Дархан дарын бастауы

(Ілияс Жансүгіровтың революциядан бұрынғы шығармалары жайында)

Жүрісін жүре келе түзейтін жүйріктер де аз емес, нақыштала келе майталман болған талаптылар да көп. Албырт адымынан өнерпаздығын аңғартар ерекше дарындар болса, сол қатардан біз кемеңгер ақынымыз Ілияс Жансүгіровты табар едік. Бұрынғы-соңғы білгенімізде, біз әдебиетшілеріміздің бекіген пікірі бойынша, Ілиястың тамаша ақындық өнері 1925 жылдан кейін басталды деп ұғынып келдік. Бұл түсінігімізді Алматының Пушкин атындағы қауым кітапханасынан соңғы бір жылда табылған ақынның өз қолымен жазылған екі дәптеріндегі өлеңдер теріске шығарды. Ақынның тірлік шағында ешқайда жарияланбаған және әдеби-зерттеу тарапында бұрын білінбеген бұл екі дәптердегі өлеңдер Ілиястың кейінгі жылдарда басылып шыққан жинақтарында жарияланса да, мұндай маңызды жаңалық әлі өз алдына байыпты сөз бола қойған жоқ. Сондықтан жаңадан табылған екі қолжазбаны алдымен оқушының бірі болғандықтан, ақынның мерекелі күндерінде бұл хақында – Ілиястың ақындық тамаша талантының бастамасы жайында пікір білдіруді мақұл көрдім.
Қазақ совет поэзиясының қалыптасуына, өркендеуіне зор ықпал еткен Ілияс сынды үздік ақынның бұрын белгісіз болып келген бұл екі қолжазбасы және соған тіркелген бір хаты, оның өмірінен, алғашқы ақындық өнерпаздығы жөнінен құнды да қызықты тың деректер береді.

Екі дәптердегі өлеңдердің мән-жайын ақтарудан бұрын, алдымен ақынның сол дәптерлерге тіркеулі жүрген өз хатына тоқтала кетейік: Бұл хатын Ілияс 1921 жылы 11 майда Ташкент қаласында сол тұстағы баспасөз мекемесіндегі бір әдебиетшіге арнап жазыпты. Ол әдебиетшінің кім екені белгісіз, жас ақын хатының басына «Мейірімді Ғ… аға!» – деп ізет білдіреді. Содан әрі сол кезге дейін баспасөз бетінде белгілі бола қоймаған жас Ілияс хатында былай дейді: «Мән далалы жердегі дүниеден бейхабар жүрген құмдағы еліңіздің баласымын. Маған, қазақша қол қысқа болғандықтан, тіршілік ағыны ауырлығын салып, тұрмыс қысыңқы болып, тәртіпті тәуір жердің аты болмаса, исін де сезгенім жоқ», – дей келе Ілияс өзінің өлеңге, әдебиетке сусаған «сынық көңілді, сағынышты жас екендігін, сол үшін Ташкентке «азап шегіп» әрең жеткендігін налыспен сездіреді. Содан кейін жас ақын негізгі мүддесін баяндап: «Менің 14-15 жылдарда жазылған «Балдырған» атты кітапшам бар еді әм 18-19 жылдарда жазылған бірсыпыра өлеңдерім бар еді. Бұларды анау әзірде Уалиханға беріп едім. Және осы күнде «Қызыл жалау» деген азғана жырымды жазып сізге ұсынамын. Өтінішім: мен сияқты тәрбиесі жоқ, талабы бар шала жүрген бауырыңыздың жазушылыққа бетін түзеп, осы жазғандарымның жарыққа шығуына себеп болуыңызды күтем», – деп тілек етеді. Хатының соңына «кішілікпен ініңіз Ілияс Жансүгірұлы» деп қол қойған. Тегінде екі жинақ пен хаттың бастан кешкен тарихы бір сияқты. Ілияс иіле өтінген «мейірімді Ғ-ағаның», кім екені белгісіз болса да, сірә ол бір мейірімсіз «аға» болғанға ұқсайды. Ілияс секілді сол кездің өзінде дарыны күшті ақынның жоғарыдағы елжіреп жазған хатын оқыса да ол «мейірімді ағасының» Ілиястың екі өлең дәптеріне ілтипат қоймағандығы байқалады. «Ғ» аға жинақтарды өзі оқыды ма, оқымады ма, ол жағы белгісіз, сол кісі екі дәптерді «Қазақ-Қырғыз білім комиссиясына» жөнелткен секілді. «Балдырған» атты қалың өлең дәптерінің соңғы бетінің сыртында қызыл қарындашпен көмескі жазылған – «Жолдас Байтасұлына, мынаны қарап шығыңыз, жай ма, жоқ па? – деп Арабай» – деген біреу тікесіндеу бұрыштама қондырыпты. Ал Байтасұлы «Балдырған» жинағын түгел оқып шыққанға ұқсайды, өйткені жақсы деп тапқан өлеңдерінің тұстарына белгі қойып отырыпты. «Балдырған» дәптерінің бірінші ішкі бетіне сол Байтасұлының жинақтағы өлеңдер жөнінде қысқаша пікірі жазылған. Бұл адам да талантты ақынның бағалы шығармаларының қадірін онша парықтай алмапты. «Мағына, пікір жағынан қарағанда аздап жастық бар. Өлең үйлесімінде аздап қаламының ысылғандығы бар. Таңдаулы өлеңдері бар, бірақ ол көп емес… Сондықтан бұл өлеңдердің сайлап таңдаулысын баспаға беру жағын білім комиссиясы жазушының өзіне тапсыруы қажет деп білемін…» – деп тұжырған рецензент.

Ілиястың «Балдырған» және оған қосыла жүрген «Қызыл жалау» атты тұңғыш шығармаларының сол жиырмасыншы жылдарда да, одан кейін ешқашанда ешқайда жарыққа шықпағаны бізге белгілі. Ташкенттегі «мейірімді» ағалар дарынды жас ақынның тамаша шығармаларына шын ықылас білдіріп, бастырып шығару түгіл, ақынның өз қолымен жазылған тұңғыш еңбегінің бірден-бір нұсқаларын өзіне қайырып та бермеген. Ілияс әлгі келтірілген хатында өзінің Ташкентке сонау Қапал уезіндегі Ақсудан азап шегіп жеткенін наз етеді. Ілиястың 1920 жылы Ташкенттегі екі жылдық мұғалімдік курсқа барып түскені өмірбаянынан белгілі. Тегінде сол барғанында ақын екі аталған қолжазба жинағын Ташкентте кітап етіп бастыруды мақсат тұтқан секілді. Алайда жас ақын Ташкенттегі «ағалардан» мейірім таба алмай, жинақтарын бастыру түгіл, оларынан біржола айрылып, өзінің Ақсуына қайтадан жүдеп қайтқан тәрізді.

Ілиястың жас шағында жазған бұл екі жинағының – тұңғыш талаптарының жарыққа шықпауы – тегінде өлеңдерінің мәнісінің немесе көркемдігінің әлсіздігінен бе? Жоқ, бұл екі дәптердегі өлеңдерді оқып қарасаңыз, ол пікірден аулақ боласыз. Ілияс секілді талантты ақынның бұл секілді жинағының жарыққа шықпау себебінде басқа сырлар бар дер едік. Жиырмасыншы жылдардың басында Ташкенттегі мәдени және баспасөз орындарының төңірегіне бірқатар байшыл-ұлтшылдардың топтасқаны мәлім. Ал, бұларға Ілияс секілді 14-15 жылдардан бастап бұхара халық жырын жырлаушы, ескі ауылдағы билікті, мінез-құлықты, езушілікті мінеуші, 1920 жылы қолына ту етіп «Қызыл жалау» сынды Октябрь революциясын ардақтайтын саяси терең мағыналы дастан әкелуші бұрын белгісіз, өздерінен беті бөлек жас ақын шығармаларының ұнамауы да қисынды. Сол себептен олар советшіл ақын Ілиястың бұл шығармаларын қолдан қолға жүгіртіп, ақыры жоғалтып жібергенге ұқсайды. Әйтпегенде сол тұста идеялық және көркемдік жағы өте нашар талай жинақтар басылып шыққанда, Ілиястың бұл екі бағалы өлең дәптерінің жарық көрмеуіне өзгеше ешқандай себеп жоқ еді.

Аталған екі өлең дәптеріндегі шығармалардың әлеуметтік және көркемдік мәністеріне қарасақ, Ілиястың осы жас талаптарының өзінен-ақ оның қалың бұхара халықтың мүддесін жырлаған қамқор, ойлы және сарыны күшті ақын екендігін байқаймыз. Бұл ретте алдымен «Балдырған» атты дәптердегі өлеңдерге тоқталайық.
«Балдырған» жинағында ірілі-кішілі 45 өлең бар. Солардың барлығы 1914–1915 жылдарда жазылған өлеңдер. Бұл өлеңдердің көпшілігі қазақ халқының тарихи өсу жолдарында кедергі-кесел болған ескі феодалдық ата-дәстүрлерді, қараңғылықты, пейіл азғындығын сынауға және өз замандастарын халық қамы үшін оятуға арналған. Ең бірінші 1915 жылы жазған «Сәлемдеме» деген бір өлеңінде Ілияс:
Халық үшін жан қиған,
Қамқорлықтан ой жиған,
Сәлемдеме бұл сыйдан, –
Көңіл көзін ашқанға!
деп, – замандас жастарына жар салып, халықтың тағдыры үшін тебіренуге шақырады. 1905 жылғы революцияның екпіні кейінгі дәуірде бүкіл Россия халықтары ұлт-азаттық, теңдік мәселесін зор ереуілді талап етіп қойды. Ілиястың 14-15 жылғы жазған өлеңдерінде бұл сарын да дұрыс шертілген. Ілиястың мұндай әуендегі өлеңдерінде байшыл-ұлтшыл ақындар секілді бүкіл орыс халқына жала жабу, ұлт араздығын қоздыру жоқ. Қазақтың ескі ауыл тұрмысын көнелік салтын дәріптеу, күңірене жоқтау да жоқ, оның керісінше сол кезеңдегі халық басындағы ауыртпалықты, таршылдықты сездіріп, содан шығатын жол іздеп толғану бар. Патшалық қысымның ауырлығын, елінің теңсіздігін аңғарта келе ақын өзінің «Түрлі кісіге» деген тарау-тарау өлеңінде халық мүддесін ойламайтын ескі ауылдағы кесірлі, кеселді кейіптерді зілдене мысқылдайды. Алдымен халықты шырмаған ескі ата дәстүрдің қасарысқан батагөйлері – ақсақал-билерді мұқата сынайды:
Ақсақал кім мал сойса, сонан ет же.
Осыным ар болады деме бетке.
Қасарыс, халықты азғыр, оқымасын,
Надандық тамағымен ішін кепте…
Содан кейін елді сорушы, азғындықпен бүлдіруші атқамінер «жылпыңдарды» барымташыл қуларды шенейді:
Қулықты, құзғындықты дағдыланып,
Олжалап момындарды алысқандар.
Қызықшыл, қыздырмашыл, әлді қазақ,
Ақ шоқы, алақарға, сауысқандар… –
Халқының өркендеп мәдениетке жетуіне, қараңғылықтан құтылуына түнекі бөгет болып келген молда-ишандарды ажуалап:
Таста да бар қазақты жаһаннамға,
Пейіске бір жолдассыз жалғыз-ақ жыт.
Қанығып шариғаттың саудасына,
Тақсырлар, бұл қазақты осылай құрт,–
дейді де олардың арамдығын өлтіре әшкерелейді.
Ілияс 1915-16 жылдары жазған бірқатар өлеңдерін қарағанда, тек мінез түзуші, мінеуші ғана ақын емес. Сол тұста жазған «Аяныш». «Қайғылы тілек», «Қалпымыз» сияқты бірнеше өлеңдерінде ескі ауыл адамдарының мінез-құлқы мен ескі, кесірлі заман әлпетін сынай келе халқына жақсылық таң туады деген үміт-арман үндерін де толғап кетеді. Рас, Ілиястың 15-16 жылдары шығарған өлеңдерінде езілген еңбекші халықты азаттық күреске шақыру, таптық теңсіздікті тереңдей әшкерелеу сарындары айқын сездірілмейді. Ілияс Жансүгіров революция алдындағы шығармаларында негізінен бұқарашылдық бағытта болды және ұлтшыл-байшылдық ықпалдардан аулақ, шын халықтық жыршы болуға талаптанды. Осы бұқаршылдық ізгі мұратпен жазылған «Замандасқа», «Оқу», «Соқырбаланың арманы» сынды бір топ өлеңдерінде Ілияс ауыл жастарын өнер-білімге, жарық дүниеге шақырса, «Қосылыс», «Қарындастарыма», «Ғазиза», «Түрлі кісіге» деген жырларында ескі әдет-ғұрып шырмауында жүрген қазақтың мұңдар қыз-келіншектеріне бас еркіндігін махаббат бостандығын аңсайды.

Ілиястың 1915-16 жылдары жазған өлеңдері әлеуметтік мәндерімен тарихи бағалы болуымен қымбат, бұл ерте жазылған тұңғыш шығармалары өзінің көркемдігінен де сұлу жыршылдығымен де өте қадірлі. Бұл тұста жазған көңіл күйлерін шертетін «Мұңды құс», «Жаңылғаным», «Ынтықтар», «Бұлбұлға», «Өзіме», «Көңілдің жүгірісі», «Қаламға», «Арман», «Толғамалар» секілді көңіл күйлерін шертетін мағыналы, сырлы жырлары, «Жазушы», «Май», «Қыс» сынды табиғат сұлулықтарын суреттейтін әсем өлеңдері, «Игілік», «Сұлу қыз көркі», «Ынтықтар» сияқты таза, ыстық махаббат арман еткен нәзік үнді лебіздері – сұлулық, сыршылдық жағынан біздің поэзиясы тарихынан келелі орын алатын тамаша шығармалар.

Тұңғыш туғызған уыз жырларының өзінен-ақ Ілияс шеберлікті мирас еткен дарынды талант екендігін аңғартады. Сөз шырындарын саралай білген ақын 1915 жылы жазған «Бұлбұлға» деген өлеңін былайша өрнектейді:
Сайрадың құйқылжытып, құбылжытып,
Тамсандым таңдайыңның суын жұтып.
Толқыдың толықсытып, емірентіп,
Қиқуға қызықтырдың, қылдың ынтық.
Ерікті ол, ес шығарып, екілдетіп,
Көңілді көлбеңдетіп, ойды ұмтылтып.
Қанды қозғап, тамырды солқылдатып,
Көңіл мұңын, жүректің ыбын тінтіп
Малда дыбыс, көлде шу, желде ызың шақ,
Маңайды манаурадым, мүлде ұмытып.
Осылай бұлбұл жырын керемет күшке әсірелеп теңей, өзінің де сол бұлбұл құстай мұңлы екендігін назды нәзік сөздермен бейнелейді. «Мұңды құс», «Ынтықтар», «Біздің жақта», «Ескі күн» с ияқты бір топ өлеңдерінде Абайша толғану, Абайша сөз кестесін әсемдеу, өлең құрлысы Абайша өрнектеу айқын сезіледі. Ақындық жастық шағынан ұлы Абайды өзіне өшпес өнеге тұтқан Ілиястың революция алдындағы тұста өзімен замандас ақындардың ішінде сөзге шебер, жақсы лирик болғандығын жоғарғы аталған өлеңдерінен айқын сезінеміз. Сонымен бірге Ілияс Жансүгіров бұрын өзінің ақындық албырт шағында халық мүддесін жыр еткен бұқарашылдық бағыттағы ақын бола келіп, октябрь революциясының азаттық толқыны қазақ даласына шалқыған шақта сол ұлы дүбірге өзінің даусын қосқан өршіл, азаткер жыршы.
Енді қосыл еңбекшіл,
Еркіндік таңы туып тұр! –
деп жар салады ақын 1920 жылы жазған «Еркіндік таңында» деген өлеңінде Екінші қолжазба дәптердегі осы «Еркіндік таңында» және «Қызыл жалауға» (1920) деген өлеңдерінде Ілияс Коммунистік партияның ұлы ұрандарына, революциялық өзгерістерге өзінің өрен дауысын біржола арнайтынын бұлтарыссыз айқын паш етті. Қазақ совет поэзиясының негізін қалаушылардың көрнекті қайраткері Ілияс Жансүгіровтың содан былайғы өміріндей кең салалы өресі биік тамаша шығармалары ақынның идеялық сол дұрыс бағытын өрістете дәлелдеді. Ілиястың жастық шағында шешек атқан ғажайып дарыны совет заманында алуан тәтті гүлімен масайрап, біздің поэзиямызға жұпарлы бағыстан жасап беріп кетті.