретінде Абай: «Пайғамбарымыз саллаллаһу ғалаийһи уәссаламнің хадис шарифінде айтыпты: «Мән лә хая,үн уә лә иманун ләһу» – деп, яғни, «Кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ» – деген», – хадис сөзін өзінің уәжі есебінде кепілге келтіреді. Демек, иманның ұясы – ұят екендігіне еш мүһмин күмән келтірмесе керек. Көңіліне күмән алған адам – күфір, яғни, ұясынан адасқан дінсіз адам. Исламды қабылдаған кезде ол кездегі түрік-қыпшақ, қазіргі қазақ жамағаты да мұны кәміл мойындаған. Оған дәлелел, тура осы мағынадағы:
«Ұят кімде болса, иман сонда» – деген біздің қазақтың өзінің де мақалының бар болуы». Демек, «бұл сөзден: ұяттың өзі – иманның бір мүшесі екендігі» анық білінеді.
Абайдың ұятты:
«Шын ұят сондай нәрсе, Шариғатқа теріс, иі ақылға теріс, иә абиұрлы бойға теріс бір іс себепті болады. Мұндай ұят екі түрлі болады… Біздің қазақтың өзінің мақалы да бар: «Ұят кімде болса, иман сонда» деген. Енді бұл сөзден білінді: ұят өзі иманның бір мүшесі екен. Олай болғанда білмек керек, ұят өзі қандай нәрсе? Бір ұят бар – надандықтың ұяты, жас бала сөз айтудан ұялған секілді, жақсы адамның алдына жазықсыз-ақ әншейін барып жолығысудан ұялған секілді. Не Шариғатқа теріс, не ақылға теріс жазығы жоқ болса да, надандықтан бойын керістендіріп, шешілмегендік қылып, ұялмас нәрседен ұялған мұндай ұят шын ұялу емес – ақымақтық, жамандық», – деп сифаттауына қарағанда, ұятты – жанның жанығу себептерінің белгісі ретінде қарастыратын сияқты.
Хош, иманның ұясы, яғни, орыны анықталды. Ол – ұят екен. Ал, «ұяттың өзі – иманның бір мүшесі болғандықтан да», ол – заттық ұғым емес, субутия – түйсікпен, сезіммен, бар тәніңмен сезінетін имани илану, ол көзге көрінбейді, діліңмен, болмысыңмен, рухыңмен сезінесің.
Ал, «енді білмек керек, сол ұяттың өзі қандай нәрсе» адамның болмысына қалай бітеді және оны қалай сезінесің?
Ар – терең субутиялық қасиет те, ұят – соның затиялық сифат алып, сыртқа көрінуі тәрізді. Ұятты Абайдың «қысымның аты» деп атауы соған саяды. Ол бұл көріністі өмірлік сезім буырқаныстары арқылы:
«Ұят деген – адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіс қылған қысымның аты. Ол уақытта тілге сөз де түспейді, көңілге ой да түспейді. Көзіңнің жасын, мұрныңның суын сүртіп алуға да қолың тимейді, бір ит боласың», – деп түсіндіреді.
IV.3.Ұждан. Шәкерім өзінің «Үш анық» атты философиялық трактатында ар-ождан туралы:
«Адам Ақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді. Біліп жаратушы – Тәңірі. Өлімнен соң бір түрлі тіршілік бар. Екі өмірге де керекті іс – Ұждан. Ұждан дегеніміз – ынсап, әділет, мейірім», – деп түсініктеме береді.
Сондай-ақ, ар-ожданның жиынтық ұғым екенін аңғартып, оны «Ар ілімі» деп атайды.
Демек, адамның түйсігі ниетімен қоса:
IV.4. Нысап-Ынсапты таразыға тартып, оны:
IV.5. Әділетке өлшетуі керек екен. Ынсап, нысап – ар өлшемі, Әділет – ынсаптың күзетшісі. Міне, сол арада ниет-ұятың, ар-ожданың оянады, яғни, іске қосылып, жаратқанның ырыздығын мейіріммен әділ жаратпақ. Шәкәрім өзінің бұл дәйегін:
«Адамдағы нысап, әділет, мейірім үшеуін қосып айтқанда, мұсылманша ұждан, орысша совесть бар. Бұл не? Бұны істеп тұрған кім? Бұған жауап берушілер: «Адамшылық ары соны істеуді ұнатады» – дейді. Меніңше, бұл жауап: «Сол ұждан(н)ың солай қылғанды ұнатады деген(і)» – болып шығады. Мен: «Сол ұждан, совесть қайдан шығып тұр?» – десем, оған жауап жоқ сияқты. Меніңше, совесть – жанның тілегі. Неге десеңіз, жан – тіпті жоғалмайтын, бұзылмайтын нәрсе, барған сайын жоғарылайтын нәрсе. Сондықтан, тезірек жоғарылауға себеп керек қылады. Мәселен, таза, толық мінез – ой істерін керек қылады. Соның қатты бір керегі – совесть-ұждан. Оны осы өмір үшін де керек қылады, соңғы өмір үшін де керек қылады. Себебі, ол – совестің иесі көрсін деп болады (болатын іс). Онан басқа жоруы жоқ. Себебі, ол совестің иесі: «Жан жоқ, артқы өмір жоқ» – деп отырса, (онда) соқыр табиғаттың жансыз жаратқан бір машинасы совесімен іс қылды не қылмады не?», – деп ұзақ тәмсілге ауысады.
Біз, оны қалыс қалдырып: ұят – ар-ождан ниетіне қарай ауысамыз. Ұяттың өзі субитиялық ұғым болғандықтан да, ол адамның бойында екі түрлі сезім қыстығуында нышан береді екен. Біріншісі, барынша қарабайыр, кейде анайы көрінетін, мысалы, қазақтың «жасық, жасқаншақ, ынжық» деген ұғымының шалығын қамтитын – жас баланың жатырқауы, еш себеп-жазықсыз ұялу, қымсыну, қылымсу, орынды және дер кезінде үнсіз қалу, шын сөз бен істі (мүмкін қылмысты) айтуға жүрексініп жасырып қалу сияқты, өзге де «ұялдым», «ұялды» деген мағынамен көлегейленген, адамның бойындағы батылсыздықпен бүркемеленген ұят. Ойын ашық айтуға қалыптастырмаған орта, толымсыз әсіре, тәрбие, жасқаншақ мінез, өмір тәжірибесінің аздығы, ой-өресінің таяздығы сияқты себептерден туған, мұндай ұятты Абай – «надандықтың ұяты» – дейді. Тіпті, бұл пікірін одан әрмен тереңдетіп:
«Не Шариғатқа теріс емес, не ақылға теріс емес, өзін өзі жазықсыз жазықты» сезінген, «надандыққа бойын керістендіріп, шешілмеген, ұялмас нәрседен ұялу – ақымақтық, жамандық» – деп, ынжық екеніңді бетіңе баса табалағандай болады.
Шындығында да, табиғатынан жасық, ұяң жандарға оның бұл биязылығын кінәға жатқызып, жазғыра алмайсың. Табиғи биязылықтың өзі – иманның бір жарасымы. Алайда, «қорықпас жүректі, айнымас көңілді, босанбас буынды» талап ететін иман жолында, қаншама қастаншықпағыр пиғылдар, елін, дінін сатқан опасыздықтар, ақылын аярлыққа жұмсап, бақастыққа бастаған жауыздықтар, сондай бір жасықтық пен ұяңдықтың, батылсыздықтың кесірінен дүниенің де, діннің де, адамшылықтың да шырқын бұзады десеңші. Ал, етекбасты тіршілікте, тіпті, жиі әрі елеусіз өтіп жатқан мұндай әбестік қаншама адамның жанын инемен шаншып жатыр. Абайдың: «Ар ұялар іс қылмас ақыл зерек» – деген сөзінің бір ишарасы осында жатса керек.
Жә, бұл жазғырылмайтын, бірақ қостамайтын да, өмірдің өзі сияқты қарабайыр әрі томаға-тұйық ұят болсын. Ал, болмысы бұдан бөлек – шын ұят, яғни, ақылдан туған ұят қандай? Абай, осы ақылдан туған ұятты да, яғни:
«Шариғатқа теріс, иә ақылға теріс, иә абыройлы бойға (жақсының абыройына) теріс ұятты» да екіге жарып қарайды.
Бұл таза ұяттың бірінші көрінісіне, болмысынан ұятпен қоса туған, өзі емес, бөтен адамның көргенсіздігін көргенде, сол ұятсыздың өзін есіркеп:
«Мына байғұсқа не болды, енді бұның өзі не болады» – деп іштен рақымы оянып», біреудің ұятсыздығы үшін өзі ұялатын ұяттылар жатады!
Мұндай ұяттының ұяты – иманның нағыз ұясы. Жүрегінің айнасы таза болса, ол – біреудің ұятсыздығы үшін ұялатын ұяттының жүрегі болса керек-ті. «Жүрек айнасы» деген ұғым да осыдан тарқатылады (Ол дербес мәселе).
Ал, енді, осы «ақылдан туған ұяттылардың» екінші қатарына: әлемдік әдеби-көркем ұғымда барынша кеңінен қолданылатын, барлық көркем шындықтардың мәйегіне айналған «ақылдың азабын тартқандар», «ар азабын шеккендер», қазақша айтқанда, «ұятына өртеніп жүргендер» деген мағынада өмір сүріп жүрген шын ұяттылар жатады. Оларды Абай:
«Сондай ұят, Шариғатқа теріс, иә ақылға, иә абыройлы бойға теріс, адамшылыққа кесел қылық, яки, нәпсіге ерген ғапылдықтың өз бойынан шыққандығына» назаланып, ешкім білмесе де, «өз ақылы, өз нысабы, өзін сөгіп, іштегі ұят кернеп, өзін-өзі жазаға тартады. Кірерге жер таба алмай, кісі бетіне қарай алмай, өзін-өзі қысымға алады. Ұятының күштілігі сондай, ұйқыдан да, тамақтан да қалады, һатта өзін-өзі өлтіретін кісілер де болады», – деп бағалайды.
Демек, қазақтың: «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы» – дегені, иманым үшін жаным қасым – дегені қой. Мұның солай екенін Абай да қостап:
«Мұндайлыққа жетіп ұялған адамға өкпесі бар кісіше, яки, оның үстіне тағы аямай өртендіріп сөз айтқан кісінің өзінің де адамшылығы жоқ – десе болар», – дейді.
Сірә, сондай адамдарға: «Бұл адамның ұяты бойында», «Ол – ұятты адам», «ұят болады», «Ол бір иманды немесе имансыз адам екен» – деп баға берген қазақтың сөз білетін жақсыларының бойында иман ұйып тұрған болды ғой. Ар мен иман туралы бұдан артық батырып айтудың және сондай адамға талап қоюдың өзі де артық болар.
Ұяттың – осыншалықты қысымшылыққа әкелетінін біліп тұрып ұямайтын ұятсыздарға Абай:
«Осыны да ұялған кісі дейміз бе, ұялмаған кісі дейміз бе? Ұялған десек: хадис – анау, жақсылардан қалған сөз – анау. Соның (солардың да) иманы бар дейміз бе, жоқ дейміз бе?!.», – деп сауал қоя отырып, жауабын сол арсыздардың өзіне қалдырады.
Біз де, Абайдың амалын малданып, жауабын солардың өзіне қалдырдық.
Тек, қайталап ескерте кетеріміз, Абайдың айтуынша:
«Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды – тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен де жақсы қарамадық, көңіл айтып тұрса – сенбедік».
IV.6. Мақсат: Осы Ниет, Талап, Рақым-махаббат, Ар-ұят, Ынсап, Әділдік – ықыласты мақсатқа қызмет етеді. Абай да, Шәкерім де жан мен тәннің мақсатының түпкі ниетін жақсылықтан, ізгіліктен, ихсаннан іздейді. Қажы Шәкерім оның себептері мен салдарынан тәмсіл ете баяндап:
«Адамда екі түрлі мақсұт бар: оның бірі(н) – тән мақсұты, бірін – жан мақсұты – дейміз. Қара басының қамын ойлап, өзімшілдік, мақтан көксейтін (мақсұт) – тән мақсұты. (Ал) Адамшылық, ар мен адал еңбек іздейтін (мақсұт) – жан мақсұты. Бастапқыны көксеген адам – зұлымдық, қиянатпен болса да (болады да), мал, мансап, мақтан табуға құмар болады. Соңғыны (соңғы мақсұтты) көксеген адамның адал еңбек, ақ ниеттен басқа іздейтіні жоқ, ол адам баласын ала көруді, (оған) қиянат қылуды, тіпті, ұнатпайды. Осыны біле тұра, адамның қиянатшыл, мақтанқұмар болатынының себебі: адам жас күнінде тәжірибесіз балалықпен сәкеқұл сәнді киімге, кеңесшіл кердеңдікке қызығып, соған біржола құмар болады. Бір адам сайтанға махаббат көзімен қарап әдеттенсе, аздан соң сайтанды біржолата періште деп біліп, жанына өлшеген асықжар қылып алады… Өзін-өзі билеп, ол әдетті қалдырып, таза ақылға билету әлденеше мыңнан біреудің-ақ қолынан келеді», – деп тиянақтай түсіндіреді.
Біз, ақылды бұл арада талқыға салмаймыз. Дербес талқыны тілейтін, таусылмайтын тәмсіл ол. Сондықтан да, иманның – ар-ожданның парыз-қарызымен шектелеміз.
Міне, екі мүшелге келген, яғни, жиырма бестен асқан тұста сіздің ар-ождан тұлғаңыз толысып, осы қасиеттердің барлығын игеріп, талаптың толық тазару жолынан өтесіз. Барлығын бойға тоғытсаңыз, онда сізге нәфсіден басқа жау қалмайды. Абайдың тәржімасындағы «Онегинге берілген:
Жасынан түсін билеп, сыр бермеген,
Дәмеленсе, күндесе білдірмеген.
Нанасың не айтса да, амалың жоқ,
Түсінде бір кәдік жоқ «Алдар» деген.
Кейде паң, кейде көнгіш орныменен,
Кейде елеусіз, кейде ынтық көңіліменен.
Кейде үндемей жүрсе де сөзге баяу,
От жалындай жауапкер құрбыменен, –
деген сыпаттағы, әрине, иманды сырбаздың бірі болып шығасыз.
Бұған сіз жасыңыздан сіңірген қанағат, ынсап, сабыр, рақым, кішіпейілдік, әділдік, шыншылдық, уағдашылдық, терең ой, жылы жүрек, зерек қабілет сияқты «илану гүлдері» кәміл сенім береді.
Сонымен, «жүрек – орнықты», «көңіл – суыды», «буын бекіді». «Бойға – қайрат», «ойға – қуат», «суық ақыл» толық бітті». Енді, қол-қайратын, ақыл-қаруын, «жүректің қалауын» қорықпастан» бірге ұстап, өзіңізге-өзіңіз жариялаған ар-ождан жиһатының майданына шығасыз. Сол майданда, қанша сабыр, төзім, бірсөзділік, шыдам, шындық сақтасаңыз да:
Молшылыққа мүмкіндігің бола тұра – азға да, көпке де, барға да, жоққа да қанағат ету;
Өзіңнің артықшылығыңды біліп тұрып – «өзіңде бармен көзге ұрып, өзгеден артылам демеу»;
«Досыңа – достық жасай отырып, көріп тұрған қастандығын кешіріп, дұшпаныңа әділ болу;
Аманатқа – қиянат жасамау;
Таспен атқанды – аспен сыйлау;
Сатқындығын біліп тұрып – бұрынғы уағданы бұзбау;
Алаяқтығына көзің жетіп тұрып ғайбаттамау;
Қайтармайтынын біліп тұрып – қысылғанға қарыз беру;
Алдыңа келсе – қанша қасірет әкелсе де атаңның құнын кешу;
Соншама қызығып, қажетсініп тұрсаң да – өзіңе тиым салу;
Ындының кеуіп тұрса да – ата суын (соңғы ырыздығын) сұрамау;
Қат та болса жоғыңды – сұрамау;
Берместен – дәме етпеу;
Сөз өтпеске – үндемеу;
Наданға – үйретпеу;
Шақырмаса, қандай думан-қызық болса да бармау – қандай азап-ғазап? Бірақ:
Шыдайсың риза болып Жар (Алла) ісіне,
Қорлық пен мазағына табынса да!.
Шыдайсың. Өйткені, бұл иланудан туған, өзің таңдап алған Мағрифат – тазару жолы. Әдеп-әдет заңы солай.
Бұл, сірә, иланудан – иландыруға ауысқан шағыңыз болар. Оларды тәпсірлеп жатпаймыз. Ескертеріміз, рухани тазарудың бұдан басқа тәубе жолы жоқ. Илансаңыз – иландыңыз, иланбасаңыз – басқа амалымыз жоқ. Сізде де, бізде де өкпе қалмасын. Онда Абайдың сондай бір ашынып кеткенде айтқан:
«Және мал тілейсіңдер, неге керек қылайын деп тілейсіңдер? Әуелі, құдайдан тілеймісің? Тілейсің. Құдай берді, бергенін алмайсың. Құдай тағала саған еңбек қылып, мал табарлық қуат берді. Ол қуатты адал кәсіп қыларлық орынға жұмсаймысың? Жұмсамайсың. Ол қуатты орнын тауып сарып қыларды білерлік ғылым берді, оны оқымайсың. Ол ғылымды оқыса, ұғарлық ақыл берді, қайда жібергеніңді кім біледі?.. Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды? Оның саған керегі жок. Сенікі біреуден қорқытып алсаң, біреуден жалынып алсаң, біреуден алдап алсаң болғаны, іздегенің сол.
Бұл құдайдан тілеген емес. Бұл абыройын, арын сатып, адам жаулағандық, тіленшілік. Қош, сүйтіп жүріп-ақ мал таптың, байыдың. Сол малды сарып қылып, ғылым табу керек. Өзің таба алмасаң, балаң тапсын. Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж, ешбір ғибадат орнына бармайды. Ешбір қазақ көрмедім, малды иттікпен тапса да, адамшылықпен жұмсаған. Бәрі де иттікпен табады, иттікпен айрылады. Бейнет, күйігі, ызасы сол үшеуінен басқа ешнәрсе бойында қалмайды. Барында баймын деп мақтанады. Жоғында: «Маған да баяғыда мал бітіп еді» – деп мақтанады. Кедей болған соң, тағы қайыршылыққа түседі», – деген ақылына қанағат қылмайсыңдар».
Мейлі, бұл да бір дықты тәмсіл болып қалсын. Абайдың осы сөзімен тәмсілімізді тәмәмдаймыз.
Ал, өмірдің екінші толқынындағы ар жиһатының арыны да, шешімі де, нәтижесі де аса талқыға толы болмақ. Өйткені, пенденің тіршіліктегі тауқымет-тағдыры, табысы, бақыт пен сорына орай, оның ар есебі қатаң жауапты талап етеді. Өйткені, сенің талабың бұл кезде өмір сүруіңнің қажетті бір мақсаты мен кепіліне айналады. Міне, сол қарбалас тіршілікте «ақыл, қайрат, жүректі» бірдей ұстауға тура келеді. Бұл, өзіңнен өзің алған, не өзіңе өзің берген есебіңнің ең ауыр сыны, Мағрифаттың қыл көпірі болар, сірә.
О, ол енді Абайды да:
Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма,
Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?
Махаббат, ғадауатпен майдандасқан,
Қайран менің жүрегім мұз болмай ма?
Амалсыз тағдыр бір күн кез болмай ма,
Біреуге жай, біреуге тез болмай ма?
Асау жүрек аяғын шалыс басқан
Жерін тауып артқыға сөз болмай ма?
Сонда жауап бере алман мен бишара,
Сіздерге еркін тиер, байқап қара.
Екі күймек бір жанға әділет пе?
Қаны қара бір жанмын, жаны жара, –
деп өкіндірген сауапты да зауалды шақ.
Біз мұны, Мағрифаттың екінші тексеру шымылдығының ашылуы – деп атаймыз. Адам бұ дүниедегі өмір сұрағының жауабының рух қайрауын Абайдың мына өлеңіндегі мына алаң-аңсармен ишара етеміз.
Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап,
Әуре етеді ішіне қулық сақтап.
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,
Ақылың мен қайратың екі жақтап.
Өзіңді сенгіштікпен әуре етпе,
Құмарпаз боп мақтанды қуып кетпе.
Жұртпен бірге өзіңді қоса алдасып,
Салпылдап сағым қуған бойыңа еп пе?
Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме,
Қызық келсе, қызықпа, оңғаққа ерме.
Жүрегіңе сүңгі де, түбін көзде,
Сонан тапқан – шын асыл, тастай көрме.
Бұл да, әдепті сауап, әділетті суық жауаптың бірі.
Міне, мұның барлығы «мағрифатуллаға жету» жолындағы басты амалдың, Яғни, жан тазалығын сақтаудың сауапты шарттары. Сол шарттарды сақтағанмен де, оны «қалыбынан шығып кетпеу үшін» ұстап тұратын шараның құрал-қаруы – «ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек».
V. «АҚЫЛ, ҚАЙРАТ, ЖҮРЕКТІ БІРДЕЙ ҰСТА!..»
V.1. Ой-қиял: Адамның бойындағы ерекше жаратылған қабілет – Ақыл-ойды, Жан мен тәнді, барлық ізгі ниетке иландыратын мақсатты игілікке жеткізетін де, иманыңды – ар-ожданыңды тазартып, оны ғылымға сүйенген қуатты мінезбен, мейірім-қайырыммен Мағрифаттануға бағыттап отыратын кеңесші де – сол Ақыл. Сондықтан да, Абай:
«Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де ақымақтық», – дейді сеніммен нықтап.
Бұл сіз бен біз жиі айтатын толық адамның, шын кемелдің пешенесіне тиесілі жазмыш.
Сондықтан да Абай:
Осыны оқып, ойлай бер, болсаң зерек.
Еңбекті сат, ар сатып неге керек?
Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек, –
деп, ақылдың қос қанаты ретінде «ыстық қайрат» пен «жылы жүректі» ерекше атайды.
Бұл үшеуі – мұқым жаратылыс атаулының, соның ішінде, тән мен жанның да үш барлаулы күре тамыры. Жан қуатынан нәр алған барлық тіршілік осы үш барлау тамырдың қимыл бірлігінің нәтижесіне тікелей тәуелді. Бұл үшеуінің үйлесімінсіз тірлік жоқ. Дүние қараң.
Дүниенің сол тылсым құбылыстарын (бұдан кейін: ойды шашыратпай, қысқа, ұғымды жеткізу үшін Абайдың барлық сөздерін негізгі пікірге бейімдеп, мазмұндап қана береміз):
«Көңілдегі алаң басылған» «ұйқыдан көңіл көзі ашылған» сәтте, «көк бұлттан ашылған тәңірімнің өнерін» – тұтас қабылдап: олардың «басын қуатты оймен құрап», «көрген білгенін әділет пен ақылға сынатып», ақылға салып, «жүрек айнасына түсіріп», сонда «көрініп ойға сөз салғанын» жеткізу үшін, «кейде еркеленіп шыққан сөзбен» «дүние кірін жуып», кейде «мұң мен зарды қолға алып», соларды көркем ойлау сүзгісінен өткізіп, кейде «жылы жүрекпен», кейде «ызалы жүрек, долы қол, улы сия, ащы тіл» арқылы ой қуатын көркем жүйеге түсіруге көтерілмеген талант – даналықтың сусынын қанып іше алмайды.
Ондай құдіретті «тәңір сиы» екінің біріне емес, миллионның біріне, оның өзінде сирек бұйырады. Ал, мұндай ақыл-ой қуаты Абайдың пешенесіне тумысынан жазылған. Абай үшін бұл үш ұғым: ақыл, қайрат, жүрек – оның ақындық рухының, дүниені қабылдау, мағыналы, астарлы ойлау, көркем бейнелеу амалының көркем жүйесі болып табылады. Ол фани мен бақидың арасындағы қандай сезім қылын шертпесін, міндетті түрде осы үш тәңіриялық қасиет-киені ой жүйесінің пернесі етеді. Бұл үшеуі Абайдың бүкіл шығармашылық туындыларының мағынасын ашатын көркем жүйе ретінде желі тартады.
Көркем жүйе – шығармашылық психологиясында, тіпті, дүниеаулиық сыпатта, өте сирек қарастырылған шетін тақырып. Қазақ әдебиеттануында біздің шәкірттеріміз Е.Тілешевтің Мағжан поэзиясындағы және К.Төлеубаеваның қазақ прозасындағы көркемдік жүйе туралы зерттеулері ғана бар. Ал, Абайдың көркемдік жүйесі тіпті тылсым күйінде жатқан мәселе. Талдауға сұранып тұрса да, тақырып талабына байланысты Мағрифатқа тиесілі мәселелерге қарай қайырылып ойысуға мәжбүрміз.
Сонымен Абай, өзінің көркем жүйесіне айналған бұл үшеуінің (ақыл, қайрат, жүрек) бір-бірімен тұтасқан үйлесім мағынасын:
Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек,
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
Тоқтаулылық, талапты, шыдамдылық.
Бұл – қайраттан шығады, білсең керек.
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек.
Жеке-жеке біреуі жарытпайды,
Жол да жоқ жарыместі жақсы демек.
Ақыл да, ашу да жоқ, күлкі де жоқ,
Тулап, қайнап бір жүрек қылады әлек.
Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек, –
деп ұйқасты көркем сөзбен бейнелеп суреттейді.
Қырық төрт жасында жазған пәлсафалық өлеңінің осы мағынасында, біз, әуел баста илануға қатысты ілгергі баптардағы имани-илану шарттарында атаған, бағана бір бағамдап өткен, адамның ар-ожданына күзет боларлық:
Талап, Адал еңбек – Тән қуаты, Ар-ождан, Ақ ниет – Шын пейіл, Рақым, Әділет, Сенім, Нұрлы ақыл, Ырыздық, Қанағат-тәубе, Терең ой – ғылым-білім, Қорықпас жүрек – Беріктік, Айнымас көңіл, Босанбас буын – Зерде, Ыстық қайрат, Жылы жүрек, Шыншылдық, Уағданы ұстау – Бір сөзділік, Ықыласты болу, Аманатқа – қиянат жасамау, Кішіпейілдік, Махаббат, Достық, Сабыр, Төзім, Ғайбат сөзден сақтану, Қызғанышқа жеңдірмеу, Қастаншықпағырлыққа тиым, Нәпсіні тежеу – сияқты жиырма беске жуық қасиеттердің барлығына тән талап-сыпаттар бар.
Көркем жүйе мәселесінің шымылдығын ысырып қойып, Мағрифатқа, оның ішінде, ар тазалығына қарай ойыссақ, ақыл – Жаратқан иенің құдіретті тоқсан тоғыз сифатының бірі. Ал, бұл – Шариғат пен Мағрифаттың шекарасындағы алмағайып ұғым. Міне, осы хадистердегі қағида-ұғымдардың тәфсірленуіне келгенде, ислам мәзһабтары мен оның хакімдерінің, содан кейін ғалымдардың – дін ғұламаларының пайымдау, түсіндіру амалдары мен қисындары шытынай бастайды. Ислами уағыздар мен риуаияттардың тәфсірін Абай:
«Құдайтағала: «Әрбір Ақылды кісіге иман – парыз», – деген. Әрбір иманы бар кісіге – ғибадат парыз… Және әрбір рас іс – ақылдан қорықпауы керек». «Ақыл – білім-ғылымның, яғни, Мағрифаттың азығы. Ал, толық «мағрифатуллану, яғни, Мағрифаттану үшін Алланың есімдері мен сифаттарын және олардың ғазимлары мен мағыналарын білу» парыз. «Ол – Алла тағаланың заты ешбір сифатқа мұқтаж емес», керісінше, оған «біздің ақылымыз мұқтаж… Егерде ол сифатлар бірлән тағрифламасақ», онда «бізге Мағрифат-уллаға» өту «қиын болады», – деп баян етеді.
Біздің бұдан түйсінетін және есте ұстап қалатын басты қағидатымыз: Ақылсыз – «Мағрифатул-лаға» өтудің қиын болатындығы» туралы тәмсіл.
V.2. Ақыл: Ал, енді осыншама шешуші мағына мен міндетке ие сол ақыл дегеніміз не? Мұның тегіне Сократ хакімнің өзі де көз жеткізе алмай:
«Жә, бұл ақыл қайдан келді? Әрине, қайдан келсе де, жанның арқасында ие болдың. Мынау ғаламды көрдің, өлшеуіне ақылың жетпеді. Келісті көркіне лайықты жарастық заңымен жаратылған. Ол заң ешқашан бұзылмайтұғынын білдің. Бұлардың бәріне ғажайып таң қаласың һәм ақылың жетпейді. Ал, енді осылардың бәрі де кездейсоқ бір нәрседен жаралған ба, яки, бұлардың иесі ешбір өлшеусіз ұлы ақыл ма? Егер ақылменен жаратылмаса, онда есебі мен өлшеуіне ой жетпейтұғын, әр түрлі керекке бола жаратылған һәм бір-біріне себеппен байланыстырылған, пенденің ақылына өлшеу бермейтұғын мына дүние қандай көркем құдіретпен жаратылған?», – деп таңдана сұрақ қояды оқымысы әріптесі Аристодимге.
Әрине, бұған Сократ ғұламаның өзі де, Аристодим де жауап бере алады және берген де. Себебі, бұл білмей қойылған сұрақ емес, тек әңгіме бастамас бұрын тыңдаушының назарын аударып, ойландыру үшін қойылған сауал. Ал, біздің ұстынды тұлғамыз Абай жан мен тәнді ажырата келіп, оған:
«…Іштегі жан қуатыменен жиған нәрсенің аты ақыл, ғылым ғой», – деп сыпаттама береді.
Өзінің «ақылды» екенін білетін Ақылдың өзі де өзінің жаратылыстағы орыны туралы V.3. Қайрат пен V.4. Жүрекке қарата:
«Не дүниеге, не ахиретке не пайдалы болса, не залалды болса, оны білетұғын – мен. Сенің сөзіңді ұғатұғын – мен, менсіз пайданы іздей алмайды екен, залалдан қаша алмайды екен, ғылымды ұғып үйрене алмайды екен, осы (жүрек) екеуі менімен қалай таласады? Менсіз өздері неге жарайды?», – деп масаттанады.
Бұл арада, ақылдыкі дұрыс әрі шындық. Ақылсыз – қайрат та тұл, жүрек те тұмса. Алайда, Абай ақылдың өзіне өзі берген бұл жалаң бағасымен шектелмей, ақылға және оның харакетіне, міндетіне мінездеме беріп, субутиялық ішкі іс-қимылына тоқталып, «өлшеуге келмейтін өлшеусіз, шексіз ақылдың да «…неше түрлі кеселі, кесепаты тиер нәрселері бар» екенін де атап:
«Оны білмесең, бақпасаң – айрыласың. Және әрбір жақсы нәрсенің өлшеуі бар, өлшеуінен асса – жарамайды. Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс. Ойланбақ жақсы, іске тіпті салынып кеткен кісі ойын байлай алмай, қияли болып та кеткені болады… Бар нәрсеніңің өлшеуі бар. Өлшеуінен асырса, боғы шығатынын», – деп ескертеді.
Сондықтан да, ақылдың өлшемін сақтап, қияли боп кетпес үшін де:
«Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші сол нәрсені естігенде, иә көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек; үшінші – сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек», – деп кеңес те береді.
Сонда, «естігенде, көргенде ғибраттану, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу, сол нәрсені ішінен қайтарып ойланып, көңілге бекіту» не үшін керек және нені ғибыраттанып, тұщынып, ынтамен ұғып, ойланып, көңілге бекітуге тиіспіз? Ақылдың басты мақсат-міндеті не өзі? Бұған Абай еш аялсыз, күмән-күдіксіз, бар ділімен: Жаратқан Иемді – Алланы тану, түсіну және иманды сөзсіз мойындау, яғни:
«Иман деген – Алла тәбәрәкә уә тағаланың шериксіз (серіксіз, жалғыз), ғайыпсыз, бірлігіне, барлығына уә әртүрлі бізге пайғамбарымыз саллаллаһу ғалайһи уәсәлләм арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніне мойынсынып, инанмақ… Иманға қарсы келерлік орында ешбір пенде құдай тағала кеңшілігімен кешеді-дағы демесін, оның үшін құдай тағаланың ғафуына (кешіріміне), яки, пайғамбарымыздың шапағатына да сыймайды, мүмкін де емес. «Қылыш үстінде серт жоқ» – деген, «Құдай тағаланың кешпес күнәсы жоқ» – деген жалған мақалды қуат көрген мұндай пенденің жүзі құрсын (күйсін)», – деп жауап береді.
Яғни, бұл:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас,
Рас сөз еш уақытта жалған болмас, –
деген қағидат. Өйткені, Абайдың уәжі бойынша:
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.
Себебі: «Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмақ қарызың».
Сондықтан да:
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және сүй Хақ жолы деп әділетті.
Осы үш сүю болады имани гүл,
Иманның асылы үш деп сен тәхқиқ (анық, сеніп) біл.
Ойлан дағы, үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл, –
деп уағыз етеді.
Барлық табиғи заңдылықтарға байланысты осыншама жақсылыққа ие ақылдың өзінің де жауы бар. Ол:
«Төртінші – ой кеселі нәрселерден қашық болу керек. Егер бір кез болып қалса, салынбау керек. Ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, иә бір қайғыға салыну, иә бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер».
Сондай асанқайғылыққа түсіп алып, дүниеден баз кешіп, өз ойының ішіне өзі кіріп алып, қым-қуыт сезімдер тұңғиыққа тартып, құдықтың түбіне үңіліп, өзінің бейнесіне өзі сұқтана қарап, «қасиет іздегендерге» Абай:
«Мұнша әуреленіп сыртыңды қаншалықты сүйген қауымыңа ұқсатқаныңмен де, сыртқа қасиет бітпейді. Қасиет сенің жүрегіңе, боямасыз ықыласыңа бітеді». «Бұл айнаға табынғандардың ақылы өспейді. Ақыл – түпсіз терең жақсылықты сүймектікпенен өседі», – дейді.
Мағрифатқа бастайтын, иман тазалығының – ар тазалығының күзетшісі болу – ақылдың басты парызы мен міндетіне жатады. Демек, біздің арымыздың күзетшісі – ақыл деген сөз. Ақылдың бұл парыз-қарызына немкетті қараудың өзі – қараулық, яғни, надандық:
«Алла деген сөз айтуға жеңіл болса да, Аллаға ауыз қол емес. Тек – ынталы жүрек, шын көңіл керек, өйткені, Өзгесі Хаққа жол емес. Жүректің сауыты – ақылдың өзі Тәңіріні махаббатпен сүйеді. Ақылдың бұл сезімін жүрек қана сезеді. Ал, жалған қисыншылар мен қағидатшылар (мутаккаллимшілер мен мантиқшылар) оны мойындамай, қу сөзді малта етіп езе береді.
Қандай қисыншыл, қағидатшыл болсаң да: «Шын жүрек – бір жүрек», «шын тілек – бір тілек» болуы тиіс. Өйткені:
«Біз Алла тағаланы өзінің білінгені қадар ғана білеміз, болмаса түгел білмекке мүмкін емес. Заты түгіл, хикметіне ешбір хакім ақыл ерістіре алмайды. «Алла Тағала – өлшеусіз, біздің ақылымыз – өлшеулі. Өлшеулі мен өлшеусізді білерге мүмкін болмайды». «Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмақ қарызың».
Ендеше, «дін кепілі» атанған ғұламалардың өздері, егер:
«Құдай Тағала(ның) затына ақылы жетпесе, онда дәл сондай ғашықпын демектігі де орынсыз».
Ол өзінің жетесі мен түйсігінің жетпегенін батыл түрде жасқанбай мойындауы тиіс. Себебі:
«Әрбір рас іс ақылдан қорықпаса керек. Егер, ақылды еркіне жібермесек, құдай тағаланың ақылы бар кісіге иман парыз дегені қайда қалады? «Мені таныған ақылменен таныр» – дегені қайда қалады? Дініміздің бір жасырын тұрған жалғаны жоқ болса, ақылмен оны ойлама дегенімізге пенде бола ма? Ақыл тоқтамаған соң, діннің өзі неден болады? Әуелі иманды түзетпей жатып» (қанша қисыншыл, қағидатшыл болсаң да) қылған ғибадатың не болады?..
Абайдың ашынып кетіп:
Ақыл мен хауас (сезім мүшесі) барлығын,
Білмей-дүр, жүрек сезе-дүр.
Мүтәкәллимин, мантикин,
Бекер босқа езе-дүр, –
дейтіні де сондықтан.
Ондай, жайдақ ақыл мен тақылдың иелері өздерінің:
«Бұл істері арқылы өзін көрсетуді, өзін-өзі базарға салып, ақылы көзіндегі ақымақтарға «бәрекелді» дегізуді» ғана көздегендер. Бұл «Құдайдың жолы емес». Ол – ниһаятсыз жол. Мұның қазысы: «Пайда, залалды айыратұғын қуат ақыл еді ғой. Алайда, мұны тек бір ғана ақыл қуатыменен тоқтатып болмайды. Ақыл мен қайраттың қуаты қосылып тоқтатады. Ол екеуі кімде бар болса, онда ол мұнан салсаң онан шығатын бір жорға атпенен тең».
Демек, ақыл – ардың, сол арқылы иманның, сол арқылы Мағрифаттың күзетшісі екеніне еш күмән жүрмейді. Міне, бұл – шариғи қағида. Ал қағидат бойынша:
«Пендесінде ақыл – үкімші, ал. қайрат, қуат – оған (ақылға) қызмет етеді. Бұл Алла тағаланың сифатына тән» болмыс.
Міне, осы тәмсілдерді тарата келіп Абай ақыл біткен, сөз тыңдайтын «есті адамның» іс-харакетін сатылап, даралап, жіктеп сифаттайды, оның тегін тектейді.
«Ақыл – Алла тағалада болған, ғылым, рахмат-рақым сифатты құдіретті қуат текті.
Демек, ақылға аса қуатты парасат қана емес, шексіз мейірім-қайырым да тән. Оны жоққа шығару – батындық, яғни, күфірлік.
«Егерде, ақылыңды, дәулетіңді әділетпен, шафқатпен жақсылықтың жолына жұмсар болсаң, ол жол – Құдайдың жолы. Ол – ниһаятсыз жол.
Өйткені, бұған Абай:
«Есті адам, орынды іске қызығып, оны құмарланып іздейді. Ол іске: естіген – құлақ, ойланса – көңіл сүйсінеді. Сондықтан да, оның өзінің өткен өміріне өкініші аз болады. Егерде, баянсыз, бағасыз нәрсеге қызығып, соған құмар болып, өмірінің қызықты, қымбатты шағын итқорлықпен өткізген есер кісі болса, онда өкінгеннен пайда болмайды. Құмарлықтың өзі дерт. Ессіз құмарлық ақылдың көзін байлайды. Есті кісі есін жоғалтпай, ақылды қолында ұстап, құмарлықты бойына жуытпай ізденеді. Ал, есер кісілер ер-тоқымын тастап, бөркі түсіп қалып, етегі – атының көтін жауып кетіп, екі көзі аспанда, жынды кісіше шаба беруді біледі екен, соны көрдім», – деп куәлік ете баяндап, есті кісіні:
«Ой кеселдері – уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, қайғыға салыну, құмарлық пайда болу. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер». «Бұлар ақылдың кеселі. зинһар, жаным, содан бек сақ бол, бұлар әуелі – құданың (құдайдың), екінші – халықтың, үшінші – дәулеттің, төртінші – ғибраттың, бесінші – ақылдың, ардың – дұшпаны. Ол бар жерде бұл бесеуіне орын табылмайды, – деп сақтандырады.
Егер одан сақтанбасаң:
Ақыл анық байқаған қылығыңды,
Қу шыққансып қағасың босқа бұлдыр.
Яғни, айтқан сөзіңнің, берген уәдеңнің, басқан ізіңнің, істеген ісіңнің қайыры жоқ боп, әулекі далбасалықпен, мағынасыз даңғазалықпен зая өмір кешкенің. Оның себебін Абай, әрине:
«Қазақ та адам баласы. Көбі ақылсыздығынан азбайды. Сол ақылдың сөзін ұғатын жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады. Білместігімнен қылдым дегеніне нанбаймын. Білуін – білсе де, арсыз, қайратсыздығынан соны ескермей, ұстамай кетеді», – деп түсіндіреді.
Сондықтан да Абай:
«Есті кісіні тауып құрметтейін десең, әділет, ұят, нысапқа есті кісі елде жоқ. Қулық, сұмдық, арамдық, амалға елдің бәрі де есті… Енді қалды қу мен сұм, олар өзі де қуартпай, суалтпай тыныштық көрер емес. Жә, кімді сүйдік, кімнің тілеуін тіледік?», – деп өкінеді.
Шындығында да:
«Екі ауыз сөздің басын қосарлық не ақылы жоқ, не ғылымы жоқ бола тұра, өзімдікін жөн қыламын деп, құр: «Ой, тәңір-ай!» – деп таласа бергеннің несі сөз? Оның несі адам?».
Міне, осы арада ғалымның ақылға қарата айтқан, әлгі:
«Ей, ақыл! Сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз ешнәрсе табылмайды. Жаратқан тәңіріні де сен танытасың, екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен қатар, амал да, айла да сенен шығады. Жақсының да, жаманның да сүйенгені, сенгені сен. Екеуінің іздегенін сен тауып беріп жүрсің. Міне, соның жаман», – деген ескертуі еске түседі.
Міне, бұл – жаныңды көзіңе көрсетіп тұрып айтқан ащы шындықтың өзі. Залымдық үшін де айла-амалдың, қулық-сұмдықтың ақылын тауып іске қосады. Ақылсыз олар түк те емес.
Міне, осындай қысылысты тұста Абай да:
Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап,
Әуре етеді ішіне қулық сақтап.
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,
Ақылың мен қайратың екі жақтап, –
деп ақыл-естің «көмекшісі»: Қайратқа жүгінеді. Бірақ:
…Ақылға сәуле қонбаса,
Хайуанша жүріп күнелтпек.
Аспаса ақыл қайраттан,
Тереңге бармас, үстірттер.
Бұл ретте, Қайраттың – Ақыл мен Жүректің алдында айбар танытып:
«Ей, ғылым, өзің де білесің ғой, дүниеде ешнәрсе менсіз кәмелетке жетпейтұғынын. Әуелі, өзіңді (өзің) білуге – ерінбей-жалықпай үйрену керек, ол – менің ісім. Құдайға лайықты ғибадат қылып, ерінбей-жалықпай орнына келтірмек те – менің ісім. Дүниеге лайықты өнер, мал тауып, абұйыр мансапты еңбексіз табуға болмайды. Орынсыз, болымсыз нәрсеге үйір қылмай, бойды таза сақтайтұғын, күнәкарлықтан, көрсеқызар жеңілдіктен, нәфсі-шайтанның азғыруынан құтқаратұғын, адасқан жолға бара жатқан бойды қайта жиғызып алатұғын мен емес пе? Осы екеуі маған қалай таласады?», – деп өктем үн қататындай жөні де бар.
Қайраттың айтқаны да нақ шындықтың өзі. Өйткені, қайрат-қуатсыз шөптің басы сынбайды. Дүние қозғалмайды. Жан қуаты болмаса – тән өлмек. Онда тіршілік тоқтайды. ақыл да шарасыз қалады. Қайратсыз «ұйықтаған ойды кім түртпек»!
Себебі: «Әрбір қайратсыз кісі – қорқақ, әрбір қорқақ кісі – жалқау, әрбір жалқау кісі – мақтаншақ, әрбір мақтаншақ кісі – ақылсыз, әрбір ақылсыз кісі – надан, әрбір надан – арсыз боп келеді. Әрбір арсыздан – сұрамсақ, тойымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады».
Жоғарыда масаттанған Қайраттың кеудесін ғалымның:
«Ей, қайрат, сенің айтқаныңның бәрі де рас. Көп өнеріңнің бары да рас. Сенсіз ешнәрсенің жүзеге аспайтыны да рас. Бірақ қуат-қаруыңа қарай қаттылығың да мол. Пайдаң да мол, алалың да мол. Кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман», – деген уәжі де орынды,
Өйткені: «Қайратты пайдаланып: қулық сауған, көз сүзіп тіленген, адам сауған өнерсіз иттер де көп». Олар, әуелі құдайға сыйынып, өз қайратыңа сүйеніп, еңбегін сауса, қара жер де құр тастамай», ырыздығын беріп, асырар еді.
Сөйтіп, ақылдың көмекшісі, қайраттың қормалы – Жүрек боп шықты. Иә:
Жүректе қайрат болмаса,
Ұйықтаған ойды кім түртпек?..
Абайдың:
Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі,
Ар, ұяттың бір ақыл – күзетшісі.
Ар мен ұят сынбаса, өзге қылық,
Арын, алқын – бұл күннің мәртебесі, –
дейтіні де сондықтан.
VI. ҚАЛБ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСІ НЕМЕСЕ «ЖҮРЕК АЙНАСЫ»
VI.1. Жүрек-Қалб философиясы: Жүрек-Қалб философиялық жүйесі – ұлы жүйе. Абайдың пайымдауынша да Жүрек – мынау мұғжизалы қилы-қилы құбылысты дүниенің әсерін қабылдап, оның астары мен мағынасын сана сарасынан өткізіп, соның сырын бейнелеп жеткізетін көркем ойлау жүйесі. Жаратқан иемнен, оның тоқсан тоғыз сифаты мен құдіретінен бастап, мұқым Он сегіз мың ғаламды, жан мен тәнді, дүниенің мағмұрлығымен қоса «адам ұлының мінездерін» қамтып, «махаббаттың төлеуін – махаббатпен» қайырған қайырым иесі. «Отыз сегізінші сөздегі»:
«Ей, жүрегімнің қуаты, перзенттерім!», – деген қаратпа сөз Абайдың бүкіл көркем ойлау жүйесінің жиынтығы болып табылады.
Өйткені, адамның негізі – Тән мен Жан. «Тән – жанның қонағы», яғни, затиялық бітім. Тірліктің көзі – Жан. Ал, жанның өзіне жан бітіретін субутиялық қасиет – жан қуаты. Жан қуаты мен ділінің шарпысуынан ақыл тумақ. Сол ақыл мен қуаттың қормалы – жүрек. Сондықтан да, Абайдың ойлау жүйесі мен көркем әлемінің айнасы – осы үш бірліктің санадағы дидары. О баста өзіне құдірет сифатымен тумыса біткен бұл жауапты артықшылықты жүрек те біледі. Біліп тұрып сол қасиеті үшін өзі тұтқасын ұстаған ақыл мен қайраттың менменсінуіне налып:
«Мен адамның денесінің патшасымын, қан – менен тарайды. Жан – менде мекен қылады. Менсіз тірлік жоқ. Жұмсақ төсек те, жылы үй де тамағы тоқ жатқан кісіге: төсексіз – кедейдің, тоңып жүрген – киімсіздің, тамақсыз – аштың күй-жәйі қандай болып жатыр екен – деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегінде дөңбекшітетұғын – мен. Үлкеннен ұят сақтап, кішіге рақым қылдыратұғын – мен. Бірақ (адамдар) мені таза сақтай алмайды, ақырында (өздері) қор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жақсылыққа елжіреп еритұғын – мен, жаманшылықтан жиреніп тулап кететұғын – мен, әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады. Менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі маған қалай таласады?», – деп масаттануы орынды.
Мақтан емес, өзін басынғысы келгендерді орынына қою, өзін, яғни, жүректі сыйлата білудің амалы. Егерде, соншама құдіретті сифатқа ие бола тұрып, ақыл мен қайрат жүректі сыйламаса, онда Шариғат та, Тариқат та, Мағрифат та жоқ. Ақиқаттың фирдауыс қақпасын да аша алмайды. Жаратқан ием жаратқан жаратылыста да қасиет қалмайды. Пендесіне иман ұйымайды, қайырым бұйырмайды. Арын сатып, ақылдың айласымен адамзатқа қарсы амал тапқан адам, қайрат бойына біткен қуат-күшті пайдаланып дүниені бүлдіріп тынар еді. Бұл риуаияттың тәмсілі де осы болса керек. Шындығында да, мынау фанидің бар адами жауапкершілігі жүрекке салмағын салады.
Жүректің тіршілікке қатысты затиялық міндеті өз алдына ұшан-теңіз әрі жан-жақты. Ал, оның жан қуаты тұрғысынан алғандағы субутиялық парыз-сүндеттері және оған қойылатын талаптар Шариғатты да, Тариқат ты да, Мағрифатты да, тіпті, Ақиқатты да қамтиды. Біз, тек Абайдың пікір-пайымдауымен таратылатын пікірлерге, соның ішінде, ақыл, қайрат, жүрек мәселесіне қатысты жалпылама берілген тассаууфтық анықтама-ұғымдарды атап өтумен ғана шектелеміз.
Тасаууфтың қағидаттары бойынша:
Жүрек – жақсылық пен жамандықтың, тақуалық пен күнәнің, яғни, періште мен шайтани күштердің ғарасат майданы. Яғни, қалау қабілеті мен құмарлықтың (нәфсінің) қарама-қарсы қозғалысы. Құран – жүрекке түскен (Шұғара. 193-195). Сондықтан да, жүрек – иманның орыны.
Жүрек – тән мен рухани жан дүниенің де ұясы және таза қанды тәнге таратушы қуат. Егер қан айналымы төрт секунд тоқтайтын болса, жүрек тоқтайды.
Жүрек – Ақиқат пен Хақтың құбылнамасы.
Жүректің досы – қанағат, дұшпаны – күпірлік.
Жүрек және оның рухани жаратылысының атауы – көңіл.
Ихсан дәрежесіне жеткен жүрек – тірі жүрек.
Нәфсіге құмар жүрек – мөр басылған өлі жүрек, надандық пен өтірік билеген, сезімнен ада, қанағатсыз жүрек – ауру жүрек.
Жүректің он сегіз мың ғаламнан алатын орыны, ықпалы, ақыл, мінез тәрбиесі, ар тазалығы, иманды ұйытатын жүрек мәйегі, оның игілікті сақтап қалу жолындағы амал-әрекеті, Шариғаттық, Тариқат тық, Мағрифаттық сыпаты ислами ойлау жүйесінің ең бір құнарлы да мағыналы «Қалб» (Жүрек) катеогриясында толығымен және сондай бір нәзік те алғыр сезіммен түсіндіріліп берілген. Абай жиі қолданатын: «Жүректің қалыбы», «Жүрек қалпы» «Жүрек қалпыңда таза сақта» – деген сөз тіркестері осы «қалбті»-жүрек катеогриясын білдіреді. Біз, жоғарыдағы таңдалып алынған анықтамалардың әр қайсысының терең философиялық мәнге ие екендігін аңдату үшін өзінің өлеңінде арнайы тоқталған «ауру жүрек» ұғымына аз аял етеміз.
Сонымен:
1.«Қалб-и салим» – «Таза жүрек», нәфсіден толық тазарып, иман ұйыған жүрек.
2. «Қалб-и мүниб» – «Шын жүрек», фанидің қызығынан бақидың сынағын жақсы көрген, «ахирет азығын», Абайша айтқанда, «жол азығын» толық жинаған пенде.
3. «Қалб-и мүтмайн» – «Қанағатшыл жүрек», жамандықтан жиіркеніп, жақсылықты ұстанатын жүрек.
4. «Мөр басылған жүрек» – иманның есігі жабылған, іс-әрекеті хайуанмен тең өлі жүрек.
5. Науқас (ауру) және ғапыл жүрек» – фанидегі өмірі күйінішпен, күмәнмен, тұрақсыздықпен, жаны азапқа түсумен өтетін, ішкі дүниесінде тыныштық жоқ: күмәнға, надандыққа, құмарлыққа, ашкөздікке, әдепсіздікке, қаттылыққа бой алдырған рухани дертке шалдыққандар.
Оларды, Иман – төрге жетелейді, имансыздық – көрге жетелейді.
Міне, өзі барынша ашық сынаған мінездерден арылмаған, жаны азап шегумен өткен пенденің жан азабын Абай өзінің «Ауру жүрек» атты өлеңінде барынша шынайы шіміркеніспен суреттейді. Ол ар сотына түскен жаһил жанның қан қысымы мен жан азабын:
Ауру жүрек ақырын соғады жай,
Шаршап қалған кеудемде тулай алмай.
Кейде ыстық қан басып кетеді оны,
Дөңбекшіген түнде де тыншыға алмай.
Қараңғы саңырау қайғы ойды жеңген,
Еркелік пен достықты ауыр көрген.
Ақылы жоқ, ары жоқ шуылдақты
Күнде көріп, тұл бойы жиіркенген.
Тірілтіп өткен күнді, тағы шөлдеп,
Осы күнді күн демес қарғап, міндеп.
Кейде тілеп бақ пенен тағы тыныштық,
Кейде қайғы, азапты тағы да іздеп.
Кейде ойлайды жылауға қайғы зарын,
Тынышсыз күнде ойлаған дерттің бәрін.
Кейде онысын жасырар жұрттан ұрлап,
Кетірер деп мазақтап беттің арын.
Ауру жүрек ақырын соғады жай,
Өз дертін тығып ішке, ол білдіре алмай.
Кейде ыстық тағы да қан басады,
Кейде бір сәт тыншығар үн шығара алмай, –
деп суреттейді.
«Ауру адамның» ар-ұяты өртенген, кеудесінде ар-ожданның күйігі қалған. Арлы емес, бірақ, арсыз болудың амалын таппайды. Ұстамдылық, сабыр, қанағат, тәубә, төзім жоқ. Күнәқар болса да, күнәсіз боп көрінгісі келетін қылымсыған алмағайып күн көрістің иесі. Өлі де емес, тірі де емес, алмағайып тірі өлік.
Міне, Абайдың бір «ауру жүрек» ұғымының өзінде осыншалықты фани мен бақидың арасын қамтитын астар жатыр. Оның әдібін жазып, «жүрегінің түбіне терең бойлап» түсінген адам ғана Абайдың «жұмбағын» түсінеді. Ол «жұмбақ» мұнымен ғана шектелмейді. Абайдың поэзиясы мен пәлсафалық рисаларындағы:
«Орныққан жүрек», «қуатты жүрек», «асау жүрек», «долы жүрек», «суыған жүрек», «сорлы жүрек», «ит жүрек», «ет жүрек», «жылы жүрек», «өрт жүрек», «мұз жүрек», «улы жүрек», «дертті жүрек», «ауру жүрек», «ыстық жүрек», «суыған жүрек», «қан жүрек»», «жан жүрек», «қам жүрек», «жаралы жүрек», «сезгіш жүрек», «қайғылы жүрек», «мұңлы жүрек», «күйген жүрек», «сүйген жүрек», «айна жүрек», «қалыпты жүрек» «жамау жүрек», «кірлі жүрек», «ғаділетті жүрек», «таза жүрек» «тән жүрек», «жан жүрек» т.б. – деген теңеулермен;
«Жүрек айнасы», «жүректің көзі», «жүрек қаны», «терең жүрек», «жүректің түбі», «жүректің басы», «ұйықтап жатқан жүрек», «жүректің ақылы», «шешімді жүрек», «ызалы жүрек», «жұмсақ жүрек», «жұмбақ жүрек», «жүрек қалыбы», «жүрек ісі», «қуаты күшті жүрек», «тоқтаған жүрек», «кірлеген жүрек» т.б. –
деген ұғымдық тіркестер сол шүйкелеуге түскен көркем жүйенің жүйке тамырлары.
Бұл тіркестер мен ұғымдар көркем оймен, «сұлу сөзбен», астарлы, емеуірінді мағынамен, ырғақпен, ұйқаспен өрнектеліп барып тұтас бір көркем жүйеге айналып, шығармашылық мазмұнға ие болады. Өзіне тән дербес көркем жүйесі болмаған талант – кемел, толық тұлға емес. Ақыл-ойдың көркем ойлау деңгейіне жете алмаған, бірақ көрнекті тұлға ретінде бағаланады. Бұл реттен алғанда, Абай – мұқым жаратылыстық сифаттармен тамырласып жатқан өзіндік қабылдау, санада саралау және бейнелеу жүйесі бар әлемдік дара дана.
Абайдың ақыл-ой ілхамы – «Махаббатпен жартқан адамзатты», «Әкесінің баласы – адамның дұспаны, адамның баласы – бауырың» – деген дүниеауилық ұстаным. «Ақылдың сауыты», «жүрегімнің қуаты, перзенттерім!» – деп Абайдың барлық пенде атаулыны бауырына тарта қамтуы және арнайы «адам ұғлының мінездері туралы» ядгар қалдыруы да сондықтан. Ақыл мен қайратты қалыс қалдыра тұрып, оның тек қана «жүрек» сөзі мен ұғымын қолданудағы психологиялық желісі мен ой ырғағын ғана қарастырсақ, «жүрек» ұғымы оның көркем бейнелеу жүйесінде соншалықты тиянақты сыпатқа ие екендігін аңлау қиынға соқпайды. Жалпы, «жүрек» ұғымын осыншама биік ақыл деңгейіндегі көркем жүйені құралы еткен талант әлемдік ой адамдарының арасында да сирек құбылыс. Дегенмен де, тәмсілден – тәмсіл тудырмас үшін, біз Абайдың әр түрлі сана арпалысы мен жанталасы тұсында адамның көңіл-күйінің, ақыл ауанының, жан қуатының Һал күйін (исламиятта бұл өзі мұғжизалық сифаты бар аса ауқымды және өте маңызды философиялық категория) бейнелеп жеткізген жүрек ахуалына байланысты ядгарларын дәйек ретінде үш түрлі желіге жүйелей түсіріп, сөз бе сөз ұсынамыз:
Жүректің харакетіне тән бірінші һал-күй: Егер, «Жүректің көзі ашылып, «Хақтықтың сәулесі түсіп», «іштегі кірді жуса», «адамның хикмет кеудесі (жүрегі)» тазарады. «Ол сәуле болмаса, наданның көңілін қараңғылық пердесі басып тұрады». Онда адам «ақылдан бойын қашық ұстайды», ойында тек «бір-ақ шаруа – өзінің күйбің тіршілігі» ғана болады.
Ал, Ақыл – «қуатты ойдан бас құраса» ғана, «сөз еркеленіп, еркін шығады» (яғни, жүректің қуаты болмаса ақыл өз бетінше дербес бас құрай алмайды). Сондықтан да, «Дүние (өзінің) барша қуатын (бар салмағын) Өнерге (жүрекке) салады. Өйткені, «Жүрек – ақылдың сауыты». Жүрекпен сүю арқылы «Махаббат қылса да Тәңірі жарылқасын» үшін істейді. Өйткені, «Шын жүрек – бір жүрек».
Екінші һал-күйі (Жастық қуаты): «Жастықтың оты (қуаты) жарқылдап, жүректі түртіп қозғайды». Қандай да болмасын, бір мезет «асау жүрек қайнамай», «іс те бітпейді». Жүрек дер кезінде мінез көрсетпесе, «жуасып», жасып кетер еді. Мұндайда, «жүрек әділдік пен ақылға сүйеніп, қайраттың дегеніне көнеді». Бірақ, «жүрек өз еркімен ешбір дүниеге тимейді». Ол, «Жас жүрек» шын адал ниетімен «алыстағы Айға талпынып, саусағын жаяды».
Егерде, «жас жүректің толқынын дөп баспасаң», ол «ақ жүрегіңнің өзін ұнатпайды». Тек «қалауын тапсаң ғана «мұз жүрегі май сықылды ериді». Егер, еріксіз «қор қылуға Құдіреттен бұйрық арқылы өрт (қатер) түссе (келсе), онда «жас жүрек жай таба алмай жанады», «Тұла бойды жылытқан ыстық жүрек өз-өзінен толғанып барып», «Құдіреттің» бұйрығын «жүрегіңмен тыңдап, бұла, асау жүрек алқынады».
«Жүрегі жұмсақ білген құл ғана, Жүректің отын сөндірмейді, керісінше, жүректің көзін ашады». Хақтықтың сәулесін түсіреді. Іштегі кірді кетіреді. Егерде, «жүректе айна жоқ болса», онда «мұның бәрі бос сөз». «Жүректі лүпілдетіп, Жүректі алас ұрғызып, Жүректен қозғайтын» және «Жүрекке құйылып, жан рахатына бөлейтін бір рағит сәуле бар».
Мүмкін, Махаббат деген осы шығар.
Үшінші һал-күй: Жүрек – өмірдің «жүрегіңді қан қылатын» қиын да қилы-қилы құбылыстарына тап болуы мүмкін. Ондайда: «Жаужүрек, жомарт, құбылмайтын, жүрек жалыны суынбайтын, жалтандаған (жайтаңдаған) жас жүрек: «Байғұс-ай!» – дегенді жақтырмайды. Сондай сәтте жүректің достары «қайрат пен ақыл жол табады». «Қашқанға да, қуғанға да әділет пен шапқат» кесім айтады. Болмыстық түйсік солай. Өйткені, «Бастапқы екеуінсіз» жүректің «Алды – жалын, арты – мұз». Сондықтан да, «Шошынып, суылдап, елжіреп тұрған шын жүректі» «қорқытпай орнықтыру» – ақыл мен қайраттың парызы.
Жүрек – теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас,
Сол қызықсыз өмірде жүрек қалмас.
Жүректен қызу-қызба кете қалса,
Өзге тәннен еш қызық іс табылмас.
Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі,
Ар, ұяттың бір ақыл – күзетшісі.
Ар мен ұят сынбаса, өзге қылық,
Арын, алқын – бұл күннің мәртебесі.
«Көздің жасы, жүректің қанын» сол екеуі – ақыл мен қайрат қана құрғатып, «іштің мұзын ерітеді». Одан өзге жүрек дәмететін» жақсылық жоқ».
Осыны оқып, ойлай бер, болсаң зерек.
Еңбекті сат, ар сатып неге керек?
Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек.
Бұл жақсылықтың өтеуі мынау: «бастағы ұйықтап жатқан миды жүрек тербеп оятады», ал «ұйықтап жатқан жүректі әнмен оятады». Сонда ғана, «жылы жүрек қозғалмақ». Қозғалып барып: «Көрген-білгенін әділет пен ақылға сынатып, солардың сөйле дегенін алыс, жақынға білдіреді». Сондықтан да, «ынталы жүрек, шын көңілдің» иесі:
Жүрегіңе сүңгі де, түбін көзде,
Сонан тапқан – шын асыл, тастай көрме.
Асыл ойдың тереңіне бойласаң ғана: «Ақылды, асыл, сөзі майда жүректің» «ізі кетпес қызығын көресің». «Тулағыш мінезіңнің» долы күйімен «жүректің басынан у төгілгендей» болса да, «жүрекке сеніп, жылауға да, сенуге де болады». Ізгілікке «іңкәр жүрек» кек сақтамай «ұмытуға ұмтылады». Тек: «ет жүрексіз еріннің сөзін айтпа», шынға жүгін. Әйтпесе, «қайран жүректің мұзы» ерімейді. Егер, «жүректе қайрат болмаса, ұйықтаған ойды» оятпаса, «ақылға сәуле қонбаса», онда «хайуанша жүріп» күнелтпексің. «Ақыл қайраттан аспаса, тереңге бармай, үстірт» қалқисың. Еріксіз:
Күйесің, жүрек, күйесің,
Күйгеніңнен не пайда?
Дүниеде нені сүйесің,
Өмір қайда, дос қайда?, –
деп күйінесің.
«Жүрегім, соқпа, кел тоқта», – деп, «көзіңе жүр-жүрлеп жас келіп», күйінбес үшін, әуелі:
Қарашы, өз бойыңда түгел ме екен
Ыстық жүрек, өң-шырай, қуат пен күш?.
Соны түгенде. Ол үшін «сынық көңіліңді» жұбата отырып, «жүрегіңді байқа» (тексер), егер «иненің жасуындай» кір болса да «аршып алып таста». Сонда:
Сылдырлап өңкей келісім
Тас бұлақтың суындай,
Кірлеген жүрек өз ішін
Тұра алмас әсте жуынбай.
Иә, жоғарыда айтқанымыздай:
Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек.
Бұл тәмсілдерге қарап, жүректің міндеті – тек жабырқау, жабығу сияқты көрінуі де мүмкін. Үнемі қайғыруға тән де, жан да шыдас бермейді. Абайдың:
Тән сүйгенін бермесе,
Жан шыдамас жаны ашып.
Бере берсең – бер десе,
Үміт етер таласып, –
дегені соған дәлел.
Серпілген, сергек жүректің қанаты – көңіл-күй. Сондықтан да, Абай сергек, жеңіл, адами сезімдерге қарата жүректің орынына «көңіл» деген сөзді жиі қолданады. Айтылып, жазылуы басқа болғанымен де, екеуі де бір көркемдік жүйенің балама ұғымдары. Тек «жүрекке» – тәңірі текті сыпат береді, ал «көңілде» – адами сезім басым. Әйтпесе:
«Жүрек және оның рухани жаратылысының атауы – көңіл». Хазіреті Мәуләнаның пайымдауы бойынша: «Егер сенде көрегендік бар болса, онда көңіл Қағбасына тауап қыл. Сен: топырақтан жасалған деп ойлаған Қағбаның негізі – көңіл».
Ішінара ғана мына дәйектерге иек артсақ, бұл пікірдің астары анық аңғарылады. Мәселенки:
«Жастықтың оты жалындап, Жас жүректе жанған шақта», «жүрекке бір сәуле жан рахаты боп құйылған кезде», «ұйықтап жатқан жүректі (өмір аңсары) ән оятады». Сөйтіп, «Көңіл құсы шартарапқа құйқылжып, Адамның ойы түрленіп»: «Құдай-ау, бұл көңілім, Күн бар ма бір тынар?» – деп сілкінеді». «Шырқап, қалқып, сорғалап, тамылжытып, жүректі тербейді, миды оятады». «Кейі зауық, кейі мұң, тәтті үн дертінді қозғап, жас балаша көңілді уатады». «Мұңмен шыққан тәтті күйге жылы жүрек қозғалады». Мұндайда:
…Сонда ақын белін буынып,
Алды-артына қаранар.
Дүние кірін жуынып,
Көрініп ойға сөз салар.
Сөйтіп, «Ақылды, сөзі майда асыл жүрек»: «жүректі – ізі кетпес қызық пен жақсылыққа бөлейді». «Жаралы болған жүректі дауалап», «сынық көңілін жамайды». Содан кейін, «Көңіліне түрлі ой түсіп, әр тереңге нұсқайды». Шамырқанып-қомданып, өзін-өзі:
«Енді аяңда, жығылма, Сыймас жерге тығылма, Қой бұрынғы желгенді! Қайғы шығып иыққа, Қамалтпасын тұйыққа, Сергі, көңілім, сергі енді! Балапан құстай оңдалып, Қанатыңды қомданып, Жатпа ұяда, қорғанып, Ұш, көңілім, көкке, кергі енді! Көңілде қайғы, қалың зар, Айтатұғын сөзім бар, Салсын құлақ ұққандар, Өрбі, сөзім, өрбі енді! Іште қайғы дерт пысып, Көкіректі өрт қысып, Айтуға көңілім тербенді, – деп шабыттандырады Абай.
Міне, бұл – ақылға сүйеніп, жан қуатынан күш алған қайратты жүрек, Яғни, софылық-рисалалардың тілімен айтсақ, «тірі жүрек». Келтірілген: «Орныққан жүрек», «жылы жүрек», «ауру жүрек», «жаралы жүрек», «күйген жүрек», «сүйген жүрек», «қалыпты жүрек», «кірлі жүрек», «ғаділетті жүрек», «таза жүрек» «тән жүрек», «жан жүрек» «айна жүрек», «жүрек айнасы», «жүректің көзі», «ұйықтап жатқан жүрек», «кірлеген жүрек» сияқты т.б тәмсілдердің барлығы да жәй қисынды сөз, қиынды ұғым, әдемі теңеу, не ойды шендестіру ғана емес, сонымен қатар, мұндағы әр ұғым жеке-жеке философиялық категория. Әр ұғымның өзіне тән анықтамасы, қалыптасқан қағидаттары, қамтитын шек-шекарасы, дербес мазмұны бар.
Ол айтылған анықтамалардың әр қайсысын даралап талдау біздің Мағрифаттағы ар тазалығына қатысты негізгі ой желісін шашыратып әкетуі мүмкін. Сондықтан да, ең қуатты және иман тазалығына, Яғни, ар тазалығына кепілдік беретін Абайдың көркем жүйесінің бір тамры – жүрек айнасы мен оның баламасы – «көңіл көзіне» ғана ғана тоқталамыз.
VI.2. «Жүрек айнасы»: «Жүрек айнасы» – исламияттағы Алланы тану, Шариғатты мойындау, иман үйіру, Мағрифаттану – тазару (жүректі ағарту, ақ жүрек), Ақиқатпен бетпе-бет келу сияқты үзірлі дүниетаным болып табылады. Таза жүрексіз бұл мұғжизалық киелі әлемнің есігі ешқашан ашылмайды. Тәнің де, жаның да, рухың да кіршіксіз саф таза күйінде Ақиқаттың алдына баруы қажет. Оған жету үшін:
«…Ізденген талап болса, әуелі көкіректі тазалауы керек».
Бейнелі, бірақ өте кірпияз да нәзік бұл ұғымның затиялық та, субутиялық та сифаты бар. Мысалы, Имам Ғазалидің:
«Сіздің жүрегіңіз – жылтыраған айна. Сіз оны оған қонған тозаңнан тазартып отыруға тиіссіз, өйткені оған (айнаға) Жаратқан ием түсірген жұмбақ жарықты шағылдыру нәсіп етілген» [https: //konekrusoskronos. wordpress.com /2019/03/20/polishinq-the-heart-mirror-of-the-sout/, – деген пікірін софылық ойлау жүйесі таңсық адам: тура мағынасында – затиялық, астарлы мағынасын да – субутиялық тұрғыдан да екідай түсінуі ғажап емес.
Тек, «жүрекке жаратқан иемнің жұмбақ жарығының» түсетінін түйсікпен аңлап барып, түйсінуі мүмкін.
Қалайда, «жүрек айнасы» – субутиялық тылсым сыр. «Жүрек айнасына» түскен кір – жәй кір емес, жан, рух, иман, ар, ақыл кірі, яғни, рухтың тылсымы. Ал, сол «жүректің айнасына» түскен кірді қалай таза ұстау керек? Ол туралы Мұхаммед пайғамбар өзінің әйгілі Хадисінде:
«Жүректі тазарту дегеніміз – Аллаға деген мінәжат азаны немесе (зікір салу арқылы) оны еске алу», – дейді. Басқаша айтқанда, адам Алланы неғұрлым жиі есіне алып, өзінің жанын жиі тазартып отырса, соғұрлым оны уақыттың тозаңы басудан сақтайды, неғұрлым таза болған сайын, жүрегің де тазарып, нұрға бөленеді».
Шындығында да, Абайдың жоғарыда аталған «Орныққан жүрек», «жылы жүрек», «ауру жүрек», «жаралы жүрек», «күйген жүрек», «сүйген жүрек», «қалыпты жүрек», «кірлі жүрек», «ғаділетті жүрек», «таза жүрек» «тән жүрек», «жан жүрек» «айна жүрек», «жүрек айнасы», «жүректің көзі», «ұйықтап жатқан жүрек», «кірлеген жүрек», «шын жүрек-бір жүрек» – деген тіркестерінде сондай жаратқанның болмысымен тұтасып жатқан емеуірінді сыр – мағына бар. Мәуләна Руми ғұлама:
«Жүректің затиялық және субутиялық қасиеттерінің арасында, яғни, «жүрек пен айнаның арасында жалғыз-ақ айырмашылық бар: жүрек құпияны (сырды) жасыра алады, ал айна жасыра алмайды», – деп ерекшелейді.
Жалпы, мұқым мүһминнің бойындағы сырбаздықтың өзі де осы сырды сақтай білуімен бағаланады. Софылық Тариқат бойынша, зікірмен пара-пар талаптың бірі де осы «сыр сақтау». Бұл: «Қалб» – «Жүрек» категориясының да басты талабы. Абайдың, егерде шынымды-сырымды білгің келсе: «Жүрегімнің түбіне терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла», – дейтіні де сондықтан. Өйткені, «шын жүректің» сыры «бір жүректе» ғана сақталады. Бұл – пенде атаулыны дарақылықтан, даңғазалықтан, өтірік-өсектен, менмендіктен, сатқындықтан, тағы да басқа жексұрын қылықтан құтқарады. Егерде:
«Жүректі мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңілдік, салғырттық (сияқты) … төрт нәрседен (бірлән) кірлетпей таза сақтаса, сонда (ғана) сырттан ішке барған нәрсенің суреті жүректің айнасына анық раушан (жарық, нұрлы) болып түседі. Ондай нәрсе (қасиет) тұла бойыңа жайылады, тез ұмыттырмайды».
Абайдың пайымдауынша:
«Тірі адамның жүректен аяулы жері жоқ. Қазақтың жүректі кісі дегені – батыр кісі дегені. Онан басқа жүректің негізгі қасиеттері – рақымдылық, мейірбандылық, әртүрлі істе адам баласын өз бауырым деп санау, өзіне не ойласа, оларға да солай болса игі еді деп тілеу, асықтық та (махаббат та) жүректің ісі. Егерде, тіл – жүректің айтқанына көнсе, онда жалған шықпайды. Ал, амалдың тілін алса, жүрек ұмыт қалады. Бойын жаманшылықтан тез жиып алғыш, көштің соңынан итше ере бермей, адасқан көптен атының басын бұрып алуға жараған, әділет пен ақыл мойындаған нәрсеге, қиын да болса, мойындау, әділет пен ақыл мойындамаған нәрсеге, оңай да болса, мойындамау – ерлік, батырлық.
Міне, шын Жүрек – осы Жүрек. «Жүрек айнасына» түсетін дидарғайып-бейне де осы.
«Егер де бағанағы төрт нәрсемен жүректі кірлетіп алсаң, жүректің айнасы бұзылады, иә қисық, иә күңгірт көрсетеді. Енді ондай нәрседен оңды ұғым болмайды».
Ал, жүректің айнасына осындай «күңгірт», «қисық» түскен» шетін, мінезсіз мінездер Абайдың өлеңдеріндегі: «надан көңіл», «сынған ар мен ұят», «кірлеген жүрек», «сорлы жүрек», «ит жүрек», «ет жүрек», «ауру жүрек», «жаралы жүрек», «қан жүрек», «күйген жүрек», «ғаділетсіз жүрек», «әділетсіз жүрек», «қиянатшыл дүниеден қырық жамау болған жүрек», «улы жүрек», «у мен дерт торлаған жүрек», «шошынған жүрек» – деген шендестірулер арқылы шенеле сыналған. Әбден, «күйіп тұрып сүйген», «қиянатшыл дүниеден қырық жамау болған шарасыз қалған жүрегіне»:
«Ия, құдай, бере көр, Тілеген тілекті. Қорқытпай орнықтыр, Шошыған жүректі» – деп жазмыштан араша сұрап, «шын жүрегі елжірейді».
Тіпті, Алладан:
«Көзіме жас бер, жылайын, Шыдам бер, сабыр қылайын. Жаралы болған жүрекке, Дауа бер, жамап сынайын, – деп тілеген шарасыздық та танытады.
Әрине, мұның барлығы «сорлы», «жаралы», «кірлі жүректің» «ізі» жүрек айнасына түсіп, «шын жүрек – бір жүрек» боп жатқаны жәзмән (жазмыштың жазуы, яғни, анық).
Осыншама ызалы, құсалы күй кешсе де, Абай «ойлы адамнан шығатын» мінезбен «уайым-қайғының ішіне кіріп алып, шығар есігін таба алмай, қамалып қалуды» қостамайды. Оның өзі «бір антұрғандық. Оған егер бір еліксе, адам баласы құтылмағы қиын» екенін біліп, өзін-өзі: «Қайғы келсе қарсы тұр, оңғаққа ерме» – деп қайрап, «қайраттанып, сілкіп тастап, ақырында жеңеді». Сөйтіп, адам:
«Ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады», – деп ойын тұжырымдайды.
Жалығудан сергітетін – қайрат. Ақыл – тереңге батырады. Шешімін жүрек айтады. Ал, «жүректің айнасын» бұзатын мұндай «уайымсыз салғырттық» пен «жалығуды» асқындырып алмас үшін Абай:
«…Ар мен ұятқа терістіктен сілкініп, бойын жиып ала алмаған кісі, үнемі жаманшылыққа, мақтанға салынып, өз бойын өзі бір тексермей кеткен кісі, тәуір жігіт түгіл, әуелі адам ба өзі?», – деп қатқыл ескерту жасайды.
Өзі де сол қатал тәртіпті ұстанып: Ойға түсті, толғанды. Өзінің мінін қолға алды. Сөйтсе:
«Бойдағы мінін санаса, Тау тасынан аз емес екен. Жүрегін байқаса, Инедейін таза емес екен. Себебі: Көрінгенге қызығыпты, Ғаділетті жүректің, Әділетін бұзыпты. Ақыл менен білімнен, Әбден үміт үзіпті. Мақтанбасқа мақтанып, Деп жүріпті: «Пысықпын!».
Әрине, мұның барлығы өзінің кінәсін әсірелеп бейнелеген өлең жанры – сарказм. Бірақ, қалайда орайын тауып, ит жүрегінің айнасын тазалауға ұмтылған. Демек, өз тілімен айтсақ: «Адам!», нағыз имани жүректі, арлы адам! «Жүрек айнасы тазарса» – «жүрек көзі» де, «көңіл көзі де» ашылады, «ұйықтаған жүрек оянады». Сөйтіп, жүрек «кірден тазарып», өзінің бастапқы нағыз субутиялық киелі қасиетіне ие болады. Ақырында мақсатына жетіп, «Шын жүрек – бір жүрек» қалпына оралады.
Міне, бұл Мағрифатул-аллаға жеттің деген сөз.
Енді, сол тазарған ақ жүрекпен Мәңгіліктің-бақидың фирдауыс қақпасын ашып, Ақиқаттың алдына барып, Хақпен бетпе-бет келесің.
Келесі табалдырығын аттайтын таным сатысы – Ақиқат. Ал, ол Ақиқат кімнің жазмышына қалай жазылған, пендесі: Нені сүйді, дүниеде, неден күйді, Оның қазысы – ары мен бір-ақ Құдай! Ал: Кімнің иманы жолдас, «түбінде кім жазалы, оны Жазмышты жіберушінің Өзі ғана сынап, анықтайды. Абайдың «жүрек айнасының» тазалығына иманымыз кәміл.
Өмірде ойға түсіп кем-кетігің,
Тулағыш мінезің бар, жүрек, сенің.
Сонда сенің отыңды басатұғын,
Осы өлең – оқитұғын дұғам менің.
Біздің де қайырған дұғамыз, осы жолдар.
Шын жүрек – бір жүрек.
ЕКІНШІ БӨЛІМ: ИМАН АЗЫҒЫ – АҚИҚАТ
БІРІНШІ ТАРАУ: ЖАУАПСЫЗ ҚАЛАТЫН ЕМТИХАН
1. Хақ қақпасының алдындағы арылу: Рас сөздің шындығына көшкенде, талданатын тарауда тағатыңызды тауысып, дәрменсізден дәметіп, бұл емтиханда бізден жауап күтпей-ақ қойыңыз. Бәрібір жауап берілмейді. Дауасызға – дәру, жауапсызға – жауап табылмайды. Өйткені, адамзаттың есі кіргелі оны жалғыз-ақ мәселе мәңгі ойландырып, толғандырып келе жатыр. Бірақ, қаншама «телміріп терең ойдың соңына ерсе де» (Абай), ол тылсым демін ішіне тартып, сол құрдымдағы күйінше қалып келеді. Бұл жолы да сол жауапсыз күйі қалмақ. Бағзы дәуірдің де, қазіргі заманның да, келбеті белгісіз келешектің де ындынын тауысып, төзімін сарыққан да, сарқатын да осы бір сауалдың жауабы.
Ықылымнан бері фанидің сүйініш-күйінішіне тояттаған пенде атаулының құнсыр құштарлығы – бақи ғұмыр. Яғни, бұл өмірден кейін де өмір бар ма, шынымен де, дүние екі бетті ме, яғни, дүниенің бір беті – фәни, бір беті – бақи ма? Мұны білуге ұмтылған құлшыныста шек-шекара жоқ. Бірақ, аңыз-риуаияты қайсы, Ақиқаты қайсы?
Бір жауаптың бар екені жәзман. Болмыс пен сана, жаратылыс пен жан иесі атаулының түптің түбінде он сегіз мың ғаламның бір тарының қауызына сиып, онымен бетпе-бет келетіні анық. Ол тылсымның аты – Хақ, яғни, Ақиқат. Бірақ Хақтың – шындықтың келбет-дидарын, көрініс-құбылысын, мән-мағынасын көріп келген тірлік иесі жоқ. Барлығы да мұғжизалық риуаияттар. Алайда, мына дүниенің түпкі мәнін түсінуге, түсіндіріп беруге ақыл-ой иесінің бәрі құштар. Санасын саумаған саналы санат иесі санаулы.
Алғашқы түйсік тудырған Жаратқан ием, фәни (жалған) мен бақи (мәңгілік өмір), ақыр заман, махшар майданы, бейіш пен тозақ деген ұғымдар – сол екі дүниенің алмағайып талқысы. Әлде, бұл – қиып кетуге жаныңды қимайтын ажалдан жұбатудың амалы ма? Ал, махшар майданындағы, яғни, қиямет қайым күніндегі сұрақ-жауап, қылдан жіңішке қылкөпір – мына өмірді бейбастақ өткізбес үшін сақтандыруға ойлап табылған адам санасының амалы ма?
Мүмкін.
Анығы, әйтеуір, мына өмірге кектеніп туған ешкім жоқ. Саған ғана тиесілі «Сенікі» – Тәнің сені тастап, «Өзіңнің» – «Менің», яғни, қимас жаның ғана мәңгілікке аттанбақ. Баратын жерің – «Лә-макан», белгісіз ғайып әлемі. Шексіз кеңістікті шексіз мерзім бойы шарлаған «қу жаның қайда барып тұрақтамақ» (қара өлең тіркесі)? Әйтеуір, он сегіз мың ғаламның сыры ашылған сайын, тіршіліктің тынысы қусырылып, «бір тарының қауызына сиып» (Абай) бара жатқаны анық.
Ақыл ындынын сорған бұл тылсым құпия сыр – Адамзаттың мәңгілік бесік әлдиі, сананың құлақ күйі, жүрек жұбанышы болып қала бермек. Егер санаңды сауып жүріп, ақылыңа – азық, жүрегіңе – жұбаныш, «жаныңды қоятын жер» (халық мәтелі) тапсаң ғана, мынау жалған дүние мәңгілік мағынаға ие болмақ, яғни, түпкі шындыққа жеткенің. Дін иесі Құнанбай айтқандай, Жаратқанның дидарын көріп, Хаққа қол бергенің.
Сол бір Хақиқат иесімен бетпе-бет келгенде жүзің жарық болу үшін ғарасат майданындағы Ар сотының алдында ең соңғы емтихан тапсырасың. Мұқым ғұмырың сол емитиханға дайындықпен өтеді. Азабың мен тозағыңның көзіңе көрінетін жері сол. Одан кейін қандай мұғжиза, қандай құрдым күтіп тұр:
Нені сүйдің, дүниеде, неден күйдің,
Қазысы оның – Арың мен бір-ақ Құдай!».
Мұны, дүниенің ақыл-ой тарихында – Хақ (истина) дейді. Қаласын, қаламасын, ол емтиханды дана да, дәндүріс те тапсырады. Мәселе, кім қандай дайындықпен келді, сонда. Дайындық барысындағы адамзаттың сана сұғы мен қиял қияғы, көзінің нұры өмірдің соңғы нүктесіне – соңғы Ақиқат нүктесіне қадалады. Қиян кеңістікті кезіп, белгісіз ғалам тылсымындағы құндақтаулы жатқан түпкі «Расты» – шындықты іздейді.
Танымның танымын қуалап: «Саяз жүзер сайқалдар ғапыл қалар, Хақиқат та, дін-дағы тереңінде»,– деп талмай іздеп, мәнін түсінуге ұмтылған сондай санаулы даналардың бірі – Абай.
Сол жолда дін ғұламасы Құнанбайдың емтиханынан сүрініп кетіп:
«Әй-й, Абайжан-ай! Сені медреседегі оқуыңды тәмәмдатпай, үш ай бұрын алып кетіп ем. Қап, обалыңа қалған екем ғой. Кемдігің байқалып қалды-ау. «Бәдуәмда» қысқа да нұсқа, мағынасы терең сөз жазылған. Ол – «Құранның» тұтқасы емес пе. Бірінші: «Шариғаттың», екінші – «Тариқат тың», үшінші – «Мағрифаттың» кілтін ұстатпай ма. Япыр-ай, сен бұл үшеуіне соқпай, үстірт өтіп кеткен екенсің-ғой! Қап!», – деп налыған әкесінен қанағаттанғысыз баға алған Абай:
«Ойға түсіп, толғанып», «Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілді», яғни, «екі тізгінді» – шариғи ілім мен адами ғылымды қатар қолға алып: «Екі кеме құйрығын, бұйрығы жетсе ұстағысы» келді.
«Абай қысылып қалып, қарсы жауап қайырмай ақырын басып сыртқа шығып, басын шайқап тұрып: – Япыр-ай, ә! Үлкен кісілермен байқап-байқап сөйлесу керек екен! Тәтем неткен терең еді. Оқысам да, оқығанымды тоқи алмағанымды мін етіп айтты-ау! Шындығында да, мен білімнің бетінен қалқып, тереңіне бармаппын-ау. «Бәдуәм» расында да Құранның кілті емесе пе! Өлмейтін сөз екен, – деп қатты өкінгені» де бар.
Өкініп барып:
«Ынта-ықыласпен (иждиһатыңмен) Хақиқатқа көзің жетсе, соны тұт, өлсең айырылма! Өзің құрметтемеген нәрсеге бөтеннен қайтып құрмет күтесін?», – деп өзіне өзі қатаң талап қойды.
Бізді – Абайды тану жолындағы сана сабылысынан құтқарған бұл оқыс әңгіме, мүмкін, Абайға да ой салған шығар, қайдам. Әйтеуір, сол бір 1884-1886 жылдардың арасында (Біз бұл арада, Абайдың Қызылмола болысындағы жер дауына байланысты істі болып жүрген кезін межеге алдық) өтуі мүмкін осы тәмсілден кейінгі Абай шығармаларында Хақ, Ақиқат, «түп иесі» туралы ойлар санасына қойыла ұйып, ең соңында шешуші ой желісіне ұласқаны анық. Тіпті, Хақ ұғымы:
«Адамды сүй, Алланың хикметін сез, Не қызық бар өмірде онан басқа», – дегізген ақыл-ойының жансарына айналды.
Сөйтіп, түпкі Шындық – Ақиқат Абайдың көркем ойлау жүйесі мен көркем әлемінің негізін қалады. Ал Абай, қазақ ұлтының сана санатын исі адамзатқа ортақ өркениет нысаны мен исламияттың даналық ақыл-ой өрісін ұштастыра ұштап, құбылысты деңгейге көтерді. Соның бір дәлелі, біздің қырық жылға жуық ақыл сарамызды баурай матаған, мазасыз ойлар мен шарасыз шақтарды бастан кешірген, сіздердің де көз қиықтарыңызды матаған, Абайдың өзі айтқандай, «бір кемелдің» кенерелі пәлсафалық парасатын пайымдауға арналған осынау жанкешті еңбек.
Абай адамзаттың даналарымен ой жарыстырса, біз, сол Абайдың пікірлерін салыстыра талдай отырып түсінуге тырысып, сол орайда Абайдың өзіне емтихан тапсырғандай күй кешіп, соңғы және ең басты тылсымның – Ақиқаттың сырын тәмсіл етуге тәуекел етіп отырмыз. Басқа амалымыз жоқ, о бастағы көздеген мақсат-мүддемізге орай, Абайдың ойлау жүйесіне барлау жасап, қал-қадерімізше талдап, түсінуге, нәтіні келсе, түсіндіруге міндеттіміз. Бұл біздің де ақыл-ойымызға сын. Абайға беретін соңғы емтиханымыз.
Мәреге жетер, яғни, Ақиқатқа бет түзеген жолда жылдар бойы шыйырлаған «соқтықпалы, соқпақсыз» таным сүрлеуінің ұзына желісін бір еске салып өту қажет-ақ сияқты. Өйткені, Ақиқат туралы барлық тарауларда талданған тақырыпқа қатысты ылғи да аталып, кейде ой қайталанған сыңай да байқалып, ұғым бұлыңғыр тартып, ізі суып қалғандай сезінген секеміміз де бар. Сондықтан да, Ақиқатқа дейінгі таным баспалдақтары туралы ілгергі ойларды тағы бір тәкірәлап-пысықтап өтуді лайық санадық. Ескі ой соқпағының сорабын сол қалпында қайталанғанын қаперге қайыра саламыз.
Сонымен…
I.2. «…Хақтан үлес алады» немесе «Қайталау – таным анасы»: Исламдық ойлау жүйесінде әлемді фәлсафалық тұрғыдан қабылдау үлгісі төрт ұлы сатыға бөлінетінін, әлқиссада айтып өттік. Осы төрт саты арқылы Хақты таниды.
Ең бірінші саты – Шариғат. Мұнда фани тіршіліктегі барлық қам-қаракет қамтылған. Тал бесіктен жер бесікке дейін «ақ жолдан» адаспаудың күллі заңдылығы қарастырылған. Туу, өсу, тәрбиелену, жетілу, заң, дәстүр, қысқасы дүниеге сәлем беріп келіп, қоштасып кеткенге дейінгі оқу, мораль, құқық, иман т.б. барлығы тәпсірленген. Шариғат жолы – барлық қоғамтану ғылымының мәйегі. Өмір сүрудің – адал, таза, әділетті, арлы, қиянатсыз мүһмин (таза адам) боп өмір сүрудің басты ережесі – «Ар ілімін игеру». Шариғаттың осы заңдылықтарын игергенде ғана мүслім атанасың. Үкім шығаруға, ел басқаруға, шәкірт тәрбиелеуге, иман жолын насихаттауға, заң шығаруға құқық аласың. Яссауидің:
«Көңіл құсы Лә-маканға (кәллаға) жетті достар. Иманның қалқаны – Шариғат, Мәні – Ақиқат. Тариқат қа кірген Хақтан үлес алады», – деуі де сондықтан.
Лә-Маканға – мәңгілік мекенге – «Алла жаратқан жан ұясына» Шариғат арқылы ғана жетесің. Өйткені:
«Шариғатсыз дем айтпас Тариқатта, Тариқат сыз дем айтпас Хақиқат та. Бұл жолдардың орны бар Шариғатта, Барлығын Шариғаттан сұрау керек.
Шариғаттың заңы – Хақтың заңы. Яғни, софылық жүйелеудегі – жеті қат жердің, жеті қат аспанның, одан әрі он сегіз мың ғаламның, одан соң мәңгілік жан ұясы – Ла – Маканның – мәңгілік мекеннің, одан арсы-күрсінің – асыл нұр әлемінің қозғалысы мен үйлесімі, өзара тартылыс, қарама-қайшылық заңдылығы.
Фикх – «ар біліміне» негізделген өмір сүру өлшемі. Ол үшін Абай айтқандай, «дүниенің сыры мен құпиясын ғылыммен білу» қажет. Сонда ғана кемелдік сатысына жолдама аласың. Мына дүниемен жаратылыстың заңдылығы мен заңын білмей, яғни, Шариғатты білмей, Тариқат талмай, Мағрифаттанбай – жаныңды ағартуға бет алмай – санаң да тәнің де, тәлімің де тазармайды. Онсыз: «Ілімі жоқ надансың», онсыз: «Мені» мен «Менікінің» айырылғанын, «Өлді!» – деп ат қоятын өңкей білместің, бірі боласың. Сондықтан да:
«Шариғатсыз – Тариқатқа өтіп болмас, Хақиқатсыз – Мағрифатқа жетіп болмайды.
Мұны: ғаламды көркем сана арқылы қабылдаған көркем ойлау жүйесі, көркем таным поэтикасы, көркем құрылым – деп түсініп, логикалық қисындастыру парыз.
Иә, Шариғат – заңдылықтары ғылыми болғандықтан да, оның өзіне тән әдіс-тәсілі, қисыны, ілім кілті болмақ. Қисынға келмесе – түсінудің, түсіндірудің, жолын ұстанудың қиюы қашады. Ал Шариғат ілімін игерудегі басты қасиетті шарт – Алла – хақ, яғни, «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» (Абай).
Ал енді осы Шариғатты танудың «ақ жолы» – нақ жолы – хақ жолы қайсы? Ол – Тариқат . Сопылық палсафаның дүние таныған маман ғалымы Абдул-Қадыр Иса:
«Тариқат – Хақиқат пен Шариғатты жалғастыратын көпір. Демек, Шариғат – негіздің өзі, Тариқат – амал құралы, ал Хақиқат – түпкі нәтиже», – деп анықтама береді.
Тариқат – тоқсан тараулы, қатпарлы, жөн-жосыны көп, өте күрделі, жүйкемен жалғасып жатқан әрі шетін, әрі нәзік таным жолы. Сонымен қатар, философия мен ғибадаттың рәсімін, жан мен тәннің тәрбиесін қамтиды. Сопылардың дүниені қабылдауы, һал ілімін игеру кезіндегі мұғжизалық елестері, әдет-ғұрпы, киімі мен жүріс-тұрысы, ғибадаты мен ғибыраты өзінше бір ерекше құбылыс. Сонымен қатар, он екі тариқаттың жосыны мен жорасы, тәлімі мен тәжірибесі, алғауы мен шектеуі де тоғыса бермейді. «Тән азығы – Тариқат » атты бөлімде оған қал-қадерімізше аялдағандықтан да, еске түсіру орайында ғана қысқаша мазмұндаймыз.
Тариқат ты ұстанған софыларға қойылатын негізгі талап – Алланы тану. Сол «Алланы танымақтыққа» бет алған адамның ар-ождан жолындағы тазаруын қамтамасыз ететін саты – Мағрифат. Сондықтан да, ислами ілім сатыларының кемелдікке бастайтын сатысы – Мағрифат. Ғылымсыз дүние – қараң дүние. Санасына – сәуле түспеген, ой көзі – соқыр, жүрегі – жабық, көңілі – қараңғы мүнақып (пенде). «Алланы танымақ» түгілі, соған жол ашатын Шариғаттың болмыс пен жаратылысын, ғайып дүние мен қияметқайымның аралық тылсымын, он сегіз мың ғаламның өзара қарама-қарсы қозғалыстары мен үндестік заңдылықтарын, табиғат (жансыздар) пен мақұлыхаттардың (ақыл иелерінің) жаратылу хикметтерін, бақи мен фанидің, тамұқ пен жұмақтың, періште мен шайтанның ишаралық мағына-міндетін, пайғамбарлардың мұғжизаларын танудан мүлдем мақұрым, қараңғы күйінде қалмақ. Саңлаусыз түйсікпен ғалам жаратылысын сезінген күннің өзінде де, рас пен жалғанды, ақ пен қараны, сана мен болмыстың Ақиқатына көз жеткізе алмайсың. Абайдың «Отыз сегізінші сөзінде» айтылғанындай:
«Алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, өзінің адамдығын (Шариғат заңдылықтарын) бұзбай ғана тануы» үшін Мағрифаттың (түпнұсқада: жалиб-манфағат, пайдалы,таза) – таза білімнің күшімен музталиттік зарар түсініктерді ажырату үшін ғылым-білімді үйренсе ғана, ол адамнан бірдеңе «білер деп үміт қылмаққа болады».
Ол жолға түсерде, жаныңды да, тәніңді де, нәфсіңді де тазартып, ағартып, яғни, Мағрифаттанып бару керек. Әр қайсысы бір-бір рисала арқылы түсіндірілетін осы кедергілерді жеңіп, жан сарайын, рухын, ақыл-ойын тазартып, шын «махаббатпен көксесе, «сонда ғана оның аты адам» болмақ.
Мағрифат әр нәрсенің сол Жаратқан ием жаратқан күйінше тұрған қалпындағы нақты міндетін мойындауды талап етеді. Шеих Бахауиддин Нақшбанди:
«Аллаға сеніммен берілудің мақсатын, сіз Мағрифатқа жетіп, оның маңызын түсініп, талдауымен танысқаннан кейін және сол салтанатын көрген соң, Аллатағалам шабыттандырып, білім мен тәжірибеге құштар еткен кезде ғана түсінесіз» , – деп түсіндірген» [Sharic ah, Tariqah, Haqiqah и Mac rifah, 28, ІV].
Сондықтан да: «Онсыз Мағрифатуллаға жету қиын болады», – дейді Абай.
«Сондықтан да, Шариғатсыз, Тариқат сыз, Мағрифатсыз ең соңғы ақырғы мақсат – Хахихатқа жету мүмкін емес… Мағрифат – уақытша Алламен бірлікте болып, уаз кешу. Хахихат – кемелдікке жету жолында мына дүниенің барлық нәфсілік қызығын басып, рухани кемелдікке жетіп, Фән күйіне түсіп, Алламен үнемі бірлікте болу».
I.3. «Хақиқат есігін аштым, міне…»: Демек, «Алламен үнемі бірлікте болып»:
«Шариғат негізінде Тариқат тәрбиесін алып Мағрифат пен Ақиқатқа жету пендені – Алла Тағалаға жақындатып, оның дәрежесін арттырады».
Сол күйден өткен Қожахмет Яссауи де: «Хақиқат есігін аштым, міне!», – деп еш алаңсыз сеніммен барып қылуетке кірген.
«Ол деңгейге жеткенде өзіңнің «меніңді» жоғалтып, Алламен толық бірігесің. Жаратылыстың сен білмейтін құпиясы қалмайды, өйткені, барлық құбылысқа Алланың өзінің көзімен қарайсың. Бұл – сыртқы әлем мен ішкі әлемнің психологиялық тұтасуы».
Бұған қоса малайзиялық пәтуа жасауға құқылы Сиддық қазидың:
«Хақиқат – Жаратушының асыл нұрының жүрекке тұнуы арқылы Жаратқанның дидарын көру…», – деп түсініктеме бергенін еске саламыз.
Мұны Абай да батыл да батым айтып:
«Алла тағала өзі – Хақиқат жолы, Хақиқат пен Рас – қиянаттың дұшпаны. Дұшпаны арқылы шақыртқанға дос келе ме? Көңілде өзге махаббат тұрғанда, Хақтықты таппайды. Адамның білімі, ғылымы Хақиқатқа, растыққа құмар болып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтықтықпен табылады. Ғылым – Алланың бір сифаты, ол – Хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақтық һәм адамдық-дүр», – деп Хақ пен Хақ ғылымын басты орынға қояды.
Он сегіз мың ғалам туралы әр түрлі пікірлер бар. Соның ішінде қарапайым уағыздарда кездесетін дәлелсіз айтылған бір уәж мынау: он сегіз мың ғалам үш жіктен тұрады, оның алты мыңы – ғалам, жаратылыс, алты мыңы – мақлұқат (адам, хайуан, тірі жәндік), яғни, жан иелері, алты мыңы – өсімдік.
Күпірлік болмасын, ғылыми пайымдау болғандықтан да, сауал қойып, дәлел іздеуге міндеттіміз. Сұрақ, осыны кім санапты? Құран мен Сүннеде айтылған ба, Хадисте түсінік берілген бе? Қай ғұлама айтқан? Құранда айтылған құпия сөздердің шындығы қазір біртіндеп ашылып, дәлелденіп, Ақиқат ретінде қабылданып жатыр. Аса қуатты ғарышаралық астрономиялық бақылаушы жабдықтар арқылы жарық жылдамдығымен өлшегенде пәленбай миллиард жылдық қашықтықта: екінші бір ғаламның жиегі көрінгенін, сол бір қараңғылық пердесі жабылған тұңғиық жиектен бері жарық шықпайтынын, еш қозғалыс білінбейтін, жаратылу заңдылығы мүлдем тылсым дүниені – ғалымдар екінші ғаламның шегі болуы мүмкін, оны қабылдау, не түсіндіру біздің ойлау шегімізден тыс тылсым, – деп түсіндірді (Мұны «Хаббл» ғарышаралық обсерваториясының ғылыми нәтижелерінің болжамдары туралы арнайы бейнетаспаға түсірілген есептен іздеп табуыңызға болады). Сонда, қалған он жеті мың тоғыз жүз тоқсан тоғыз ғаламның шекарасы қайда? Қандай ақылмен өлшеп, пішуге болады?
Абайдың «Отыз сегізінші» сөзіндегі:
«… Біз Алла тағаланы өзінің білінгені қадарлы ғана білеміз, болмаса, түгел білмекке мүмкін емес. Заты түгіл, хикметіне ешбір хаким ақыл еріштіре (ерте, ілестіре – Т.Ж.) алмайды. Алла тағала – өлшеусіз, біздің ақылымыз – өлшеулі. Өлшеулі мен өлшеусізді білуге болмайды», – деген сөзінің астары осы емес пе екен?
Шындығында да, біз Алланы, жалпы ғаламаралық, ғарыштық, яғни, шариғи-Шариғат заңдылықтарын түйсігімізбен түйсіне түсінуге тырысамыз. Ал, сол түйсіктің, түсінудің, түсінгенді түйсінудің өзін мүмкинаттың (мүмкін мен мүмкін еместің жік арасы) «бірлігіндегі бар нәрсені» ғана дәлелге тартамыз.
Еуропалық ғалымдар Хақиқатты діни танымдық, соның ішінде тек исламияттық Хақ (истина) қағидасы деп қабылдайды. Мысалы, Ньюби құрастырған «Исламның қысқаша энциклопедиясында»:
«Хахиқат («ал-Хақа-ик, (араб., жекеше түрі – хақиқа) дегеніміз: «Философиялық және теологиялық білімді қосып Ең Жоғары қасиетті шындықты түсіндіріп, талдайтын исмаил мазһабының киелі қағидаты. Ондағы пайым бойынша, Ғаламның ең жоғары шындығының мағынасы Құран мен Шариғатта астарлап берілген. Имам Әл-Кайм (Қайым) оралған соң барлық құпия шындық тек таңдаулыларға ғана емес, баршаға жария болмақ. Ол қиямет күні – ғалам өз жүйесінің қозғалысымен өз шеңберін бірнеше рет айналып оралғанда орнамақ. Ал, ғайып имамы әл-Қайым дүние өз шеңберін жеті рет айналып келген соң барып келмек, сол күн – махшар күні болмақ. Ол қашан махшар күні болғанша ғаламды әділдікпен билемек және сұрақ-жауап талқысына да қатысады. Оған дейін ең жоғарғы Ақиқат туралы шындық тек ғайып дүниесіндегі имамға ғана мәлім болмақ, оны сол (имам) белгілеген өкілетті өкілдер мен қасиетті сыр (құпия) мен білімді сақтаушы арқылы ғана білуге болады. Софылар бұл ұғымды Жаратқанның қасиеттерін және оның рухының Ақиқат екендігін білдіру үшін қолданады», – деп Хақиқатты тек Алланы тану тұрғысынан түсіндірген.
Әрине, мұнда қисынды шындық бар. Алайда, исі жаратылысқа ортақ Хақ туралы шындықты ислами тұрғыдан риуаияттандыра баяндаған. Ал, Абай Хақ ұғымын бүкіл ғаламдық құбылыс тұрғысынан қамтиды. Қанша қисынды анықтама дегенмен де, сол Алланы медет етіп ойын тәфсірлеген Абайдың:
«… Ғылым, құдірет – біздің ұғуымызға ғана екі хисап, болмаса, бір-ақ ғылымды қүдірет болуға тиіс. Олай болмаса сифаттар өз орталарында бірі – табиғ (ертуші), бірі – мәтбуғ (еруші) болады ғой. Бұл болса тағриф раббыға жараспайды», – деген пікірін біз де қаперден шығармауымыз керек.
Ал енді, осы он сегіз мың ғалам туралы жалпы жамиғатқа уағыз тұрғысында айтылған уәж бен нақты ғылымға сүйеніп дәлел ұсынған ғалымдардың қайсысының дағуасын қабылдаймыз? Әрине, анығын Алла біледі. Алайда, Хақ-Ақиқат пен болмыс, яғни, жаратылыс құпиясының себебі мен салдары туралы ой қозғай келіп Абайдың:
«…Сахиб нығмәтка (ырыздық – Т.Ж.) шүкіршілік жоқ болса, әдепсіздікпенен күнәһар болмайсың ба? Екінші, бұл жолдағылар (ғылым, рақым, ғадалет, содан барып туындайтын – сиддық, кәрәм, шафағат, ғақыл) қор болып, дүниеде жоқ болып кету қаупі бар. Кәпірлерге (дінсіздерге) жем болып кетуде қайсыбір сабырсызы жолынан тайып, сабырмен бір қарар тұрамын дегені болып кетселер де (кетсе) керек. Егерде, бұл жол жарым-жартыларына ғана айтылған болса, жарым-жарты раст дүние бола ма? Рас болса, һаммаға бірдей рас болсын, алалаған раст бола ма, һам ғадалат бола ма? Олай болғанда, ол жұртта ғұмыр жоқ болса керек. Ғұмыр – өзі Хақиқат. Қай жерде ғұмыр жоқ болса, онда кәмәлат та жоқ», – деген батыл пікірі Хақиқатты түсіндірудегі жаза басқандарға ескерту де сияқты.
Демек, Ақиқат бар жерде – ғұмыр бар. Ал, ғұмырдың нышаны – жан. Жан иесі – адам. Ендеше, ғұмыр бар жерде кәмәлат болса, сол кәмәлатқа, яғни, кемелдікке жететін сана иесі – Адам. Ақиқат – Алланың дидарын көріп, қол беруі. Осы Ақиқат мәселесін жетік білетін ғұламалар Алланың дидарымен – Ақиқатпен қалай тілдеседі? Бұл – әдебиеттанудың мақсат-міндеті емес, біз де мұғжиза қуып отырғамыз жоқ, Абайдың Ақиқат туралы ой ағысымен ықтап келеміз. Ал, сол түпкі шындықты – Ақиқатты білуге ұмтылғандарды қандай сыпатымен тануға болады, немесе өзге мүһминнен ерекшеленеді. Абайдың өзі оларға қарата:
«Енді біліңіздер, ей, перзенттер! Құдай тағаланың жолы деген жол – Алла тағаланың өзіндей ниһаятсыз (шексіз) болады. Оның ниһаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді, – деп ықылас танытады.
Ал «толық адам» болудың басты шарты қандай? Ол үшін:
«Әуелі дін исламның жолындағы пенделер иманның Хақиқатын білсін». Өйткені: «Иман дегеніміз – бір ғана иланбақтық емес, сен Алла тағаланың бірлігіне, уә Құранның Оның сөзі екендігіне, уә пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа саллаллаһу ғәләйһи уә сәлләм Оның тарапынан елші екендігіне» еш шүбәсіз илануың керек».
Бұл – Шариғаттың шарты. Ал, Тариқат пен Мағрифаттың талабын орындау үшін (мазмұндап береміз):
«…бастағы тағриф (түсіндіру) бойынша: Құдай Тағала – ғылымды, рахымды, әділетті құдірет». Сол «үш сифатпен – ғылымды, рахымды, әділетті – сифаттанбақты ыждағатпен шарт етіп, меңгерсең, міне, сонда ғана «мұсылман, һәм толық инсаниятың (адамшылық қасиетің) бар болады». «Енді Хақиқат сүйіп, шынды білмек құмарың бар болса, адамшылыққа лайықты ықылас қойып», «дін исламның жолындағы пенделер иманның Хақиқатын біл». «Өйткені Адамның білімі, ғылымы – Хақиқатқа, Растыққа құмар болып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтықтықпен табылады. Ол – Алланың ғылымы емес», «ғылымға ынтықтық, (оның) өзі де адамға өзіндік ғылым береді». «Ғылым – Алланың бір сифаты, ол – Хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақтық һәм адамдық-дүр». «Ынта-ықыласпен «(иждиһатыңмен) Хақиқатқа көзің жетсе, соны тұт, өлсең айырылма! Өзің құрметтемеген нәрсеге бөтеннен қайтып құрмет күтесің?».
Мекен берген, халиқ қылған ол ләмәкән (Мекенсіз)
Түп иесін көксемей бола ма екен?
Және оған қайтпақсың, оны ойламай,
Өзге мақсат ақылға тола ма екен?..
Мұны: «Кімде-кім ақиретте де, дүниеде де қор болмаймын десе, (мұны) білмек керек».
Бұған қоса:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек, –
деп кеңес береді.
Міне, Абайдың Хақтың сырын білуге ұмтылған «толық адамнан» «кемел адамға» – «камил инсанға» ұмтылған тұлғаға қоятын талабы осы. Абайдың негізгі ой ұстанымы, теологиялық дидактикадан көрі, жаратылыстық-саналық танымға қарай бағытталған. Біздің ойымызша, мұны талдап, ділмарсып жатудың пәлендей қажеті шамалы сияқты.
Ал, кемел адам мәселесі, бұл кәдімгідей дербес талдауды талап ететін тақырып.
ЕКІНШІ ТАРАУ: «ТОЛЫҚ АДАМНАН» – «КЕМЕЛДІККЕ»
(Сұхбат)
(Сұхбат)
Хақты танып, мағрифаттанудың басты ұстыны және «кемелдікке жетуге» жол ашатын кепіл ілім – «Ақлақи ілім», яғни, жан тәрбиесі. «Жан тәрбиесі» деп шартты түрде алып отырған бұл тақырыбымыз, осыдан бұрын айтылған рухани тәрбиеден де, кейін қозғалатын «жанның мінез-нышандарынан» да сәл өзгеше. Бұл тек «кемел адамның» «мінез сауытына» (Абай) тікелей байланысты ілім саласы. Оның негізін салған бағдаттық ғұлама Яхия бин `Адии (893-974) және сол ойшыл оқымыстының «Китаб тахзиб әл-ахлақ» еңбегі. Онда:
«Ахлақи қасиетті айқындау, үш қырлы жан, ізгіліктер мен күнәлар, қайта жаңғырту жолы және кемел еркектің сипаты – талданған. Сонымен қатар «жан тәрбиесі» тақырыбына Әбу Осман әл-Жиһаз (225/868 қ.б.), Әбу Әли әл-Хасан ибн әл-Хайтам (430/1041 қ.б.), Мухиуддин ибн әл-Араби (638/1240 қ.б.) тереңдете пікір білдірді. Римдік грек философы Гален: «Моральдық қасиет (әл-хулуқ) бұл Жанға қатысты күй (хәл), бұл бойынша адам өз әрекетін ойсыз немесе білімсіз жүзеге асырады» (Yahya` b7 `Adi, Reformation, 1.5, 8), – деп түсіндіргені айтылған.
Яхия сол пікірді дамытып, ахлақтың жанға қалай қатысы барлығына назар салды. Сөйтіп:
«Ахлақи қасиеттерді» адам Жанының үш қабілеті (қууа) анықтайды. Жанның үш қабілеті бар және сондықтан да олар Жан деп аталады: олар – құмар (құштарлы, әуегөй, мүмкін, ынтызар, әлде, өсімтал) Жан, қызба (қызу қанды, мүмкін, сезімтал) Жан және саналы Жан. Осы ахлақи қасиеттердің бәрі жанның үш қабілетінен бастау алады» (Yahya` b7 `Adi, Reformation, 1.5, 8), – деген тұжырым жасады.
Ахлақи қасиеттердің жақсылары – «ізгіліктілер» (фазаи`л, жекеше – фазила), жамандары – «күнәлар» (раз`ил, жекеше – разила) деп аталады. Ал «жетілген ахлақ» (әл-мухаззап әл-ахлақ) иесі «адамгершілігі кемел Жанға» (инсанийа), «шынайы көшбасшыға» айналады (Yahya` b7 `Adi, Reformation, 1: 3, 4; 2. 15, 6 және 26).
Міне, осыдан келіп «Жан тәрбиесі» мәселесі туындайды. Әр-Рази «ахлақи тәрбиенің» – әдеб-мінез тәрбиесінің үш деңгейін көрсетеді (мазмұндалып берілді).
«Әуелгі саты: жай ғана әуестікпен (құмартып) өмір сүретін хайуани деңгей. Екінші, философиялық ойға берілмей, төменгі Жанды тәрбиелеумен және оның қызметін ақылға матап берумен шектелетін, нәфсі мен әуестікті, ашу-ызаны басуға ұмтылатын кәдімгі пенделік орта деңгей. Ал, жоғары мақсатқа ұмтылатындар – философтар, яғни, ғұламалар мен әулиелер. Олар Қалау (Құмарлық, әуестік) мен рухты саналы Жанға толықтай бағындырып, ләззәтқа бой алдырмайтын, бірақ, шектен де шығып та кетпейтін, о дүниенің «жол азығының» (Абай) қамына кіріскендер».
Ал, Яхия, әдетте мұндай жетілген адамды «кәміл адам» (әл-инсан әл-кәмил)) немесе «толық адам» (әл-инсан ат-тамм) деп атайды».
Яхияның мінездемесі бойынша:
«Кәміл адам – бұл ізгіліктен таймайтын, күнәға батып азбайтын Жан… Ол басқа адамдарға қарағанда періштелерге көбірек ұқсайды…» «Кәміл адамның «міндеті: өз назарын нақты ғылымдарды (әл-`улум әл-хақиқийа) оқуға аудару, оны барлық тіршілік иесінің мәнін анықтауды мақсаты ету, олардың себептері мен салдарын ашу, олардың түпкі мақсаты мен міндетін айқындау. Өз еңбегінде қандай да бір нақты қорытындымен тоқтап қалмай, алдымен осы қорытындының астарында жатқан нәрсеге назар аударады. Ол мұны өзінің абыройымен, күндіз-түні, ахлақ жайындағы кітаптарды оқумен, биографиялар мен саясат туралы еңбектерді мұқият зерттеумен жүзеге асырады. Өзін ізгі адамдар жүзеге асыруды ұсынған істерді жасауға, даналар өсиет еткен қасиеттерді әдетіне айналдыруға арнайды. Ол аздаған грамматика мен риторика тәртібін де игеруі және шешендік өнерімен ерекшеленіп тұруы керек. Әрқашан ғалымдар мен даналардың мәжілісіне де қатысып және байсалды, сабырлы адамдармен ұдайы араласып тұрсын» (Yahya` b7 `Adi, Reformation, 5.4, 94), – деп кеңес береді.
Бұл реттен алғанда, Абайдың мұқым шығармашылық ауаны осы кемелденудің жолына арналған. Тіпті, оның бұл ілхамы алғашқы «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр» деген өлеңдерінен бастап:
Болмасаң да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз.
Ондай болмақ қайда деп,
Айтпа ғылым сүйсеңіз,–
деп уағыз етті.
Кемел адамның қасиеті туралы бұл ұғымға әл-Фараби:
«Адамшылық» (ән-инсанийа) – Жалпы табиғатында немесе адами табиғатында барлық Жанға тиесілі қасиет; ол сондай-ақ мақсатты түйсінуді немесе әдетте балама түрде Ақылды қолдануды білдіретін Кемел адам мәнінде нағыз адам болуды білдіреді» (Kraemer, 1986, 10 n.144), – деп баға берді.
Демек, «кәміл адам» – адамдықтың үлгісі. Ал, Яхия мұны:
«Адамзат – бір-біріне туыс біртұтас тайпа (қабил); адамгершілік (әл-инсанийа) оларды біріктіреді. Құдіретті күштің сифаты олардың бәрінде және әрқайсысында да бар және бұл – саналы Жан мен Тән. Сонымен, адам – ақиқатында саналы Жан және бұл барлық адам баласындағы жалғыз жәуһар. Ақиқат болмысында барлық адам біртұтас, бірақ олар тұлғалық (әл-әшхас) жағынан сан түрлі. Олардың жандары бір және махаббат Жанда ғана болатындықтан, олардың бәрі бір-біріне сезімтал болып, бір-бірін сүюге тиіс. Егер оларды қызба Жандары билеп кетпесе, махаббат сезімі – адамзатқа тән қасиет» (Yahya` b. `Adi, Reformation, 5.14-15, 106), – деп кеңіте түсіндіреді.
Абайдың:
Адамзаттың бәрін сүй: «Бауырым» – деп,
Және сүй: Хақ жолы осы, – деп әділетті,–
дейтіні де сондықтан.
Сонымен Яхия ғұлама: «Кемел адамды» – тақуалық идеалға ұмтылып, ізгілікті жетілдірген және күнәларды түбірімен жойған жандар ретінде танытады.
«Ол: «Ахлақ пен мінез-құлық жайындағы кітаптарды, сондай-ақ, тақуалар, монахтар, дәруіштер мен діндар жандар туралы хикаяларды үнемі оқып отыру керек… Кім де кім ақыл ғылымдарын оқыса, осы дағдысын дамытса, адамгершілік пен құштарлық туралы кітаптарды зерделесе және осыларды әдетке айналдырса, оның Жаны оянады, ол өзінің құмарлықтарын (әуегөйлігін) таниды, ол (құмарлық оятқан) жалқаулықтан арылады, ізгілікті түйсінеді және күнәларынан бас тартады» (Yahya` b7 `Adi, Reformation, 4.11, 72-74; 4.23, 82-84), – деп уағыз етеді.
Оның бұл ахлақи пәлсафасы:: кемелдікке ұмтылатын жандар үйленбеу керек – деген уағызбен аяқталады.
Бұған Ибн Тұфайл: «Толық кемелденген адам – өзінің барлық күшін оқшаулануға және алғашқы қағидалар туралы толассыз толғануға арнайтын кісі», – деп қосымша анықтама береді.
Міне, Абайдың өлеңіндегі:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек,–
дегендегі «толық адам» осы.
Міне, кемел адамға қатысты «ахлақи ілімнің» – «Жан тәрбиесінің» бұлжымас қатаң талабының бірі осы «әр нәрсенің өлшемін білмек». Әр нәрсенің:
«… Бәрінің де өлшеуі бар. Өлшеуінен асырса– боғы шығады».
Сөйтіп, ең ауыр, ең жауапты, ең шетін, ең сүйкімсіз міндет Жанға жүктеліп тұр. Қазақтың: «Жаным – Арымның садағасы» деген қанатты сөзінің астары да осында жатыр. Яхияның:
«Кемелдікке жеткен кезде (пенденің) өзін-өзі кемелдікпен басқару парасаты да оянады. Жанның саулығы дегеніміз де – Ақыл мен Жанның кемелдігі. Ол жанның құдіреті қалған екі жанның – құмаршыл (ынтызар) және қызба (сезімтал) Жандардың қабілетінен биік тұрады. Мен бұл арада құмаршыл (ынтызар) және қызба (сезімтал) Жандарды Ақылмен билеуді айтып отырмын. Олар ақылдың ықпалымен әрекет етеді, ақылдың бұйрығын ғана тыңдайды» (Yahya` b. `Adi, Reformation, 132.4-7, 621), – деуі де сондықтан.
Сөйтіп, Абайдың әлгі «дертті жанның бірі едім» деп:
Күйесің, жүрек, күйесің,
Күйгеніңнен не пайда?
Дүниеде нені сезесің,
Өмір қайда, дос қайда? –
дегендегі дерті осы Жан дерті болды ғой.
Мұны, Кемелдің жүрегіне шемен боп қатқан шер дерті, шермендемен өткен Кемелге бұйырған кермек дәм демеске не лажы?!.
«Толық адам» туралы тарауда осы «кемел адамға» – «инсан әл-камилге» жеткізетін басты талаптың бірі – сұхбат-пікір алысу екенін ескертіп, ол әдіске осы тақырыпты игеру барысында біз де барынша мұхтаж болғанымызды, сол орайда көптеген шығыстанушы, дінтанушы, абайтанушылар ғалымдармен ұзақ-ұзақ уақыттар бойы ой бөліскенімізді ілгеріде қаперге салғамыз. Солардың ішінде абайтану іліміне өзгеше дайындықпен келген арабтанушы ғалым Әділбек Әміреұлының бізге «кемел адам» – «инсан әл-камил» туралы жазып берген мына түсінігін сол сұхбаттардың бір нәтижесі есебінде қауым назарына ұсынамыз. Бұл біздің ғалым пікірін толық қостайтынымызды және ілгерідегі мағлұматтарды толықтыратынына сенімді екенімізді де білдіреді.
Әділбек Әміреұлы: Исламдық танымдағы басты мәселелердің бірі – кемел тұлғаны қалыптастыру проблемасы инсан әл-камил. Исламдық моральдық парадигмада қалыптасқан «макарим аль-ахлақ», яғни, ізгі мінез – Құран мен Сүннет арқылы жүзеге асырылады. Құран мен Сүннадағы «Макариму-л-ахлаққа» жататын ізгі мінездер: қанағат, разылық, жақсылық, мейірбандық, шыншылдық, қауіпсіздік (әл-аманату), шыдамдылық, жуастық (әл-халам, біртоғалық), батылдық, төзімділік, жомарттық, бірқалыптылық (түзулік, тұрақтылық), алаңдаушылық (сергектік), әділдік, ұят, шүкірлік, жәрдемшілік (қамқорлық), тіл мен денені меңгеру (Тіл мен ишараға ие болу), кеңесшілдік (сұхбат), адалдық, ізгілік, кішіпейілділік, абыройлы болу, күш-қуат, ынтымақ, кешірімді болу, қайырымдылық (жақсылық жасау), жамандықтан аулақ болу, ізгі ниет, адамдарға зиян тигізбеу, ата-анаға бағыну, махаббатты тарату, құпияны сақтау, дінді қорғау, дұға жасау, Аллаға жақын болу, өсек-жала мен адамдардың қарғысынан аулақ болу, т.б.
Араб тіліндегі «камал» немесе «камал-ун» сөзі «кемелдік», «тұтастық», «толықтық» дегенді білдіреді. «Камал» түбірінен жасалған сөздер де «толыққанды», «жетілген» деген сияқты мағыналарға ие бола алады.
«Кемел адам» терминін сопылық жалпы мұсылмандық философияда ең алғаш өзінің «Футухаи әл-Макиийа» және «Фусус әл-Хикам» атты еңбектерінде қолданған ғалым Ибн Араби.
Кемелдікке тек білім мен таным арқылы, яғни, Мағрифат арқылы ғана жетуге болды. Сондықтан да, исламдық доктринаны, фәлсафаны, сопылық жолды, әддәпті, ахлақты, сенімді терең білмей, осылардан анық білімің болмай, «Камил инсанды» тану мүмкін емес.
«Уасал» ұғымы көп мағыналы. Оны сопылық, кәләмдік (философиялық) және әдеб немесе ахлақ әдебиеттерінен табуға болады.
Суфизмде «Инсан әл-камил» термині – «кемел адам», философияда – ізгі адам, ал шығыстың философиялық лирикасында – тәрбиелі адам (Мыс: «Жаман» деген немене, «Жақсы» деген немене) деген мағынаны береді.
Сопылық әдебиетте, мысалы Ибн Арабиде: «Сопылықтағы кемел адам – өз нәпсісін жеңген, рухани кемелдікке жеткен, Алла нұрымен нұрланған, (Хақиқатқа), яғни, Жаратушымен Біртұтастыққа жеткен («фәнә» болған») адам». Ибн Арабидің бағалауы бойнша, ондай дәрежеге жеткен адам – Мұхаммед пайғамбар ғана.
Ал, Әзиз Насафидің пайымдауынша, «Инсан камилге» жету үшін ең жоғарғы мынадай төрт қасиетке (сапаға) ие болу керек: олар – ізгі істі, әдепті, жақсы мінезді және Ақиқатты таныған адам, осы төртеуіне ие адам ғана «толық адамның» шартына жауап береді. Мұндай рухани кемелдікке жеткен адам – қорқыныштан, ашкөздіктен, ызақорлықтан, ашуланшақтықтан ада болуы тиісті, сонымен қатар, нәфсісіне ие, яғни, тәубешіл, ұстамды, шыдамды, Аллаға сенімді, барына қанағатшыл болуы тиіс («зубдату-л-хақайық»).
Сопылардың тұжырымында, зұлымдық пен жақсылық – жаратылысқа байланысты. Адамға ерік берілген, сол ерік бойынша адам тәрбиеленіп, жетіледі. Өзі таңдау жасайды. Мистикалық жолдан өткен адамның барлығы «Инсан камил» болады.
Сопыларда, «Камил инсанға» жеткізетін адам – мүршид.
Фәлсафада «Камил инсан» концептісі әл-Фараби, Ибн Рушд, Ибн Баджа, әл-Ғазали еңбектерінде айтылады. Әл-Фарабиде «Инсану-л-фадыила» – ізгі, қайырымды адам («Әраә әһл әл-мадәниа әл фадилиа»);
Ибн Рушд пен Ибн Баджада – дана адам («Тахафут әл-тахафут»);
Ибн Синаның тұжырымында: «Ойлайтын жан, өлмейтін рух» («Саламан уә абсал»).
Фалсафашылар «қайырымды», «ізгі», «дана» адамды моральдық-этикалық «ахлақ, әдәб» негізінде қарастырады. Олардың түсінігіндегі «толық адам» – біліммен (жаратылыс білімдері, иләһи білім) қаруланған адам. Ізгілікке жету үшін әділ, рахым, қуат, ақыл сияқты тағы басқа моральдық түсініктерді («Макариму-л-ахлақ») қолданады (Абайда – ақыл, әділет, рахым). Ізгі, қайырымды адам теориялық, практикалық жағынан жетілген болуы керек.
Ислам ғұламалары (ғалымдары) «Илму-л әдәбқа» – әдеп іліміне сүйенеді. Бұл ілім бойынша: жүректі (қалб) тазартып, жетілдіру керек. Ол үшін әдәпті адам дін білімімен қатар дүнияуи білімді де терең меңгеру керек деп есептейді. Солардың арасындағы ең басты тәрбие – о дүниеге дайындық.
Әбу Ханифа адамдарды дәрежесі бойынша: «толық адам», «кеміс адам», «ешкім емес» деп бөледі. Толық адам – ақылы толық, өзінің – өзіндік дұрыс түсінігі бар адам, ақылдасатын адам. Кеміс адам – ешкіммен ақылдаспайды немесе дұрыс түсінбейді, «Ешкім емес адам» – дұрыс түсінігі жоқ және ешкіммен ақылдаспайтын адам («Фиқһу-л-әкбар», (Фиқһу-л әбсат»)».
Оқымыстының бұл мағлұматын тереңдетіп талдаудың қажеті бар ма, жоқ па, білмеймін. Бірақ, біздің ойымызға ой қосқан, өрісін ұзартқан адамның – Әділбек Әміреұлының бұл түсінігіне өз тарапымыздан алып-қосарымыз жоқ. Тек, әр замандағы ғұламалардың пайымдауларына жіті назар салсақ, олар осы «толық адам» мен «кемел адамның» арасына жік қойып, бөліп қарастыратын сияқты. Олардың нақты деңгейлік дәрежесі ажыртылмағанымен де, Ибн-Арабидің де, әл-Ғазалидің де, Абайдың да, еуропалық ғалымдар Ницшенің де, Чаадаевтің де талдауларындағы «толық адам», «хакім», «кемел адам – камил инсан», «толық жетілген адам», «адамнан жоғары адам», «мінезді кемел тұлға», «толық адам, кеміс адам, ешкім емес» деп бөліп қарастыруында бір саңлау бар.
Бұл өзі, біздің тақырыбымызды мүлдем басқа тарапқа алып кететін, оны талдау үшін басқа бір ғылыми-пайымдауларды ортаға салатын оқшау мәселе. Ол мәселе туралы Абайдың пікірлері, әр тұстағы дүние данышпандарының – ежелгі қытай философтарынан бастап Еуропа тәмсілдерінің, жадидтік бағыттағы Фараби, Ғазали, Софы Аллаяр, Шағабутдин Маржани сияқты шығыс ойшылдарының, Гете, Ницше, Чаадаев қатарлас ой иелерінің пайымдаулары жоғарыда аталып өткен «Күйесің, жүрек … сүйесің)» атты еңбекте салыстырыла талданып, арнайы қарастырылған болатын.
Сондықтан да, біз тақырыптың шегінен шықпай, о бастағы Мағрифат, толық адам, толық адамға қойылатын жүректі таза ұстаудың, не жүректі тазартудың имани шарттары қақындағы Абайдың пайымдауларын еске салумен «кемел адам» туралы сөзімізді қайырамыз да, мұғжизалық құбылыстардан, яғни, арсы-күрсі мен «ант мезгілінен» мағлұмат бере кетуге көшеміз.
ҮШІНШІ ТАРАУ: «АРСЫ МЕНЕН КҮРСІНІ АЙТ»
Бірден қаперге іле кетеміз, егерде Абайға және оның ой желісі мен пайым-пікіріне қатысы жоқ, сонымен қатар, санатқа қоспай кетудің амалын тапппаған тәмсіл болса, ол осы шағын тарау. Өйткені, о дүниенің мұғжизасы, асыл нұрдың арайы арсы-күрсі әлемі, махшар күнгі сұрақ-жауап, ар жазасы, жанның мұғжизалық ғажайыптары, бір сөзбен айтқанда, діни риуаияттардағы ғажап пен азап қақында пікір қозғамақ түгілі, емеуірін де танытпайды. Ол үшін Жаратушы, Жаратылыс, дүниенің сыры, Хақ-Ақиқат – адамның ақыл-ойына сиымды, тіршілігіне қажетті, өмірге мағына, танымға тыныс беретін нақты ой азығы. Хақты «ақыл сынымен ойлап» (Көкбай), салыстырып, пайымдысын алады. Яғни, М.Әуезов айтқандай:
«Абай – имам Ғазалидей сыншы мұсылман, ұя бұзар діндарға ұқсай бастайды. Діні әрі-беріден соң Ғайса дініне де жақындап, өзінше: ақыл-діні бола бастайды. Осы жайлары қара сөздерінде де айқын көрініп тұрады».
Сондықтан да, «тән кетіп, жан қалғаннан» соңғы ұйыған асыл нұр әлемі:
«18 мың бұрыш бар» «жер мен көкті тұтас жапқан», «18 мың ғаламды қамтитын»; Қожахмет Яссауи: « Хазірет тоба самғатып қос қанатты, Ғарыш – Күрсі, Лауқы – кәләм сайрандар»; « Шариғаты – араста (Арышта – деген емес пе, әлде арасат-ғарасат майданы -Т.Ж.), Тариқаты – пиуаста, Хақиқаты – шайаста (?-Т.Ж.)»; Бұқар жырау: «Арсы менен Күрсіні айт, Құдіретімен жаратқан, Он сегіз мың ғаламды айт – дегендегі арсы-гүрсі әлемі қаперден саналы түрде қалыс қалды.
Бірақ та, Абай өзінің барлық сөзінің байлауын Хақ пен Ақиқатқа әкеп тірейтіндіктен де, атаусыз қалдырудың қисынын таппадық. Дегенмен де, Ар, Әділет, Ғылым туралы тәмсілдерін оқыған адамның ойында үнемі елес беріп тұрады. Тіпті, өзінің «Отыз бесінші сөзінде» махшар күнін дәйек ретінде ұсынып:
«Махшарға (о дүниеде адам баласының сауап-күнәсі амалға-таразыға тартылатын алаң) барғанда құдай тағала қажы, молда, сопы, жомарт, шейіт ‒ соларды қатар қойып, сұрар дейді. Дүниеде ізет үшін, сыйлы, құрметті болмақ үшін қажы болғанды, молда болғанды, сопы болғанды, жомарт болғанды, шейіт (шаһид) болғандарды бір бөлек қояр дейді. Ахиретке бола, бір ғана құдай тағаланың разылығын таппақ үшін болғандарды бір бөлек қояр дейді.
Дүние үшін болғандарға айтар дейді: «Сендер дүниеде қажеке, молдеке, сопеке, мырзеке, батыреке аталмақ үшін өнер қылып едіңдер, ол дүниең мұнда жоқ. Сендердің ол қызықты дүниең харап болған, сонымен қылған өнерлерің де бітті. Енді мұнда құрмет алмақ түгіл, сұрау беріңдер! Мал бердім, өмір бердім, не үшін сол малдарыңды, өмірлеріңді, бетіңе ахиретті ұстап, дін ниетің дүниеде тұрып, жұртты алдамақ үшін сарып қылдыңдар?» деп.
Ана шын ниетіменен орнын тауып, бір Алланың разылығы үшін өнер қылғандарға айтар дейді: «Сендер бір ғана менің разылығымды іздеп малдарыңды, өмірлеріңді сарып қылып едіңдер, мен разы болдым. Сіздерге лайықты құрметті орным бар, дайын, кіріңдер! һәм ол разылықтарыңнан басқа осы махшар ішінде, сендердің осы қылғаныңа өзі қылмаса да, іші еріп, ынтық болған достарың табылса, шапағат қылыңдар!» – деп айтар дейді – деген мысал келтіреді.
Мазмұнынан аңғарылып тұрғандай, бұл тәмсіл – ғылыми дәлел үшін емес, өзінің ойын жеткізу мақсатында қолданылған риуаияттық мысал. Дегенмен де, «Отыз сегізінші сөзінде» Хақ пен Хақиқат туралы пікірін дамыта келіп:
«Жансыз жаратқандарынан пайда алатұғын жан иесі хайуандарды жаратып, жанды хайуандардан пайда алатұғын ақылды инсанды (адамды) жаратыпты. Хайуандарды асырайтұғын жансыздарды еті ауырмайтұғын қылып, жан иесі хайуандарды ақыл иесі адам баласы асырайтұғын қылып, һәм олардан махшарда сұрау бермейтұғын қылып. Енді бұлардың һәммасынан пайда аларлық ақыл иесі қылып жаратқан адам баласынан махшарда сұрау беретұғын қылып жаратқандығында һәм әділет һәм махаббат бар, – деген пікір білдіреді.
Бұл арадағы мәселе – әділет, мейірім-қайырым қақында болса керек.
Қиямет қайым күнгі махшар алаңындағы сын мен тез – салыстырмалы түрде бейнеленген Ар соты. Адам өзінің ар-ұятымен, иманымен бетпе-бет келеді. Міне, сондықтан да, асыл нұрдың ұйытқысы, ал қазіргі зәррелік-кванттық ғылымның дәлелі бойынша, «жан нұрының-нейрондардың жиынтығы» – осы Арсы-Күрсі әлемі болмақ. Сингуляция заңымен мәңгілік тұйық қозғалыста болатын «жан сәулесі-нейрондардың» еш өлмейтіні және үнемі жандығып, жанып-сөніп тұратыны – Ақиқат. Мүмкін, осы мұғжизалы-мұнарлы, қызылды-жасылды шұғылалы ғалам, Арсы-Күрсі әлемі болуы әбден ықтимал. Біз ол қасиетті әлемді бұдан әрі қаузамаймыз, Абай шектеген шектен аспай, тоқталамыз. Бірақ та, өлімнің шын екені, жанның мәңгілік екені әмбеге аян. Дегенмен де, шығардағы жаның үшін бір қиналатының анық. Сол қиналудың шын екендігіне Абай:
«Жұрттың бәрі біледі өлетұғынын және өлім үнемі қартайтып келмейтұғынын, бір алғанды қайта жібермейтұғынын. Қазақ осыған да, амал жоқ, нанады, анық өз ойына, ақылына тексертіп нанбайды. Және һәмманы жаратқан Құдай бар, ахиретте сұрау алады, жамандыққа жазғырады, жақсылыққа жарылғайды, жазғыруы да, жарылғауы да пенде ісіне ұқсамайды, бегірек есепсіз қинауы да бар, бегірек есепсіз жетістіруі де бар деп – бәріне сенеді. Жоқ, онысына мен сенбеймін», – деп күмәнмен қарайды.
Сонда, «жанның мәңгілігіне», «бір Ақиқаттың» – шындықтың барлығына сендірген Абай, осы сөзі арқылы өзіне-өзі қарама-қайшы келіп отырған жоқ па? Әлгі, «адамның жүрегінен аяулы жері жоқ» дейтіні қайда? Сөйтсек, Абайдың астарлап отырғаны: екі дүниені қатар алдап, екеуінің де қызығын көруге ұмтылған:
«Егерде бірі – ахиретке, бірі – осы дүниеде керекті екі нәрсе кез болса, ахиретке керектіні алмай, дүниеге керектіні алған», яғни, нәфсіге жеңгізген пиғыл иелері екен. «Көңіліндегі дүние қайғысын, дүние қуанышын – ахирет қайғысынан, ахирет қуанышынан артық санайтын» адамды – таза адам емес, яғни, «мұсылман емес» деп есептейді. Тіпті: «Екі ауыз сөздің басын қосарлық не ақылы жоқ, не ғылымы жоқ бола тұра, өзімдікін жөн қыламын деп, құр: «Ой, тәңір-ай!» – деп таласа бергеннің несі сөз? Оның несі адам?», – деп жазғырумен тынады.
Яғни, Хақтың алдында «жүрек айнасын» таза ұстауды адамдық қасиет ретінде бағалайды. Демек, өлімге дайындықты – мәңгілік өмірге дайындық – деп есептейді.
Фани мен бақилықтың алмағайып арасындағы жантәсілім шақты Абай осынау бір алмағайып шақты «ант мезгілі» деп атайды.
Сол ант мезгілінде пәруардигер пендеге Алла дидарын көрсетпек-міс. Ант мезгілінде жаратқан иемнен тауфиқ сұрап, арманыңды айтып қалу – уәжіп – делінеді. О дүниеге аттанар мезетті орыстар «Памяти смертной» деп атайды.
ТӨРТІНШІ ТАРАУ: «ДӘРІЛҚАРАП» ДӘУІРДІҢ «АНТ МЕЗГІЛІ »
Тірі пенде атаулы үшін ең қасымды сәт – «ант мезгілі», яғни, өлім алдындағы үрей. Әр-Рази «ақиретті жоққа шығаратындардың» өзін:
«… Өлімнен кейін адам ешқандай азапқа (азан) ұшырамайды, өйткені, азап – бұл сезім, ал сезім – тірі адамдарға ғана тән қасиет» (SM, 93), – деп жұбатып, «философиялық өмір» (Рас и`л) сүруге шақырады.
Абайдың да осы ант мезгілі мен маһшар күні алдындағы пенденің шалықтауын, яғни, өлім халін:
Жұрт айтқан сол ант мезгіл келсе керек,
Мен де – пенде, амалсыз көнсем керек.
Қызығы зор қайран дос, қайран тату,
Сендер өлдің, мен-дағы өлсем керек!, –
деп суық ақылмен қарсы алады.
Әрине, пәниге келген пенде үшін жантәсілім берер сәттегі жанталастан, исламияттағы ұғым бойынша, «ант мезгілінен» өткен зауал шақ жоқ. Қаншалықты діндар болсаң да, тәнің мен жаныңның бір түршігетін, санаңның үрейге толатын, жаның тәніңе қонақ таппайтын қияметтік қиналыс бойыңды буады. Білінбей өткен өмір мен белгісіз келешектің тылсым күйін кешкен мезеттегі жалғыз жұбаныш – Алла. Алланың құдіретіне көніп, о дүниенің шындығына сеніп, өзіңнің бұ фаниден бақиға аттанардағы жалғыз жұбанышың – діни сенімің. Адам сол жұбанышпен өз бойындағы ең қымбатын – жанын Аллаға сеніп тапсырады. Ғұмыр бойғы мінәжатін місе тұтып, екінші өмірдің барлығына иланады. Иланып, калимасын қайырмаса, ол мұсылман емес.
Ал, «дәрілқарап» (Дәр-ул Харб)1 дәуірінде дүниеден қайтқан пенделер, Яғни, Алланың мұрыныңа дем арқылы салып берген аманатын өзіне қайыратын сәтте, кім өзін қалай сезінді? Өзі о дүниенің барлығына сеніп, сол иманы үшін тіршілігінде күресіп, өлерінде калимасын қайырып, Алладан «ақ өлім тілеп», Алланың дидарын көріп, қол беруге ұмтылып құлшылық еткен, Ақиқат мәселесін жетік білетін ғұламалар алланың дидарымен – Ақиқатпен қалай тілдесті?
Бұл – Мәңгілік жауап алынбайтын кепиетті сұрақ. Біз де оған жауап іздеп, күфірлік жасай алмаймыз. Бірақ, біз тәфсірлеуге ұмтылған тақырыптың шешуші шегі болғандықтан да, қалыс та қалдыра алмаймыз. Өйткені, басын өлімге тігіп, жанын пида еткен «Дәрілқарап» (Дәр-ул Харб) дәуірінде өмір сүргендердің түпкі мақсаты сол «Алланың ақ өлімі» мен Алланың дидарын көру емес пе?!. Біз «ажал шіркіннің» себебіне емес, қас-қағым сәттегі өзіне-өзі:
«Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық – әурешілікті көре-көре келдік. Енді жер ортасы жасқа келдік: қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің баянсызын, байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік. Ал, енді қалған өмірімізді қайтып, не қылып өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын», – деген ой иірімі тұсындағы адамдық сезім-түйсігін ғана тұспал етеміз.
Абайдың ішкі ілқамы – аса сабырлы, берік ілхам. «Қайғы келсе қарсы тұр, оңғаққа ерме», – деп өзі айтқандай, иманға толық иланған. «Мұндай иман сақтауға – қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек» екенін білген. Өйткені:
«…ақыл иесі қылып жаратқан адам баласынан махшарда сұрау алатұғын қылып жаратқандығында һәм ғадалат, һәм махаббат бар».
Сондықтан өлімді де:
Жұрт айтқан сол ант мезгіл келсе керек,
Мен де – пенде, амалсыз көнсем керек.
Қызығы зор қайран дос, қайран тату,
Сендер өлдің, мен-дағы өлсем керек! –
деп суық ақылмен қарсы алады.
Абай ғұмырының соңында жалғыздықпен өмір сүрді. Сол жалғыздықтан құсалы болды. Бауырдың, баланың өлімін көрді. Дініне қауіп төнгеніне анық көзі жетті. Оның өзі болмаса да, келер ұрпаққа имансыз өлім бұйырылуы мүмкін екені – оны үмітсіздікке жетеледі. Мұның тауқыметін оның өзі:
«Дүниеде жалғыз қалған адам – адамның өлгені. Қапашылдықтың бәрі соның басында!», – деп айтып кетті.
Тәні де, Жаны да мынау жалғаннан жалыққан.
Бетін теріс қаратып алып, тірі адамға тіл қатпай үш күн жатып, таң алдында: «Ух, келген екен ғой!» – деп ажалдың келгеніне қуанғандай боп күрсініп, тіршіліктен уланған ішкі жалыны сыртқа бір-ақ шығыпты.
Ақылдан уланған сана солай тыным тапты. Ақылдың азабы – қарғыспен тең! Ақыры, «Өлген орны – қара жер – сыз болды». Жеке зират бұйырмады. Қабірі үш рет қазылды. «Есірке, тыныш ұйықтат, бақ сөзіме», – десе, дегендей болды!..».
Оны осыншама құсалы, ызалы еткен, әрине, «Дәрілқарап» (Дәр-ул Харб) заманы. Сондықтан да, М.Әуезов Абайдың иман-мұраты болған ант мезгілінде оның тілін кәлимаға келтіруге еш шара таба алмады. Өмір өксігін Кең Көк Аспанға арнады. «Абай жолындағы» Абайдың өлімі суреттелетін тұстағы:
«Не жазып ем, не сұмдық, не зұлымдық етіп ем?!. Біттім, міне, тек көк аспан куәм едің, сенен ғана сұраймын. Сорымның да куәсі, көгерген, гүл атқан шағымның да куәсі сен едің – кең көк аспан!.. Сен ғана бір айтшы… Мен өлейін, бірақ сол сан жылдарда сенің желдерің қуып әкеткен гүлдерім, дәндерімнен ұрпақ, нәсіл қалар ма?! Шанда біреу, санда бір сайда болса да, жас жапырағын көкке созып, гүл жемісін жер жүзіне берер ме?! Әлде бір-бір өлкеде, тағы да бір замандарда сол гүлдердің бір тобынан саялы тоғай, мәуелі бақ өсер ме!.. Бұтақтарында өнген-өскенді мадақтап құмыр бұлбұл сайрар ма! Саясында жас өмір, жаңа дәурен мекендер ме!, – деп, өзімен-өзі шын ұлы бір шабыт, ақын шабытымен шарықтап бір барды да, содан соң үні өшті», – деген арманды толғауы жатыр еді.
Емеуірінді түсінген адам үшін бұл Абайдың Аспанға емес, жан аманатын тапсырар кездегі Аллаға арнаған кәлимасы болатын.
Абайдың рух жыршысы Мұхтар Әуезов те осы «Дәрілқарап» (Дәр-ул Харб) дәуірінің дағуасында жанкештілікпен өмір сүрді. «Қысқа ғұмырдың санаулы күндерінің соңғы сәттерін ол өмірге деген ғашықтықпен, өзі айтқандай, «қомағай ғашықтықпен» сергек өткізді. Ол өзінің ант мезгіліндегі көңіл ауанын:
«Бірақ бәрінен де ұдайы сау, сергек кеудемен, әсіресе, өмірді таза, мол сүюмен өтіп келемін. Солай топшыласам: күйгенімнен – сүйгенім көп, түңілгенімнен де – сенгендігім көп, жиренгеннен көрі құмартқаным көп, бүгінгі өмірді шабыттана сүюім, шексіз қызыға сүюім анық мол», – деген өзекті жарған ыстық сезіммен жеткізді.
Алайда, ол өмірден: «Уа» кең көк аспан!», – деп рухын аспанға аманаттай алмады. 1961 жылы 27 маусым күні Кремльдің ауруханасының столында жатып, операцияның ортасында оянып кетіп, дәрігерлерге: «Что вы сомною делаете!..», – деген назалы үн қатып, екінші жолғы артық мөлшердегі наркоздан кейін «айналасы айықпаған сұр тұман, суық заман ішінде ұлы жан дүниеден көшті». Өмірден Мұхтар да өтті. Бұл, ұлы актер Шәкен Аймановтың отаға қатысқан медбикеден ұтылап білген мағлұматы.
Демек, оған: «Что вы сомною делаете?..», – деген сөзді айттырған да «Дәрілқарап» (Дәр-ул Харб) дәуірінің суық, ызалы сызы еді. Егерде, алғашқы кезектегі наркозды мөлшерімен бергенде, отаның ортасында оянып та кетпес еді.
Сол Мұхтар Әуезовтің денесін Мәскеуден алып келген қаралы комиссияның төрағасы Ғабит Мүсіреповтің өмірден өтер шағында Ә.Әбішев, Қ.Найманбаев, М.Шахановтың көзінше Мұхтар Мағауинге:
«Кешегі өткен Ғабиден досқа: «Енді екі жыл жүрсек жетпей ме?» – дегенім бар еді. Сол мөлшерім – мөлшер болды. Қойны суық қасиетті қара жер құшағына, міне, мен де кеткелі жатырмын.
Үмітпен, күреспен, сеніммен өткізген ұзақ ғұмырымды қорыта қарасам: қуанышым да, ренішім де мол екен. Жаңа қазақ мемлекетінің биік туы менің көз алдымда көтерілді. Бүгінде күллі әлем назары ауған іргелі елге айналдық. Бірақ, әдебиет пен өнер ұлы болмаған жағдайда, ұлт ұлы боп есептелмейтінін ұмытпайықшы. Жан сүйсінтер бірлік жоқ жерде – саналы тірлік те жоқ. Кейде мыстың алтынға, қыранның қарғаға телініп жататыны осының кесірі. Үлкен өнердің – үлкен,таза мінезі болуға керек. Өзім іргетасын қаласқан қазақтың ата әдебиетінің атынан, өздерің қадір тұтқан алыптар тобының атынан өтінемін: мені соңғы сапарға шығарып саларда осы ақтық тілегімді еске алыңдаршы.
Қалам ұстауға халім болмағандықтан, хатты Әлжаппар мен Мұхтарға айтып жаздырдым.
Ал, қасиетті елім, жерім, қиыспас дос-жаран, ағайын-туыс, сәулелі жас ұрпақ, хош, хош болыңдар! Тілім аманат.
Ғабит Мүсірепов», –
деген аманат-өсиетін жаздырған да сол «Дәрілқарап» (Дәр-ул Харб) дәуір.
Егерде, «Дәрілқарап» (Дәр-ул Харб) дәуірі қазақ тіліне құрып кету қаупін төндірмегенде, онда Ғабең – Ғабит Мүсрепов ант мезгілінде ана тілі үшін мұндай алаңдамас еді.
Тосын, бірақ ұлы тұлғалардың «ант мезгіліндегі» өмірлік шындық туралы тәфсірді, сол «Дәрілқарап» (Дәр-ул Харб) дәуірдің барлық көрешегін көрген адамның ант мезгілінде айтқан сөзі жазылған «Күнделігімдегі» мына жолдармен аяқтаймын.
Мұнда, шын мағынасындағы қарапайым мұһминнің ағынан жарылған шындығы бар. Мүмкін, Ақиқаттың есігі ашылған шығар. Бұдан артық егіле жалбарынып, шындығын айтып, тауфиқ сұрау, қарапайым пенде атаулыға ауырлау соғар. Абай айтқан, нағыз «ант мезгіліндегі» арылу, жанның тазаруы осы болар, сірә!
«Алшынбай абыз болмысы, ойлау жүйесі, пайымы бөлек дегдар дана адам еді. Кеудесі даналық мәйегіне ұйыған осынау озан қария сонау ықылым замандағы пайғамбарлар мен сақабалардан тартып, ойын Абайдың сөздерімен астарлап, емеуіріндете:
«– Атаңды – анаң азғырып, Әкелді сені кейіске» – деп Абайдың айтып отырған «кейісі мына дүние емес пе. Пайғамбар да, патша да, бай да, бағлан да, жарлы да, жақыбай да өткен бұл дүниеден. Әлі де өтпек. Біз де өтеміз. Кімге опа берген дейсің бұл жалған. Тек жаратқан ием тауфиқ берсін де. Тауфиқсыз өмір – тамұқпен тең. Қанағат берсін де. Қанағатсыз өмір – қапаспен тең. Абай жазған емес пе: дүниенің бар асылы баса алмаған таразы басын бір уыс топырақ басады – деп. Аллаға ант мезгілінен басқа кезде шағынуға, назалануға болмайды. Арыздасу – Алланың дидарын көргенде ғана уәжіп. Жасасындатып жазып жатырсыңдар ғой. Жасаңдар. Бірақ құдайсыз құрған қоғамдарыңның түбі қайырлы болар ма екен осы. Мен төрт патшаны бастан өткердім. Сендердің құдайсыз патшаларыңның жарылқағаны жадымда қалмапты. Осыларың жалған өкімет емес пе өзі. Оқығандарың көп, тоқығандарың аз тобыр емессіңдер ме осы. Алла бақ берсін де. Алладан қайыр күтіңдер. Сонда мұраттарыңа жетесіңдер», – деп толғай жөнелгенде қайрылып берер жауап таба алмай қысылып қалушы едік.
…Асылық демеңіз, ант мезгіліндегі өсиеттің қандай болатынын сіз естіп те, оқып та көрмеген шығарсыз. Сол үшін де «Күнделігімнен» үзінді келтірейін:
«Сенбі 01.02.1992 жыл. Алшынбай атаның соңғы өсиеті: «Есіктен кіре берген кезімде: – Ой, Алла! – деген күңіренген Алшынбай атаның дауысы естілді. Төргі үйдегі төсекте дауысын созып қойып, күңіреніп, Аллаға жалбарынып жатыр екен. Алла мен өзі ғана оңаша сөйлесіп, шын тілегін тілеп, үнін арыздана созады. Жанына барып отырдым. Мені танымады. Біразға дейін тыңдап отырдым:
– Ой, Алла! Ой, Алла! Ой, Алл-лаа! Мен сенің есебіңдемін! Ой, Алла, мен сенің есебіңдемін! Мен сенің есебіңдемін! Естисің-ңң-бе?!.. Есебіңдемін… (Сәл үнсіз қалып барып одан әрі жалғастырды) – Енді бұл дүниеден қайыр кетті. Бай болдым, кедей болдым. Жаманды көрдім, жақсыны көрдім. Енді, міне, сексенге келдім, Алла! Бұл дүниеде адам мәңгі жасамақ емес. Ондай құдірет жазылмаған. Құлақ естімейді. Көз көрмейді. Аяқ жүрмейді. Саған барғаннан басқа амал жоқ. Сенің құшағыңды аңсап жатырмын, Алла! Одан асқан рақым жоқ. Қинама мені… Енді қара жерді қазып, қуысына қоймақ… Әй, қиын… қиын… қиын!
(Мен өзінің қараңғы қапасқа түсетіне булығып жатыр ғой деп іштей өлудің, өлімді күтудің қиындығына, қарттың жанталасына денем түршікті. Бірақ осынау тақуа, тәубешіл, ішкі діні берік адал адамның қиналғаны шыбын жаны емес, мүлдем басқа екен).
– Ой, Алла! Ой, Алла! Ой, Алла! Мен сенің есебіңдемін! Енді маған тіршілікте қалмақ жоқ. Жаманды, жақсыны, байлықты, кедейлікті көрдім. Сегізінші атам – Жарылқап еді. Жарылқап едің, Алла! Бай – басыр, кедей – тасыр, мықты – алашоқпар болды. Ел босты… Бала бесіктен ажырады. Ағайын бетімен кетті. Қиын… қи-ын! Қи-ыыын! Бір үй бір қазанға қарады… Қиын!
(Сонда ғана Алшынбай ақсақалдың уайымын түсіндім. Екі ұлының бірі – Хасен опат болды. Тұрдыбек жалғыз, оның ұлдарының ешқайсысы үйленіп, отау құрмаған. Екі баласы дертті еді. Сол көкейін қыздырып, жүрегін шымшып жатыр екен ғой. Қиын! Бір қазанға қарап қалды-ау! – дегені сол екен! Үнсіз отыра бердім).
– Ой, Алла! Ой, Алла! Ой, Ал-ла! Қараңғылықтан өкіметке қолым бір жетпей кетті! Сөзімді естімеді, Алла! Ақшадан құн кетті, адамнан қадір кетті. Енді қайтем, Алла! Қайтемін, Алла! Қайтемін… Артымның берекесін кім тілейді, Алла! Жұрт – жұртта, ел – елде қала ма, Алла! Менің жаным бойымда, тілегімді бер, Алла!
(Бұл алмағайып тоқсаныншы жылдардың басы болатын. Ел-жұрт қиналса – қиналғандай тұседі. Осы кезде түпкі үйден Тұрдыбек шықты. Амандастық. Алшынбай ақсақалдың құлағына айқайлап: «Тұрсын келді!», – деді. Қария үш қайтарып сұрады. Зады жалбарыну күйінен арыла алмай, бұл дүниеде екені есіне баяулап барып түссе керек. Көзінің төмеңгі еті суланып, қызарып кетіпті. Біраз сұлық жатып, өзіне-өзі сөйледі):
– Мен бұл дүниедемін. Жас сексенге келді… Жаманды, жақсыны, байлықты, кедейлікті көрдім. Атам Жарылқаптан бері жаман емес ек… Міне, бір қазанға қаратты. Артымнан береке ниетімді тіле! Бір-біріңе бас, көз болыңдар. Балаңа, Әминаға, Тұрсынға (Айымхан ғой айтпағы) арыздасқан дұға сәлемін айт. Анау – алай болды, мынау – былай болды (Өзінің ұрпағын меңзеп отыр-ау!), қайтейін, Алла. Олай-пұлай боп кетсем ниет тілеуімнің ішінде бол. Артым жүдеп қалмасын. Бір қазанға қарап қалды… Мені көрмей қалған, сұраған ағайынға сәлем айт. Жұртым – жұрт, елім – ел болсын… Сен мені соңғы рет тірі көріп отырсың ба, оны Алла біледі, қоштасқаным осы. Балаңа, Алла, менің, жасымды берсін… Жүдетпей жөнелт мені! Қош! Жұртымды – жұрт, елімді – ел етіңдер…
(Қолы жып-жылы екен. Маңдайынан сүйдім. Салқын екен. Ұзақ үнсіз жатты да, тағы да жалбарына бастады. Жоқ бұл жалбарыну емес, Алламен амандасу. Тіршілік туралы есебін беріп жатыр. Шығып бара жатып Алшынбай абыздың соза: «Ал-ла-а!» – деген үнін естіп қалдым, есік жабылған кезде дауыс та қиылып түсті. Маған әлгі есік о дүние мен бұ дүниені бөліп тұрған Алланың ақыретінің есігі сияқты көрінді. Мен де аспанға қарап булығып тұрып: – О, Алла! Мен сенің есебіңдемін – дедім іштей жалбарынып).
Уа, десеңші, осы бір ант мезгіліндегі арманды сөздерде Алшынбайдың ғана емес, оның ұлы Тұрдыбектің де өзекті өксігі жатыр еді. Ол өксіктің не екенін қазбалап жатпайын, баланың азасы мен уайымынан ащы не бар дейсің дүниеде. Тұрдыбек соның барлығына әкесіне тартқан тауфиқпен төзіп, жұртының – жұрт, елінің – ел боп қалғанын тілеумен өтті».
Міне, бүкіл кешулі өмірі сол «Дәрілқарап» (Дәр-ул Харб) дәуіріне тап келген, ақ пен қызылдың қанды қырғынын бала кезінде басынан кешкен, тәргіге түскен, аштыққа ұшыраған, дін қуғынын көрген, сол ғазаптың барлығын айтуға: «Өкіметке қолым бір жетпей кетті! Сөзімді естімеді, Алла! Ақшадан құн кетті, адамнан қадір кетті. Енді қайтем, Алла! Қайтемін, Алла! Қайтемін… Артымның берекесін кім тілейді, Алла! Жұрт – жұртта, ел – елде қала ма, Алла! Менің жаным бойымда, тілегімді бер, Алла!», – деп жалбарынған қарапайым ғана қазақтың – Алшынбай қарияның «ант мезгіліндегі» бақұлдасуы бұл.
Біз осыншама қазырмырлана қазбалаған «Дәрілқарап» (Дәр-ул Харб) заманы артта қалды. «Дәр-уль Ислам» дәуірінің де өзіне тиесілі қам-харакеті бар. Тек, Алшынбай қария айтқандай: «Жұртта – жұрт, елде – ел қалсын!» – деп тілейік».
Ал, Жан қайда, Жәннәт қайда? Абыз Алшынбай қарияның жалбарынуын Алла қабыл етті ме? Білмеймін. Бірақ, «Жан» және оның сифаттары туралы оқып, тоқығаным және айтарым мынау…
«Сіздер Ақыл мен Жан және басқа да ілкі қайнардан бастау алатын саналы заттардың өлмейтінін және Әуелгі Себептен дәнекерсіз жаралғандықтан жоғалып кетпейтінін ұғынуға тиіссіздер, ал табиғат пен сезімдік қабылдау, сондай-ақ басқа да табиғи заттар өледі және шіріп құриды, өйткені олар Себептен туған себептің, яғни, жан арқылы туған ақылдың ықпалдары… Біз табиғи заттардың бір-бірімен байланысқанын ұғуға тиіспіз. Олардың бірі өмірден өткен кезде аспан денелеріне жетпей тұрып, өз көршілеріне, сосын Жанға, сосын Ақылға келеді. Арлық заттар Ақылға шоғырланған, ал ақыл Әуелгі Себепке тіркелген және соған оралады» » (ps.-Theoloqy. Ar., X, ред. Badawi, 138.16-139; ауд. Lewis, 1959, 297).
Сөйтіп, барлық Себептің бір иесі Жаратушының өзі және барлық затиялық және субутиялық болмыстар, соның ішінде Жан да Хақтың алдына қайтпақ, яғни, Әбу-Әли ибн Сина тауып айтқандай, «міндетін» орындаған соң «төркініне қайтады».
Абайдың Жаны да өзі сондай мағмұрлықпенен баяндаған түп төркініне қайтты.
Көп адам дүниеге бой алдырған,
Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.
«Өлді!» – деуге сыйа ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?
Ендігі жауап Сізден.
Жалғасы келесі санда