Тауға ғашық қала

Ақ тұманға оранып, Алатау көзден ғайып болды. Тап сол сәтте тау бөктеріндегі қала да қабағын түйіп, қалың ойға батты.
Көше-көшедегі көліктердің жүрісі тежеліп, қоңызға айналып кет­кендей… Иін тірескен кептелістердегі қыбыр-жыбыр қозғалыста мән де, мағына да жоқ.
Сулы-сілең тротуарлардағы қолшатыр көтерген жұрт сары ала жапырақтары әлдеқашан саудырап төгіліп, арса-арса бұтақтары сидиып-сидиып қалған аянышты ағаштармен баяғыдан тағдырлас, мұңдас, сырлас секілді.
Бұл қала ешқашан да күн көзін көрмеген, ал тұрғындары ешқашан көңілі жадырап күлмеген бе дерсің… Себебі, қолшатыр астындағы жүргіншілердің жүзі сұсты, қабағы қату.
Кенет күн батыс жақтан салқын самал соқты. Көк жүзін тұтас торлап алған қорғасын түсті бұлттар баяу қозғалып, шығысқа қарай жылжыды.
Аздан соң күннің көзі ашылып, жер бетіне жып-жылы шуақ шашты. Алатауды бүркеген ақ тұман сейілді. Тау шыңдары моншадан жаңа ғана шыққандай тазарып, шымқай көк түске малынып, мөлдіреп қалды.
Сол сәтте қала да нұрланып, жүзіне күлкі үйіріліп, ерекше бір қуанышқа бөленді.
Бұрын қалай байқамағанбыз, Тәңір-ау, біздің қала тауға ғашық екен ғой!

* * *
1998 жылы Шымқалаға келген бір ірі шенеунік:
– Сіздер сырттан келген қонақтарға құрақ ұшып, жік-жаппар болуды қоймайды екенсіздер! – деп қабақ шытып еді.
Кім білсін, ол кісінікі де жөн шығар. Бірақ дәл сол күнгі сөзі орынсыздау көрінгені рас. Себебі Шымқалаға әлем әдебиетінің классигі Шыңғыс Айтматов қонақ болып келіп жатқан…
Содан бері талай жыл өтті арада. Ұлы жазушы да, әлгі шенеунік те мәңгілік сапарға аттанды.
«Әрбір жаңа ұрпаққа жазушының шығармалары жыл сайын қонақ болып келеді, – деп ойлады Ол. – Ал сіз, шенеунік мырза, бұл қалаға енді келе алмайсыз…»
Тіршілік театры

Кешкілік көше-көшедегі кептелістер сейіліп, күні бойғы у-шу саябырсып, таң атқанша созылатын түнгі думандар өз кезегін күтіп тұрған шақта мынау қаланың аз да болса еркін тыныстап, ақырын ғана ыңылдап ән салатын тамаша бір сәті туатын-ды.
Биік-биік үйлердің терезелерінен жымыңдап, бірінен соң бірі «көзін ашып» жатқан көңілді шамдар күлімсіреп, қызылды-жасылды перделердің тасасынан сыртқа қуана-қуана сығалайды. Аппақ қарға оранған ақпанның ақшұнақ аязынан беттері қызарып, бойлары тоңазып келіп, жып-жылы ұядай пәтерлерінің табалдырығынан аттай бере ищай десіп, сырт киімдерін шешіп жатып өздерінің бүгінгі тіршіліктеріне іштей есеп бергендей жеңіл тыныстап, иә болмаса, терең күрсініп жататын жұрттың қылығы мұндайда біртүрлі қызық та күлкілі көрінеді.
Қызық дейтініміз – ертең де осынау тынымсыз тіршіліктің бүгінгідей жалғаса беретіні, ал енді, күлкі шақыратыны – міне, осындай бір-біріне ұқсас күндердің оларды жүйрік пойыздай зымырап әлдеқайда алып бара жататындығы…
Әйткенмен, осы бір тынымсыз, тойымсыз тіршіліктің де аз-кем аялдап, тыныс алатын сәті болады.
Айталық, ертең өзіңізді жалықтырған күнбе-күнгі жаттанды маршрутың­ыздан жаңылып, сүйікті жарыңызбен немесе сырлас досыңызбен бірге театрға барыңызшы.
Құдай ақы, сіз де демаласыз, сізді мазалаған тіршілік те демалады.
Шын айтам. Маған сенбесеңіз, әдейілеп барыңыз, көріңіз.
Иә болмаса, Концерт залына кіріп, ән тыңдаңыз. Көңіліңіз сергіп, қанаттанып, көк аспанға самғап қайтқандай боласыз.
Әй, бірақ… Дейсіз ғой. Білем. Концерттен шыққан соң да сол баяғы күйбің-күйбің тіршілік есік алдында күтіп тұрады.
Келісем. Иә, иә, толық келісемін. Ендеше, сол тынымсыз тіршіліктің өзін де Театр деп қабылдайық. Сонда бәлкім, ол да қызық болып көрінер.
Тек әйтеуір, алдыңызға биік-биік мақсат қойып, асқар таудай асыл армандарға жетуге ұмтылыңыз.
Себебі, Ұлы өнердің ең ардақты міндеті де сол емес пе.

Қасиетті қара жер

Кейде бір сәтті күнге кез боласың. Ондайда бәрі өздігінен орындалып, оп-оңай орайласып жатқандай көрінеді.
Бүгін міне, астаналық досым «Нұрлы жол» вокзалынан құшақ жая қарсы алды. Қонақ үйге орналасып, таңғы шайды ішуге отырғанымызда баспадағы редакторым телефон шалып, жаңа кітабымның сүйінші данасы келгенін айтып жатты.
Содан соң оны көріп, қуанып тұрғанымда бас есепші тиісті қағаздарға қол қойып, қаламақымды ала кетуімді өтінді.
Қызық. Баспадан шыға бере әріптестерім хабарласып, Астанадағы «Алматы» кафесіне шақырды.
Ал әйтпесе…
Тек әлгі кафеге таксилетіп жетіп, әріптестеріме бір-бірден қолтаңба жазып бермек болған кітаптарымды қолтығыма қысып шыға бергенімде… жазатайым жерге түсіріп алғаным.
Бір таңғаларлығы, біреу қолымды әдейі қағып жібергендей жап-жаңа кітаптар жан-жаққа шашылып кетті.
Жер лайсаң еді. Әп-сәтте адам қарағысыз болған түрін көріп ызаланғаным сондай, неше жылдан бері көз майымды тауысып жазған еңбегімді шіреніп тұрып теуіп жібергім келді.
Тап сол сәтте:
– Өй!.. – деді менің аяғымның көтеріле бергенін байқап қалған досым шыж-быж болып. – Жындысың ба, немене?! Бұл – жақсы ырым ғой! Баяғыда біздің бабаларымыз дүниеге жаңа келген сәбидің өзін жерге бір аунатып алады екен. Ал сен болсаң… Қара жерден қасиетті не бар дейсің, досым-ау!
Сонда барып есімді жидым. Бір күндік сәттіліктің өзі пенде шіркінді тәубесінен жаңылдырып жібергенін ұқтым.
Расында да, қара жерден қасиетті не бар?!.
Ғарышқа ұшқан жандардың өзі де осында қайтып оралуға асығады емес пе.

Сіз қалай ойлайсыз?..

Алып қаланың аспанын дірілдетіп от атып жатыр, шоқ шашып жатыр адамдар.
Мереке күнгі фейерверк!..
Онсыз да өңі қашып, боп-боз болған түннің үрейін ұшырып, мына қаладан мүлде қуып тастағысы келетін сияқты. От шашудың айналасындағы сайқымазақ топ у-шу, мәз-мейрам, дауыстары көкке жеткенше шыңғырып, тамақтары жыртылғанша айғайлайды.
Бұл не сонда?
Аспанға қарап от атуды айтам…
Жақсы ма, жаман ба?
Дұрыс па, бұрыс па?
Әлде бұл олардың Жаратушы иемізге көрсетіп жатқан сесі ме екен?..
Әлде ана-а-ау, шетсіз-шексіз ғарышқа қарап: «Е-е-ей, біз мұндамыз! Монданақтай жер бетінде өмір сүріп жатырмыз!» деген шаттығы ма…
Қалай ойлайсыз?..

Кернейдегі мұң

Арбатқа келсеңіз, әр түрлі әуен тыңдайсыз. Алайда бүгінгі естілген үрмелі аспаптың үні басқа музыкалық аспаптардан әлдеқайда басым түсіп жатты.
Оны ойнап отырған қарт музыканттың дудыраған аппақ сақал-шашы құдды бір таудан құлаған қар көшкінінің суретін әкеледі көз алдыңызға. Ал қарттың қасында сол «көшкіннен» түк те қаймықпай, басына ақ бөкебай шәлі тартқан шүйкедей ғана кемпірі отыр. Оның үстіндегі сұр пальтосы кезінде жұрт қызығатындай-ақ сәнді киім болғанға ұсайды. Бірақ қазір өңі түсіп, жаға-жеңінің ұшы қырқылып, ескіріп қалғаны көрініп тұр.
Екеуінің алдында аузы ашық ескі қобдиша жатыр. Оған анда-санда сылдыр етіп тиын-тебен түседі. Бұл тыңдаушылардың оларға деген ризашылығы ма, аяушылығы ма, түсіну қиын…
Ерлі-зайыпты қарттардың бүгін Арбатқа амалсыздан шыққаны, иә болмаса, екеуі бірдей үйде құр қарап отырғанша, көшеден аз да болса табыс табуға бел буғаны – ол да бізге беймәлім.
Сақал-шашы аппақ музыкант әуелде батыстық классикадан үзіп-үзіп біраз әуен орындады. Тыңдаушыларға Алматының Арбаты бір сәтке Венаны елестетіп, одан соң Парижді, Мәскеуді еміс-еміс еске салғандай болды. Ашық жатқан қобдишаға әредік-әредік сыңғырлап ұсақ теңгелер түсіп жатты.
Кенет қарт баршамызға таныс, жанымызға жақын, көңілімізге ыстық «Қазақ вальсін» құйқылжыта жөнелді.
Май туса, гүлдер шешек атса жазда…
Тыңдаған жұрттың қабағы жазылып, жүзі жадырап, желтоқсан айында аяқ астынан күн жылынып, айналадағы ағаштар жапырақ жая бастағандай таң-тамаша күйге бөленді.
Арбаттың бойымен аяңдап, қыдырыстап жүрген көп аяқтар кідіріп, әуен төгілген жаққа қарай бұрылды. Ескі қобдишаға енді сыңғырлаған ұсақ теңгелермен қосыла шытырлаған жаңа банкноттар да түсе бастады.
Үрмелі аспаптың кернейінен ұшып шыққан қазақ музыкасының классикасы биік аспанға қарай самғап бара жатқандай бір қызық көрініс пайда болды.

Ақсақал және Ақ теңіз

Әкем екеуміз жазғытұрым Анталияға демалуға келдік. Ол кісі таңер­теңгілік қонақүйдің балконынан теңізге, көк айдындағы кемелерге, көшедегі апельсин, лимон ағаштарына, құмырсқаның илеуіндей құжынап жатқан жағажайға қызықтай қарап тұрып басын шайқады.
Сол сәтте тілімнің ұшына бір әзілдің орала кеткені.
– Иә, қалай, қарт коммунист? Капитализмнің жетістіктеріне таңдай қағып тұрсыз ба? – дедім күліп.
Әкем жымиды. Оның да көңілінде де бір әзілдің тұтанғанын сездім. Бірақ, үн қатпады. Сабыр сақтады. Бәлкім, кейінге қалдырды.
Тек түс әлетінде ғана ептеп көңілі жадырап, серпіліп:
– Сендер бізді кінәламаңдар, – деді маған. – Жүйе – жүйесімен, кие – киесімен. Бірақ сендер ол кезде де нан жеп, айран-сүт ішкендеріңді ұмытпаңдар. Біз сияқты қара шаруа қай кезде де егінін егіп, малын баққан. Одан басқа жазығымыз жоқ…
Бұл, әрине, даусыз шындық еді.

* * *
Екі күннен соң әкемнің іші пысып, зеріге бастады. Себебі, мұнда екеумізден басқа қазақша сөйлейтін тірі жан жоқ. Қонақ үйдегі демалушылардың тоқсан тоғыз пайызы еуропалықтар.
«Тең теңімен, тезек қабымен» дегендей, ол кісіге емін-еркін отырып, емен-жарқын әңгімелесетін өзі қатарлы бір ақсақал керек-ақ.
Кешкілік жағажайда бір неміс шалмен «тілдесіп» көрмек болып еді, онысынан түк шықпады. Себебі, әлгі шетелдік құрдасы «Ымды түсінбеген – дымды түсінбейдінің» керін келтіріп, әкеміздің қолына, қимылына қарап ыржалақтап күле берді.
Сонсоң теңіз жағасындағы сәкіге келіп жайғасып, ақ бас толқындары тербетіліп, аунақшып жатқан көгілдір айдынның көкжиекпен астасып жатқан бір қиырына қарап, ұзақ ойға шомып қалды.
Жағажайдағы алтын құмды табаныммен сызып, ары-бері жүріп келдім де, оның жанына қайта оралып:
– Не ойлап отырсыз? – деп сұрадым.
– Е-е, шырағым-ай, – деді әкем ақырын ғана күрсініп. – Теңіз де біздің даламыз сияқты кең екен ғой!..

Қалаға көшкен бұлттар

Биыл қалаға жаңбыр көп жауды.
Ал далаға… Далаға әзірше бір тамшы да тамбай тұр.
– Ау, мұнысы несі?..
Біз әдетте, көктемгі даланы, кілемдей құлпырған қызғалдақты, көк майса шалғынды ән мен жырға қоспаушы ма едік.
– Әттең…
– Тең-тең жүк тиеген түйекештер секілді түйдек-түйдек бұлттар әне, тағы да аялдамай, қалаға қарай жөңкіліп барады.
Үп еткен желге басын изеп, желкілдей жөнелетін жасыл сасырдың, атқұлақ пен қойжелкектің, мезгілінде бүр жара алмай сидиып қалған боз жусанның мұңын қазір кім тыңдайды? Көз жасын кім көреді?..
Біздің монтайлықтар кеше көктен жаңбыр тілеп, тасаттық берді. Мұндағы ел маң даладағы биік шоқы – Маңсарының ұшар басы ерте сарғайғанын аңдап, іш жиып, үрейленіп отыр.
Осындай бір шақта: «О-оу, желіні сыздаған қарасұр бұлттар, сендер биыл шынымен-ақ мейірім-қайырымнан айырылып, ақылдарыңнан алжаса бастағансыңдар ма? Онсыз да көше-көшедегі лықылдаған суды қайда ағызарын білмей, қарбаласып жатқан тас қалада не бар?! – деп еріксіз айғай салғың келеді. – Аялдасаңдаршы далаға. Құйсаңдаршы селдетіп. Қара жердің иі қанып, егін өссін. Шөп шықсын. Мал тойынсын.»
Бірақ…
Кім білсін, бұл да бір сынақ шығар-ау.
Себебі, біз де даланы тастап, қалаға қарай жөңкіліп жатқан жоқпыз ба?
Атақоныс, ата дәстүр, ата салт, ана тіліміз – бәрі-бәрі көктен жаңбыр тілеген боз жусандай жүдеп, аспанға қарап телміріп қалды емес пе.

Аялдамадағы үшеу

Ол үшеуі аялдаманың жанында автобустан, троллейбустан түсіп жатқандарды аңдып, таныс біреу көріне қалса жалбақтап, күнделікті айтатын сөздерін тағы да қайталап, алақандарына бірдеме түскен сәтте құнжыңдап, қайта-қайта басын иіп, түспей қалса тұнжырап, төмен қарап кететін-ді.
Әуелде біз де оларға бейіл танытып, қалтамыздағы түскі тамақтан артылып қалған азын-аулақ тиын-тебенімізді тастап кетіп жүрдік. Себебі үшеуі де білдей азамат. Үшеуі де осы маңда, бір-біріне жақын үйлерде, жап-жақсы пәтерлерде тұрады. Кей уақыттарда әйелдерімен бірге қолтықтасып, әлдеқайда қонаққа асығып бара жатқандарын көреміз.
Әйтсе де олардың осындай бір әлсіздігі бар. Менің білуімше, бірі – математик, екіншісі – физик, ал үшіншісі және біздің шын көңілден сыйлап, құрметтеп жүретін кісіміз – ақын еді.
Күн сайын, кей кездері күнара кездесіп қалғанымызда, ол ылғи да: «Амансың ба, інішек, – деп жылы жымиып, қуанып тұратын-ды. –Жұмыстан келе жатырсың ба?» «Иә.» «Қалай, жұмысың жақсы ма?..» Мен ептеп ыңғайсызданып, иығымды қозғап: «Жаман емес, – демін. –Бірқалыпты.» «Иә-ә, соның өзі де жақсы ғой, айналайын. Біз бүгін міне, мына ағаларыңмен бірге аздап сыралатып қайтсақ па деп тұрмыз. Соған аздап… тиын-тебеніміздің жетпей тұрғаны.» «Ой, – деймін мен өзімнен өзім ұялғандай қалтама қолымды сүңгітіп, – мендегі бар қалғаны… міне… қырық-елу-ақ теңге.» «Болады, – дейді ақын ағамыз езу тартып, басын изеп. – Өстіп-өстіп жиналады ғой.»
Бірақ, қанша сыйласаңыз да, құрметтесеңіз де, сұрамсақтың аты – сұрамсақ. Содан да болар, өз басым одан ешқашан: «Қалыңыз қалай? Үй-ішіңізде не болып жатыр? Неге бүйтіп жүрсіз? Зейнетақыңыз қайда? Шығармашылығыңыз ше…» деп ешқашан сұрап көрген емеспін. Және сұрай қалған күннің өзінде, оған жауап беруге ақын ағамыздың уақыты болар-болмасына да күмәндімін. Өйткені, әлгі математик пен физик достары алыстан көзін сүзіп, бақылап, барлап тұратын-ды.
Әне, сөйтіп, уақыт зымырап өте берді. Ол үшеуі ескі әдеттерінен жаңылмай, аялдамадағы жұртқа қарап телміріп жүре берді. Әрине, бұл кезде ел өмірінде ешқандай өзгеріс болған жоқ десек, көпе-көрінеу өтірік айтқан болар едік.
Шындығында, тоқсаныншы жылдардың тоңы жібіп, біздің қалтамызда түскі тамақтан қырық-елу ғана емес, жүз елу-екі жүз теңгеге дейін артылып қалатын күн туып келе жатты.
Олар да, әрине, бұрынғыдай емес. Менің алғашқы байқағаным, бойларынан ет қашып, арықтап, жүздері күннен-күнге қарауыта бастады. Көздеріндегі баяғы ұшқын сөніп, қолдары қалтырап, иықтары селкілдеп, қанша теңге берсең де телміріп, жаутаңдай беруге көшті.
Уақыт шіркін, жер бетіндегі барша тіршілікті екшеп, текшелеп, реттеп, өз-өз орнына қойып отырады емес пе. Сондықтан да, күндердің бір күнінде олардың да кезегі келіп жетсе керек…
Тап қазір қайсысының қай жылы, қай күні қайтпас сапарға аттанғанын нақтылап айтып бере алмаймын. Тек әлгі, ақын ағамыздың ғана суреті мен оған жазылған қазанаманы, қоштасу сөздерін әдеби газеттен көзім шалып қалғаны бар.
Уақыт дегеніңіз, сол баяғысынша аққан судай зымырап өтіп жатыр. Алайда олар тұратын аялдама өз орнында. Тек аздап қана өзгерген. Жауын-шашынды күндері қалқалайтын бастырмасы бар. Және ұсақ-түйек сататын кішкентай дүңгіршік қосылған.
Алайда әлгі үш азамат бұл дүниеде мүлде болмағандай ізім-ғайым. Көзі тірісінде олардың қандай арман-мақсаттары болды? Қандай жетістіктерге жетті? Неге ішіп кетті? Неден түңілді? Ол жағы бізді ойландырмайды да, толғандырмайды да…
Ең өкініштісі, қазір аялдамадан түскен кезде күтіп тұратын, аз-кем болса да қал-жағдайымызды сұрайтын ешкім жоқ.

Тілсіз рух

Менің бір құрдасым кең көсіліп, тарих қойнауына сапар шегіп, ұзақ-сонар әңгіме шерткенді ұнатады.
Біз қызығып тыңдаймыз.
Бабалардың бәрі – батыр.
Оған мынау ұлан-ғайыр қазақ даласы дәлел.
Бірақ… үндемейміз.
Бас шұлғып қоштай жөнелуге де, иә болмаса, жан-жақтан жамырап қосыла кетуге де біртүрлі қысыламыз.
Бұл біздің бүгінгі рухымыздың тілсіздігі, үнсіздігі секілді көрінеді…

Оған емес, бізге керек тіл

Әдеттегідей Жазушылар одағында тағы да сол тіл мәселесі туралы толғана, тебірене сөйлеп тұрған академиктің сөзін тыңдап отырмыз.
Өз басым бұл кісінің ұл-қыздарын және олардан тараған үрім-бұтағын жақсы білем. Қазақша бір ауыз сөз ұқпайды.
Үлкен қызы университетте бізбен бірге оқыды. Әрине, орыс тобында. Одан туған жиендері қазір шетелдерде білім алып жатыр. Ағылшыншаға судай ағып тұрғанымен, қазақшаға мүлде мақұрым…
Академик ағамыз үйіне барып, табалдырықтан аттаған сәттен бастап өз тілін «ұмытады».
Сонда қалай болғаны? Бұл кісінің ойынша ана тіліміздің бүгінгі аянышты халіне біз кінәліміз бе?..
Кенет қасымдағы қаламгер ағамыздың құлағына сыбырлап:
– Кімге айтып тұр? –дедім.
Ол кісі лезде түсінді. Маған көзінен от шаша қарап:
– Түсінбей отырсың ба? – деді зілденіп. – Оның ойынша, қазақ тілі мына бізге ғана керек!..

Қонақ келеді, кетеді…

Сол күні жаңбыр аяқ астынан шелектеп құя жөнелді. Көше-көшедегі жұрт қолшатырларын төбелеріне көтеріп, бүрісіп, дірдектеп, әлдеқайда асығып бара жатты.
Жол жиегінде көлік тоқтатпақ болып, қол көтеріп тұрған келіншекті көріп, аяп кеттім. Үсті-басы малмандай су болыпты. Өзі сірә, қолшатыр алуды ұмытқан, иә болмаса, Алматының ауа райынан мүлде бейхабар жан секілді.
«Мынадай күйімен қалай тоқтатпақ?» деген ойдың санамда жылт ете қалуы мұң екен, «Соны өзім де түсініп тұрмын ғой» дегендей ол қолын түсіріп, жеңін сілкіп, сонсоң амалсыздан қайта көтерді.
Осы сәтте оң аяғымның ұшы тежегішті қалай басқанын өзім де аңдамай қалыппын. Сөйтіп, ол есікті ашқан сәтте, неге екені: «Тезірек отырыңыз,» деп асықтырдым (әлденеден, бәлкім, әлдекімнен ақталғандай болып).
Келіншек салонның артқы жағынан көп орын алмауға тырысып, есікке тым-тым тақалып, тіпті, жабысып отырды.
– Қысылмай-ақ қойыңыз, – дедім, – күн ашылған соң бәрі кеуіп кетеді.
– Иә, – деді ол ақырын ғана үн қатып. – Сізге көп рақмет.
– Оқасы жоқ. Қолшатыр ала шығуды ұмытқансыз-ау, сірә.
– Ім-м… мұндай боларын кім білген! Таңертең күн ашық, жып-жылы еді…
Содан соң ол басындағы жеңіл сулығын шешіп, шашын бір-екі рет сілкіп алды да:
– Ағай, сіз қазақша таза сөйлейді екенсіз, – деді біртүрлі таңырқап.
Мен мырс ете қалдым.
– Үйбай-ау, енді… өзіміз қазақ болсақ, қазақша сөйлемегенде…
Кенет алдымдағы айнаға қарап, оның сарғыш шашты, ат жақты, ақ құба, көк көз – тап-таза еуропалық келіншек екенін аңдап қалып, еріксіз қасымды кердім.
– Қайдам, – деп ол менің сөзіме күмәнданғандай кейіп танытты. – Бұл қалада өз тілінде сөйлейтін азаматтар аз сияқты.
Мен енді, одан сайын таңырқап, иығымды қушиттым: «Түріне қарасаң, еуропалық, ал тіліне құлақ салсаң, нағыз қазақ…»
– Ал өзіңіз, – дедім аздан соң есімді жиып, әзілдеп, – қай ауылдан боласыз?
– Америкадан келдім.
– Қойыңызшы!..
– Рас айтам!
– Мәссаған! Сонда қалай?! Америкалықтардың бәрі сіз сияқты қазақша сөйлей ме?!
Таңданғаннан менің даусым қаттырақ шығып кетті-ау деймін, ол сықылықтап күліп жіберді.
Сөйтті де:
– Мәселенің өзі де сонда болып тұр ғой, – деді барынша салмақты болуға тырысып. – Мен мұнда келмес бұрын бақандай екі жылымды сарп етіп, қазақ тілін үйрендім. Осы ұлттың тарихын, салт-санасын, әдет-ғұрпын білгім келді. Сіздер өмір сүріп жатқан кең даланың табиғатын әр түрлі альбомдардан көріп, таңғалдым. Керемет қой, шіркін! Бүгінгі мынау нөсерді қараңызшы!..
Менің көңілімде бір күдік оянды. Себебі, біздің дархан даламызға қызығушылар көп қой қазір.
– Сонда деймін-ау, соншама уақытыңызды сарп етіп, қазақ тілін үйреніп, Қазақстанға келгендегі мақсатыңыз не?
Ол мұндай төте сұрақты күтпеген болса керек, бір сәт қабағын жиырып, ернін жымқырып, үнсіз қалды да:
– Жаңа айттым ғой, – деді ақырын үн қатып. Даусына сүмбідей ғана реніш араласқанын сездім. – Мына дүниедегі қазақ деген елді көру үшін, білу үшін келдім. Шынымды айтсам, неге сонша қызыққанымды өзім де білмеймін…
Тап осы сәтте манадан бері сатырлап құйып тұрған жаңбыр кілт тоқтай қалды. Бұл әрине, Алатаудың бөктерінде жиі қайталанатын құбылыс. Әйткенмен, оның тап қазір тоқтай қалғаны маған өзгеше әсер етті. Себебі, арт жақта отырған келіншектің үні енді құлағыма ап-анық естіле бастады.
– Білем, сіздерде бір сенімсіздік бар, – деді ол жеңіл күрсініп. – Біртүрлі… өздеріңізге өздеріңіз сенбейсіздер. Келешекке күмәнмен қарайсыздар. Мысалы, тіл дегеніңіз, күнделікті қарым-қатынас құралы ғана емес, тұтастай бір ұлттың мәңгілікке деген сенімі ғой.
Тү-уһ, мына жаңбырдың бұдан да құя түскені, бұрынғыдан да үдей түскені жөн болар еді-ау…
– Кім қай тілде сөйлесе, сол елге іштей тәуелді. Артық айтсам, кешіріңіз, осыдан екі апта бұрын әуежайға түскен бойда: «Девушка, такси, такси! Куда едем?» деп тұрған қараторы қазақ азаматтарын көрдім. Алғашқыда олар мені орыс екен деп ойлағандықтан солай сөйлеген болар дегем… Сөйтсем, қанша қазақша сөйлесең де, орысша жауап беруге тырысады екен!..
Япыр-ай, намыс деген найзағай өз көңіліңде ойнаса бір сәрі, өзгенің көңілінде шатырлап, отын саған түсірсе тіпті қиын екен… Қара жерге кірерге тесік таппай, қап-қара боп түтігіп кеттім білем.
Кенет:
– Ой, – деді ол бөтен ел, бөгде кісінің көлігінде келе жатқаны енді ғана есіне түскендей шошып кетіп, – «Қазақстан» қонақ үйінің жанынан өтіп кете жаздаппыз ғой! Мені осы жерден қалдырыңыз…
Жылдамдықты тежеп, қонақ үйге қарай бұрылған кезде тіпті, көңілімнің қатты толқып, тұла бойымның дірілдеп кеткенін сездім. Машина тоқтағанда ол маған рақметін айтып, қолыма мың теңгелік сары қағазды ұстата берді.
«Жо-жоқ, керек емес. Сіз қонақсыз ғой» деген сөз тілімнің ұшында тұрса да, айта алмадым. Себебі, ол: «Сіздер қызықсыздар осы, өз еңбектеріңізді өздеріңіз бағаламайсыздар» деп кінәлайтындай болып көрінді.
Сонсоң:
– Сіз Алматыда әлі қанша күн боласыз? – деп сұрадым.
Ол жымиып, басын ақырын ғана шайқады да:
– Жоқ, бүгін соңғы күнім еді. Таңғы сағат бесте ұшамын, – деді.
– Өкінішті-ақ.
– Неге?
– Мен сізді өз ұлтымыздың тарихы мен мәдениетін жақсы білетін, өз тілімізде таза сөйлейтін біраз кісілермен таныстырайын деп ем.
– А-а, ол кісілерді білем. Ғалымдар үйінде танысқам.
– Жо-жоқ, менің айтып отырғаным ауылдан келген қарапайым кісілер.
– А-а, солай ма еді?! Қап… Сізбен ертерек таныспағанымды қараңызшы. Келесі жылы… Жо-жоқ, өтірік айтам, келесі жылы Қазақстанға келем бе, жоқ па, білмеймін. Қош болыңыз!
– Қош…
Қонақ үйден ұзай бере машинаны жол жиегіне тоқтаттым да, өзім сыртқа шықтым. Кеудемді бір шоқ күйдіріп бара жатқан секілді. «Расында да, біз осы қандай ұлтпыз? Неге өз тілімізде үн қатпаймыз? Неге өзімізді өзіміз төмендетіп, жалтақтай береміз?.. Неге сенбейміз?…»
Жылап-жылап өксігін жаңа ғана басқан жас баладай томсырайған аспанға қарап, іштегі шерді шығарғым келгендей үһ деп терең күрсіндім. Бетіме ып-ыстық тамшы тамғандай болды. Апыр-ай, мұнысы несі? А-а… Көзімнен шыққан жас екен ғой.

Біздің кінәміз…

Баяғыда-а, бала күнімізде біздің үй шөлейт даланың бір түкпіріндегі Бақырша деген ауылға көшіп барды. Бара сала абыр-сабыр боп, жүк түсіріп жүргенде айналаға көз салып қарауға да мұршамыз болмапты.
Ертеңіне таң ата жеңешем Монтайдан алып келген көк сиырымызды падаға қосып, өріске шығарып жіберген екен. Түс мезгілінде таңдайы кеуіп, әбден қаталап шөлдеп, есік алдында ентігіп тұрғанын бір-ақ көрдік. Екі көзі тұманданып, сыртқа шыққан кісіге мөлие қарап: «Мө-ө-ө!» деп мөңіреп, су сұрайды.
Сөйтсек, Бақырша әлімсақтан бері сусыз отырған алақандай ауыл екен. Жаңа ғана танысқан көршілеріміз: «Күн ара Шағыр жақтан су әкелетін жалғыз «водавоз» бар еді, сол құрымағыр, бұзылып қалған ба, немене, екі-үш күннен бері төбесін көрсетпеді ғой!» деп отыр.
Әдеттегідей шай-суларын үнемдеп, өздеріне әзер жеткізіп отырған сол үйлерден әуелде: «Жалғыз сиырымыз бар еді, бір шелек су бере тұрмас па екенсіздер?» деп сұрауға да ұялдық. Ал көк сиыр болса, біресе есіктен, біресе терезеден сығалап қайта-қайта мөңіреп жүр. Біраздан соң тіпті, екі көзінен сорғалап жас та ағып кетті.
Біз үйде әрең шыдап, ішімізден тынып отырмыз. Енді болмаса, көк сиырға қосылып, өзіміз де жылап жіберетін сияқтымыз. Себебі, оған апарып бере қоятын су жоқ…
Сол күні байғұс сиырдың шөлін қалай қандырғанымызды қазір ұмытып қалыппын. Бірақ көзінен жас парлап, мөңіреп жылағаны әлі күнге шейін есімде.
Содан бастап ол ауылдан алысқа ұзап жайылмайтын болды. Таң бозынан табынға қосып, падашыға ықтияттап тапсырып-ақ жібереміз. Бірақ күн көкжиектен арқан бойы көтерілмей жатып ауылға қашып келеді де, айналадағы қора-қопсыны тінтіп, айналшықтап жүріп алады.
Ондай кезде жеңешем бізге: «Әй, үйде құр босқа қарап отырғанша анау сиырды ауыл шетіне айдап шығып, өздерің жайып келіңдер,» дейді. Сонсоң бір таяқты қолымызға ала салып, «Өк әй, өк!» деп қуа жөнелеміз.
Бірақ ол да оңайлықпен ырыққа көнбей, ары-бері бұлталақтап үйге қарай қашады. Сонда оның көзінен: «Естеріңде ме, әнеугүні Жапатастың етегіне дейін жайылып барып, шөлдеп қайтқанымда бір тамшы су тауып бере алмап едіңдер ғой. Енді қайтіп барам? Жо-жоқ, одан да өлгенім артық!» деген сөзді оқығандай боламыз.
Көп өтпей-ақ біздің көк сиыр әлгі ауылдағы ең бір сұғанақ, ұятсыз, ұры сиырға айналып шыға келді. Кімнің әулісінің есігі ашық қалса, сол үйге кіріп барып, суын ішіп, дастарханға орап қойған нандарын жеп, қаптағы ұны мен күрішін төгіп-шашып, ойрандап кететін болды.
Оған әрине, табиғатпен бірге біз де өзімізді кінәлі сезінетінбіз.

Парсы кілемі

Үйде бір жібек кілем бар еді. Өзі сірә, өте қымбат дүние болса керек. Себебі, оны өткен ғасырдың басында Үсіпбай болыс Самарқанның базарынан алдырыпты десетін. Ал енді, бұл кілемнің біздің шаңыраққа қалай тап болғанын бір ауыз сөзбен айтсақ, менің әжем – Үсіпбай болыстың туған немересі. Демек, баяғыда-а-а… тіпті, атам заманда десек те болады, болысекең немересін ұзатқанда, қыз жасауына қосыла жөнелген парсы кілемі ғой. Біз көргелі, үнемі ораулы тұратын.
Кейін әкем ауылдың шетінен жаңа үй салып, қоныс тойын жасауға әзірленіп жатқанымызда шешем әлгі кілемді төргі тамға ілдірмек болды. Сол кезде қолына құманын ұстап, сыртқы есіктен ішке қарай кіріп келе жатқан әжемнің:
– Әй, – деген даусы бәрімізді селк еткізгені. – Тұтпаңдар о кілемді! Жерге төсеңдер!..
Үй ішіндегілер үн-түнсіз мелшидік те қалдық. Апыр-ай, үлкен кісінің мұнысы несі? Мынандай қымбат дүниені аяқ асты етіп, жерге қалай төсемекпіз? Оның үстіне бұл біздің үйдегі көзге көрінетін жалғыз мүлік емес пе.
Бірақ, әжем айтты, бітті. Заң. Отбасының билігі әзірге сол кісінің қолында. Сондықтан, көз қимайтын қымбат кілемді жарқыратып жерге төседік те тастадық.
Есесіне әжем жарықтық кешкі шайдың үстінде өмір бақи есімізден кетпейтіндей бір әңгіме айтып, бәріміздің көңілімізді босатты.
– Е-ей, шырақтарым-ай, – деді қолындағы кесесін шайқап-шайқап қойып, терең ойға батып. – Бұл кілемді кезінде керегеге тұтып, арқасын сүйеп отырып әңгіме-дүкен құрған ер-азаматтар қайда қазір? Сендер соны білесіңдер ме?..
Әжемнің көзінен қос тамшы жас ыршып түсті.
– Қараңқалғыр қу дүниені қабырғаға іліп, әспеттеудің керегі жоқ енді!.. Жерге төсеңдер дегенім, ең болмаса, аяқтарың жылы жүрсін!

Әзілмен жеңу

Жарықтық Ережеп атам жас күнінде айналасындағы жұртты қыран-топан күлкіге батырып, ішек-сілесін қатырып жүретін әзілкеш, еті тірі, жайсаң жігіт болған екен. Сондықтан да ол кісінің әңгімесін біз әрдайым құмарта тыңдаушы едік.
«Алғаш майданға шақырылғанда ауылдағылармен жылап-сықтап қоштасып, енді қайтып көрісеміз бе, жоқ па деп, екі көзіміз бұлаудай боп, тауарный пойызға мініп, Арыс стансасына қарай кеттік, – деп бастайтын-ды мұртын бір сипап қойып. – Бірақ үш күннен кейін қайтып кеп қалдық. Себебі, Сталин жолдас пойыздар Шеңгелді стансасынан өте алмай тоқтап тұрса, соғыстағы әскерге азық-түлік, киім-кешек, оқ-дәріні қалай жеткіземіз. Сондықтан да, теміржолшы жолдастарды әзірше әскерге алмаңдар депті. Сөйтіп стансада бір жыл жұмыс істеп, келесі жылы жазда тағы шақырылдық. Бұл жолы Арыстағы уайенкоматтан өтіп, енді пойызға мінейін деп сапқа тұрып жатқанымызда қолына бір парақ қағаз ұстаған кәмәндір жүгіріп келді де: «Амиров! – деп менің пәмилемді атап, айқай салды. – Екі адым алға шық!»
Сонсоң тағы біраз теміржолшылардың пәмилесін оқып жатты. «Әй, мынау ит бізді тағы да қалдырып кетейін деп тұр-ау,» деп ішіміз қылпылдай бастады. Сөйткенше болған жоқ, «Сендерге бронь берілді!» деді де, сол баяғы стансаға тастап кете барды…»
Атам көзін төмен салып, бір уақ ойланып қалады. «Өзі қатарлы жігіттермен майданға кете бермей, Арыста қалып қойғанына өкінеді-ау,» дейміз біз ішімізден.
«Енді қайттік?.. Амал жоқ, тауарный пойызға жармасып, түн ортасында Шеңгелдіге қайтып келдік, – дейді атам ақырын ғана басын шұлғып. – Стансаның іргесінде тұратын Қалша апамның үйіне қона кетпекші болдым. Өзіміздің үйге баруға бет жоқ. Арыстан шыққалы бері өзегімді бір өкініш өртеп келеді. Тап бір мүгедек, жарымжан адам секілді аяп, мүсіркеп, саптан шығарып тастағандай сезінемін… Қалша апамның үйінде қонақтар бар екен. Төргі бөлмеде бір шал қорылдап ұйқыны соғып жатыр. Маған соның жанына төсек салып берді.
Бірақ ұйқы қашқан. Ішім әлем-жәлем. Оның үстіне мына шал да қорылын үдетіп, жыныма тиіп болды. Бір кезде төсектен атып тұрдым да, төрде ілулі тұрған домбыраны алып, даңғырлатып шертіп-шертіп кеп жібердім. Әлгі шалдың қорылы сап басыла қалды. Сөйттім де: « Ал енді, мен де ұйықтайын,» деп жата кетіп ем, әй-шәй жоқ қайта бастады. Әй, сонсоң домбыраны жұлып алып, қос шекті сабаладым-ай келіп!..
Не тартып, не күйшілеп отырғанымды өзім де білмеймін. Әйтеуір, бас-көз жоқ төпелей берем. Тап бір домбырада өшім кеткендей қос шекті үзе жаздап, тістеніп сабалаймын.
Байқаймын, әлгі шалдың әбден мазасы кетіп, ары-бері дөңбекши бастады. Ақыры болмаған соң басын көтеріп, қатты жөткірініп, маған тесіле қарап отырды да:
– Әй, шырағым, бұ күйдің аты бар ма? – деді даусы қырылдап.
– Бар, – дедім екіленіп.
– Е-е, қалай деп аталады? – деді мысқылдап.
– Бұл күйдің аты ма… Бұл күйдің аты – «Мазаңды алған!» – деп қойып қалдым.
– Апыр-ай, – деді шал басын шайқап, таңдайын қағып. – Аты бар күй екен-ау, әйтеуір! Ал ендеше, тарта бер, бала!
Мәссаған!.. Қолымнан домбыра сусып түсіп бара жатты. Мен өзімнің сөзден жеңілгенімді түсіндім.»
Атам сөйтіп, мырс ете қалады. Біз де мәз-мәйрам боп күліп жатамыз.

Өмірде болған оқиға

Белгілі бір ғылыми институттың белгілі директоры, дәлірек айтсақ, аты-жөні елге мәшһүр академик күндердің бір күнінде қол астындағы қызметкерлерінің бірін кабинетіне шақырып алып, былай деді:
– Біздің институтқа әлгі аптасына бір рет шығатын газет бір маңызды тапсырыс беріп еді. Соны бүгін, қалқам, саған жүктегелі отырмын. Ойланып, толғанып, ізденіп осы тақырыпқа қалайда бір ғылыми мақала жазып шығуың қажет. Тек әйтеуір, аянып қалма. Бойыңдағы бар біліміңді, күш-жігеріңді сал. Сенің елге танылып, көзге көрінетін кезің міне, осы!
Хош, сонымен, апта өтті, ай өтті. Жас ғалым миындағы, бойындағы бар білімі мен күш-жігерін жұмсап, күндіз-түні ізденіп, еңбектеніп, күндердің бір күнінде әлгі ғылыми мақаланы бітіріп, академикке алып келді.
Ол оны оқып шығып, ары ойланды, бері ойланды. Басын шайқады. Қасын керді. Ернін жымқырды. Көзін жұмды. Бір сөзбен айтқанда, ұнатты. Және жай ұнатып қана қойған жоқ, іштей қатты сүйсінді. Қуанды. Қызықты. Тіпті, қызғанды деуге де болады.
– Иә-ә, – деді бір кезде даусын созып. – Жалпы, жаман емес. Бірақ, редакциядағылар бұл мақалада қалайда менің аты-жөнімнің тұрғанын қалайды ғой. Өйткені мен идеяның авторымын әрі әлемге әйгілі академикпін. Сондықтан сооавтор болсақ қайтеді?
– О-о, – деді аңқау әрі албырт жас ғалым академикке таңдана қарап. – Менің фамилиям сіздің фамилияңызбен бірге тұрса, ол мен үшін бақыт емес пе!
– Әрине, – деді академик ақырын ғана басын шұлғып. – Бақыт!
Сөйтті де, мақала авторының аты-жөні жазылған тұсқа мәнерлеп тұрып өз фамилиясын жазып қойды.
Әйтсе де, әлденеге көңілі толмағандай тағы да қабағын түйіп, басын шайқап:
– Әй, бірақ, ондағылар мұны түсінеді ғой деймісің? – деді. – Жоқ. Түсінбейді. Сондықтан өз беттерінше шимайлап, қысқартып, әбден берекесін кетіреді… Білем ғой оларды. Білем. Дегенмен, жіберіп көрейік осылай…
Арада көп өтпей-ақ әлгі ғылыми мақала газетке жарқ етіп шыға келді. Оны академик күні бұрын білді. Себебі, газетке қол қоятын бас редактордың өзі телефон шалып, құттықтап, тағы да осылай жазып тұрсаңызшы деп өтініш жасады.
Ал ертеңіне академик институтқа келген поштаны әдеттегісінше ең бірінші өзі қарап шығатын дағдысымен әлгі газетке бір көз жүгіртіп өтті де, қарамағындағы қызметкеріне ішкі қызметтік телефон арқылы хабарласып:
– Көрдің бе? – деді самарқау ғана үн қатып.
– Жоқ.
– Өткендегі мақала бүгін шығыпты ғой, әйтеуір. Бірақ, мен айтқандай әбден қысқартыпты… Басқасын қойшы, ең өкініштісі, менің фамилиямның астыңғы жағында тұрған сенің фамилияң да қысқарып кетіпті.
– А-а…
Жас ғалым аң-таң болды. Түскі үзіліс кезінде жүгіріп барып көшедегі дүңгіршіктен ала салып қарап еді, газет ұстаған қолы дірілдеп кетті. Себебі, екі бетті тұтас алып жатқан етектей мақаладағы қысқарып кеткен жалғыз мәтін оның өзінің аты-жөні ғана екен.
Бұл қалай болғаны, ә?!

Атамның кебісі

Сәті түсіп Сарыағашқа бара қалсаңыз, Ташкентте пісіп жатқан палаудың иісі мұрныңызға келеді. Себебі, екі қаланың арасы таяқ тастам жер ғой. Былайша айтқанда, «тиіп тұр» десек те болады.
Алла қаласа, Тәшкен жаққа өтіп, әлемге әйгілі телемұнараның жанындағы Палау орталығынан дәм татып қайтсақ па деп, кеден бекетінде кезек күтіп тұрмыз.
Кенет орта жастар шамасындағы бір ала топылы ағайын бізге жымия қарап:
– Иә, Тәшкенге қандай шаруамен бара жатырсыздар? – деп сұрады.
Ежелден көрші отырған ел болған соң, қазақ көрсе – өзбектің, өзбек көрсе – қазақтың тілі қышып қоя береді емес пе. Қысылтаяң жерде тұрсақ та қалжыңдап:
– Атамның кебісін іздеп келе жатырмын, – дедім езу тартып.
– Түсінбедім, -деп ол басын шайқады.
– Е-е, онда тыңдаңыз!
Сөйттім де, «Баяғыда-а, елуінші жылдардың басында біздің ауылдың бір топ ақсақалы Тәшкенге өтіп, өзбек тамырларының қорасына аттарын байлап, ал енді, Алай базарға қалай барамыз деп тұрса, ала топылы ағайындардың бірі оларға трамваймен жетіп алуға кеңес беріпті» деп бастадым өткен ғасырда болған бір оқиғаны есіме алып.
Содан әлгі кісілер аялдамаға келіп, өздері бұрын-соңды көрмеген «шайтан арбаны» күтеді ғой. Әне-міне дегенше ол да бір бұрылыстан зыр етіп шығады.
Ол кезде елдің көзі енді-енді үйрене бастаған трамвай өте кұрметті көлік болса керек. Сондықтан да ішіне қып-қызыл «дорожка», яки, біздің ауылдың тілімен айтқанда, кілемше төсеп қояды екен.
Трамвай аялдамаға келіп тоқтап, сарт етіп есік ашылған кезде ақсақалдар абдырап қалыпты. Әсіресе ең алдында тұрған атамыз қып-қызыл кілемді көргенде асып-сасып: «Әуп, бісміллә!» деп кебісін шешкен де, мәсішең күйі ішке еніп кеткен ғой.
Сол сол-ақ екен, оның артындағылар да түгел кебістерін аялдамаға шешіп қалдырып, тап бір қонаққа келгендей бір-бір орындыққа жайғасып отыра қалады.
Сөйтіп… трамвай әй-шайға қарамай, жүреді де кетеді. Ал біздің аталарымыздың кебісі көшедегі жұртты аң-таң қалдырып, аялдамада үйіліп қала береді…
Мұны естігенде ала топылы ағайынның екі иығы селкілдеп, көзінен жас аққанша күлгені бар емес пе.
– Е-е, шү-ү гәлөштерді енді іздеп келеді екенсіз дә… – деп риза болғандай менің иығымнан қағып-қағып қояды.
Осы сәтте біздің кезегіміз де келіп жеткен екен. Кеден рәсіміне байланысты бір-екі құжатты толтырып, Өзбекстан жеріне өткенімізде әлгі ала топылы ағайын:
– Қош келдіңіздер! – деді оң қолын кеудесіне қойып. – Қане енді, жүріңіздер, баламның машинасымен сіздерді палауханаға дейін жеткізіп салайын!

Шөлдегі көлдің құпиясы

Шөл далада көл пайда болды.
Себебі, құдықшы мамандар 1755 метр тереңдікке дейін бұрғылап қазған артезиан құдықтан су атқылап шықты. Сөйтіп, күндіз-түні бір тынбай ағып жатқан әлгі мол суды бір жерге жиып, тоқтататын тоспа жасалды.
– Бұл әрине, әңгіменің тоқетері ғана.
– Ал енді, сол «тоқ етерге» шейінгі бір гәп былай болды.
– Тыңдаңыз.
– Көнеден бері кенезесі кеуіп, сусырап жатқан тақыр жерге алғашқыда су іркілмей, шым-шымдап сіңіп кете берді, кете берді. Содан соң осы өңірдің кәрі-жасы жиылып, ақылдаса, кеңесе келе бір амалын тапты.
Нақтырақ айтсақ, олар өздеріне дейінгі өмір сүрген ата-бабаларының кәсіби айла-тәсілдерін еске ала отырып: «Тоспаның түбіне күн сайын мал иіре берейік,» деген тоқтамға келді.
Сөйтті де, күнбе-күн осы құдықтан су ішетін отар-отар қойды, үйір-үйір жылқыны, келе-келе түйені әлгі болашақ көлдің табанына иіріп, борпылдаған топырағын мың-сан тұяққа таптата берді, таптата берді.
Сонсоң арада бірнеше ай өткенде су жиылып, көлге айналды.

Поэзия

Үшеуміз бір жаққа баруға асығып отыр едік, күтпеген жерден басталған ақ нөсер аяғымызды тұсап, аядай бөлменің ішіне сыймай ары-бері теңселіп кеттік. Расында да, сырттағы жаңбырдың екпіні қатты. Шелектеп… жо-жоқ, шелектеп емес-ау, бөшкелеп құйып жатыр.
Көше-көшені қуалай жөңкілген жылғалар бірте-бірте кішігірім өзенге ұқсап барады. Қалада тірі жан қалмаған сияқты. Бір жағынан, мынау мегаполисті әп-сәтте әбігерге түсірген тентек нөсерге бесінші қабаттан қарап, тамашалап отырғанның өзі қызық па дейсің.
Кенет ақын досымыз орнынан атып тұрып, балконға шығып кетті. Міне осыны күтіп тұрғандай-ақ, жаңбыр да сап басылды. Апыр-ай, ашуы қатты болғанмен, қайтуы тым тез екен-ау.
Ақын-дос қалтасынан темекі алып тұтатып, тау жаққа қарап, ойланып қалды. Тап сол кезде манадан бері жатақхананың тасасына тығылып, жаңбырдың басылуын күтіп тұрған бір топ студент қыздардың күміс қоңыраудай сыңғырлаған күлкісі естіліп, артынша өздері де тротуарға секіріп-секіріп шыға келді. Содан соң шаштарын түзеп, су тиген көйлектерін қаққыштап Әл Фараби даңғылының бойындағы аялдамаға қарай бет алды.
Ал ақын-достың темекісінің шоғы қаттырақ қызара түсіп басылды. Сөйтті де ол өзімен-өзі күбірлеп:
Жердің беті нөсермен шайылғасын,
Өлең басып қалыпты қайың басын.
Шырқап кетіп барады бір сұлу қыз,
Менің махаббатымның қайырмасын, – деді.
Біз оған таңғала қарап, басымызды шайқай бердік. Не деген тамаша сурет еді десеңізші! Бұл өзі, жаңа ғана жарық дүниеге келген, әлі тіпті, аппақ жөргек секілді ақ қағаздың бетіне түсіп те үлгермеген жап-жаңа жыр жолдары емес пе.
Паһ, шіркін, поэзия! Ағыл-тегіл құйып өткен ақ нөсердің миллиардтаған тамшыларымен бірге ағып түскен бір түйір маржандай жарқырайды екенсің-ау.

Қос тал үкі

Сарыағаш қаласынан күн батысқа қарай шыға бере басталатын шөлейт даланың бір қиырынан Жабай батырдың кесенесі бой көтерген. Оның көгілдір күмбезі алыста-а-ан жарқырап көзге түседі.
1728-1810 жылдар аралығында өмір сүрген қолбасшы, тоқсаба Жабай Қазыбекұлы қазақ даласын Қоқан хандығының, қалмақ шапқыншылығының қыспағынан азат ету кезінде ерекше ерлік көрсеткен тарихи ірі тұлғалардың бірі. Ол туралы көрнекті жазушы І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогия­сында бірқатар нақты деректер келтіріледі.
Ауыз суды құдықтан тартып, «водовозбен» таситын шөлейт өңірдегі бұл кесене Жабай батырдың мәйіті жуылған жерге орнатылған ескерткіш белгі. Ал сүйегі Ташкент қаласындағы тарихи ірі қорымдардың біріне жерленген.
Ел аузындағы әңгімеге құлақ түрсек, Жабай батырдың бойында бала күнінен әулиелік, көріпкелдік қасиет болған деседі. Сондықтан да оның мәйіті жуылған жерге күні бүгінге дейін адамдар ағылып келіп, зиярат жасап жатады. Себебі, ел ішінде Жабай батырдың рухы, әулиелік қасиеті осында қалған деген берік сенім қалыптасқан.
Мұнда келген кісінің киелі белгі туралы әр түрлі қызықты әңгімелер естіп, таң-тамаша қалып қайтатыны рас. Таяуда ғана құлағымыз шалған сондай бір тылсым хикаялардың бірін бүгін біздің де сіздерге айтып бергіміз келіп отыр.
Шамасы, бұл оқиға өткен ғасырдың орта шеніне таман орын алған болса керек.
Жаратушы иемізден перзент сұрап жалбарынып, еңірегенде етегі жасқа толған екі отағасы сол бір жылдары екі жақтан Жабай белгісіне тәу етуге келіпті. Сөйтіп осында қонбақ болып, шөлейт өңірдегі боз жусанның хош иісіне елітіп жатып ұйықтап кетіпті.
Түнде біреуі түс көріпті. Түсінде оған ұзын бойлы, қарасұр өңді бір қария екі тал үкі ұсыныпты. Бірі – ақ, енді бірі – қара түсті екен.
Таң ата ол қуанып оянады. Ал жанындағы кісі ешқандай түс көрмепті. Сірә, алыс жолдан шаршап келіп, қатып ұйықтап қалсам керек деп өкініпті.
Сөйтіп, екеуі біраз жерге шейін үзеңгі түйістіріп, қатар келе жатады. Әлгі кісі жол-жөнекей: «Әй, замандас, сен қандай түс көрдің? Әулие қалай аян берді?» деп сұраумен болады.
Сонда жақсы түс көріп, қуанып келе жатқан кісі оның көңілін қимай әрі екеуінің әлі де болса мұңдас екенін ұмытпай, түсінде өзінің әулиеден екі тал үкі алғанын айтады. Алла қаласа, көп ұзамай перзент сүйермін-ау деген үмітін де жасырмайды.
Сол сол-ақ екен, жанындағы кісі: «Оу, құрдас, садағаң кетейін, сол үкілердің бірін маған қишы» деп жалына кетеді. Алғашқыда ол: «Әй, оны мен түсімде ғана көрдім ғой» деп әзілдеп құтылмақ болғанымен, бірте-бірте көңілі иіп, өзімен мұңдас жанды аяп: «Ой, жарайды, қидым саған» деп мәрттік жасайды.
Сөйтіп, жолайрыққа жеткенде екеуінің жолы екіге айырылып, әрқайсысы өз қонысына қарай ат басын бұрады.
Содан арада біраз жыл өткенде әулие аян берген кісінің әйелі босанып, қыз туып, ақ түйенің қарны жарылып, ұлан-асыр той болады. Бірақ әйелі содан кейін бала көтермей қалады…
Ал екінші кісіден ешқандай хабар-ошар жоқ. Өткен оқиға есіне түскен сайын: «Қап, әттеген-ай! – деп өкінеді перзент сүйген кісі. – Сол жолы асығып, елін де, жөнін де сұрап алмағанымды қарашы. О баста Алла маған бір ұл, бір қыз берем деген екен ғой. Көңілін қимай, бір тал үкімді мұңдасыма қиып ем. Осы күні ол да перзент сүйіп, қуанышқа кенеліп жатыр ма екен, кім білсін.»

Кеуіл мен көңіл

– Көрдің бе, кеуіл гүлдепті!..
Маған оның даусы дірілдеп, толқып, үзіліп-үзіліп жеткендей болды.
Таңдана қарап, үн қата алмай қалдым. Ақ құба өңді, ботагөз, ерке қыздың ерекше сүйкімі екенін мен сол сәтте алғаш рет байқаған сияқтымын.
Оның өзі де мынау жап-жасыл кеуілдің аппақ гүлдеріне ұқсайтынын айтқым келді. Бірақ, аңдаусызда үф деп қалсам, ақ көбелекке айналып, ұша жөнелетіндей боп үлбіреп тұрған сұлулықты үркітіп алармын ойладым.
Қыр жақтан белесебетімді жетектеп түсіп келе жатқанымда да оған қайта-қайта жалтақтап қарай бердім, қарай бердім.
Ақ құба жүзі қызарып, алға басқан адымы кері кетіп, кібіртіктеп, ұяла бастағанын сезсем де, сезбегендей болдым. Себебі одан енді көзімді ала алмайтын сияқтымын.
Кенет ол маған жалт қарап:
– Мен енді сенің белесебетіңе мінбеймін, – деді.
– Неге?
Аузым ашылып, қалт тоқтай қалдым. Мәссаған!.. Ол екеумізді таныстырған да, достастырған да осы белесебет емес пе еді. Өйткені, ауылдағы ең жаңа, ең тәуір белесебет менікі ғой.
Ол үндемеді. Сықылықтап күліп, ауылға қарай жүгіре жөнелді. Ал мен болсам, әлі де аң-таңмын. Себебі, оның өзі емес пе еді, бүгін: «Қыр жаққа шығып, ешкім көрмейтін жерде мені белесебетіңе мінгізші» деп өтінген…
Қазір ойлаймын, ол менің өзіне қадала қараған көзімнен емес, қыз жүрегіндегі алғаш оянған өзгеше бір құпия, сырлы сезімнен ұялды-ау деп.
Бала кездегі сол бір ұяң, кіршіксіз таза сезімнің көңіл түкпірінде бұйығып, алаңсыз ұйықтап жатқанын мен бүгін тағы да сезіп тұрған сияқтымын. Өйткені биыл жазға салым жап-жасыл боп жайқалып, аппақ гүлін ашқан бекзат, паң кеуілді көргенде, жүрегім және бір шым ете қалғанын қарасаңызшы.
Құдай-ау, екі арада біз кешіп өте алмайтын уақыт теңізі пайда болды емес пе. Бірақ, мына кеуілдің соған қарамай, тү-у баяғы тәтті күнді еске салып, көңілімді толқытып тұрғанын көрмейсіз бе…
Бәлкім, білерсіз, бәлкім, білмессіз, кеуіл дегеніміз – кең далада өсетін көпжылдық өсімдік қой. Түйежантақ секілді оның да тамыры тереңге жайылып, жер астындағы су көздерінен нәр алып жатады. Аппақ гүлдері желге ұшып, түйін салғаннан кейін, кіп-кішкентай қарбыз секілді жемістері күннен-күнге үлкейіп, бармақтай-бармақтай болып піседі де, өз-өзінен жарылып, қып-қызыл шырыны жерге тамады. Бала күнімізде біз оның да дәмін татып көргенбіз. Сәл-пәл кермектеу болады.
Енді міне, елу жылдан соң сол баяғы ауылға қайта оралып, сол баяғы кеуілге қызыға қараймын-ай. Оның аппақ гүлдері сол баяғы ақ құба, ботагөз, ерке қызға ұқсайды.
Қайран, кеуіл, қайран, көңіл…

Қырғыз әуені

Автобус Арқарлы асуынан асқанда алдымыздан алтындай жарқырап Сарыөзектің ұлан-ғайыр жазығы көрінді. Жер жәннаты Жетісу өлкесінде өтетін қазақ-қырғыз зиялыларының үшінші форумына келе жатқан туысқан екі елдің делегациясы осы сәтте бір серпіліп, терезеден сыртқа көз тігіп, өздеріне етене таныс әлдеқандай бір оқиғаны есіне алғандай елеңдесіп-ақ қалды.
Айыр қалпақты ағайындардың бірі сар далаға ынтыға қарап: «Чықаңның романында айтылатын Сарыөзек осы ма?» деп сауал тастап та үлгерді.
Бірақ қазақ қаламгерлері оған бірден жауа қата қойған жоқ. Өйткені, әлем әдебиетінің классигі атанған қырғыз жазушысы Шыңғыс Айтматовтың «Боранды бекет» романының лейтмотиві іспетті: «Бұл өлкеде пойыздар шығыстан батысқа қарай, батыстан шығысқа қарай жүйткіп жатады…
Бұл өлкеде теміржолдың қос қапталынан басталып, сақара сар даланың кіндік тұсы – Сарыөзектің ұлан-ғайыр жазығы көсіліп жатады» деп жиі-жиі қайталанып отыратын Сарыөзек осы болғанымен, ол шығармадағы оқиға мүлде басқа жақта – Байқоңыр жазығында өтеді емес пе.
Әсілі, әдебиет сүйер қауымға Шыңғыс Айтматов бұл романды жазғанда қазақ даласына космостық биіктіктен қарап отырғандай әсер қалдырады. Себебі, тү-у сонау тылсым ғарыштан көз салғанда біздің ұлан-байтақ даламыз да кішірейіп, Сарыөзек пен Байқоңырдың арасы бірігіп кеткендей болмай ма.
Кенет сар даланың бір қиырынан уілдеп самал есті. Әлдеқайдан шыға келген жалғыз атты жолаушы ұзақ жолды қысқартқысы келіп, өз-өзіне мұң шағып, шер тарқатып келе жатқандай қызық сурет пайда болды көз алдымда.
Жо-жоқ, бұл менің қиялым ғой…
Ал шындығында, автобустың алдыңғы орындығына жайғасқан қырғыз ақыны Қарбалас Бакиров мұңлы бір әуенге басқан екен.
Жол тербеткен жолаушылар алғашқыда бір-біріне жымия қарап, «Қарбалас байкем қалай, ә?» дегендей иек қағысып қалып еді. Жүрек түбінен шымырлап шыққан мұңды әуен әп-сәтте бәрін жетегіне алып, көзді ашып-жұмғанша-ақ ой теңізіне батырып жіберді.
Ән қайырмасы созылып, әлдекімнің мұңын шертіп:
Ай-и, башқаға, и-и-й
Ай-и, башқаға, и-и-й, – деп иіледі.
«Бұл әуелде сүйгенінен айырылған бір ғана жанның қайғысы болған шығар-ау, – деген ой келеді санаңа. – Әуен құдіреті оны бүкіл елге жайып, бүтін бір халықтың мұңына айналдырып жіберді…»
Осы сәтте іштегі екінші бір ой: «Ал егер ол сүйгеніне қосылып, арманына жетсе қалай болар еді, а? – деп езу тартады. – Онда ән дүниеге келер ме еді, келмес пе еді?»
«Әрине, келер еді, – дейді алғашқы ой. – Себебі, оның жүрегінен төгілмесе, басқа бір жүректен төгілер еді. Ән жарықтық бәрібір дүниеге келер еді… Себебі, мына тіршілік қаншалықты мәңгілік болса, адамзат баласына тән мұң да, шер де, қуаныш та, үміт те, сенім де соншалықты мәңгілік емес пе.»
«Алайда осы, пенде шіркіндердің арманы таусылмайтыны несі екен, ә?..»
«Меніңше, бұл адамдардың өмірі де мына жолға ұқсайды. Бір асудан асқан соң, тағы бір асу көрінеді алдарынан. Ол да көзін қызықтырып, өзіне қарай тартады. Олар енді сол биікке жетуге асығады.
Қарашы өзің, бөтен емес, бөгде емес, анау ән шырқап келе жатқан қырғыз ақыны Қарбалас Бакировтың өзі де бір кезде: «Мыкты акындар бир жакшы ыр жаратсам жеп жүрүп өтүп кетишет» демеп пе еді.
Кенет ән күтпеген жерден қалай басталса, солай үзілді. Әннің пышақ кескендей сап тиылғанына өкінгендей аз-кем үнсіз қалған автобустағы делегация мүшелері тағы бір серпіліп: «Әй, бәрекелде-е! Жаса, Қарбалас!» десіп, қол шапалақтап жатты.

Сүйекеңнің көк «волгасы»

Шіркін, балалық шақтың бал күндерін өткізген өлкеден ыстық мекен бар ма десеңізші жер бетінде. Бір-біріне егіз қозыдай ұқсас бел-белестерден асып өтіп, туған ауылыңа жақындаған сайын көңіліңді тербеткен сағыныш лебі көзіңе жас болып іркіледі.
Осы жолы, неге екенін қайдам, назарыма алғаш іліккен нәрсе – аласа дөңнің үстіндегі қызыл шатырлы үйдің қорасында тұрған көк «волга» болды. «Ой, пәлі-ай, сен әлі бар екенсің-ау!» дегендей бір таңданыс кеудемде лап етіп тұтанып, өткен күндердің көлеңкесінде қалған ескі суреттерге жарық түсіргендей таң-тамаша әсерге бөлендім.
…Біз оны Сүйекеңнің көк «волгасы» дейтінбіз. Ол кезде мұндай көлік аса бағалы, кез келген адамның қолы жете бермейтін қымбат дүние болатын. Сондықтан да, Сүйекеңнің көк «волгасы» біздің ауылдың мәртебесін басқа ауылдардан әлдеқайда биіктетіп, абыройын асқақтатып тұратындай көрінуші еді.
Ал Сүйекең болса, ақ көңіл, әзілқой, жомарт кісі-тұғын. Ауылдағы аумағы ат шаптырымдай қырманның бастығы еді. Алғашқы жылдары ол көк «волганы» қырманның кіреберісіндегі күзет «будкасының» жанына қойып кетіп жүрді. Келе-келе ішке кіргізіп қоятын болды. Сөйте-сөйте, күндердің бір күнінде ат шаптырымдай қырманды көк «волгамен» аралайтын күнге де жетті. Өйткені, Сүйекеңнің салмағы жылдан-жылға артып, жүріс-тұрысы ауырлай түсті…
Алда-жалда бөтен ауылдан келе қалған біреу-міреулер басын шайқап, ішегін тартып: «Үйбай-ау, мынандай мырза мәшинені бұрқыраған шаң-тозаңның ішіне қалай мініп жүрсіз?!» дей қалса, Сүйекеңнің жауабы дайын.
Әлгі кісіге қарап, мырс етіп күліп: «Әй, отыз тиынға алған мәшине ғой!» деп қолын бір-ақ сілтейді.
Онысы енді, ып-ырас. Көк «волганы» Сүйекең сол кездегі отыз тиындық лоторея билетіне ұтып алған болатын.
Кейде ойлаймын, мынау дүниедегі Алла тағала жаратқан адамдардың ғана емес, зауыттан шығатын машиналардың да әрқайсысының өз пешенесіне жазылған тағдыры болады-ау деп.
Әрине, мұндай пәлсапалық тұрғыдан қарағанда, біздің ауыл үшін дүние жүзіндегі ең бақытты да абыройлы машина – Сүйекеңнің көк «волгасы». Ал қаладағы арлы-берлі жүйткіп жүрген әріптестерінің көзімен қарағанда, ең бақытсыз, жолы болмаған машина да осы…
Әйткенмен, көк «волганың» да күні оңынан туып, маңдайы жарқырап, шаң-тозаңнан тазарып қалатын кездері болушы еді. Себебі, ауылдағы жұрт анда-санда болса да аудан, облыс орталығында тұратын, ең бастысы, өздеріне сын көзімен қарайтын құда-жегжаттарына абыроймен барып қайту үшін Сүйекеңе қолқа салады. Сөйтіп, Сүйекеңнің келісімін алған күннен бастап көк «волганың» шаңын қағып-сілкіп, жуып-шайып жолға дайындала бастайды…
Енді міне, сол көк «волганың» тот басып, іріп-шіріген қаңқасы ауылдағы қораның бір бұрышында қалқайып тұр. Пысық келіндердің біреуі оның үстіне тезек жайып, кептіріп қойыпты.
«Е-еһ, қайран көк «волга», – деймін мен оған қарап тұрып. – Сенің де заманың өткен екен-ау!..»
Кенет менің осы сөзімді күтіп тұрғандай-ақ, оның үстіндегі тезектердің бірі топ етіп жерге құлап түскені. Сол сәтте маған көк «волга»: «Ал сенің ше?..» деп, бір мөңкіп қалғандай болып көрінді…

Сүю мен сүйікті болудың құпиясы

Сонау сексенінші жылдардың орта тұсында Алматы қаласындағы «Академкітап» дүкеніне бір қызық кітап түсті. Авторы – Иасуси Иноуэ. Жапон жазушысы. Жанры – әңгімелер. Ал тақырыбы – «Охотничье ружье». Яки, қазақшаға тәржімаласақ, «Аңшы мылтығы» болып шыға келеді.
Әдетте, «Академкітап» дүкеніне көркем әдеби кітаптар көп түсе бермейтін-ді. Себебі, ондағы сөрелер том-том академиялық еңбектерден босамайтындай көрінетін.
Ал мынау, мұқабасы жұп-жұқа әңгімелер жинағының мұнда қалай жол тауып келгені алғашқыда бізге жұмбақ болып көрінгені де рас.
Бақсақ, кітап авторы Иасуси Иноуэ Жапониядағы Өнер академиясының мүшесі әрі осы академияның арнайы сыйлығының лауреаты екен.
Сірә, бұл әңгімелердің академиялық кітаптар дүкенінің сөресінен орын алуының бірден-бір себебі де осында болса керек.
«Аңшы мылтығы» қолыма түскен күннен бастап, бас көтермей оқуға кіріскенім әлі есімде. Өйткені, мұндағы әңгімелер, расында да, қызықты, бірінен-бірі өткен тартымды дүниелер еді.
Бір қызығы, кітапқа аты берілген «Аңшы мылтығы» әңгімесі жазушының қырық екі жасында, проза жанрындағы тұңғыш жарияланған тырнақалды туындысы екен. Аталмыш әңгіме баспасөзде жарық көрісімен-ақ қалың оқырман қауымның қызығушылығын туғызып, қолдан-қолға өтіп кете барады. Сөйте-сөйте, 1950 жылы Рюноскэ Акутагава атындағы әдеби сыйлыққа ие болады.
Иноуэ шығармаларында саби (жалғыздық мұңы) деп аталатын жапон эстетикасының рухы бар деп жаза бастайды әдебиет сыншылары.
Расында да, бұл әңгіме несімен құнды? Онда қандай ой айтылған? Оқиғасы қызықты, шытырман ба?..
Шынымды айтсам, «Академкітап» дүкенінен алғаш көргенімде, маған оның тақырыбы тартымсыздау болып көрінген-ді. Мұқабасы да сұрқайлау еді. Қара тушьпен қалай болса солай салына салған әлдебір келіншектің бейнесі тым-тым мұңды, қайғылы болатын.
Алайда ондағы «Аңшы мылтығы» атты алғашқы әңгімені оқыған сәттен бастап-ақ, бұл кітаптың өз көңілімдегі өңі де, түр-түсі де мүлде өзгеріп сала бергенін сездім.
Иә, сонымен?.. Әңгіме не туралы дейсіздер ғой.
«Аңшы мылтығы» – шартты түрде алғанда, «Секоның хаты», «Мидоридің хаты» және «Аяконың хаты» деп аталатын үш бөлімнен тұрады. Бұл үш хат та қартайған шағында жалғыздық азабын тартып, тау-тасты кезіп, аңшы мылтығын серік етіп жүрген Дзесукэ Мисуги мырзаға арналған.
Оларды жазған адамдардың жасы да, көзқарасы да әр түрлі.
Күйеуінің баяғыда жасаған бір қателігін кешіре алмаған Аяконың Дзесукэ мырзамен көңілдес болуын алғашқы екі хатта кеш оянған, өзгелердің көзіне түсуге жасқанған жазықсыз махаббат деп қабылдаған оқырманның алдынан соңғы хатта мүлде басқаша ақиқат ашылады. Себебі, Аяко өлерінің алдында Дзесукэ екеуінің арсындағы қарым-қатынас қаншалықты тәтті болғанына қарамастан, соншалықты азапты болғанын мойындайды.
Себебі, ол өмір бойы өз күйеуін сүйгенін, сол үшін де, оны ешқашан кешіре алмағанын түсінеді. Және әңгіменің осы бір тұсына жеткенде ғана оқырман жазушының әу бастағы көздеген мақсатын, яки, шығарманың түпкі идеясын ұғынады. Содықтан да, Аяконың хатындағы: «Құдай қандай әйелдің жазасын жеңілдетеді; өзі сүймесе де, өзгенің сүйіктісіне айналып, қызық-думанға мас болып өткен әйелдің бе, әлде, бақыттың дәмін татпаса да, мен оны сүйдім деуден танбаған әйелдің бе?» деген жолдарын оқығанда қалың ойдың шырмауында қалады.
«Аңшы мылтығы» бұл күнде тек жапон әдебиетінің ғана емес, әлем әдебиетінің асыл қазынасына айналған шығарма десек, артық айтпаған болар едік.
Сүю мен сүйікті болу, әрине, бір-біріне қарама-қайшы ұғымдар емес. Бірақ, өкінішке қарай, сүю әрі сүйікті бола білу – екінің бірінің маңдайына жазылмаған бақ екені рас.
Ол тек, ер мен әйелдің ғана емес, өнер мен таланттың, дарынды мен дарынсыздың арасындағы қарым-қатынастардан да анық көрінеді. Себебі, Өнерді емес, өнердегі Өзін сүйгендердің таланты қалайша тас-талқан болатынына жүздеп, мыңдап мысал келтіру еш қиындық туғызбайды.
Сүю дегеніңіз, шын мәнінде бақытты болуға ұмтылу және сол жолда кезігетін азаптар мен қиындықтардың бәрін де жеңіп шығу.
Сондықтан да өз жеріңді, отаныңды, ұлтыңды жан-тәніңмен сүйіп қызмет еткенде ғана перзенттік парызыңның (махаббатыңның) өтелгенін сезіп, әзиз жаныңның тыныштық табары хақ.
Ал тек, сүйкімді болуды ғана ойласаң, онда саған екі дүниеде де тыныштық жоқ екені анық.

Әуежайдағы әңгіме

Ыстамбұлдағы Ататүрік әуежайында шығармалары әлемдік көрмелерге қойылып жүрген бір атақты суретші ағамызбен кездесіп қалдық.
Көңілді екен. Жеңгей екеуі теңіз жағасында демалып, күнге күйіп, күш жиып, шабыттанып келе жатқан беті.
Кенет… Арамызда тіл туралы әңгіме қозғала кетті. Ағылшынша, түрікше жақсы білетін жолаушылардың мынау үлкен әуежайда емін-еркін серуендеп жүргеніне қызығып, өз тіліміздің қашан халықаралық деңгейге көтерілетінін ойлап, аздап қамығып отырғанбыз.
Сол сәтте әлгі суретші ағамыз біз күтпеген бір тосын пікір айтты.
– Қазақ тілі өте бай тіл деп мақтанамыз, – деді кеудесін шалқайтып. – Меніңше, бұл дұрыс емес. Артық нәрсе. Бір ғана мағынаны білдіретін бірнеше сөздер көп. (Сірә, синоним сөздерді айтып тұрса керек – авт.) Соның салдарынан басқа жұрт бізің тілімізді үйренуге келгенде қиналады. Сол үшін оларды ықшамдап, қысқарту керек. Әне, сонда ғана басқа жұрт тілімізді оп-оңай үйреніп алады.
Шынымызды айтсақ, қатты қысылып, үн қата алмай қалдық. Себебі, мұндай пікірге қарсылық білдірудің өзі ұят. Тек, іштегі бір ой: «Аға, сіздер бүкіл адамзатқа ортақ жеті бояудың өзін қанағат тұтпай, оларды бір-біріне қосып, жаңа түр, жаңа түс жасауға ұмтылады емессіздер ме. Ал егер, олардың да түкке керегі жоқ, ақ пен қара түс қана жетеді деп, қалғанын қоқысқа лақтыра салса, не істер едіңіздер!» дейді елеуреп.

Былтырғы қар мен биылғы қар

«Былтырғы қардан биылғы қардың қандай айырмасы бар?»
Осы бір қызық сауалды алғаш қашан, кімнен естідім? Әлде кітаптан оқыдым ба? Есімде жоқ…
Әйтсе де, ауық-ауық ойыма оралып, ақша қардың бетіне қадала қарап қалатыным рас-ты. Мені қызықтыратыны – биылғы қардың химиялық құрамы, иә болмаса, бізге беймәлім әлдеқандай бір заттегілік қасиеті емес. Сондай-ақ, оның түр-түсінің ерекшелігі мен түйіршіктерінің ұсақ-ірілігі де қызықтырмайды. Бәлкім, содан да болар, қолыма алып, үңіліп қараған да емеспін.
Әйткенмен, осы сауалдың астарында бір философиялық ой жатқан сияқты мүлгіп. Бірақ… Ол қандай ой? Меніңше, биылғы қардың былтырғы қардан ең басты айырмасы – былтырғы қарды көрген біра-а-аз кісілердің биылғы қарды көре алмағаны…
Ауылда қалған адамгершілік

Әкей өте әңгімешіл кісі. Оңтүстіктен келетін пойыз екінші Алматы вокзалының перронына жетіп тоқтаған сәттен бастап-ақ ол кісінің:
– Әй, үйге жүріңдер! Ендігі әңгімені дастархан басында отырып жалғастырамыз, – деген даусы естіле бастайды. – Біздің балалар кешелі бері «Әкеміз келе жатыр!» деп шапқылап жүр. Менікі әншейін сарт мәзіреті емес.
– Рақмет, көке!
– Қайта біз сізді шақыруымыз керек емес пе!
Бұл енді, пойызда әкеймен танысып, түні бойы әңгіме-дүкен құрып келген кісілердің даусы.
– Ә-ә, міне, біздің балалар, – дейді әкей вагонға қарай жүгіріп келе жатқанымызды көріп. –Қане, танысып қойыңдар!
Сөйтеді де, өзімен бірге келген кісілерді бізге және бізді оларға мақтап таныстыра бастайды. Әкеймен алпыс жыл бір шаңырақтың астында өмір сүріп келе жатқан шешейдің айтатынындай, бұ кісінің «аздап қосып» сөйлейтін әдеті бар. Айталық, ғылым кандидатын доктор, профессорды академик, қарапайым қызметкерді елге белгілі азамат деп таныстыра салу әкей үшін түк емес.
Кей-кейде соған көңіліміз кілт ете қалғандай болса, оған да айтар уәжі дап-дайын.
-Әй, сендер қызықсыңдар-ай! – дейді екі қолын екі жаққа қарай жайып. –Бүгін доктор болмаса, ертең болады. Онда тұрған не бар? Бұ адамда көңіл деген болмай ма?! Мен енді соған ұмтылсын, жетсін деп көтермелеп тұрғам жоқ па!
Рас-ау, кісінің өзі есейгенмен, көңілі бала боп қала береді ғой. Жалпы, мақтау сөз кімге жақпайды, кімнің мерейін тасытпайды дейсіз.
Әкеймен бірге түскен жолаушылармен қоштасып, екеуміз вокзалдың алдындағы алаңқайдан такси тоқтаттық. Машина орнынан лып етіп қозғалып, Абылай хан даңғылының бойымен өрге қарай зымырай жөнелді.
Шіркін, Алматының көркі Алатау ғой! Ақ бас шыңдары күн көзіне шағылысып, етектегі жұртқа қасқая қарап, кең құшағын айқара ашады. Тау да бүгін қалаға аузын ашса, көмейі көрінетін ақ көңіл әкейдің келгеніне қуанып тұрған секілді. Ол да соны сезгендей:
-Пай-пай, Алматының жөні бөлек қой! – дейді терезеден тамсана қарап. –Міне, осындай әдемі қалада тұрып жатқан сендер бақыттысыңдар, жігіттер!
Бұл сөзге қараторы өңді, қығылездеу таксист екеуміздің ішіміз жылып, жүзімізге қан жүгіре бастайды. Паһ шіркін, қалаңа қарап айтса да, қораңа қарап айтса да, «мақтау сөздің жан семіртетініне» дау жоқ-ау.
– Иә, балам, өзің қай жақтансың? – деді әкей енді таксистке қарай бұрылып.
Ол бірден жауап қата салмай, іркіліп отырды да:
– Қызметті айтасыз ба? – деді әкейдің өзіне қарсы сұрақ қойып.
– Е-е, қазақ болған соң, ата салты бойынша алдымен еліңді, туып-өскен жеріңді сұраймыз да!
– Оңтүстік жақтанмын, – деді таксист қысқа ғана жауап қатып.
– А-а, оңтүстіктің қай жерінен боласың?
– Сарыағаштан.
– Өй, бәрекелде-е, өзіміздің ауыл жақтан екенсің ғой!
– І-і, Сарыағаштың дәл өзінен емес, – деді таксист сөзден тайқып. –Оның ар жағында… Әлімтау деген жер бар…
– О-о, айналайын, Әлімтау дейсің бе?! Мен ол жақты жақсы білем ғой. Кімнің баласысың?
– Әкеміз ертеректе, біздің бала кезімізде қайтыс болған. Сіз танымайтын шығарсыз…
– Мүмкін, – деді әкей әруақтың түп-тамырын қазбалауға тартынып. –Әлімтау деген, құтты қоныс қой! Әсіресе, төрт түлік малға таптырмайтын жер. Ол жақта ел жұтапты дегенді естіген емеспіз!
– Иә-ә… малға жайылым жеткілікті-ау… Бірақ су тапшы. Жазда шөп қурап кетеді…
– Бірақ, ол даланың берекесі мол. «Біздің жақтың малы топырақ жесе де семіреді» деген сөзді естіп пе едің.
– Естідік қой.
– Ендеше, сол сөзге мән беріп, ой жүгіртіп көрдің бе?
– Қайдам-м…
– Олай болса, тыңда. Шөлейттің шөбі құнарлы болады. Жаздыгүні қурап, жапырағы желге ұшып кеткенімен, дәні жерге төгіледі. Жайылып жүрген мал соны жалап семіреді.
Ілгеріде мынадай бір қызық болған. Кеңестік империяның тізгінін ұстап отырған мәскеулік мырзалар тың игеру жылдарында шөлейт далада тұратын қазақтардың тұрмыс-тіршілігі мен денсаулығын мұқият зерттеуге бұйрық берді. Сол кезде көкөнісі, жеміс-жидегі жоқ ауылдарда тіршілік етіп жатқан жұрт неге қырыққұлақ (авитаминоз) болып ауырмайды деген сауал туындады.
Өйткені олар денсаулығын тексерген ауыл-ауылдағы ақсақалдардың сүйегі мықты, қаны таза, тістері бүтін болып шықты.
Содан бір қарт профессор шөлейт далада жайылған малдың еті мен сүтінде адам ағзасына қажетті барлық дәрумендер бар деген қорытынды шығарды.
Әне, көрдіңдер ме?!
Әкейдің әңгімесі әсер етті білем, менің көз алдыма алыстағы Әлімтау өңірі елестей бастады.
Көктем мезгілінде көкорай шөбі ырғалып, көкше теңіздей толқитын шөлейттің бір белесіне шығып алып, айнала-төңірекке қарасаң, көкжиегі керілген дарқан даланың кеңдігіне, расында да, қайран қалатынсың.
Әншейінде кеуде керіп, сол кеуденің ішіне небір асқақ армандар мен қат-қабат уайымдарды толтырып алып жүретін пенде шіркіннің, шындап келгенде, мынау алып дүниенің бір түйір тозаңы ғана екенін сол жерде анық сезінетінсің…
– Әлімтау ежелден-ақ әулиелі, киелі жер ғой, – деді әкей әңгімесін жалғап. –Ол жақта туып-өскен азаматтарды табиғаттың өзі шыңдайды. Жастайынан еңбекке араласып, есейе келе елге тірек болатын жігіттерден айналмайсың ба! Мына менің Әлімтаудағы достарым нағыз сондай, жаны жомарт азаматтар.
Әкей енді бір-екі кісінің атын атап, әдеттегісінше жер-көкке сиғызбай мақтай жөнелді. Өз ауылдастарының мерейі өскеніне қуанып,таксистің де өңі жылып:
– Ол кісілерді жақсы білем ғой, – деп басын шұлғып қояды.
– Иә, айтпақшы, – деді кенет әкей өзінің Әлімтауда емес, Алматыда келе жатқаны есіне түскендей қауқылдап. – Олардың осында бір Мұқан деген інісі бар. Кішкентайынан оқу-білімге құмар, ынталы жігіт боп өскен. Қазір осы Алматыдағы маңдайалды академиктердің бірі деп естимін.
Неге екені, әкейге жымия қарап отырған таксист қалада өзінің академик жерлесі бар екенін естігенде езуін жиып ала қойды. Бірақ, оны әкей байқамаған сияқты. Әлімтаудың академигін аспанға көтере мақтап, қарсы алдымыздағы Алатаудың бір биік шыңына апарып қоя салғандай кейіп танытып келеді.
Таксист өзінше тұнжырап, әркім өз шаруасын білуі керек қой, ол академик болса, мен де қара жаяу емеспін дегендей үнсіз қалды.
Әңгіме жол қысқартып, біраздан соң машина біздің үйдің алдына келіп тоқтады. Енді қалтамды қарманып, жолақысын ұсына бергенімде:
– Жоқ. Керегі жоқ, – деді таксист қолымды кері қайтарып.
Мен аң-таңмын.
– Неге?..
– Бүгін көкеммен танысқаныма өте қуаныштымын.
Осы сәтте әкей де оның бетіне аңтарыла қарап:
– Әй, інішек, бұл сенің еңбегің ғой! Ал, – деді. – Ал!..
– Көке… – Таксист әкейден біртүрлі ыңғайсызданғандай қысыла, күлімсірей қарап, аз-кем мүдіріп қалды. –Ештеңе айтпай, үн-түнсіз кете беруге дәтім шыдамай отыр. Жаңағы… өзіңіз мақтап, көкке көтеріп келе жатқан Мұқан менмін ғой…
– А-а, солай ма?!
Енді әкей аң-таң болды. Бірақ ол кісі мен сияқты тымырайып үнсіз қалған жоқ.
– Ой, айналайын, – деді құлашын жазып, сол қолымен Мұқанды иығынан қапсыра құшақтай алып.
Ол да көптен сағынып, көкесінің жолын тосып, күтіп жүргендей кеудесіне бетін басып, басын иіп жатыр.
Екеуінің де көңілінде мейірім, туған жерге деген сағыныш оянып, жаздыгүні шөлейт даланың сусынын бір қандырып, ағыл-тегіл құйып өткен нөсер жаңбыр секілді іштей егіліп отыр.
– Ал-л, Мұқанжан, үйге жүр! – дейді әкей әй-шай жоқ.
– Жо, рақмет, көке, – деп жатыр Мұқан алақанын кеудесіне қойып. –Келесі жолы. Бүгін емес. Әуелі мен сізді қонаққа шақыруым керек.
– Әй, Мұқанжан, сен өйтпе. Мына үйде мені күтіп, балалар дастархан жайып отыр. Екеуміз енді асықпай,шай ішіп отырып әңгімелесейік.
– Рақмет, көке! Сізге ризамын. Бірақ… мен әлі академик бола қойғаным жоқ. Баяғыда кандидаттық диссертация қорғағаным рас. Сосын, өзіңіз білесіз, заман өзгеріп кетті ғой. Ғылымды тастап… әр түрлі жұмыспен айналыстық… бала-шаға бар дегендей…
– Ойбай, Мұқанжан-ау, қазір академик болмасаң, кейін бола жатарсың. Мен сені ол үшін шақырып отырған жоқпын!
– Рақмет!..
Қанша дегенмен, қаланың аты қала емес пе. Ауылдағыдай аңқылдап, әкей айтқандай, «арсалаңдап кіріп бара салу» деген жоқ бізде.
Содан да болар, Мұқан қызарақтап, қайта-қайта рақмет айтып, үйге кірмей кетті ақыры. Жолақысын да алған жоқ.
Үйге кіреберістегі баспалдақпен жоғары қарай көтеріліп келе жатып әкей:
– Онысы несі-ай! – деп қояды Мұқанның бұл қылығын түсінбегендей наразы дауыспен. –Дайын тұрған шай. Үйге кіріп, бір-екі кесе ішіп, әңгімелесіп кетсе болмай ма?
– Енді… – деп күмілжимін мен. –Қалалық жерде…
– Әй, – деді кенет әкей менің сөзімді аяқтатпай, бетіме тіксіне қарап. –Сендер немене, адамгершіліктің бәрін ауылда қалдырып кеткенсіңдер ме?!
Мен төмен қарап, үн қатпадым.
– Бір қалада тұрасыңдар. Бір-біріңді танымайсыңдар. Жөн-жосық сұраспайсыңдар. Араласпайсыңдар, – деп әкей жоғарғы қабатқа жеткенше сөйлеумен болды.
Рас-ау! Біз ауылда біраз дүниемізді қалдырып кеткен сияқтымыз…
Қымбат қазына

Біз оны Сары кітап деуші едік. Себебі, мұқабасы сап-сары болатын. Ал толық атауы – «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері».
Бұл қазынаны белгілі ақын әрі ауыз әдебиетін зерттеуші ғалым Өтебай Тұрманжанов жинап, құрастырып, 1959 жылы Алматыдағы Қазақтың мемлекеттік әдебиет баспасынан басып шығарған екен.
…Міне, осы кітапты мен өзімнің жеке меншігім деп ойлайтынмын. Сөйтсем, оным бекер боп шықты. Тек әншейін, ұзақ уақыт қолымда болған соң көзім үйреніп, өзімше иемденіп қалыппын.
Бірде ауылдан шешем қыдырып келді. Кешке жұмыстан оралсам, ол кісі әлгі сары кітапты алып, үңіліп қарап отыр екен.
– Иә, қалаға келіп, мақал-мәтел үйренейін дегенсіз бе? – деп күлдім.
– Е-е, – деді шешем жеңіл ғана күрсініп. – Мына кітапты көріп, қай-қайдағылар есіме түсіп отыр-дағы… Әкең бұны баяғыда Арыстағы кітап дүкенінен сатып алып, маған сыйлап еді. Міне, сондағы жазуы… Тұп-тура сол күнгідей көз алдымда тұр!
– Кәне, көрейінші, – деп қолымды создым. Шешем сары кітаптың бетін алақанымен аялай сипап, маған ұсынды.
Расында да, мұқабаның ішкі жағына: «1959 жыл. 19 август. Арыс стансасы. Тұрсынға – Балтақарадан» деп жазылған екен.
Бұрынырақта бұл жазуды оқыдым ба, оқымадым ба, есімде жоқ. Оқысам да, сірә, дәл қазіргідей мән бере қоймасам керек.
– Апыр-ай, – деді шешем өзімен-өзі сөйлескендей болып. – Содан беріде қаншама жыл өтті… Ол кезде біздің жаңа ғана отау құрған кезіміз ғой. Сендер әлі бұл дүниеде жоқ едіңдер. Енді ойлап қарасам, содан бергі көшіп-қонған жерлерде үй салдық, жиһаз алдық… Бәрі тозды. Ал мынау кітап… сол баяғы қалпында тұр!..

Ана тілі және алтын балық

Вильнюс талай-талай отты жылдарды, жеңілісі мен жеңісі кезектескен күрделі кезеңдерді бастан кешкен көне қала. Оны түсіну үшін кешегі тарихтың кейінгі бір көшіне зер салсақ та жеткілікті.
1812 жылы паң Наполеон бастаған француз әскері орыс жеріне сұғынып бара жатып Вильнюсті бір таптап өтті. Содан соң жалғыз көзді қолбасшы Кутузовтан зәресі ұшып, тым-тырақай боп қашып келе жатып және бір қаратып кетті.
Ал 1941 жылдың 23 маусымында, яғни Ұлы Отан соғысы басталған күннің ертеңінде-ақ бұл қаланы неміс әскерлері басып алды. Сөйтіп, 1944 жылдың жазында Үшінші Беларусь майданының жауынгерлері келіп «азат еткенге» дейін солардың ашса алақанында, жұмса жұдырығында болды…
Міне, қазір Вильнюс сол бір тарихи оқиғалардан қалған заттарды мұражайларда сақтап, отан үшін шайқасқан есіл ерлердің ескерткішіне гүл шоқтарын қойып, тып-тыныш өмір сүріп жатыр.
Біз қала орталығындағы саябақтардың біріне келіп аялдап, қаз-қатар тізілген ағаш сәкілердің біріне жайғастық. Күнде көріп жүрмеген бейтаныс жер, таңсық орта болғандықтан айналаға қызықтап қараймыз. Қарсы алдымыздағы биік тас тұғырға орнатылған мүсін, неге екені, көзімізге біртүрлі жылыұшырайды.
Сырт келбеті Алматыдағы Шоқан Уәлихановтың ескерткішіне келіңкірейтін сияқты ма, қалай?..
Осы сәтте біздің жанымыздағы көрші сәкіге ақ шашты, жас шамасы жетпіске таяңқырап қалған бір қария келіп жайғаса кетті.
– Мына ескерткіш кімге қойылған? – деп сұрадық бізодан орыс тілінде.
Қария басын шұлғып, мен сіздерді түсіндім дегендей күлімсіреді.
Сөйтті де:
– Бұл… бұл… – деп орыс тілінде қинала үн қатып, әлгі ескерткіштің кімге қойылғанын айтып жеткізе алмағанына қысылғандай ақ сары жүзі қызарып сала берді. – Кешіріңіздер… Бұл тілді ұмытыппын… Отыз жыл болды сөйлемегеніме…
Әйтсе де, там-тұмдап болса да, бұл литвалықтардың алғашқы гимнін жазған ақынның ескерткіші екенін түсіндірді.

* * *
Қонақүйге қайтып оралған соң, оңаша отырып, өзімнен-өзім ойға баттым.
Кешегі кеңестік империяның экспансиясына бүкіл ұлттық болмысымен барынша қарсылық танытып келген Балтық теңізі жағалауындағы елдер коммунистік одақ ыдыраған күні іргесін бөліп, алыстап кетті.
Енді міне, күні кешеге дейін бәрімізді қоян-қолтық араластырып келген ортақ тілді де мүлде ұмытыпты…
Кенет қалтателефоным шырылдап қоя берді. Қазақстанда біраз жыл қызмет етіп, қазақ тілін тәп-тәуір үйреніп алған түрік досымыз – Ысқақ бей екен.
Ол қазір осында. Кәсіпкерлікпен айналысады. Литвалықтармен емін-еркін тіл табысып, күнбе-күн араласып жүреді.
– Иә, қалайсыздар? – деді Ысқақ бей тап-таза қазақ тілінде. – Не істеп жатырсыздар?
– Ойланып отырмыз, – дедім жымиып.
– О-о, – деді ол. – Ойланған жақсы ғой. Оған да бір себеп бар шығар.
Сонсоң мен бүгінгі саябақта болған жәйтті айттым.
– Иә, литвалықтар өз тілін, дінін, тарихын өте құрметтейтін ұлт, – деді Ысқақ бей. – Бірақ оларды ешкім де әсіреұлтшыл деп айта алмайды. Өте мәдениетті, кішпейіл ел. Мұнда адам құқығын қорғау мәселесі барынша жетілдірілген. Кешегі кеңес дәуірін көрген қарт кісілер орыс тілін біледі. Ал жастар жағы ол тілге мүлдем шорқақ. Себебі, олар өз ана тілінде және ағылшын тілінде сөйлейді.
– Жақсы. Түсіндім…
Менің даусым көңілсіздеу шықты-ау деймін, Ысқақ бей аз-кем үнсіз қалды.
– Әрине, Қазақстанда бәрі басқаша ғой, – деді содан соң. – Ол жақта…
– Жо-жоқ, Ысқақ бей, бәрі жақсы, – дедім сөзін бөліп. – Ағылшын тілін білмейтініме өкінемін…

* * *

Телефонды сөндірген соң: «Иә… Біздің жақта… – деп ойладым көңілім қоңылтақсып. –Әуежайда да, теміржол бекетінде де… Такси тоқтатсаңыз да, алғашқы еститін сөзіңіз: «Куда едем?..» Орыс тілі үнемі ана тіліміздің алдында жортып жүреді…»
Кенет есіме жол үстінде естіген бір анекдот түсе кетті.
…Балтық теңізінің жағалауында бір литвалық балықшы балық аулап отыр екен. Қармағына әдеттегідей алтын балық іліге кетіпті.
Сөйтіп, ертегідегі дәстүр бойынша: «Оу, қожайын, сен мені теңізге жібер. Не қаласаң, соны орындаймын» депті орыс тілінде үн қатып.
Литвалық балықшы оның басынан тық еткізіп бір соғыпты да, шелекке тастай салыпты.
Сәлден кейін тағы да бір алтын балық түсіпті қармағына. Ол да балықшыға жалынып, әлгі балықтың айтқанынан есе артық етіп орындаймын деп орысша сайрап қоя береді.
Бірақ литвалық балықшы оны да басынан тық еткізіп ұрып, шелекке тастайды.
Аздан соң және бір алтын балық түседі қармағына. Ол:
– Қожайын, жаңағы екі балықтың айтқанынан жүз есе артық жақсылық жасаймын! – деп жалынады орыс тілінде.
Сонда литвалық балықшы оған қарап, біраз ойланып отырып:
– Не нады гаварить па руский, – деп басынан тық еткізіп, шелекке тастай салған екен.
Бұл анекдоттың астары қатпар-қатпар. Кім қалай ойлайтынын кім білсін, өз басым, аңғал да болса, литвалық балықшының ниеті, пейілі дұрыс деп ойлаймын.
Ал бізде, өкінішке қарай, билік те, банк те, экономика да өзге тілде сөйлеп келеді. Құдды бір, алтын балықпен оп-оңай тіл табысып алған секілді.
Таяуда бір танысым: «Соңғы кездері тек қана орыс тілінде оқып, орыс тілінде жазатын болдым. Өйткені өз тілімізде сөйлейтіндердің өсіп жатқанын көргенім жоқ» деп, ана тілімізден күдер үзгендей кейіп танытты…
Демек, ол да алтын балықтың «игілігіне» қызыққан секілді…

* * *
Вильнюстегі ең көрікті және орталық көше литвалықтардың тарихи көшбасшысы атанған Гедимин князьдің есімімен аталады.
Аңызға құлақ түрсек, баяғы-ы-ы өткен заманда Гедимин князь осында аң аулауға келіп, қонып қалған екен. Түсінде тау басында ұлып тұрған шойын қасқырды көріпті. Оның даусының зор екені соншалықты, бір емес, мың қасқыр ұлып тұрғандай естіледі.
Таңертеңгілік князь өзінің сенімді нөкері Лидзейка абызды шақырып алып, түсін жорытады.
Сонда Лидзейка: «Шойын қасқыр дегеніңіз, қамал немесе қала болар. Ол қаланы өзіңіз салдыратынға ұқсайсыз. Ал мың-сан қасқырдың ұлығаны – сіз салдырған қаланың аты алысқа кетіп, бүкіл әлемге жайылады екен» депті.
Міне, содан бері талай жыл, талай ғасыр өтті. Гедимин князь іргесін қалап кеткен қала да талай-талай оқиғаларды бастан кешті.
Бүкіл әлемді уысында ұстағысы келген қаһарлы қолбасшылар оны ары өткенде бір қиратып, бері өткенде бір қиратып, табанымен таптап кетіп жатты.
Бірақ ел есін жиып, қаланы қайтадан қалпына келтіріп, гүлдендіріп жіберді. Халқының саны үш миллионға жетер-жетпес қана шағын мемлекеттің қайсарлығына, рухани тазалығына қайран қаласыз.
Әне, қараңызшы, көше бойындағы барлық мекемелердің, дүкендердің, кафе, ресторандардың атауы бір ғана тілде – литвалықтардың өз тілінде жазылған. Олар бір-бірімен тек ана тілінде сөйлеседі.
Ал біз… Жеріміз кең болғандықтан ба, әлде пейіліміз дархан болғандықтан ба, ылғи да өзге ұлттардың көңіліне қарап жалтақтай береміз.
«Өзіңді сыйласаң, өзге де сені сыйлайтынын» біле тұра сөйтеміз…

Биік әрі тұңғиық аспан

Ұшақ қонуға бет алды. Он мың метр биіктіктен бірте-бірте төмендеп, Алматыға жақындағанда қаланың үстін қою түтін секілді қарасұр бұлт торлап тұрғанын көрдік.
Апыр-ай, қазір жердегі адамдар жылы киініп, қолшатырларын төбесіне көтеріп, күздің салқын жаңбырынан бүрісіп, бұйығып бара жатыр-ау деген ой келеді басымызға.
Ал мұнда, шырқау биікте күн жарқырап тұр. Тұп-тұнық, тұңғиық кеністікке таңғажайып бір құдіреттің күшімен ілініп қалған сияқтымыз. Қандай қызық…
Аздан соң ана-а-ау Жердегі екі аяқты, жұмыр басты пенделерге қосылып, қолшатыр көтеріп, үйге қарай асығатынымызға дәл қазір көңіліміз сенгенімен, көзіміз сене алмайтындай…
Иә, Жерге түскенде бар ғой, қарасұр бұлттардың ар жағында Күн жарқырап, аспан мөлдіреп тұрғанын, жаңа ғана өзіміздің сол жақтан, тү-у сонау биіктен ұшып келгенімізді ойлап, еріксіз басымызды шайқап, таңғалатынымызды да ақылмен емес, ішкі бір жұмбақ түйсікпен сезетіндейміз.
Несін айтасыз, Күн көзін бүркеген бұлттар көңілге кірбің салып-ақ тұр. Иә, айтпақшы… кірбің демекші, кейде біздің жан дүниеміздің аспанын да мұң торлап, қайғы басатын күндер болады емес пе. Сол кезде мынау иллюминаторға тырс-тырс тама бастаған жаңбыр тамшылары секілді мөп-мөлдір, тап-таза көз жасымызды төгіп, шер тарқатып, жеңілдеп алған соң күн жарқырап қайта туғандай болмаушы ма еді.
Сонда деймін-ау, біздің ішкі әлеміміздегі аспанның да соншалықты биік әрі тұңғиық екенін сезінбеуші ме едік?!.

Ақырзаман аңызы

Елдегі қариялардан естуші едік: «Қазығұрт тауы қиын-қыстау замандарда биіктейді» деп.
Бұл, әрине, ескі аңыздың желісімен айтылған әңгіме болса керек. Есте жоқ ескі замандарда жер бетін топан су басып, ақырзаман болғанын көктен түскен кітаптар растайды. Әлемдегі ғұлама ғалымдар да бізге дейін бірнеше өркениеттердің болғанын дәлелдеп, әр түрлі деректер келтіреді.
Ал аты аңызға айналған Қазығұрт тауы болса, сол баяғы үнсіз, тілсіз қалпында.
Академик Ақжан Машанұлы кезінде: «Қазығұрт бізге дейінгі өркениеттерден қалған киелі ескерткіш» деп еді-ау. Ендеше сол киелі ескерткішке қараған сайын бізге қандай ой түседі десеңізші.
Қазығұрттың басында кеме қалған,
Ол әулие болмаса неге қалған.
Жетім бота үстінде жатып қалып,
Ойсылқара жануар содан қалған, – деп басталмаушы ма еді сол аңыз.
Бірінен кейін бірі тізіліп айтылатын осыдан соңғы төрт түліктің барлығының да балалары жетім.
Көз алдыңызға бір сұмдық сурет елестейді. Бізге дейінгі өркениеттен түк қалмай, топан суға батып барады.Тек Нұқ пайғамбардың кемесіндегі аман қалған тіршілік иелері ғана төңірекке үрейлене қарап, ендігі күніміз не болар екен деп жаутаңдайды…
Әйтсе де, Жаратушы Иеміздің мейірімі шексіз екен. Топан судан кейін де өмір жалғасып, жаңа өркениет пайда болды. Ендеше, өткеннен сабақ алып, осы өркениетімізді қадірлей білсек қанеки.
Қазығұрт аңызы осылай толғанады. Бізге дейінгі болған сұмдық оқиғаның көзі тірі куәсіндей киелі тау осыны үнемі еске салып тұрады.
Аңыздың сырын ұға алмаған кейбіреулер «кеме Қазығұртқа емес, Арарат тауына тоқтаған» деп таласады.
Ал қасиетті Құранда Әл-Жудда тауы айтылады. Сондықтан, бұл құбылысты тілге тиек еткен ғалымдар: «Жудди тауы Түркияның оңтүстік шығысындағы Бухтан ауданында. Ислам дәстүрі бойынша Нұқ пайғамбардың кемесі осында тоқтаған деседі, ал христиан дәстүрі бойынша Арарат тауына қайырлапты» дейді.
Және осындай ойлардың қапталында: «Ол заманда қанша кеме қай тауға тоқтағанын кім біліпті» дегендей екіұшты пікірлер де айтылып қалады.
Біздіңше, әр халық, ең алдымен, өз жерінде туған аңызға назар аударатыны анық. Сол себепті, ата-бабаларымыз қалдырған Қазығұрт аңызы құлағымыздан кіріп, санамызға сіңіп қалған.
Баяғының қариялары: «Ақырзаман бір күнде келе қоймайды. Оның әр түрлі белгілері болады» деп отырушы еді. Өмірінде хат танымай өтсе де ұлттық салт-санамызды халық даналығы арқылы бойына сіңіріп, Ұлы дала мектебінен ұшан-теңіз білім алған сол кісілердің алдында бас имеске хақыңыз жоқ.
Олар жер бетіндегі Хиросима және Нагасаки қалаларына тасталған «Сәби» және «Семіз» деп аталған ядролық бомбалардың қуат-күші қанша килотонна тротильден тұратынын немесе Гитлердің кімдерге сүйеніп, қандай саясатпен билік басына келгенін оқып біле алмаса да өз заманында олардың ақырзаман орнатқанын анық айтып бере алатын.
Шындық қанша күрделі болғанымен Ақиқат баршаға аян. Бала күнімізде үлкендердің сөзін тыңдамай үйдің ішін астаң-кестең қып ойнап жатқанымызда: «Әй, бұлар ақырзаманның балалары ғой!..» деп күйінуші еді шешеміз. Сонда біздің санамызға осылай ойнай берсек, ойнай берсек, кешкілік ақырзаман сыртқы есіктен сығалап тұрады екен-ау дегендей ой келетін-ді.
Сөйтсек, кішісі үлкенін тыңдамайтын, жастары қарттарын сыйламайтын ел – ел болмайды екен ғой. Ендеше мұның ақырзаманнан несі артық?..
Соңғы кездері ғалымдар ауаға, жерге, суға сіңіп жатқан улы газдардың табиғатқа қаншалықты зиян келтіргенін айтып дабыл қағуда. Егер бұлай жалғаса берсе, келешегіміздің қандай күйге душар боларын көз алдыңызға елестетудің өзі қиын. Ал енді, оған жер ресурстарының жылдан-жылға азайып бара жатқандығын, ауыз суға зәрулік пайда болатынын, қоршаған ортаның сиқы қашып, қаңқасы ғана қалатынын т.б. тізбелеп қоса берсеңіз, әрине, төбе құйқаңыз шымырлайды…
Анығында аңыз ретінде айтылған ақиқаттың мәні де, маңызы да терең екеніне күмән жоқ. Ендеше, Жудда да, Арарат та, Қазығұрт та адам баласына нені ескертіп, неден сақтандырып тұрғанын ешқашан жадымыздан шығармауға тиіспіз.

Құмсай

– Сіз білесіз бе, білмейсіз бе, қайдам, – дейді құмдақ жолмен зымырап келе жатқан «Нива»-ның рөліндегі ақ кепкілі, қараторы жігіт манадан бері үнсіз отырған мені әңгімеге тартқысы келгендей алдыңғы жақтағы сайға қарап, иегін қағып қойып: – Бұ жерде бұрын Құмсай деген ауыл болған!..
«Неге білмейін? – деймін мен іштей толқып. – Бала күнімде талай рет келген жерім емес пе?!»
Көз алдыма сарғайған ескі суреттер секілді санамның бір түкпірінде қалған сол баяғы-ы оқиғалар елестейді. Ол кезде Құмсай дегеніңіз мына сайдың екі жиегінде қаз-қатар тізіліп отыратын кәдімгідей-ақ ауыл еді.
Бір күні шешем екеуміз күн бата жүк машинасымен келіп, нағашы атамның үйінің жанынан түсіп қалдық. Ақ жаулығының ұшы желбіреп, ескі кебісін қонышынан басып, алдымыздан қалбалақтап шыққан нағашы апам қуанып, шешемнің көйлегінің етегіне жабысып, үрпиіп тұрған мені өзіне қарай тартып, екі бетімнен кезек-кезек шөпілдетіп сүйіп жатыр. Сөйте жүріп, шешемнің жүзіне қарап: «Әй, саған не болған? Реңің сынық қой», – деп алаңдап қояды. Жол бойы көзінің алдын әлсін-әлсін сүртіп, үн-түнсіз келген шешем: «Жай әншейін, кейін айтам», – деді ақырын ғана шаршаулы күйде үн қатып.
Жаздыгүні болғандықтан түнге қарай есік алдындағы ағаш тапшанға төсек салып, сыртқа жаттық. Жұлдыздары иін тіресе жыпырлап тұрған қаракөк аспанға қарап, көзім ілініп бара жатқанда естігенім: «Қой ары, не болса, соған ренжіспесеңдерші. Бұ күнде кім ішпей жүр дейсің… – деп күрсінген нағашы апамның сөзі болды. – Бала-шағасын ұмытпай, тапқан-таянғанын үйіне әкеп жүрсе бопты да, әйтеуір. Ақылын қоса ішетін жігіт емес қой. Екеуіңнің ортаңдағы мына бала да өсіп қалды. Биыл төртке шыға ма, қалай өзі?..» «Жоқ. Беске…»
Кіп-кішкентай бала болсам да біздің үйге бір қатер төнгенін ішім сезеді. Түнде қорқынышты түс көріп, қайта-қайта шошып ояндым.
Ертеңіне нағашым менімен түйдей жасты Кәдіржан деген баласы екеумізді биік жотаның ар жағындағы фермаға апарып, орталықтағы дүкеннің алдынан бір дәу қарбыз әперді де: «Ал енді, осыны үйге алып барыңдар!» деп тапсырды.
Біз оны кезек-кезек көтеріп, әлгі жотаның ортан беліне жеткен кезде сілеміз қатып, әбден шаршадық. Сол кезде мен: «Дабай, бұны дөңгелетіп апарайық» дедім бір жаңалық ашқандай болып. Кәдіржан аппақ күрек тістерін көрсете ыржиып, бірден келісе кетті.
Сөйтіп, дәу қарбызды біз жоғары қарай домалата бастадық. Бірақ ол ырқымызға көнбей, төмен қарай дөңгелеп «қаша жөнелді». Әне-міне дегенше, пырш-пырш етіп тастан-тасқа секіріп, қып-қызыл суы шашырап барды да, осы беткейге ат па, сиыр ма арқандап жүрген біреудің суыра алмай, қалдырып кеткен қазығына соғылып, быт-шыт боп, шашылып қалды…
Ой, сондағы менің жылағаным-ай! «Мынау өзі, не боп кетті?! Біздің үй де, дәу қарбыз да қирап, бүлінді ғой!» деп өксіп-өксіп, көзімнің жасын бырт-бырт үздім…
Сол күні Кәдіржан екеуміз нағашы атамның қаһарынан қорқып, бірден ауылға баруға бата алмай, кешке дейін ферманың шетінде сандалып-сандалып қайтып келсек, үйдің жанында бір үлкен жүк машинасы тұр. Түндегі біз жатқан тапшанның үстіне үлкен ақ дастарқан жайылыпты. Тап бір той жасап жатқандай үй іші арқа-жарқа, мәз-мейрам.
Төрге жайғасқан екі-үш қонақтың төменгі жағында отырған әкемді көріп, жүгіріп барып құшақтай алдым. Оның ойында да ештеңе жоқ, қарқ-қарқ күліп, бауырына басып, маңдайымнан иіскеп жатыр.
Ертеңіне біз – әкем, анам үшеуміз әлгі жүк машинасының кәбіңкесіне сығылыса отырып, үйге қайттық.
Міне, сол Құмсай ғой бұл! Осыдан кө-ө-өп жыл бұрын анау биік жотаның ар жағындағы ферма кеңшар орталығына айналды да, мұндағылар түп-түгел сонда көшті. Қазір әр жерде бір төмпешік болып, ескі жұрттың орны ғана қалыпты…

Інімнің туған күні

Бір қызығы, біздің елде не көп, Ақжар деп аталатын ауыл көп. Сондықтан да сіздерге бүгін қай Ақжарда болған оқиғаны айтайын деп отырғанымды түсіндіре кеткенім жөн болар.
Иә-ә, қазақ атам Нұх пайғамбардың кемесі тоқтаған дей-тұғын киелі Қазығұрт тауы мен ежелден-ақ ән-жырға арқау болған Арыс өзенінің аралығында шамамен екі жүз шақырымға созылатын шөлейт дала бар. Біз әңгіме еткелі отырған Ақжар міне, осы даланың төсінде орналасқан. Бір кездері ол ауыл озат шаруашылық атанып, дүркіреп тұрған Шанақ совхозының бір бөлімшесі еді. Ал қазір, жаңылмасам, өз алдына бір округ.
Өзімнен кейінгі інім дүниеге келген жылы біз осы ауылда тұратынбыз.
Сол күні, нақтысын айтсам, 1972-жылдың 14-тамызында біздің ауылға Жетісай аудандық халық театры өнер көрсетуге келе қалды. Театр репертуарында көрнекті жазушы, драматург Тахауи Ахтановтың «Махаббат мұңы» атты драмасы бар екен. Ақжарлықтар, міне, осы дүниені тамашалау бақытына ие болды.
Алғашқыда спектакль көруге келген жұрт ауылдағы кішкентай клубқа сыймай, сыртта иіріліп тұрып қалғандықтан, әртістер жергілікті басшылықпен ақылдаса келе, декорацияны сегіз жылдық мектептің алдындағы ашық алаңға құратын болып келісті.
Сөйтіп, біз – балалар орындық тасып, үлкен кісілерге қолғабыс еттік. Орындық жетпей қалғандар, амал жоқ, түрегеп тұрды. Ал сахна, декорация дегеніңіз, бар болғаны, бір шымылдық, бір үстел және екі орындық қана болып шықты.
Бірақ, соған қарамай, «ойын» көруге бүкіл ауыл тайлы-таяғымызбен жиналдық. Тек менің шешем ғана келе алмады. Өйткені, ол кісі Ақжардан жиырма-жиырма бес шақырым жердегі үлкен совхоздың орталығы – Монтайтас ауылындағы перзентханада жатқан болатын.
Ал әкем жарықтық алпамсадай ірі кісі әрі осы бөлімшенің меңгерушісі, менен кейінгі үйелменді-сүйелменді төрт қарындасымның ең кішісін қолына көтеріп, қалған үшеуін соңынан ертіп, балапандарын шұбыртқан ата қаздай балпаңдап келіп, көрермендердің нақ ортасына жайғасты.
Әне, сөйтіп, спектакль басталып та кетті. Әуелде бірін-бірі шын сүйетін сияқты көрінген екі ғашықтың хикаясы бірте-бірте шиеленісе түсті. Көрермен қауым қап-қара шашын жылмитып артына қарай қайырған, көзі дөп-дөңгелек ақын образындағы актердан іш жиып, қауіптеніңкіреп қалды. Жап-жас қызды алдап, басын босқа қатырып жүрген секілді…
Не түсініп отырғанын кім білсін, бір кезде әкемнің алдында отырған кішкентай қарындасым қыңқылдап жылай бастады. Әсіресе, жаңағы Нияз ақынның образын сомдап жүрген актер сахнаға шықса болды, шар ете қалады. Әкем жуан даусымен әлдилеп жұбатқан болады. Жан-жақтағы жаны ашыған келіншектер қолын созып: «Кәне, маған беріңізші. Мен алдыма алып отырайын» десе, олардан шошып, құбыжық көргендей бақырып, даусын одан сайын үдете түседі.
Әкемнің шекесі шып-шып тершіп, ыңғайсызданып-ақ отыр. Орнынан тұрып кетейін десе, оның да ретін таппайды. Айналасындағы жұрт жапырыла түрегеліп, жол беруі керек.
Кенет әлгі жағымсыз рөлдегі актер шыдай алмай кетті-ау деймін, сахнадағы сөзін кілт үзіп, әкем отырған жаққа шаншыла қарап: «Әй, ана баланың шешесі бар ма, жоқ па?» деп айқай салды.
Жұрт сілтідей тынды. Тіпті бақырып жылап отырған қарындасым да тып-тыныш боп, тиыла қалды.
«Апыр-ау, мұнысы несі? Спектакльді тоқтатып, осылай айқай салуға бола ма екен? Бұл ойын енді немен бітеді?» дейміз іштей таңғалып.
Сәлден соң:
– Жо-оқ! – деп үн қатты көрермендердің біреуі мойнын созып. – Ол баланың шешесі перзентханада жатыр. Үй-іші Құдайдан ұл тілеп отыр.
Бір сәтке өз рөлін ұмытып, қып-қызыл боп ашуланып тұрған актер енді бұдан еш қайран болмасын түсінгендей:
– Әй-и! – деп қолын бір сілтеді де, сахнадағы әріптесіне қарай бұрылып, ойынды жалғастыра жөнелді.
Тап осы сәтте кеңсе жақта әлдеқандай бір жұмыспен бөгеліп қалған біреу ентігіп жүгіріп келіп:
– Балтекең бар ма? – деп айқай салды.
– Иә, бар!
– Отыр ғой ортамызда, – деген дауыстар естілді.
– Олай болса, сүйінші! – деді әлгі кісі. – Тұрсын апай ұл тауыпты!
Осы сөздің айтылуы-ақ мұң екен, жаңа ғана сахнадағы жас қыздың тағдырына алаңдап, уайымдап тұрған көрермендер күрт серпіліп:
– Оу, Балтеке, құтты болсын!
– Ұлды бопсыз, той жасайсыз! – деп дүрлігіп кетті.
Спектакль де, әртістер де жайына қалды. Ары-беріден соң, енді не істерін білмей тұрған олар да сахнадан секіріп түсіп, көпшілікпен араласып, әкемді құттықтап, қолын қысып жатты.
Әрине, бұл біздің отбасымыз үшін үлкен қуаныш еді. Өйткені тұңғыш немересі ұл болып, одан кейін бірінен соң бірі тізіліп төрт қыз дүниеге келген соң, әжем жарықтық: «Әкесі жалғыз еді. Енді немерем де еркек кіндіктіден жалғыз болып қала ма?!.» деп, шындап уайымдай бастаған болатын.
Сол күні біздің үйде қой сойылды. Ауылдағы келіншектердің бірі ошаққа от жағып, бірі қазанға ет салып, енді бірі қамыр илеп, үлкен дастархан жайды. Көрермендер мен актерлар бірге тамақтанып, әзіл-қалжыңға тізгін берді.
Осындай бір көңілді сәттерде көрермендердің біреуі:
– Әй, сонымен «Махаббат мұңы» немен бітті? – деп сұрап қалды. – Әлгі ақымақ боп, адасқан ақынның жайы не болды?
Қап-қара шашын жылмитып артына қарай қайырған ақынның роліндегі актер оларға көзін әдейі алақ-жұлақ еткізе қарап:
– Өкініп қалды ғой! – деді даусын көтеріп.
Жұрт болса, қыран-топан күліп жатыр.

Туған жер туралы түсінік

Мен мынау аллеяның бойымен аптасына бес күн – таңертеңгілік және кешкілік – ары-бері жүріп өтемін. Өйткені жұмысқа барып-келетін жолым. Сондықтан да ұзын-шұбақ тротуардың екі шетіндегі ағаш сәкілерде тынығып отыратын жұрт мені біршама танып қалған.
Күндердің бір күнінде аллеяның орта тұсындағы сәкіні «меншіктеп» алғанақ шашты, кең маңдайлы, қоңқақ мұрын, етжеңді қария кешкі мезгілде ақырын ғана қолын бұлғап, қасынан орын нұсқап, әңгіме-дүкен құруға шақырғандай болды.
Алғашқыда ол кісіні Алматыдағы көп институттардың бірінде ұзақ жыл сабақ беріп, құрметті демалысқа шыққан профессор болар деп ойлағанмын. Сөйтсем, мүлде басқа салада, құқық қорғау органдарында қызмет еткен отставкадағы полковник екен.
– Қарағым, сені күнде көремін, – деді қария жүзін жылытып, маған ыстық ықылас таныта қарап.
– Мен де…
– Осы шал мына сәкіге жабысып қалған ба деп ойлайтын шығарсың?
– Жоғ-ә, ондай бөтен ой болған емес.
– Дұр-ре-ес. Өзің қай жақтансың?
Міне, біздің әңгімеміз өстіп ойда-жоқта басталды да, өз-өзінен өрбіп кете барды.
Қария біраздан бері қала орталығындағы төрт бөлмелі даңғарадай пәтерінде жападан жалғыз тұрады екен. Құдай қосқан қосағы өткен жылы жазда дүние салыпты. Ол кісіден көрген бір қыз, бір ұлдың қазір ошағы бөлек көрінеді.
Қыз астанада. Ұл тіпті алыста, Канадада қызмет істейді екен.
– Осыдан үш-төрт жыл бұрын кемпірім екеуміз Оттаваға барып қайтқанбыз, – деді қария күлімсіреп. – Үлкен мұхиттың үстімен он сағатқа жуық ұштық. Әншейінде мына тұрған көк базарға әрең барып келетін кемпірім жарықтық сыр берген жоқ. Ана деген… ғажап қой. Оның бойындағы күш-қуатын, перзентке деген махаббатын өлшейтін құрал бұл әзірге табылған жоқ.
Әуежайда бізді ұлым, келінім және немерем үшеуі қарсы алды. Құдай-ау… Өз ұлымыздан аумайтын кіп-кішкентай ғана бала. Қалай қуанбайсың, қалай таңғалмайсың!.. Біз оны туғалы бері көрген жоқпыз ғой. Енді міне… өз ұрпағымыз, өз әулетіміз екенін айтпай-ақ танытып, алдымыздан құлдыраңдап шығып тұр. Былдыр-былдыр етіп ағылшынша сөйлейді, күнім. Кемпірім екеуміз кезек-кезек айналып-толғанып жатырмыз.Балапаным-ау, құлыным-ау, ботам-ау дейміз… Бірақ ол біздің сөзімізді түсінбейді…
Қарияның көңілін өткен күндердің бір алтын шуағы жылытып, көзі жасаурай бастағандай болды.
– Оттава дегенің – дүние жүзіндегі ең таза қалалардың бірі екен ғой. Тазалық болған жерде мынау дүниедегінің бәрі де әдемі, сұлу болып көрінетінін мен со жақта жүргенде аңғарған секілдімін…
Қария айналадағы ағаштарды емес, Оттава қаласындағы гүлзар бақтарды көріп отырғандай иегін жоғары көтеріп, өз қиялына өзі алданып, алыстап бара жатқандай.
Осыдан бірер күн бұрын Алматының көшелерін де ағыл-тегіл құйған бір қара нөсер жуып-шайып, тазартып өткен болатын. Қазір тау жақтан жанға жайлы қоңырсалқын самал есіп тұр.
– Ол жақта да Аппалачи деген тау жоталары бар, – деді қария. – Қала орталығы Оттава мен Рио өзендерінің қосылған жеріне орналасқан…
Канада тым-тым алыста болғандықтан ба, әлде өзім жұмыстан шаршап келе жатқандықтан ба, бұл әңгіме мені соншалықты еліктіріп әкете қоймады. Керісінше аллеяда күні бойы жападан-жалғыз отыратын қарияның даусынан бір көңілсіз сарын есе бастағандай болды. Оның көңіліндегі сүрленіп қалған сағыныш әлдеқашан қуаты таусылған жанартау секілді көк мұнарға оранып, дым бүркіп жатқандай…
– Олар елге келе ме? – дедім кенет алыстағы ұлды жақындатқым келгендей қарияның жүзіне үңіле қарап.
– Жоқ, – деді ол ақырын ғана басын шайқап. – Жылда Америкаға, Еуропаға барып демалады. Өздерінің бір… түзіп қойған тәртібі бар. Бұл жақ оларды қызықтырмайды.
– Неге?.. Туған жердің орны бөлек емес пе?!
Қария маған таңдана қарады.
– Сен өзің о жақта болып па едің?
Мен басымды шайқадым.
– Өзім де білгем… Мүмкіндігің болса, Америкаға, Еуропаға барып қайт, балам. Ол жердегі қонақ үй, сервис, сән-салтанаттың түр-түрін өз көзіңмен көресің.

* * *
Осы әңгімеден кейін менің санамдағы туған жер туралы қалыпты түсінігіме жан-жақтан сан-сапалақ ойлар шабуылдай бастағандай болды.
Рас, қазір шет мемлекеттерде оқып, қызмет істеп жатқан талантты жастар көп-ақ. Олар өздері тұратын елдің тілін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын жап-жақсы меңгеріп алған. Сондай-ақ күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, дастархан мәзіріне де әбден бейімделген. Қысқасы, бір сөзбен айтқанда, сол жақта туып-өскендей жыл өткен сайын жерсініп, бірте-бірте сіңіп кетеді.
Ендеше, біздің «Ит тойған жеріне, Ер туған жеріне» дейтін ескі пәлсапамыздың «қыларқанымен» ендігі жастарды «байлап-матап» ұстай алмайсыз. Өйткені, олардың өз кәсібі мен біліміне, білігіне сай орта керек. Кеңістік қажет.
Түптеп келгенде, барша адамзаттың ортақ отаны – Жер. Әйтсе де, әлгі қария айтқандай, мен Еуропаға, Америкаға барып келмесем де, іштей Алматы мен өзім туып-өскен ауылды жиі салыстырып көремін. Өйткені Алматы біздің ауылмен салыстырғанда нағыз Америка!
Алайда көз алдыма адырлы даланың ашық аспаны, бірін бірі қуа жарысқан бел-белестері мен тарам-тарам қасқа жолдары елестегенде мына қаладан түн жамылып қашып-ақ кеткім келеді. Пай, пай!.. Жусан иісі аңқыған кең даланы, Жапатастың етегіндегі бұйығып жатқан момақан ауылымды сағынамын.
Бірақ…
Мені де ол жаққа өзімнің кәсіби ортам, үйреншікті қызметім жібере қоймайды.

* * *
Бір қызығы, екеуміздің арамыздағы әңгімеден соң туған жер туралы тағы да ойлансын, толғансын, таным-түсінігін кеңейтсін дегендей әлгі қария біраз күн көрінбей кетті. Кім біледі, алыстағы балалары келіп, мәре-сәре болып жатқан шығар, әлде Канадаға шақыртып алды ма екен деп, дүдамал күйде жүргенімде кенет, кешкі мезгілде, сол баяғы сәкіде жападан-жалғыз отырған қалпын көрдім.
– Кемпірімнің дүниеден өткеніне жыл толды, – деді мен сәлем беріп, қасына жайғасып отыра бергенімде. – Екі-үш шал, үш-төрт кемпір жиналып, құран оқыттық.
– Ниет қабыл болсын!
– Рақмет…
Қарияның жүзі жылып, көзіне мейірім ұялағандай болды.
– Балаларыңыз қалай? Хабарласып тұра ма?
– Жоқ.
– Неге?
– Жат жұрттық боп кетті ғой…
Мен қарияға таңдана қарадым. Ол өз ойына өзі мықтап бекініп алғандай кірпігін де қаққан жоқ.
– Тым болмаса, анасының жылына келер деп ем, – деді даусы аз-кем дірілдеп. – Оған да уақыт таппады…
Екеуміз аз-кем үнсіз қалдық. Мен іштей қарияның көңіліне демеу болатын сөз іздей бастадым.
– Ол жақта… бәрі жұмысқа байланысты ғой. Бәлкім, сұранып келудің өзі қиын болған шығар.
– Әй, қайдам, – қария әдеттегідей қолын жай ғанасілтеді. – Көзден кеткен соң, көңілден де кетеді екен. Елде болса, бәрі басқаша болар ма еді. Тым құрыса… келінім, немерем келер ме еді…
Қарияның көзіне жас іркіліп отырғанын мен енді ғана байқадым.

* * *
Уақыт зымырап өтіп жатыр.
Уақытпен бірге… иә… өмір де өтіп барады.
Сол баяғы жолмен аптасына бес күн – таңертең және кешкілік – ары-бері жүріп өтемін. Қарияны көрген сайын туған жердің төсінде, аяғымды нық басып келе жатқаныма іштей шүкіршілік етемін.