Тәшмат ака

Рахметолла РАЙЫМҚҰЛОВ

(«Болаттың сынығы» романынан үзінді)

Бұл да Сейіттің өмірінде берік есте қалған нәрсе. Сонау бір жылдары ол Тәшкенге оқу іздеп келді. Әкесі бар тапқан-таянғанын ақша етіп, баласының беліне түйіп берді. Бірақ, оқу қайда, Сейіт барған мектептің барлығы ол жылғы сабағын тауысып қойыпты. Қайбір оқу орнына барса да естір жауабы сол. Кейбіреулер өзіне күліп, мазақтай сөйлейді. Бір мектепте мынадай да сөз болды.
– Ой, өзің ерте туып, кеш қалған бала екенсің. Қазір оқу қайда! – дейді.
– Бәсе, қайда оқу? – дейді Сейіт те оларға қарсы дау айтып. – Мен соны іздеп жүрмін.
– Ә, солай ма? Ха-ха!
– Рас, аға. Оқу іздеп жүрмін. Қайда барып оны табуға болады. Айтып жібермейсіз бе?
– Әй, балам, мұнда кел? – деп әлгі күлгеннен бөтен бір адам Сейіттің бас-аяғын шолып өтті. – Өзің қайдан келдің?
Сейіт сұрақ иесіне қарады. Кең маңдайлы, қою қара мұрты бар, сақалын қырдырып тастаған, басына жап-жаңа ала тақия киген, қара костюмді, ақ көйлектің жағасына қара галстук байлаған жігіт ағасы екен.
– Мен бе? – деп, Сейіт өзінен басқаға бұл сұрақтың берілмегенін біле тұра солай қайта сұрады.
– Иә, қайдан келдің деймін?
– Ауылдан.
– Ауылдан дейсің бе?
– Иә.
– Қалай, кім жіберді мұнда?
– Осы мектепке ме?
– Жоқ, қалаға деймін.
– Оқуға барам деп әкемнен сұрадым. Ол мені жіберді.
– Аһа, дұрыс екен. Әкең бар ма?
– Бар.
– Өзі неге ертіп келмеді?
– Ол келе алмайды.
– Неге?
– Қолы бос емес. Байдың малын бағады. Бай оны жібермейді. Былтыр да солай жібермеген.
– Ім..м! – деп қара мұрт ойланып тұрды. – Түсінікті, балам, – деді ол енді мейірлене жымиып. – Өзің жақсы адам болайын деп тұр екенсің. Иә, сені…
Қара мұрт ойланып қалды. Мұртын сипап-сипап қойып, Сейітке бір жақсылық істегісі келген адам түрін байқатты. Ол әлгі ха-халап күлген жігітке қарады.
– Естідіңіз бе? Бала ауылдан келген. Оқимын дейді. Ал, сіз болсаңыз күлесіз. Тіпті шайханада отырған адам секілдісіз. Оныңыз жараспайды.
– Хоп мейлі, ғафу етіңіз, Тәшмат әкә.
– Жоқ, мәселе менің ғафу етуімде емес. Әңгіме сіздің күлуіңізде боп тұр. Ауылдан келген, бұрын қала көрмеген бала екен. Тіпті оқу іздеп жүрмін деген сөздің өзі қандай жақсы.
– Һа, тоғры! – деді әлгі жігіт те сәл қызара қап. – Жүдә һам тоғры.
Қара мұрт оған қарап жымия күлді.
– Бәрекелді. Сіз бен біз мұндай қасіретке күле алмаймыз. Біздер ұстазбыз. Ұстаздың алдына шықпа, әріптестен кейін қалма деген. Есіңізде бар ма?
– Бар, Тәшмәт әкә. Әрине, мен сіздің алдыңызға шыға алмаймын. Ал, бұл інішек оқу іздеп жүр екен. Менің күлгенім – оның өз уақытынан қолын кеш сермегені еді.
– Дұрыс, – деді мұртты. Сонан соң Сейітке қарады. – Ендеше жігітім менің соңымнан қалма. Бір жерлерге барып көрейік. Мүмкін бір лажы табылып қалар.
Осыны айтты да, Тәшмәт әкә есікке қарай жүрді. Сейіт соңынан еріп бара жатты.
Енді ойласа, Сейіт ескі шаһарға түсіп кеткен екен. Жыбырлаған үйлер, тап-тар жын көшелер не деген көп еді? Бірақ бәрі де жақсы. Өз қызығы өзімен көрінеді. Шарсу деп аталатын көшеден трамвай ылдиға қарай тым қатты жүреді екен. Сейіттің есіл-дерті сол трамвайға ауған. Ішінде адамдар. Тіпті өзіңдей ересек балалар да отыр. Шіркін, жұрт секілді бұ да солай жүрсе. Әттең-ай, қайда барып тоқтайтынын білмейді ғой, әйтпесе…
Енді байқады. Трамвайға қараймын, деп тоқтап қалған екен. Едәуір-ақ алға ұзап кеткен Тәшмәт ағай бұған күлімсіреп қарап тұрғанын көріп, қып-қызыл боп кетті.
– Неге тоқтап қалдың? – дейді ағай.
– Әшейін. Трамвайға қарап қалыппын, – дейді Сейіт.
Екеуі де күледі.
– Қалада пысықтау жүру керек. Көп алаңдай берме?
– Жарайды, аға.
Қара мұрт Тәшмәт енді Сейітке қайда келе жатқанын айтып кетті. Қазір Көкалташ деген жерден өтеміз. Бұл жерде бұрын балалар оқыпты. Бірақ біздің қазіргі жаңа заманымыздың оқуы емес. Он жыл жөндеп бір сәлемхат жаза білмейтін, керек десе өзінің аты-жөнін де қағазға дұрыс түсіре алмайтын адамдар оқып шыққан.
– Иә, алдап тұрған жоқсыз ба? – деді Сейіт қара мұртқа күлімсірей қарап.
О да күлімсіреді.
– Жоқ, сені алдап қайтемін. Бірі емес, олардың бәрі солай оқыған.
– Туу, – деп, Сейіт жымың қақты. – Мен әлі дұрыстап молда алдын көргемін жоқ. Бірақ, хат-сауатым бар. Оқи да, жаза да аламын.
– Молда алдын? Сендерде әліге дейін молда оқыта ма?
– Енді кім оқытады? Бұрын балалар мешітке барып сабақ алатын. Екі-үш жыл болды, ауылда мектеп ашылған. Оның да молдасы бар. Барып-келіп жүрген балалар солай дейді. Әйтеуір, әрқайсысы әр түрлі атайды. Біреулер – мұғалім ағай дейді. Біздің Тіспай байдың баласы Кенжеғұл молда дейтін. Бірақ ол қазір ауылда емес, осы қалада үлкен бір оқу оқып кеткен.
– Өзің не деп атайсың мектептегі молданы?
– Мен оның алдында барып оқып жүргемін жоқ қой.
– Қалай. Сонда сен оқымайсың ба?
– Оқимын. Үйде. Байдың баласының оқып тастаған кітаптарын тауып алып, далада қозы соңында жүріп оқимын. Кешке қарай ауылдағы сауатты балалардан білмегенімді сұрап аламын. Бірақ, бір жаманы менде қағаз – қалам тіпті кем болды. Содан төселіп жаза алмай-ақ қойдым. Көбіне жаңа қәріптерді саусағыммен ауаға жазып жүріп, үйрендім.
Тәшмәт ағаның көзі шарасынан шығардай аларып кетті.
– Сенбей тұрсыз ба? – деді Сейіт оған қарап.
– Түсінбедім. Ауаға жазып үйрендім дегеніңді айтамын. Сонда қалай?
– Міне, былай, – деп Сейіт сұқ саусағын шошайтып, ауаға бір қәріптің таңбасын түсірді. Міне «а», міне «б», міне «т, с, р» деп ол ауаны тілгілей шұбыртып жазып кетті. Солай қәріптердің басын қосып сөз жазамын. Күні бойы қозы соңында жүріп осылай оқимын.
Бұлар Шарсуға келгесін әңгімеге қызығып, көшеде тұрып қалған еді. Қара мұртты Тәшмәт аға мұның пысықтығына таңқала риза болды. Басын шайқап, таңдайын қаға берді. «Бұл баланың сауабына қалайын. Қазірше интернатқа орналастырып, күзде бір рабфакқа түсіріп жіберсе бітті, ар жағын өзі де ешкімнен сұрайын деп тұрған бала емес бұл».
Көкалташтан өтіп Ескіжолға қарай жүрген сайын көшеде адамдар легі жиілей берді. Өзінен өзі соншалық ойға батып бара жатқан Тәшмәт аға кейде тіпті озып кетеді. Сейіт соңынан ере алмай, жете алмай келеді. «Апырым – ау, кең далада жүргенде менен жүйрік адам жоқ еді, қаланың тар көшесінде мына ағаға жете алмай қалғанымды-ай ә?» – дейді Сейіт ішінен. Өзі терлеп те кетті. Бір көзі Тәшмәт ағада болғанымен, екінші көзі басқа жақта. Көше бойында неше түрлі нәрселер қалып барады. Шірікін-ай, тұра қалып көрер ме еді! Мына қара мұрт аға оларға тіпті көз қиығын да салар емес. Қайда бара жатырмыз? Ана бір нанның әдемісін-ай! «Шірмай нан, шірмай нан!» дейді оның иесі даусын көтере түсіп. Өзін азуға басар ме еді, ә?
Қатар отырған адамдардың әрқайсысы әр түрлі тағамның немесе басқа бір нәрсенің атын айтып, «қане, келе қалың. Арзан бераман, арзан!» деп айғайлайды. Сейіт оларға еркін қарап, көз құртын басқысы келеді-ақ. Қап, мына ағаны-ай. Тым болмаса сәл ақырынырақ жүрсе қайтеді екен?
Тәшмәт аға бір кез артына бұрылып, екі беті қып-қызыл боп келе жатқан Сейітке қарады.
– Қазір адамның көп жиылған жерінен өтеміз. Адасып қап жүрме? – деді.
«Адамның көп жерінен дейді? Бұдан да көп болғанда… Апырай, құмырысқаның илеуі секілді ығы-жығы ғой мына жердегілердің өзі? Сонда онысы қалай екен?»
Сейіт солай ойлады да қойды. Тәшмәт аға және алға жүрді. Ұзын бойлы, ашаң келген қара мұрт кісі өзінше ойлап барады. «Бұл балаға қазір бір ыстық тамақ жегізіп алайын. Содан кейін жолығатын адамға барсақ та үлгереміз», – дейді ол ішінен.
Ұзын сирақты ағадан бір елі қалмай, елпеңдеп келе жатқан Сейіт бір кезде адам дегенің жыртылып айырылған шаршы топқа кіріп кеткенін аңғарды.
– Қалып қойма, бала. Айтпақшы, сенің аты-жөнің кім еді? – деп сұрады Тәмшәт аға.
– Сейіт Тоқатаевпын.
– Ә, атың да, фамилияң да жақсы екен. Әкең байдың малын бағады екен ғой.
– Солай, аға.
– Ім…м! Пәлемдер тұра тұрсын.
– Кімді айтасыз, аға?
– Байларды айтамын.
– Олардан өш алатын заман бола ма?
– Болғанда қандай. Асықпа, әлі-ақ көресің.
– Алақай! Менің жатсам, тұрсам ойлайтыным сол күн. Шіркін-ай, бір…
Сейіт қуанғанынан көңіліндегі арманын айтып бітіре алмады. Есіне Тіспайдан, оның балаларынан көрген қорлығы түсті. Кеше ғана әкесінің көзін шығарған байдан оның өш алмай тынбаспын деген іштей де, сырттай да еткен анты бар. Тәшмәт ағаның сөзі рас болса, сол мақсатына ұзамай-ақ жетеді екен. Алақай!
Қуанышы арта түскен Сейіт төмен түсіп бара жатқан көнетоз шалбарының ышқырын жоғары бір көтеріп қойып, қара мұрттың қатарынан қалмай келеді. Жыртылып айырылған топ ішінде не жоқ дейсің. Білегіне салып, неше түрлі киім көтеріп жүрген адамдар жол бермейді. Бәрі де: «Арзан сатамын, қане, келе қойыңыз. Міне, алыңыз?» деп жәй кетіп бара жатқан адамның қолына ұстата береді. Ол нарқын сұрамаса да: «Өз нарқыңызды айтыңыз, қанша бересіз?» деп те жылмаңдатады.
– Ай, балақайым, доппы керакмі? – деп бір егде тартқан сатушы әйел сеңдей соғысқан адамдардың қақтығысынан Тәшмәт ағадан сәл қалыңқырап қалған Сейіттің алдына тұра қалды. – Ой, балақайым, қане киіп көр, – дейді тақиясын лып еткізіп баланың басына кигізе салып. Бетінде қара қылдан тоқып жасалған тор көзі бар. Оның ар жағынан өзі жұртты көретін сияқты да, ал өзінің бетін солай тұрғанда ешкім де көре алмайды екен. Содан ба, әйтеуір өзі мықты. – Уәй, балақайым – ей, доппының ярашқаныны қараң, ә. Патшаның баласы һәм сендей болмас. Уәй, қараң ә? Жүдә арзан сатамын. Қане, балам, нарқыңны айта қал? – дейді жабысып.
– Мені жіберіңізші? Тақияның керегі жоқ, – дейді Сейіт. Бірақ, оның сол сөзін есітуді әдейі аңдып тұрғандай.
– Е, болмасам, мына көйлекті ала қал, – деп екінші бір әйел оның бойына көк сәтен көйлекті өлшеп жатыр. Сейіт әйелдің қолын қағып жіберді.
– Керек емес көйлек те. Еш нәрсенің маған керегі жоқ, – дейді ол тез сытылып шығуды ойлап. Сол екі ортада егде тартқан еркек оның қолына бір етікті ұстата салды.
– Болмаса мұны ал, – дейді о да өзеуреп.
«Алмаймын» деп азар да, безер болған Сейіт әрең дегенде әлгі топтан сытылып шықты. Сөйтіп, Тәшмәт ағаның соңынан жүгірді. Бірақ басы айналып, тіпті дегбірінен адасып қалған ол бұл кезде қай жақтан келіп, қай жаққа қарай бара жатқанын да байқамай қалған. Және ойланып тұруға да уақыт жоқ. Дала баласы Тәшмәт аға осылай кетті, деп тартып берді. Шынында да ол алға емес, әлгі келген жағына, яғни артқа қарай кетіп еді.
Сонымен, ең сенген асыл адамынан адасып қалған Сейіттің халі мүшкіл болуға айналды. Кімнен сұрайды? Және не деп сұрайды? Тәшмәт ағаны көрдіңдер ме, дей ме?
Көптен бері-ақ Сейіт жылау дегенді ұмытқан еді. Қазір жыламаса болмайтындай. Ол көзінің жасын үнсіз іркіп-іркіп алды. Сөйтті де, басы ауған жаққа тартты. «Басар жер, барар тауым жоқ. Оқу деген не? Мектептердің бәрі биылғы сабағын бітіріп қойған. Енді қайттім? Қайтетіні бар, кетем елге!»
«Елге кетем» деген сөз оның жүрегін тырнап алғандай тызылдатып жіберді. «Қайтқаны несі? Не бітірдім деп барам? Сорлы кедейдің баласы Тәшкенге оқуға кетіп еді, одан не шығар деп ең, оқи алмай қайтыпты» секілді сөзге қалам ба? Жоқ, енді өлсем де қайтпаймын. Керек болса бір мектептің қақпасы алдына барып жатып алам. Мейлі, менің үстімнен басып өтсін бәрі. Не оқытсын, не таптап өлтіріп кетсін!»
Ішінен осындай шешімге келген Сейіт енді алаңдауды да, асығуды да қойды. Аяғын еріне басып келеді. Бір кезде шаршы топтан шығып, әлдеқайда қарай асыға басқан адамдар арасында бұ да қаңғып жүргенін аңғарды.
– Дар ойыны бүгін ерекше қызық болады, – дейді Сейіттің арт жағында келе жатқан жас жігіттердің біреуі.
– Біламан, – дейді екіншісі.
– Нені білесің?
– Ол жерде әйелдер бетін ашады. Паранжысын отқа лақтырады.
– Хош дең, ә? Бүгін біраз апа-жеңгелеріміз, қыздар жарық дүниеге бір еркін қарар екен дең!
– Бәрекелді, ақылың бар екен.
– Болмай сонша мені кім деп ең?
– Хоп, мәйлі.
– Уай, маған қараң-ей, бүгін ондай да қызығы бар ма екен, ә? – дейді біреуі таң қалып.
– Һа, мен сол үшін бара жатырмын. Әйтпесе… – деп тағы бір жігіт дар ойынын менсінбегендей қоразданып кеуде көрсетті. Лезде олар Сейіттен озып та кетті.
«Дар ойыны дегені несі, паранжы тастайдысы несі?»
Естігені болмаса, Сейіттің бұл айтылғандардан миына еш нәрсе қонған жоқ. Әлі сол бір күйде, аяғын сүйрете ілбіп барады. «Дар ойыны дегені несі; әйелдер, апа-жеңгелер, қыздар паранжысын отқа лақтырып, бетін ашадысы несі?» дейді ол әлі не деп келе жатқанын өзі де түсінбей күбірлеп.
Бір кезде адамдар легі бір терең шұңқыр – алаңға кеп тірелді. «Міне дар ойыны, міне Ескіжоуа» дейді біреулер. Иә, бағана қара мұрт Тәшмәт ағамен Сейіт аз уақыт бірге жүргенде Ескіжоуа дегенді естігені бар еді. Сонда жаңа әзірде өзін ең сенген сол адамынан адастырып, көшеде қаңғыртып қалдырған ың-жыңы мол базар боп жатқан жердің аты не екен? Ол қазір қай жақта қалды? Түу, не деген безер саудагерлер жиналған жер еді? Кісіні тура зорлайды-ай. Егер іші қарақұрым адамға толы, мына шұңқыр сай Ескіжоуа болса, онда, мүмкін, Тәшмәт ағаның өзі де осы жерден жолығып қалар?
Сейіт ішінен қуанып кетті. Алаңның төріне бойлап кіруге асықты.
Шынында Сейіт қазір Ескіжоуаның өзіне келген еді. Дар ойыны соның бір алаңында өтіп жатқан. Тамашаға жиналғандардың қалыңдығы сонша, адамдар арасына ит тұмсығы да батар еместей. Сейіттің назарын бірден аударған нәрсе, соншалық жер қайысқан сан мың жұрттың көзі еді. Бәрі бірдей аспанмен тілдескен биік ағаш төбесіне қадалып қалған. Сол ағашқа және бес-алты метрдей әжептеуір жуан екінші ағашты жайылған адам құлашы секілді етіп жалғаған екен. Соның бір шетіндегі әлкеншекте оқта-текте маймылша айналып, неше түрлі ойын көрсетіп болып, содан кейін аяғын жайбарақат жіберіп отырған бала жігітті Сейіт те көрді. Енді түсінді, адамдар көзі сонда екен. Жігіттің екінші жағындағы дәл сондай әткеншекте ешкім жоқ, бос тұр. Ал, сол бір үш-төрт теректі біріктіріп жалғаған биік ағаштың ұшар басынан екі жаққа тартылған жуан арқанның бір ұшы шығыс, екінші ұшын батыс жаққа апарып, қазыққа бекітіліпті. Және әр жақтың үлкен терек бойындай тұсынан екі ағашты талтайта айыр етіп байлап, оның жоғарыда түйіскен жерінен әлгі тартылған арқанды өткізіп бір көтеріп қойған. Одан әрі көтеріле түсіп, биіктеп кеткен жуан арқанның көлденең тұстарының әр жер, әр жерінен тағы да белдеулей жіңішке арқан жіптер тастап, оны екі жаққа кере тартып бекітіп, тіпті былқ етпейтіндей етіп керіп тастаған. Әлгі отырған жігіт шырқ аспанға сол арқанмен шығып барыпты.
Алаңға кіріп келгеннен-ақ аузы аңқайып, сілейген күйі қарап қалған Сейіт не ары, не бері жүре алмай тұрды. Оның да екі көзі жоғарыда әр түрлі ойын көрсетіп, өзіне риза боп соғылған қолға «бәллі!» деп айғайлап үн қатқан жігіттен айырылмай қалды. Бір кезде ары-бері өтейін деп көріп еді, тіпті мүмкіндік болмады. Содан кейін биіктігі орташа адам бойындай, жан-жағын қызыл матамен қаптаған, үсті ашық, еденіне тақта төселген кішкене үйшіктің жанына кеп отырды. Осы кезде жұрт ду-ду қол соғып кетті. «Әне, екіншісі шығып барады. Апырым-ай, тіпті жап-жас екен!» деп шуылдап кетті. Сейіт жұрт қараған жаққа үңіле түсті.
Даршы жігіт жаңағы дар арқанын бір көтеріп қойған жерге келіп тоқтады. Жуандығы қос білектей, ұзындығы екі құлаштан асып жатқан сойдауыл сырықты екі қолымен құлашын жая алға ұмсына ұстапты. Сірә, қанаттың міндетін орындай ма, әйтеуір, тіп-тік боп арқан үстімен былқ етпей біраз жүріп биіктеп барған бала замат кейін қарай шегініп кетті. Жаңағы тоқтаған айыр ағашқа кеп тұрды. Жалаң аяғымен өзі жүріп барып келген арқанды теуіп-теуіп көрді. Сонан кейін еңкейіп қолымен ұстап тартып-тартыпта қойды.
– Оу, басшы ата? – деп айғайлады ол.
– Ә, не болды ұлым! – деп жауап берді дар ағашының түбінде тұрған біраз адамның ақ сақалды, мойсапыт біреуі.
– О, ата, бұл тамаша базардың менің жолымның ашылуына шығын болар тиін-тебендері бар ма екен?
– Хоп балам, сұрап көрейін!
Мойсапыт адам даршы жігіттің айтқанын бірнеше саққа жүгірте құлпыртып халыққа жеткізді.
– Қияметтің қыл көпіріндей арқанмен жүріп барып сонау аспанмен тілдескен дар төбесіне шығатын жігіттің жолы болуын тілеп берер құдайларыңыз болар ма екен? Егер болса рахым етіңіздер? – деп шұбыртып барып тоқтады.
– Бәллі, ата! – деп тұр жоғарыдағы даршы жігіттер екеуі екі жерде.
Сол замат қолдарына қалпағын ұстаған бірнеше жігіт әр тұстан ығы-жығы боп стол, орындықсыз отырған тамашапаздардың арасын кезіп кетті. Олардың қалпақтарына әркім қолынан шыққанын тастап жатыр. Кейбіреулер тиын берсе, енді біреулер сомдап, тіпті одан көп ақшаны алдына тоса ұстаған қалпақтарға шиырып жібереді. Халықтың көзі сонда да аспанда, жіп үстінде тұрған, сонау одан жоғарыда отырған жігіттерде.
Енді бір кезде садақа жинауға кеткендер дар түбіне қайтып оралды. Әрбір қалпақ толып қайтты. Сейіт те бірнеше бақырын бір қалпаққа салды.
– Даршы балаларым, жұрт садақасын аямады. Қане, жақсылап бір ойындар көрсетіңдерші!
– Бәллі! Рахмет, ата!
Қос айыр ағаштан өтетін жерде тұрған бала қолындағы таяғын көлденең ұстап, дар арқаны үстінде жүгіріп барып тоқтады. Кейін қарай жүрді. Тағы да алға кетті. Солай біресе артқа, біресе алға кетіп ойнады. Таяқты арқан үстіне көлденең қойып, оны жан-жақтағы жіптермен шырмап алды да, қолдарын таяғына, басын арқанға тіреп, екі аяғын аспанға көтеріп тұрды. Дар төбесіне шыққанға дейін ол сондай өнерін бірнеше рет қайталады.
Күн еңкейіп бесіннен төмен түсіп бара жатты. Дар ойыншылары екі қанаттағы әлкеншек ішінде неше түрлі өнер көрсетті. Тамашашылар қайта-қайта қол шапалақтап: «Ата-аналарыңа рахмет!» деп, таңдайлары тақылдай тамсанып жатты.
Сейіт бағана кеп тоқтаған жерінен қозғалмап еді. Ол аң-таң. Мынау шырқау биікте құлап кетпей, арқан үстінде жүрген жігіттерді өңінде емес, түсінде көріп тұрғандай. Аузын ашып, көздері жыпылықтап, былай да қызыл алмадай дөңгелек беті қып-қызыл боп кеткен. Даршылардың әрбір қимылына жан-тәнімен риза бола қараған ауыл баласы «Құлап кетер ме екен» деп дірілдеп, өзін-өзі қинап, қорқып та отыр. Кейде дауысы шығып кетуінен сақтанып, жеңін қатты тістеп алады. Кейде жұрт секілді езу тартып күлімсіреп те қояды.
Бір кезде тамаша аяқталып, дар басынан жігіттер біртіндеп жерге түсті. Түскенде бірнеше терек бойы биіктен кендір жіпке асылып, аяқ-қолымен бірдей төмен сырғып кеп дар ағашы түбіне топ-топ ете қалысты. Осы кезде біреу:
– Уа, халайық! Уа, жолдастар! – деп жар салды.
Сейіт алаңдап тұрды. Қайдан сөйлеп жатыр? Сөйтсе, өзі қабырғасына жабысып тұрған кішкене үйшікте (оның адамдар шығып сөз сөйлейтін мінбе екенін Сейіт ол кезде білмейтін) екен. Сәл алға шығып қарады. Алыстағыларға есіттіру үшін әдейі жасаған темір труба-дауыс көтергішті аузына ұстап алған. Өзі де отыздар шамасына келген ірі жігіт екен.
– Уа, ардақты халайық! Қазір дүние жүзі әйелдер күні – сегізінші март мейрамы құрметіне арналған жиынымызды бастаймыз. Бұл күн әйелдердің бостандық алған күні. Еркектермен бірдей боп қатарға тұрған әйелдер күні – сегізінші март жасасын! Бүгін біздің өзбек әйел-қыздары да қараңғы түнектен жарық дүниеге ұмтылып, теңдік алады. Беттерін бүркеп, жандарын жеп келген паранжы деген пәледен құтылады. Ол сұмды отқа лақтырады.
Осы кезде грамафон ән шырқап кетті:
Басыңызға бәле паранжы,
Жаныңызға жапа паранжы!..
Сол-ақ екен, әлгі мінбенің алдыңғы жағында, жүз қадамдай жерде үюлі тұрған құрғақ ағашқа әлдекім бір шелек керосин құйып жіберіп жалғыз сіріңке тастап еді, от-жалын лап ете қалды. Мінбе үстінде адамдар көбейіп, паранжы жамылған бірнеше әйелдер де қатарға кеп тұрды. Ән тоқтады. Әлгі жігіт және сөйлеп кетті де, кенет арт жаққа бұрылды.
– Дайынсыз ба? – деп паранжылы бір әйелге қарады.
– Дайынмын. Қорықпай жариялай беріңіз!
Әйел дауысы сыңғырлап шықты. Үн толқынында батылдық, еркіндік бар. Мінбеге жақын жерде тұрған тамашашы халық дүр етіп, әлгі дауыс иесінен шошынғандай, үрпиісіп жалт-жалт еткен көздерін сол жаққа қадай қарасты. Содан кейін әркім өзінің жанындағы адамға сұрақты кейіппен бұрылып, бастарын жақтырмаған түр білдіре шайқасты.
– Уа, халайық! – деп сөйлеп кетті осы сәтте ең алғашқы мінбеге шықан жігіт. Содан соң ол әлгі: Дайынмын.., жариялай беріңіз! – деген әйелдің атын атады. Оның қазір бетін ашып, атам заманнан бері үлкен бір тажал боп келген паранжыны анау лапылдап тұрған от-жалынға тастап құтылатынын айтты. Ұп-ұзын, бірақ көк доғабадан тіккен судыраған жаңа паранжы жамылған әйел мінбеге жақындады. Дереу паранжының бетіндегі жылқының қара қылынан тоқылған торын жұлып алды. Іле үстіндегі әлгі жеңсіз кебін сияқты киімін де шешіп лақтырып жіберді. Сол жерде тұрғандар оның екеуін де жерге түсірмей қағып алып, лаулаған от-жалынға апарып тастады. Қою қара түтінге оранған «Жанға жапа паранжы» лапылдай жанды.
– Ах, падариңға лағынет! – деген біреудің ызалы үні естілді. Сейіт дауыс шыққан жаққа жалт бұрылды. Еңгезердей бір божбан қараның қолына жарты кездей пышағын жалаңаш ұстап тұрғанын көріп шошып кетті. «Түрін-ай, ананың!» деді ішінен.
Паранжы тастаған әйел бір қасық сумен жұтып қойғандай сүйкімді, сұлу адам екен. Ол еш нәрсеге қарамай жарқ-жұрқ етіп билей жөнелді. Үстіндегі ақ жібек көйлегі, көк барқыт қамзолы, құлақтарындағы алтын сырға және де әдемі киімдері өзіне жарасымды-ақ екен. Әйел үлкен үй орнындай кең мінбе үстінде құстай ұшып биледі.
– Мен шораның – Советтің қызымын. Бетім ашылды. Жойылсын паранжы! – деп айғай салды сұлу.
Сонан соң кеудесіне қос қолын бірдей қойып басын иіп тәжім етті, әрі биледі. Бірақ, сүрініп кетті де, қалпақтай ұшып құлады.
– Уай, сорым құрысын! – деп шу етті арт жақта әлі паранжы жамылып тұрған әйелдер.
– Һа, құладың ба, ақымақ жәл… Одан да бетер боласың әлі, – деп көп ішінен біреу айғайлады. Есі ауып құлаған әйел қайтадан тұрды.
– Паранжы пәледен құтылдым! – деп бар даусымен айқай салды. – Әйел жолдастар, сіздер де лақтырыңыздар. Келіңдер, апа-сіңлілерім. Бәріміз бір қатарда тұрып еркін өмір сүрейік!
Соны айтты да, ол ойнақтап және биге басты.
– Аты өшсін паранжының!
Бірақ бұрын-соңды болып көрмеген үлкен істің алғашқы қарлығашы өзін-өзі қанша ұстаймын дегенімен, ұстай алмады. Өзіне сұқтана, таңдана қараған сонша жұрттың сұсты басты ма, аяқ-қолы дірілдеп, жүрегі әдеттегідем тыс соғып кетті де, енді тіпті есі ауып құлады. Ол сұлап жатып қалды. Мінбеде тұрған адамдар дереу бір шетке көтеріп әкетті.
– Падаріңе нағлат, жезөкше! – деген әлдекімнің ызалы даусы сыңқылдап шықты. Оны қуаттаған дауыстар тұс-тұстан естіліп жатты. Бірақ, жеке адамдардың былапыт сөздеріне жиынды басқарып жүргендердің ешқайсысы көңіл бөлмеді. Дәл бүгін осы думанда ондай ыза, ашулы сөздер болатынын бұрыннан біліп, соған өздерін дайындап келгендей, былқ етпеді, тіпті құлақ та салмады. Ал, Сейіт әрбір жаман сөзді естіген сайын әлгі пышақ ұстаған адамға көз қырын тастап тұрды. Тек соңғы рет қарағанында оны көре алмады. Әлдеқайда кетіп қапты. Алайда, ауыл баласының жанары алдында сол біреудің қорқынышты келбеті қалып койды. Мінбеге жақын жерде бір топ жастың жаңа ғана граммофонда айтылған: «Басыңызға бәле паранжы, жаныңызға жапа паранжы!» деген әнді қайталап тұрғаны оның көңілін басқа жаққа аударып әкетті.
Енді бір кезде мінбе алдына шыға келіп, жаңағы әйелдей үстіндегі паранжысын лақтырып тастап, өздері сахнада билегендей ойнақтап кеткен әйелдер көбейіп жатты. Бәрі де жаңа ғана паранжы жамылып тұрғанда аяқ-қолсыз, бірақ қозғалып жүрген жанды бөрене сияқты еді, енді қарасаң, келбетіне көңіл тоярлық-ақ сұлулар екен. Бәрінің адамдық ұсқынын кетірген киімдері енді келмеске кетіп, отқа жағылып жатыр. Ал, лапылдаған от жалыны сөнер емес, қайта: «Қане, қанша болса да әкеле беріңдер, сонау атам заманнан бері өзбек әйелдерін қараңғы қапаста ұстап, адамдық қасиеттен айырылып келген паранжыны бір-ақ жалмап берейін», – дегендей, бұрынғысынан да күшейіп, көкке шапшып лаулай түскен.
Мінбедегілердің көңілдері көтеріңкі, жүздерінде күлкі ойнайды. Алғашқы кездегі үрейлі, әлденеден қауіптенген түрлері қазір қуанышқа бөленіп, ісіміз ойдағыдай өтіп жатыр, деп бойларын шаттық билеген. Қорқа соққан жүректер енді мақтанышқа толған. Жайнап-жадыраған басшылар бірі мен бірі әзілдесіп, күлісіп тұрған. Осындай кезде гу еткен бір сұмдық үрейлі дауыстар шықты.
– Өлтірді, уай дат!
– Пышақтап кетті!
– Ұстаңдар, әне, қашып барады! – дейді.
Мінбеде тұрғандар жамырай артқа бұрылды. Бірінің соңынан бірі жүгіріп ойпаң-тойпаң боп жатқан жерге кетті. Біреу аспанға мылтық атты. Тарс еткен дауыс шошынған жұртты одан бетер шошытты. Сөйтіп, лездің арасында айналаны айғай-шу басты. Не боп жатқанын біліп болар емес. Сеңдей соғылысқан қалың топ сенделіп кеткен.
– Жарып тастапты, пышақ салған!
– Кім екен, ұстады ма?
Жұрттың аузында осы бір сөздер. Тоқтар, бітер емес. Гу-гу. Лапылдап жанған өрттей өрши түскен. Сол өрт көптің үстінде қаңқылдап ұшқан қара қарға сияқты қанат қаққан. Әркімнің тіліне қонақтап, сол тұғырдан қайта ұшып жүр: «Жарып тастапты, пышақ салған!..»
Бір жігіт ең алғаш бетін ашқан әйелді екі білегіне салып мінбеге көтеріп шықты. Өзінің көзінен аққан жас келіншектің бетіне тырс-тырс тамып келеді.
– Нағлет бандит, кіспұрыштың баласы, сені ме? – дейді ол тістеніп.
– Бандит ұсталды. Адам соймен болған кәзап қолға түсті! – дейді ентіге жүгіріп келген біреу. – Қалай, пышақ қай жерінен тиіпті.Тірі ме?
– Тұра тұрсын, ол қара шұбар жылан! – дейді әйел көтерген жігіт.
Мінбе айналасы адамға тағы да лық толып кетті. Біреуді біреу басып-шаншып барады. Бәрінің де арманы паранжасын отқа тастап, ойнақ салған әйелді бір көріп қалғысы келгендей. Өмірінде бөтен еркекке бетін көрсетпеген өзбек әйелі ішінен қазір тарихта бірінші болып атылып шыққан келіншек расында қандай жан екен?
Жұрттың көңіліндегі арман осы. Сондықтан да олар бірін-бірі итеріп, тіпті өлген-тірілгеніне қарамай ұмтылады. Аяқ астында қалғандардың шыңғырған, құтқар деп зарлаған дауыстары естігеннің төбе шашын тік тұрғызып, тұла бойын түршіктіріп жіберді.
– Милиция! – деп айғай салды мінбеде тұрған басшылар. – Қайдасындар?
– Мұндамыз, мұндамыз, – дейді бірер дауыс. Бірақ оның қай жерде жүргенін білу мүмкін емес.
Сеңдей соғылысқан халық дереу қақ жарылып кетті. Бірнеше адам екі қолын артына қайырып ұстаған біреуді итермелеп, сүйреп келе жатты.
– Жеңешеме пышақ салған осы. Ах, падаріңе нәлет! – деп бір жас өспірім оның жанына жүгіріп барып бетіне қойып-қойып қалды. Бандиттың қасында келе жатқан милиция әлгі баланы шегіндіріп әкетті.
Сейіт айнытпай таныды. Бағана қолына жарты кездей пышақ ұстап тұрғанның дәл өзі. Қазір қалың қара қасы түйіліп, көзі аларып кетіпті. Жан-жағына қолға түскен тағы, жабайы жыртқыштай ызалана алақтай қарайды. Кеудесі ашылып тұр. Қарақоңыр денесі ұйпалақтана ұйысқан қалың жүн екен. Оның түк басқан түсінен түңілген жұрт жанаса келіп, бетіне түкіріп кетіп жатыр.
– Жазықсыз жанның қаны сені жібермейді!
Хайуан, екі аяқты хайуан!
Осы сияқты қарғыс, нәлет айтқан ащы, уытты сөздер селдей құйылып жатыр…
Пышақталған әйел тірі екен. Сермеген пышақ жанай тисе керек. Қанқор қанша дегенмен адамның өлер жерін дәлдей алмапты. Оны хабарлаған жиын басшылары толқыған халықтың көңілін жай таптырды. Әйелді ауруханаға алып кетті. Халық оның ептеп жүріп бара жатқанын да көрді.

ЖЫЛАН ЗӘРІ

… Сол күні сүйген қызы Жамалды үйіне апарып, қақпасына кіргізіп жіберген соң үйіне кеп жатқан Сейіт әкесі туралы әрқилы ойға батып еді. Иә, бәсе, қамқор әке қайда екен қазір? Бұл уақытқа дейін базардан оның қайтпауы қалай?
Күнде желсіз шайқалып тұрған заман түрі мынау. Күнде қай жырадан тіміскі жау сілімтігі шыға келер екен деп ойламайтын адам бұл төсте кем де кем. Кеше ғана бүкіл бір аймақтай елді жалғыз өзі билеп, үлкен-кішісін аузына қаратқан шоң желке шонжар байлар бүгін үйірінен адасқан аш қасқыр сияқты. Алыстан ұлымай, жақын кеп қораға шаппай өмір сүрер күннен олар қалған. Ұлығаны – совет өкіметін кемсітіп, жамандап, одан елді бездіргені; қапысын тауып қораға шапқаны – адам өлтіріп, үй тонап, мал-мүлік үшін қолдары қалт етпей қылмыс, күнә жасап, зұлымдыққа барғаны. Адамдар арасында наразылық тудырғаны.
Сондай адам тағысының қолына түсіп қалмады ма екен, Тоқатай?
Бірінен соң бірі құйын қуғандай көз алдынан өтіп жатқан оқиғалы күндер зұлымдығы есіне түскен сайын Сейіттің жүрегі дірілдей берді. «Апыр-ай, бұл өзі қалай болды, ә? Несіне жібере қойып ем! Апалаң-топалаң кез екенін ұмыттым ба? Бөтен ұмытса ұмытар, апырым-ау, мен ұмытатын уақыт әлі жеткен жоқ еді ғой! Басқан ізімді аңдып жүргендер аз ба еді? Соларды біле тұра балалық па, шалалық па?
Сейіт ойлаған сайын тереңдей берді. Көз алдына қай-қайдағы күндер оқиғасы келді.
…Әке таяғын сол күні Сейіт ауру әкесін аяғаннан ұстады. Қаршадай боп қой соңынан ерді. Ыстық аптап тиген сайын удай ашыған жаралы денесі тызылдап ауырды. Әсіресе, терлеу деген қандай жаман еді. Айналасы көгеріп, қабыршықтанып тұрған жараға ащы тер кеп құйылғанда Сейіт тіпті жер басып тұра алмады. Көгалға жата қап жан рахат табайын деп еді, жаман киімдер бітеу жарасына тиіп бұрынғыдан бетер ауыртты. Еріксіз орнынан қарғып тұрды. Қатты қиналған Сейіттің қатқан қайыстай арық денесінен жан тері шықты. Бәрінен сол жаман болды. Тұз құйғандай тызылдаған жараның азабынан ол айдалада ес-түссіз пенде боп тұрды. Тіпті кейде есі ауып, көзінің алды бұлдырап, құлап бара жатқандай да боп кетеді.
Бірақ, Сейіт онда да жыламады. Терең сай ішін қапталдай өріп жайылған қойлардың соңынан бір елі қалған жоқ. Шашау шығып, бөліне сумаңдаған кейбір шошақай ешкілердің басын қайырып, тобына қосып отырды.
Нағыз шаңқай түс кезі еді. Сейіт еріні кезеріп кеткенін сезді. Ол көже ішіп сусындағысы келді. Қабақтың аузын тығындап құйылған бидай көженің суы есіне түсіп, бір-екі рет тамсанып сілекейін жұтты. Ана қолынан құйылған көженің ашыған қышқылтым иісі мұрнына келіп, тамағын жыбырлатты. Сейіт сыртын құрым киізбен қаптаған, ішіне екі литрдей суық зат сиятын, монды қабақтың аузынан көже суын қылқ-қылқ жұтты. Күн қанша ыстық болғанымен, қабақ ішіндегі бидай көже сұп-суық екен. Былай да ішіне күн ыстығын жуығарада өткізбейтін монды қабақтың сыртынан кигізбен қаптап, оны оқта-текте суға бір батырып алып жүрген соң, қабақ ішіне құйылған зат мұп-мұздай боп тұра береді екен. Сейіттің көзі жарқ етіп, жас денесіне күш кіріп, кірелі-шығалы боп тұрған ақыл-есі де қалпына келді. Маңдайынан, тұла бойынан шып-шып тер шықты. Өзі ашып тұрған тән жараларын ашыта түскен секілденді. Бірақ, Сейіт оны елеп түршіккен жоқ. Қабағының ағаштан жасап сыртын шүберекпен ораған тығынын қайта тықты да, ақырын жылжи жайылған малдарын түгендегендей, қой-ешкілерінің әр тұсына көз қырын салып тұрды. Жаралы жеріне тиіп ашыта ауыртқан киімнің сыртынан қолымен ақырын ұстап көтеріп қойып, сәлде болса жаны рахат тапқандай дамылдады.
Тағы да алға жүрді. Біразырақ аяңдап барып тоқтады. Отырып, аяғын сәл суытып алғысы келді. Жоқ, өйте алмады. Бітеу жаралары ауырып қинайтынынан шошынды. Өзінше амал ойлап тапты. Бір қолына ұстаған әлгі көже құйған қабағын жерге қойды да, екінші қолындағы әкесінің таяғына еңкейе, бар салмағын таяққа арта сүйенді. Аяғына салмағы түспей, белі де сәл жазылып, жаны кіріп бара жатты.
Сол қалпы қанша тұрғанын Сейіт байқамады. Әйтеуір ыс-ыс еткен бір оқыс дыбыс оны селк еткізді. Ол құлағын қадап, жан-жағына елеңдеді. Анықтады да. Өзі тұрған жерден екі-үш метрдей жерде жазда жаңбыр суы жырған жыра бар екен. Ысылдаған дыбыс сол жерден келіп тұр. Сейіт егер қажет бола қалса деп қолындағы таяғын, әзір ұстап, алға жүрді. Жыраның ішіне ақырын сығалап көз тастады. Мәссаған!
Сейіт ұп-ұзын түсі суық қара шұбар жылан мен қол тоқпақтай жұп-жұмыр кесірті екеуі шарт та шұрт айқасып, алысып жатқанын көрді. Бірін бірі шайнап, бірін бірі жұтып қоярдай ұмар-жұмар екен.
Жүрегі дір етіп, тіпті тұла бойы шымырлаған Сейіт, әдейі біреу кеудесінен итеріп қалғандай, кейін қарай шегініп кетті. Дегенмен сәл жүрегін басып алған ол, жырада болып жатқан шайқасқа тағы да жақындай бере мойнын созып, сығалай қарады. Төбелес сол қалпы екен, біріне-бірі ысылдап, ызыңдап ұмтылған жылан мен кесірткі еш нәрсеге қарар емес. Тістесіп, тіресіп тұрады да, енді бір кезде қайтадан шарт-шұрт айқаса кетеді. Қимылдарына көз ілесер емес.
Болып жатқан қызыққа көзі үйреніп, батыл қарауға жүрегі де дауалай бастаған Сейіт енді олардан шошымады. Тастап та кеткісі келмеді. Жаңа ғана тер құйылып ашып, ауырған тұла бойындағы бітеу жаралар азабын ұмытып, тіпті көз алдынан таса етпеуге тиісті бай малын өз бетімен жіберіп, мына майданға есі ауа қарады.
Солай тұрғанда, өзін орап алған қара шұбар жыланның қысымынан босап, сыртқа атып шыққан кесірткі тура Сейітке қарай жүгіріп келе жатты. Сейіт шошып кетіп, кейін серпілді. Күрт қимылдап үстіндегі жаралары тызылдай ауырып кеткенін де сезбей, артқа қарай бірнеше қадам шегініп барып тоқтады. Бұл кезде әлгі кесіреткі де жақын маңда жеке-дара боп өскен бір түп қалың көк шөптің түбіне жетіп тоқтаған. Дереу әлгі шөпке тыпыр-тыпыр аунай бастады. Шөптің дәл ортасынан жата қалып олай да, былай да аунағанына көз ілеспеді. Содан кейін ол бір түрлі сілкігендей керіліп-созылды. Тып-тыныш тұрып дем алды. Бәрі де аз ғана бір уақытта өтті де, кесірткі қайтадан жаңағы жыраға қарай зымырады. Сейіт артынан жүгіріп кеп қарады. Екеуі қайтадан айқасқа кіріскен екен. Тағы да сол ысыл, тағы да шарт та шұрт.
Олар осылай көп алысты. Бірақ, төбелес шартын тек кесіртке ғана бұзып отырды. Ол мезгіл-мезгіл жыланның өзін орап алып деміктіре бастаған қысымынан жан таласа әрекет жасап босанып шығады да, жаңағы бір түп көк шөпке келіп жатып та, тұрып та аунайды. Азырақ тып-тыныш қозғалмай тұрып дем алады. Содан кейін жылан қалған жыраға қарай қайтадан тартады. Бұл барысымен сол баяғы шайқас қаз қалпында және қайталанып жатады.
Сейіт кесірткенің қайта-қайта әдейі барып аунап, күш алып қайтып жүрген шөп сырын білгісі келді. Сөйтсе ол кәдімгі адыраспан деп аталатын шөп екен. Сейіт қолындағы таяқпен әлгі шөпті қағып жіберіп еді, дәл түбінен қирай құлады. Қызықсынған Сейіт таяғымен іліп алып оны анадай жерге лақтырып жіберді де, өзі қайтада барып жыра ішінде болып жатқан шайқасқа көз тікті. Бір кезде кесіретке тағы да жыланнан қашып шықты. Және де тұп-тура әлгі шөпке жетті. Олай да, былай да зыр жүгіріп іздей бастады. Шөптің орнына қайта келді. Сол жерді шыркөбелек бірнеше рет тағы да айналып шықты да, кілт тоқтап, әлсіреп дірілдегендей қыбырлап, бүкшиіп сілейді де қалды. Сейіт аяғын ептеп басып барып, таяғының ұшымен ақырын ғана түртті. Қозғалмады. Енді қаттырақ нұқыды. Бәрібір былқ етпеді. Абайлап қараса – сеспей қатқан екен.
Сейіт таң қалып тұрды. Өліп қалған кесірткені олай-былай аударып та көрді. Біткен. «Қап, обалына қалдым-ау. Демек, адыраспан шөбі жыланның уына бірден-бір дәрі екен-ау. Несіне жұлып тастай қойып ем!» деп тұрды Сейіт.
Ол енді жылан жатқан жыраға қайтып келді. Оқтын-оқтын айыр тілін сумаңдатып тастай түйілеген жылан жиырылып жатыр екен. Сейітті көріп ыс етіп, басын көтеріп қарады. Дереу өзінен өзі ісініп кеуіп бара жатты. Адамға атылайын деп тұрған зұлымнан шошынған Сейіт еріксіз кейін шегінді. Оның көз алдында кешегі Тіспайдың ашулы түрі елестеп кетті. Қып-қызыл боп ісініп алған бай дәл осы жылан сияқты ысқырып тұрған. Әкесі Тоқатайды былшиған семіз денесіне кысып өлтіре салғысы келгендей еді. Бірақ қолындағы жылан тіліндей сумаңдаған қамшы оған оңды-солды сілтеуіне жақсы боп шықты.
Солай бір қиялға беріліп кеткен Сейіт өз әкесін улы жылан зәрінен зақымданған жәндік секілді көріп тұрды. Оның зығырданы қайнап ашуланды. Жазықсыз кесірткенің бойына уын жайып өлтірген жыланнан өш алғысы келді. Кенет оның көз алдында тіпті жырада жиырылып жатқан жылан емес, Тіспай байдың дәл өзі секілденіп кетті. Сейіттің одан өш алмай тынбаймын, деген серті бар. Қазір соның бір реті келіп тұр.
Жан-жағына жіті көз салған Сейіт анадай жерде жатқан, үлкендігі адамың басындай бір тасты байқады. Тоқтаусыз барды да, оны көтеріп алып жыраға қарай беттеді. Жылан жәйімен жылжып барады екен. Тілі жалақ-жұлақ етеді. Сейітті көріп жиырыла қап, тағы да басын көтеріп ісіне бастады. Бірте-бірте тіпті жуан тартып бара жатты. Түймедей басы дөңгеленіп кеткен. Қап-қара көзінің айналасы әжімденіп зәр шашып, адамның үрейін ұшырып тұр.
Қолына ұстаған тасын Сейіт дәлдеп тұрып жіберіп қалды. Үп-үлкен тас жыланның қақшиған басын қайыра, жерге жаныштай тиді. Оның қалған ұзын денесі ұмар-жұмар болды да қалды. Басы езілген, бірақ әлі өліп бітпеген дене жан тәсілім жасап өзін олай да, былай да ұрды. Шұбалаңдаған ұзын шұбар дене тасқа сарт-сарт тиеді. Мыңқ етпес тас жыланның басын басып, жерге жабысып жатыр.
Жыланның өлеріне әлі күмәнді Сейіт және тас іздеді. Тағы да әлгіден гөрі үлкенірек біреуін тауып келді. Алғашқыдығыдай емес, қазір бұрылып қалған жыланның құйрық жағы ғана қыбырлап жатыр екен. Сейіт ойланып тұрмай дәл белің болар, деп тасты лақтырды. Ойлаған жерінен былш етті. Жыланның басы мен орта белі екі тастың астында қалды. Сейіт өзіне риза бола бір күрсінді де, бұрылып жүре берді. Қой-ешкілері енді ғана есіне түсіп, аяғын асыға басты.
«Пәлем, сені де осылай мылжалар күн туса!» – деп барады бала. Онысы – Тіспай. Көз алдында соның былшиған сары, үнемі ісініп және тигенге тиіп, тимегенге дәретін шашып тұратын арсыз келбеті. «Иә, пәлем, тұра тұр. Қолымнан еш нәрсе келмеген күнде үйің күйгір залым, әлі үйіңді өртермін!» дейді ол тістеніп.
Жолында қалған монды қабағын бір қолына ұстаған Сейіт әлдеқайда ұзап кеткен мал соңына бара жатты. Осы сәтте ол киімдері қажап, тер ашытып ауырған жараларын да ұмытқан. Біресе көз алдына жылан мен кесіреткі төбелесіп, біресе Тіспай мен қазір қара шайласы ішінде қозғала алмай жатқан әкесінің кешегі мүшкіл халі елестеді. «Жылан зәрі жайылғандай тәніне; Ер қартаяр жары жаман жолықса!» деп, әкем кейде ыңылдап ән салып отыратын. «О не деген сөз, әке?» – деп мен де бір ықылас қойып сұрамаппын-ау!
Иә, мен бүгін әкемнің кешкі пәйіттерде домбырасына қосылып, өзінше ыңылдап отырып айтатын өлеңінің бір сөзіне түсіндім. Оным, «Жылан зәрі» дегені. Солай, жылан зәрі шынында да жаман екен ғой. Әне, әлгі бейшара кесіретке лездің арасында өлді де қалды. Ал, сонда: «ер қартаяр жары жаман жолықса» дегенін қалай түсінуге болар екен?
Сейіт бұл сөздерді есіне алғанымен, оның мағынасына түсінуді ойлаған жоқ. Шынында осы бір ауыз рубаи – өлеңді шығыстың данышпан ұлы ақыны Омар Хабұдан он ғасыр жуық бұрын жырлаған еді. Бірақ халық бүгінге дейін жадында сақтап, айтып келді. Ал, ондай тарихты өзі түгілі, әкесінің де білмейтіні Сейіттің қазір пәруайына кіріп те шыққан жоқ.