…Бұлақ басына талдырмаш, аққұба балғын бала ытырылып келді. Оң қолының сүйрік саусақтарын қыса жымдастырып, жылыстай жүгірген судан алақанымен көсіп алды да дәмін талғап-татпастан жұтып жіберді. Тастай екен, сімірді. Бойына сіңді, нақ құмартқандай сол әлдене бір ілімді. Өзі сондай көңілді: «Сүйем сені, күйем саған, мен үшін жаратылғандай мына Өмірді!»… Жүрегінен үкілі қалам оты шашыраған …
… Бұлқынғанда жүрек бұла күшке кенелтеді екен. Байсал мінез, байыпты қалып тас тұғырында қалғандай. Журналистік жүлгеден жылнамаланып жатыр – «ай маңдай». Бағыты айқын, беті сол, тарамдана тартады таңғалдыра, соқпақты да соқтықпалы – Ақ жол! Өз қуаты бойын, қалам күші ойын байыз тапқызбайды. Елге белгілі. Сосын маңайына сақ қарайды. Саналы ғұмырын жүрек сөзіне балайды…
…Бойтұмары бар бүкіл болмысында. Бірақ көзге көрінбейді. Арбамайды. Жәй әуестікпен сылдырмақша сиқырланып алдамайды. Рух-рәуіш секілді. Ішкі әлеміне ілініп тұрған білініп-білінбес бойтұмар. Үнсіз ұқтыратыны: Абай баба ұғымындағы нағыз «Толық адам» дерсіз. Тұмары – Қалам екен! Талант пен дарын – пырағының қос қанатындай! Қос жанарынан әдебиет пен мәдениеттің Һәм өнердің бақ жұлдызы жарқырап жанатындай!
…Бұлақ басы… Бұлқыныс… Бойтұмар… Бұл Мемелкеттік сыйлықтың лау­реаты, көрнекті публицист-ғалым, филология ғылымының докторы, мемлекет қайраткері Сауытбек Абдрахмановтың өмірдегі, шығармашылықтағы өз бейнесі екен!
Әңгіме арқауы – осы автордың «Фолиант» баспасынан бірінен кейін бірі жарық көрген «Әдебиет әлемі» (2017), «Өнер өлкесі» (2018), «Абыз Әбіш» (2019) атты үш кітабы. Алғашқы екі кітапқа дәстүрлі рецензия түрінде, соңғы кітапқа өзім әуелден жаным сүйетін хат күйінде пікір білдірсем деймін. Ал, бастайық!

БҰЛАҚ БАСЫ
«Өнер өлкесі»
Зерттеулер, мақалалар, сұхбаттар

Асау бұлақтың зәмзәм суынан мейір қандырып, сыңғырына жансарайын балбырата, қасиетті Қазығұрттың найза тасты шыңдарына құмарлық көзін тастап, қадалып қалатын көркем бозбаланың ауылда жүріп жазғандары өз алдына, университеттің соңғы курсында атағынан ат үркетін «Социалистік Қазақстан» газетіне қызметке қабылданып, қалам сілтей бастауы тағдырдың екінің біріне бұйыра бермейтін сыйы іспетті еді. Аға басылымның назары екінің біріне түспейтін. Оқудағы үздіктің үздігін, жазудағы аса қабілеттісін, тәртібі темірдей тегеуріндісін, мінезі жібектей кішіпейілдісін, жүріс-тұрысынан адамгершілігі мен азаматтығы аңғарылатын парасаттысын маңдайынан шертіп алатын. Сондай сынаққа сай келіпті. Кітаптың «Студент дәптерінен» бөлімі нендей сыр шертер екен?
Сәмбі талдай бұралған бойлы, жанарынан ұшқын жамыраған ойлы, жас жүрегінің әміріне бағынған балғын арманның құлы еді. Қаламы ақ қағаздың басына «Чайковский» деп таңбалады. Кинотеатрдан бөлмесіне әлдене сиқыр әуен әлдиіне бөленіп жеткен беті. Әлгіндегі ішек шұрылы басылды. Аузына су алғысы келмейді, сөз қаузағысы келеді. Сүйкектетіп отыр. Фильм ленталары көз алдынан зырылдауда. Соңғы нүкте қойылды. Қайта оқыды. Дәсердей болды. Ұлы композитордың образын көркем сомдаған И.Смоктуновскийдің шеберлігін асқақтатумен қатар басқа да актерлердің ойынына сын көзбен қарапты. Кәнігі сыншыларға еліктегені өзіне аян. Фильмнің кей тұсын сойып салған екен, газеттен сескеніп, сызып тастады. Жалпы мадағын асырған. Шынында да солай ғой. Әліне қарамай, фильмнің музыкасы жөнінде қызықты дерек сыналапты. Тағылым үшін. Мамандардың есептеуінше, П.Чайковскийдің шығармаларын түгел тыңдау үшін 320 сағат керек екен. Ал фильмде оған екі жарым сағат беріледі. «Кинорецензияны оқыған жұрт енді тамсанбай көрсін, маған топырлап барып көргені керек!». Қоқиланып қойды. «Ей, қаламсап пен ақ қағазым, жаза алмасам маған серт!». Орнынан тұрып, бойын жаза керілгенде, бір жұтым ауаның қадірін енді сезінгендей болсын… Мақала кейде бір деммен жазылатынын қайдан білсін. Бала жігіт қой… Бірінші курстың студенті еді.
Студенттік шеңберден шабытпен шекесі шертіліп, шымырлап бойға жайылған жасын діріліндей жан-жүрек ерен қуаттанып, киносыншылықтың тылсымына терең батып, қайраңында қақпақылданған қасиетті қарымдылық оның өз бейнесін де өрге жүзгізе бастаған еді. «Төтенше комиссар», «Қашу», «Кабулдағы елшілік», «Таң шынымен тыныш па еді?», «Жетінші оқ», т.б. фильмдер туралы сыни рецензияларды ауылда жатып оқып алған бір ақжарма көңіл бозбала бұған: «Мына киноларың біздің жаққа жеткенше не жорық, жазғандарыңнан көзбен көргендей ләззаттанып отырмын», – деп үшбу хат жолдапты.
Тағдыр-талайы тамаша тақырыптар тосып тұрыпты. Жомарт жүрек жұлқына жабысқандай. Аңыздай әнші, биші, күйші, сазгер атақ-даңқымен әр жүректі сырттай арбап жатқанда, бұл қалам-қармағының қалтқысында ойната қоятын. Өзі тамсанып тұйғындай шүйліккенде, өзгенің өнерге деген өмілдірігін жайнаң қаққызатын. «Осылай жазғаны, біліп жазғаны екен-ау», – деп ұмсындырып, өнер әлемін әмбебап көзқараспен шарлататын. Эстетикалық талғамның жеті қырынан бастап, даралап құйып, бойға сіңіретін. Авторын көрер ме еді, деген таңсықтыққа табындыратын. Әр оқырманын осылайша жетелей жетілдіріп, желпінтіп жүргенін бұл ойлы да жұмбақ жазарман қайдан білсін…
…Алматы Шыңғыс Айтматовты бауырына қысып, бақыттан басы айналған сәтті күндердің бірінде қағаз, қаламын тершіген алақына қыса ұстаған ол ұлы жазушымен бетпе-бет жүздесіп, құшағына еніп, ауызба-ауыз пікірлесемін деп ойлап па екен? Нағыз жүрекжұтқан! Сұрақтарының өзі төбеден түскендей тосын. «Кино жазушы творчествосына қалай әсер етеді?», «Тарковскийдің екіұшты ой туғызатын «Айна» фильмін баспасөз бетінде жоғары бағалау себебіңіз?», «Ерте оралған тырналарды» соншама ауыр көрініспен аяқтауыңыз қалай?» деп бастырмалатқанда, Шықаң алдындағы бозбалаға жауап қатпастан бұрын «Осы жас тілші шығармаларыма тісін қалай терең батырып келген?», дегендей дүдәмалдықпен сынаңқырай қарағанда, ол еш қыңқ етпестен, үстемеленген жауабына місе тұтпағандай боп, әріге қамшы баса түседі. «Сені тойдырып біткенше, мына аудиториямнан айырылып қалармын», деп, Шықаң жас перідей жұлқынған бұған көзін қысып, әңгіменің осымен тәмамдығын аңғартты. Бұл ауа қармаған балықтай тыпырлай түсіп, бұрыла берген Шықаңа: «Аға! Аға десем, әдебиеттегі, өнердегі басты мұратыңыз қандай? Сосын мазаламаймын!» – деп салсын. Кілт тұрып қалған жазушы: «Бұл «Көктөбедегі кездесуде» Сабырдың өлеңімен айтылған еді»,– деп сынай көз тастады. Тілші тастүйін түйіліп тақпақтай жөнелді: «Қайткенде адам қалады адам болып…» Сұңғыланың терең жанарынан: «Түбі осы балада адам боларлық қасиет байқалатындай», – деген үміт шырағы жылт еткен еді… Расында да, кейіннен бұл ұлы жазушымен бірнеше рет сұхбаттасты. Солардың ішінде 1997 жылы, Әуезовтің 100 жылдығында Парижде, 2004 жылы Алматыдағы медиа-форумда кездескені, сағаттап сөйлескені, Шықаңның мейірлене қараған жүзі көз алдында. Жылы ағысты, мейірім төгілген сол сиқыр көзқарасты бұл әлі күнге мұңды сағынышпен аңсап жүретінінен тіс жарған емес… Тек, жүрегі әлденені іздеп, уілдейді…
Бұғалықсыз бұлақ бой бермей, өкпесі өше өршеленіп, өзенге өлермендікпен қосылады екен. (ІІ бөлім – «Социалистік Қазақстанның» сарғайған беттерінен»). Иә, ол да осы тектес қайыспайтын мінезбен журналистиканың арналы бір ағысына ескексіз қайығын қарсы қойып, қаламымен қарпып толқын жара тым алысты бетке алыпты… Бозөкпе емес, бояуы шығып, тері сіңген, не қиындықты да біліммен ілген, қолынан келмейтіні жоқтай оның қабілетін редакция кәдімгі мұзжарғыш кеменің адуынына ұқсата бастаған. Сол себепті де ең қиынға айдайды. Мүжілмейді, мыңмен жалғыз арпалысқысы кеп ынтығады. Қаламұшы шытынап, көк сия судай ағады. Әгәрки ол, босбелбеу болса, Рейхстагқа Ту тіккен Рақымжан Қошқарбаевтың алдында қадалған сұрағына жауап алмай, батырдың әр сөзінен сұрапыл дауыл тұрғызбай тып-тыныш бұғып кете қояр ма еді? Орталық телевидениеден «Ұлы Отан соғысы» атты жиырма сериялы деректі киноэпопеяның көрсетіліп бітуіне орай Жеңіс қаһарманының пікірін біліп, ой толғамымен бөлісуге келген. Құдай сақтасын, екеуі бейне, майдан даласының ішек-қарынын қопарып, мидай қып езіп тастамасын ба? Пікірлер қайшыласады, ой шарпысады, іс-қимыл кескілеседі, теория тегеурінділік танытады. Рақымжан ағасын сездірмей бақылап қояды. Әр серияның атаулары аузына («Москва үшін шайқас», «Ленинград құрсауы», «Сталинград қорғанысы», «Соғыстың соңғы айқасы», т.б.) іліккенде, әрқайсының мазмұнын жүрек сезімін жарқылдата бет-жүзіне ойнатып, қою қасын кергілей, кейде өткір жанарын от шаша аңдаусызда ақырып қалып, онысынан өзі шошып кеткендей боп қалт тынып, абайсызда түйе табан алақанымен мұның кішкентай блокнотын сарт еткізіп жауып жіберіп, іле қарқылдай күлгенде, бұл бастапқыда көнтөжіні әлі басылмаған ба дегендей зу еткен жүрегін қаламымен шұқып алғанын қайтерсіз. Бәрібір қызық. Әңгіме жалғаса түседі. Тілші де тегін емес, кейіпкерін нағыз шайқасқа салып-суырып отыруға әккіленген. Ұлы Жеңістің қайнар көзі қайдан бастау алады деп еді, Батыр «Танкілердің ұлы шайқасы» сериясы деп, үстелді омырып тастардай жұдырығымен қойып-қойып жіберсін. «Курск түбіндегі ғаламат шайқассыз не болар еді?» – деп тілшіге төне түссін… Іле сабасына түсіп, кеңес және неміс жауынгерінің еліне жазған хаттарын көз алдына елестетіп, жүрегі күзгі жапырақтай қалтырап, көзіне мөлдір тамшылар үзіліп түсіп, дауысы діріл қаға: «Бұлардың өлі-тірі қалғанын кім білген?» – деді де ірі денесін сілікпелеген солқылдан бекіте алмай, бөлме ішін адымдап сенделіп кетті. «Міне, мінез, соғыс мінезі…» – деп тілші өзі сенетін берік жадына әлдене түсінік сөздерін қосып, әмір беріп жатты.
Мінездер әр алуан. Кейде солардың өзінен сыр тартып, таңғажайып минатюралар жазып тастағысы келеді. Мінезсіз адам болмайды. Демек, мінезге қаныға отырып та кейіпкер болмысын сомдауға не жетуші еді. Сұлу сөзден ғана сыр түймей, мінезден бәрін аңғартса, шығармашылығының шырайы кірмес пе? Қуанып кетті, эксперимент! Ал, бұл жағы қалай болар екен? Алдағы жоспары бойынша сұхбаттасуға кілең мінезділер таңдала қалған екен. Тілші тағдырының талайы да. Көнеді…
Алдын ала тақырыбын қойып алатын ерек сезімнің жетегімен «Макбет» мектебі» деген мақала жазу үшін апайтөс актер Нұрмұқан Жантөринге барсын. Шарасынан қанталап торсиып шығып кеткелі тұрған қос тостаған көзге туралап қарай алмай, зыта қашқысы келген. Бірақ мінезді сөйлету арманы сабасына түсіріп, моп-момақан бола қалды. Именіп бірер сұрақ, иілдіртіп екінші сұрақ, тізгінін жібертіп үшіншісі, жосылтқан жауабымен төртіншісі… ағыла жөнелсінші… Бәрінен мінез аңдиды… Мінезден күллі болмыс аңқиды… Бір кезде ұлы Жантөрин құтырына бастағандай болды. Жан-жағына алақ-жұлақ қарманады. Тілші өз жүзін газетпен көлегейлеп жасырынғандай… Актер бір кезде көздерімен найзағай ойнатып алып, шарт еткізіп тас төбеден күркірін тастап-тастап жіберсін: «Сахнада ең бастысы – актер, дұрысырағы – адам. Соның ой – сезімі, толғаныс-тебірінесі, қиналыс-қуанышы». Бірте-бірте орнынан созалақтап тұра берді. «Ал тыңда, сахна – режиссердікі де, суретшінікі де, композитордікі де, жарық түсірушінікі де емес, – деп ежіктей түсті де, бұған басын қисайта төніп: «Қане, кімдікі?» деп жұтқыншағын ойнатып қойды. Бұл жантері шығып: «Сахна – актердікі!» – деді мына қысымнан құтылудың жолын ойлап. «Жөн сөз, сахна актердікі, мына менікі!» – деп ұлы шебер орнына сылқ етіп қонжия кетті.
Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ драма театры «Түнгі сарын» спектаклімен Алматыға гастрольге келе қалды. Журналистік тапқырлығы қан қыздыра жөнелді. Даңқты қос жұлдыз Серке Қожамқұлов пен Сәбира Майқанованы әңгімеге әдейі қосақтап салып жіберсін. Сұрақтарын сыналап шығарып, екеуінен емеурін емеді. Кейде кезектесіп, кейде дара салып, енді бірде ауыздық шайнасқандай боп, әйддә, көсілсін. Осы спектакльде 45 жыл ойнаған Серағаң оның бүгінгі табысын салыстырмалы талдап, жетістіктерін жіктегенде, разылықтан қысық көзі жұмылып кетіп, желбезекті танауынан сүйсіністі ысқырық жел шығара қутыңдағанын қайтерсің. Бұл түріне Сәбира апа мәз болып шыр-пыры шығады да, өз жерлестерінің таланттық даралығына тәнтілікпен күллі денесін жиыра селкілдеп күлкіге батады. Бір сәт екеуі де әр актердің кілт ашудағы ізденістерін пайымдағанда, рөльдерін өздері ойнап кетіп, нағыз миниспектакль көріністерін шеберлікпен шымырлатады. Ұлылардың бала мінездерінің өзі өнер мектебі екенін ұғынды. Қос саңлақ жарыса сілтеген сұхбат та сәйгүліктердің ерен шабысындай сүйсінткен.
Сосын ше… Мінезге қатысты өрбітсек, классик жазушы Ғ.Мүсіреповтің қарлығаштың сұлу қанатындай қастарын керіп маңғаздана сыр суыртпақтауы («Даламыздың дана досы»), чечен бишісі М.Эсамбаевтың қыз қыпшалылығының үздік үлгісіндей белін қос саусағына сидырғандай болып, тар жерде мың бұралып дөңгеленіп кеткені («Биші мерейі»), орыс әншісі Л.Зыкинаның өзі таудай боп дауысы зеңбіректен бетер атқыланып әңгімені жандандыратыны («Халық әні – қымбат қазына»), сондай-ақ қазақ поэзиясының хас тұлпары О.Сүлейменовтің ойы мен мақамын жұлқындыра тыпыршып, тамағын кенеп-кенеп тамсана жұтынуы («Суреткер жауапкершілігі») тілшінің баға жетпес мол мұрасындай көңіл көмесінде тығулы жатыр екен. Олар алмағайып бас көтеріп кеткенде, бұдан артық қалам байлығы болмастай, жалы күдірейетіні несі екен?
Уақытты тұсаулайтын құдірет жоқ шығар. Оның ырқындағы біздің тілшіміз енді Мәдениет министрінің бірінші орынбасары ретінде газетке өзекжарды сұхбатын жарияласа, таңданбассыз, сірә? (Үшінші бөлім – «Еркін елдің «Егеменінде»). Онда киноның көкжиегіне қатысты ой-толғамдар еркін ағытылады. Байыпты көзқарас, қазақ киносының кейбір аяқтұсарлық ахуалы, отандық режиссурадағы таптаурындық, әлемдік актерлік шеберліктің шыңына көтерілудің мәселелері, т.б. жайттар жанашырлықпен, тіпті ащы сын тұрғысынан сарапталады. Әңгіме ауанынан қазақы намыстың жалыны лаулап тұрады екен. Соның бір алтын тіні – миллиондаған адамдар біздің фильмдерді көре жүріп, Қазақ елін, қазақ жанын тануға деген ынтызарлықтан ләззат-танымға кенеліп жатуына саятындай. Осы арқылы әлемдік қоғамдастыққа көне тарихы, өзіндік тамаша мәдениеті өркендеген, дарқан даласы, асқар таулары бар, жерінің асты-үсті қазынаға толы, елінің жан-дүниесі сұлулыққа, мейірімділікке меймілдеген, өткені өнегелі, келешегі кемел жаңа ел қосылғаны дәлелденіп жатса, құба-құп. Бірінші вице-министрдің тұжырымы бойынша, қазақ киносы ұлттық мәдениетіміздің қазынасына қосылатын тамаша туындылар жасап, халқымыздың рухани байлығын арттыруға, мерейін тасытуға даралықпен үлес қосуы тиіс. Тәуелсіз мемлекеттің өнеріне мұнан төмен өлшеммен қарау – өзімізді мүсіркеушілік екенін де жасырмайды. Міне, өнерге деген ұлтжандылықтың жалқы нышаны.
Жалпы, бізде өзгелер мойындап бітпейінше, өзімізді-өзіміз танымай отыра беретін мінез бар екендігіне назар аударған ол жетпісінші жылдардың өзіндегі «Қыз Жібек», «Атаманның ақыры», «Шоқ пен Шер», «Көксерек»,т.б. фильмдерінің бай мазмұнынан уақыт өткен сайын әрдайым тәлім-тәрбиелік үрдіс үстемелетіні жасырын еместігіне ден қоя біледі. Кино келешегі алда деп біледі. Олай үміттенуге толық хақы бардай. Университеттің бірінші курсынан бастап кино туралы жазып келгенде, кезінде Кино жөніндегі мемлекеттік комитетте қызмет еткенде, бас газетте он екі жыл (кейін «Егемендегі» басшылығының он алты жылын, оның ортасындағы Ақпарат министрі лауазымын қоспағанда) жұмыс істеп, талай-талай режиссерлермен, актерлермен кездесіп, сұхбаттаса жүргенде, Орталық Комитетте мәдениет және өнер секторына меңгеруші болғанда, онан кейін бірнеше жыл бойы Президент Әкімшілігінде Ішкі саясат бөлімі меңгерушісінің бірінші орынбасары ретінде осы саланы қадағалай отырғанда экранның ғажап мүмкіндігіне таңданудан бір танған емес. Мұндай сенімділік – киноның өзге өнер түрлерінен алабөтен артықшылығында емес, өзіндік ерекшелігі, қайталанбас сипатында жатса керек-ті.
Үшінші бөлімнің тиянағына келер болсақ, топтастырылған жазбалардың дені осы «Егеменнің» басшылығында отырған қаламгер-ұйымдастырушының сөз маржандарынан түзілгенін айту ләзім. Бәрін ноқталап тізуге пұрсат жоқ. Дегенмен, судың дәмі бір ұрттамынан ғой… Әлқисса, «Күлден көтерілген»! Александрия кітапханасының әлемдік тұсаукесерін жан-жүрегіңізден өткізесіз. Адамзаттың аузында аңызға айналған Александрия кітапханасының негізі б.д.д. ІІІ ғасырдың басында Александрия мусейонында қаланған. Мусейон деп көне замандағы мәдени орталықты айтады. Сонымен, көне Мысыр жерінде айтулы тарихи оқиға болды: әлемге әйгілі Александрия кітапханасы қайта ашылды. Оны жобалауға, құрылысын қаржыландыруға, салуға, кітап қорын құруға дүние жүзінің көптеген елдері қатысты. Тұтас кітапхананы өртеу екі мың жылдай бойы барша адам баласының бетіне басылып келген ауыр айыптың бірі еді. Сол қателік түзетілді. Ежелгі аңыздағы Феникс құстай өртеңнің орнында қалған күлден аңызға айналған кітапхана көтеріліп, бауыр жазды. Әп-бәрекелді!
…Қаламгердің сөз саптауынан сүйсініс сезінбесеңіз, шығармаларының бетін сыдырта желігендік құр бекершілікпен тең. Соны түсініп, мына үзіндісіне көңіл қойдыртамыз: «…Егер Тутанхамон (Каир музейлері шоқтықтысының бірі – Қ.Ә.) қазынасын көріп тұрып тебіренбесеңіз, танданбасаңыз, ет-бауырыңыз елжіреп, бөлек бір күй кешпесеңіз, онда осы бастан жан-дүниеңізге, жалпы өзіңізге өзіңіз үңіле берсеңіз де болар, мына күйкі тірліктің жәрмеңкесінде жанталаса, жағаласа жүріп жүректің әлдебір талшықтарын үзіп алған жоқ па екенмін деп өзіңізден өзіңіз түңіле берсеңіз де болар, бәлкім…». Сөз дәмімен рух, жан әлемін жаңалауға құлшындырып жібергенін сезесіз бе, оқырманым!
Тақырып сөйлетудің шебері! Бұл қаламгердің бір бақыты да осында болса керек. «Астананың арқасы – азаттықтың арқасы», «Қазақта-а-р-р! Аттандық, Ала-аш!», «Жақсы деген немене, жаман деген немене?», «Бұлбұлды» айтудан қалған күні сахнадан кетемін» – тақырыптары-ақ сыр шашып тұр емес пе? Дендеп оқуға құмартқызады. Тартымды бір тақырыбымен бір романды өзіңе асық қылғанмен тең тереңдік әрі тәттілік емес пе?
… Бұлақ басынан қаталаған шөлін қандырып, өзен-көлге құлдыраңдай ұмтылған, тепкіленіп тебінгі қағынған балғын сезім-құмарлықтың иесі – Сауытбек Абдрахманов еді! Уә, пәлі…

БҰЛҚЫНЫС
«Әдебиет әлемі»
Сөз өнері туралы толғаныстар

Өмір – бұлқыныс! Кең тыныс! Ұмтыл, ұпай жина, азаматтық парасатыңмен жиғаныңды қина! Ойға алғаныңа жетіп жығыл! Тығылмай, тыпырламай, тағаттанбай, тарылмай, табаныңның астындағы қара жерге тамыр жайшы! Сауытбек жанартаудай атқыланғысы келеді. Жүрек майын елінің азаттығы мен арманы, бостандығы мен болашағы үшін түгін қалдырмай жаққысы келеді. Балауыз қалай жарығын еселер екен? Санасы самаладай жарқырап, бүтін халқының жүрек түкпірін сәулелендіруге себесіні тиер ме? Ол үшін бойда бір қуат көзі болуы тиіс шығар-ау! Тапты. Етене боп кеткен қастерлі де қасиетті ұғым: – әп, бәрекелді, бұл кітаптың бірінші бөлімінің «Сөз сыры» аталуы да тегін емес екен… Ендеше, ойда жүйеленіп сараланған, түйсік-сезіммен бағаланған, халықтық мәнмен дараланған бұл еңбек тұрғысындағы кезек пе кезек көңіл күй, әдеби ауан шарпысуынан қалыс қалмаңыздаршы… Ойлар жарысы мен қақтығысынан от-тамызық ұшқындауы кәміл ғой…
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың әлем сүйіншілеген «Тарих толқынында» кітабының әсерінен айыға қою, әсірелеп әкеткендік емес, жүрек ықыласының табынысы дер едік. Сөзуарлық жоқ, сенім мен істің берекелі баяндары емес пе? Еш әсірелеусіз, қарапайымдылық қағидаттарынан аттамай, ел ертеңіне қалтқысыз қызмет етудің эпикалық сарыны сезіледі.
Дөп делік. Кітап кілті әр оқырманның жүрек тұсына орнығыпты. Назарбаевша толғансақ: «Дауға салса, алмастай қиған, сезімге салса, қырандай қалқыған, ойға салса, қорғасындай балқыған, өмірдің кез келген орайында әрі қару, әрі қалқан болған, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты, ойнақы ана тілінен артық қазақ үшін бұ дүниеде қымбат не бар екен?»
Әр қазақ ойланатын кітап бұл. «Мен осы азаттыққа лайықпын ба? Осы күннің мән-маңызын танып-түсіндім бе? Қандай міндет-мақсатқа ден қоюым қажет?» деген сұрақ мазаламайынша, жүрек маздағы солғын тартатынынан шошындырады, сақтандырады. Қысқасы, «Өз халқымның шынайы азаттығы үшін мен қандай үлес қостым?» деген сұрақ әр көкейде күмбірлеп тұрғаны абзал ғой. Соған үндейді.
«Тарих толқынында» тағылымы тастүйін: Шындығын айтсақ, қазақ қазақ атанғалы өзін-өзі толық тануға, айдай әлемге танытуға тұңғыш рет мүмкіндік алып отыр. Оны қалай пайдаланамыз? Ол тек өзімізге байланысты. Бұл істе бізге ғұлама тарихтың тағылымы көмекке келеді. Тарихтан тағылым алсақ, заман көшінен қалмаймыз.
Сауытбектің сүбелі, сығымдалған, сара бітімді келесі туындысы «Дариға жүрек» шерткен сыр» деп аталады екен. Бір ескерерлігі сол, оның әдебиетші, сыншы, аударматанушы, эссеші болып қалыптаспай тұрғандағы, студент шағындағы балаң қолтаңбасы бұл. Сөйте тұра сүйсінтеді. Бастыққан қолтаңба байқалады. Сөздің сүбелісін сүзіп алады. Иә, дәп солай. Мәселен, ол «Автопортрет» деп суреткердің өзін-өзі жазуын ғана айтатынын мегзеп, М.Мақатаевтың соғыс кезіндегі ел өмірі туралы циклді осылай атағанын дәлдікке балайды. Өйткені, ақын бүкіл халық атынан сөйлеп, ортақ ойға байлам жасағанымен ақтап алады бұл формалық әдісті. Сондай-ақ сөз сырын ашуда ақын поэзиясының палитралық нәзіктігіне сезім үйіре алғандығы тосын жаңалық іспеттес.
Ал О.Бөкеевтің «Айпара ана» хикаясындағы патриотизмге шақырар ойлы да терең толғаныстары абзал ана Айпара атынан айтылады екен. Автор бұл шығарманы талдағанда тар шеңберді үйірсектемей, Айпара ана – әдебиетіміздегі әйел кейіпкерлер жайлы қалыптасқан шартты схема, ескі канондардан толық ада, жаңа образ екендігіне назар аударады. Байқадыңыз ба? Әрине. Жасыратыны жоқ, тарихи роман-повестердің көпшілігінде қазақ әйелі тым біржақты көрсетіліп жүр. Қазан-ошақтан шықпайтын, айтары өсек-аяң, тірлігі күйкі жандардан қорашсынатынымыз өтірік пе? Содан сақтандыра келіп автор, жазушы мәдениетін, оқырманның эстетикалық тұшымын айтпағанның өзінде, қазақ әйелдерін бұлайша типтендірудің қаламгерге ұят, халыққа қиянат екендігіне сендіреді. Образ сомдауда өмір шындығынан алшақ кетпеуді міндеттейтіні тағы бар. Сонысымен құнды мұндай талдау.
Келесі келелі пікір Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» романына қатысты өрбігені жөн-ау. Әрине, Сауытбектің сауатты әдеби талдауымен өрілгені абзал шығар. Ол романның алғашқы бөлімі жарық көрген тұста біраз күмән тудырған жайдың бірі – осындағы «жағымсыз адамдардың көптігі, жазушының «кемшілік көргіштігі» деп түйін жасаған оқырмандардың бәтуасына өзіндік тойтарыс беруі еді. Бұл жағы қалай? Сауытбекше түйіндесек, мұның өзі – бас кейіпкердің күрес жолын айқынырақ көрсету үшін әдейі қолданылған әдеби тәсіл екенінде дау жоқ. Автор образдың ішкі табиғатын бір ғана сәттік қимылымен ашып салуға, сараң сөздермен дәл мінездеуге, әшкерелеуге өте шебер екендігін де сарапқа салып отыр ғой. Сондай-ақ бұл романдағы жершілдік, рушылдық, ағайын-танысшылдық секілді жиіркенішті індеттерді де орынды сыну мүмкіндігін иеленген жазушы қалтарысын да әдебиеттің тәрбиелік рөліне сайғаны, әрине, жетік зерделегені деп түсінер едік.
Сауытбек «Аға» деп аталатын эссесінде осы жанр мүмкіндіктерін шеберлікпен пайдалана отырып, әдебиет білгірі, терең сыншы Сағат Әшімбаевтың образын әр қырынан ашып, оның даралық қалпын өзгеше пайыммен келбеттеген екен.
Көрнекті сыншы Зейнолла Серікқалиевтің мынадай мұң мен шер астасқан бағасын келтіруі әр жүректі сағынышқа малып-малып алады екен: «Жарық дүниеге, өнер әлеміне нар жүгін көтерер айқара арманымен өзімсініп еркелей еніп, ұзын жолдың өрінде, ел арысына жаңа айналған шағында ата жұртын егілдіріп кеткен аяулы азаматтың бірі – Сағат Әшімбаев». Осы қолқа суырар ниет арлылығынан әрі орағытып, Сауытбек те көз жасының тарамындай таралғылы тамсанысын таптаурыннан тыс тамшылатыпты. Сөз сиқырын сезінетін Сағаттың санаулы уақыт кескінінде өт туралағандай турашыл да әділ сындарының қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған қымбат қазына екенін жүрек сыздата, үміт отын қоздата сараптап беруі, шын таланттың шарболат құймағындай бойды ауыр сезіммен шымырлатады. Міне, шеберлік!
Бір ауыз сөзімен дерек түйіндеудің кәнігі, ысылған жампозы Сауытбек «Тынық Донды» кім жазған?» деген полемикалық әрі шындық кестеленген дәуірлік жазбасында М.Шолоховтай дарабоздың адал да ащы терінің қайтарымын өзіне иелендіруде түбірімен қазынып, кең тыныспен еңбек еткені байқалады. Дәлелденді. Екіұштылық буға айналды. Мұндай эпопея қолтаңбасы тек заңғар суреткерге ғана тән. Иә, дұрыс пайым. Мына қараңызшы, француз философ қаламгері Жан Поль Сартр: «Нобель сыйлығы Шолоховқа берілмей тұрғанда мен мұндай құрметті қабылдай алмаймын» деп батырып мәлімдеген ғой. Шындық келесі жылы салтанат құрғаны тағы белгілі… Осындай өткір де өрелі фактілерді қалам ұшында ойната білетін Сауытбектің қандай тұжырымының да салмағы басым болып келетіні, оның талант қуатының бұла күшіндей әсер береді. Бізді тәнті ететіні де осы тұсы.
Мұндай нақты баға оқырмандардың да мерейін өсіреді. Жақсыны жақсылығымен неге түстемеске? Одан ортақ мақсат ұтпай ма? Мәселен, автордың «Ақселеу» эссесіндегі мына сөйлемге назар аударайықшы. «Ең бастысы – Ақселеу Сейдімбек ойы озық, санасы сергек, танымы тәуелсіз тұлға болатын. Кешегі кеңестік кезеңнің өзінде ол көп нәрсеге күмәнмен, тіпті ашық кекесінмен қарайтын». Иә, иә, «танымы тәуелсіз» деген тіркес қалай тауып айтылған. Ақселеудің қаламгерлік болмысын боямасыз бедерлеген-ау. Ал эссенің шарықтау түйінін торлаған мұңды сейілткен ғажап серпілісті сезініп, ел ақберені ұмытылмайтына үміт үстемелейсің. Қараңызшы: «Ел Ақселеусіз қалғанмен, жер ақселеусіз қалған жоқ. Ақселеу Сейдімбек сынды тұлғалар қасиетті қазақ жерінің өзінен, даланың қара топырағынан өсіп-өнетін ақселеуді еске салады…». Ал керек болса!
Сауытбек өзінің көнеден тартылған тақырыбының бірі – сөз сырына дендеген сайын сол сиқырлы әуенге сырттай тамсанбай, нақпа-нақ қолтаңбалық үлесін сыналап үлгергенін аңғармайтындай әсер қалдырады. Әдетте сұлу тіркесті іріктемейді, қаламға олар өздері келіп құйылатындай. Әсіресе кейіпкерінің жанкештілігін ашатын тұста, жазушы өзін де, өзгені де таңқалдыратын қадамдарға барғанын аңдамай қалатындай. Автор мысалға келтірген мына сөйлем тегін қашалды дейсіз бе? «Бұл кітап («Н.Келімбетов, «Үмітіңді үзбе» романы – Қ.Ә.) отыз жылдан астам төсекке таңылып, көз көрінім, қол созым жерге Құдай берген қос аяғың, қос табаныңмен жер басып, қарға адым жерге жүріп жетуге де зар болған, бірақ жүрек деп аталатын жұдырықтай жұмыр ет кеудесінде «Үмітіңді үзбе!», «Үмітіңді үзбе!» деп күндіз-түні алапат бір күшпен соғып жатқан жанның ұрпақтан ұрпаққа жалғаса беретін үлгі-өнегесі дер едім.» Ал, керек болса…
…Ой сарабына салынған бұл «Сөз сыры» бөліміне топтастырылған өзге де әдебиеттану мәселелеріне арналған, мақалалар деуге ауыз бармайды – көркем нақышты дүниелерге, толғаныстарға, эсселерге қатысты сөз өрбіте беруге болар еді…
Келесі, соңғы бөлім «Пушкинтану парақтары» деп аталыпты. Сауытбектің әдеби зерттеушілік өресі бұл тылсым тақырыптың тереңіне бойлап, бағын ашқандай екен. Теориялық ілімнің өзіндік соқпағы аясынан шығып, ұлы орыс ақыны А.Пушкиннің әлемдік поэзия лүпіліне, жыр жаратылысына өзіндік пайыммен үлес қосқаны айқындалады. Айталық, Құранға қатысты Пушкиннің имандылық мейірімі төгелгенін бірер сөзбен түйіндейді. «Пайғамбар» – бүгінгі тілмен айтсақ, Пушкиннің бағдарламалық жыры. Бұл өлеңде ол әзелден хақ тағаланың бұйрығымен ақындық қонған адамның өзге жұрттан алабөтен қасиеті болатынын, сол илһам қуатын майда-шүйдеге шашып-төкпеу, арындап жүріп арзандап қалмау керектігін айтады, өмір бойы жалпақ жұрттың жүрегін жалын жырымен жандырып өтуге тиістігін жеткізеді дейміз әдетте. Солай. Оған дау жоқ. Мұны дәлелдеудің өзі артық», – деп проспектілік ойына өзгенің көзін тайғанақтатпай жеткізеді.
Зерттеу ісіне жеңіл, үстірт сызба түсірудің өзі қиянат. Ғалым Сауытбек бұл орайда аса сақ, интуициясының өзіне сергектікпен сенеді. Жалпыдан жалқы ойды даралап аларда білім түйсігінің алдамайтынын аңғарып, бұлталаққа салынбай, кейде батыл айтып жібереді. Көбіне мұндай мәрттікте ол ұтысқа шығып жатады. Алып отырған объектісін өзгелердің алуан пікірлерінен ұшқындаған қайрақ шашырандысын уысына шарпып ұстайтындай зергерлікпен қоса, ыстық қайрат, жылы жүрегі сәулелендірген сезімталдығы және төбе көрсетеді. Тақырып таразысының әділдігі мен шыншылдығына деген сондай ынтызарлық, ғалымдық адалдық, әдеби әдіптің сиқырлы сипатпен зерленуі, ой жиынтығындағы көл-көсір білімнің тағаланған аттай тайғақсыз тақыс баспауы, ашқан жаңалығының көмбе түбіндегі жақұттай жұтындыра тартуы, т.б. қасиеттері сөз сорабының сұлу мүсінделуімен одан бетер әрленіп, нақты да болмысы бөлек тұжырымның түйінделуіне қызмет етеді екен.
Ғалым Пушкиннің осы тақырыпқа жазған жырларында ақын көбіне-көп антика дәуірінің мифологиясына арқа сүйеп, музалар, Парнас, Аполлон сияқты бейнелерді арқау еткендігіне, бұл жолы оның діни мифологияға бетбұрыс жасағанына көз жеткізе түседі. Жұртшылыққа кеңінен танымал, «Ақын» өлеңіндегі ақынның орнында мұнда – пайғамбар, Аполлонның орнында – құдай, музаның орнында – алты қанатты періште Исрафіл-Серафим алынғаны ой тиянағы боп қалған. Соны пікір! Аталмыш зерттеу мақаланы қазақ әдебиеттануының тәуелсіздік жылдарындағы сүбелі табысы деудің ешқандай артықтығы жоқ секілді.
Осы бөлімдегі «Біздің Пушкин» толымды зерттеу кітабы кезінде Президент сыйлығымен аталып өткен. Жақсы істің өзіндік дабыра, жаңғырығы да толастамай жалғасып жататыны белгілі. Осы ретте оның Пушкин шығармашылығы жайындағы зерттеулері Ресей Сөз өнері академиясының «Ревнителю просвещения» медалімен марапатталғанын еске түсірсек, автор талантының халықаралық тұрғыда мойындалғанын құрметтегеніміз ғой.
Мұндағы «Евгений Онегин» романының аудармаларын талдау – әсірелеусіз айтқанда, поэтикалық пыраққа мінгізіп, эстетикалық талғам-таразының тандемін жарастарып, халықтар тілінің тінін жымдастыратын поэзиялық уыз дәмнің құдіретінен ләззатқа кенелтеді. Яғни, Сауытбектей аударматанушының көркем де құнарлы зерттеуінің төрт құбыласын түгендете түседі. Ізденімпаздығымен тайпалтқан тегеурінді танымдық келбетін шынайы келістіреді. Ғалымдығына сүйсінтеді, алғы күндерінен де көп үміттендіреді.
Жетелі ғалым тақырып таңбалаудың да тарланбозы. Мәселен, «Төлтума мен телтума». Қаншалықты сазды, музалық талғаммен безбендесек, соншалықты сезім патшалығы! Әрине, аудармаға қатысты тақырып екені бірден мегзеледі. Қазақ сөзінің дәлдік пәрменінің салтанаты осындайдан аңғарылар, бәлкім. П.Чайковский: «Пушкиннің өлеңдеріне музыка шығарып керегі жоқ. Ол өлеңдердің өзі – музыка!», – депті. Сауытбектің де айтқыштығы ересен: «Ал музыканы аударуға бола ма? Қиындықтың көкесі, міне, осында!» Ал өзі сол аудармалардың ұлы Абайдан бастау алып, бергі жыр құлагерлерінің үйлестіре іліп әкетіп, әлгі қиындықтардан тежеліссіз, тепе-тең мазмұнды тәржімалар жасағанына дендей еніп, әр тұпнұсқа өлеңге дегдарлық танытқанына қалай таңырқамайсыз? Бұл да өлең табиғатын тереңінен лықсытып, беткі толқынға иіріп әкеп, әр жүрекке жағымды етіп жұмсақ ағыспен жыбырлатып, өзге тілді ақынның шабытын жеңіл шайқап қойғаны ғой. Ғалым төлтума мен телтуманы тектілігімен қабыстыруда осындай дирижерлік қасиетті иемденіпті. Ал бұл оқырман үшін таңырқарлық құбылыс!
«Вер бана ат» бөлімінде сарабдал зерттеуші Пушкин шығармашылығындағы түркизмдер жөнінде тосын да тағдырлы пайымдаулар жасайды. Бұрын-соңды жалпы пушкинтануда қозғала қоймаған тақырыпты індете қоздатып, тың жаңалықтармен байытып, «сауытбектік пушкинтанымды» сапаландырып, сабасына түсіргендей қанағатқа бөлейді. Бұл енді қазақ әдеби сынындағы өркешті шың іспеттес биік өре, байсал байлам. Нақты назар салыңыз: «На все его непонятные речи отвечал я одно: вер бана ат (дай мне лошадь) (Путешествие в Арзрум). Вер бана ат – бер маған ат (түрікше) – «Арзрум сапарында» Пушкин өзінің алдын тосқан түріктерге осылай айтып, ат сұрайды».
Ғалымдық тұрлаулы мінездің таптаурындықтан аулақ қондыратынына Сауытбектің келесі бір зерттеу еңбегі «… Оралға келдімді» оқығанда көз жете түсетіні бар. Онда ақынның 1833 жылы қазақ жеріне жасаған сапарының жай-жапсары бұрыннан ауызекі немесе жазбаларда қайталана айтылып жүргенінен мүлде ішкі астар байып, өңі шындықпен құлпырып, неғұрлым дәлдікпен деректене түскеніне разы боласыз. Бұған дейін ұлы ақын Орал сапарында «Қозы Көрпеш– Баян сұлу» жырының сюжетін жазып алыпты деп, жеңіл сырғытып айтылып келгені мәлім. Ал Сауытбек «жазып алып» деген сөздің басын ашып, «Пушкин жазып алмаған, жаздыртып алған», деп жасаған өз байламын орыс зерттеушілерінің еңбектерінен құмнан алтын сүзгендей етіп жанкештілікпен сұрыптап, саралап, көз жеткізе дәйектейді.
…Бұла бұлқыныс бойын кернеп, жазбай, зерттемей қоймайтындай күймен кеулеп, жүрегін тулатып, алғы үмітпен зулатып, халық сенімімен арқаланған Сауытбек Абдрахманов әлдене ғажап сілкіністен Бойтұмар тағынып алғандай күш-құдіретке кенеліпті-ау!

БОЙТҰМАР
«Абыз Әбіш»
Әбіш Кекілбаевтың ойшылдығы туралы толғаныстар

Сауытбек інім! Әдебиет әлемінде бағзыдан бар хаттасу үлгісімен өзіңізге бағыттаған осы ойларымды, міне, қағазға түсіре бастадым. Талай хаттасуларым болған. Әсіресе, өзіңізді жүрекпен сүйіп, ыстық қадірлеп өткен Әзағаңмен (классик жазушы Әзілхан Нұршайықов) 34 жыл хат алысып мархабаттанған маған, Сізбен сезім құбылысы Әбіш Кекілбаевқа арнаған кесек бітімді, ойтұмарлы, ойтолғақты, сана серпілісінің ғажайып санатына жататындай, қолға ұстасаң жұпары аңқитын, көзіңе тоссаң тебірентпей қоймайтын, келешектің ұлы мұрасына тамызық болатындай рух күші мелдектеген шығармаңыз – «Абыз Әбіш» кітабыңызға қатысты ойыммен бөлісу қандай ғанибет десеңізші, көңіл әуенінің пейішіне кіргендей рақаттана күй кешіп отырғанымды несіне жасырайын!
Кәдуілгіден үлкен форматтағы 557 беттік кітапқа бас қоймас бұрын, жүрек дауаламай, нендей іске ден қойғалы отырғанымды іштей сезінгеніммен, түпкі мақсатқа жетудің қияметінен жүз шайлығып дегендей, жүрексінгенім рас еді. Кітапты бір оқып, бас салып жазудан тежелдім. Оймен саралау сарсаңы өзінше. Әбекең туралы не біледі екенмін? Қай шығармасын оқыппын? Ол туралы жазылғандардан қаншалықты хабарым бар? «Егеменнің» басшы­лығында болғанынан алған өнеге-тәрбием нешік? Әріптестік (Торғай облысы бойынша меншікті тілші едім) әлемде түйгендерім қайсы? Бертінгі астана кезеңіндегі аракідік жүздесулерден қандай сабақ алыппын? Е, жөн, Әбекең ұстаз бірте-бірте өзіме жақындай түскендей… Аз білем бе десем, мол мөлшерім бар екен! Оның үстіне Сіздің «Егеменді» ұзақ жылдар басқарып, салалық министрлікке жетекшілік еткен жылдарыңызда ерек тұлғамен қызметтік аралас-құраластығыңыздан да біраз білетінім бар екен. Осының бәрін есіме түсіргенімде, «Әбіштейін әлемге» көзімді жұмып, сезімімді самалша лекітіп, көз мұнарланып, ой қылауланып, әсерлі кейіппен қалай үстелге отырғанымды сезбей қалыппын ғой…
Көз қорқақтығына, ләйім, қол батырлығына қалам ұстамай тұрып, бәлендей сенбейтіндей үргедек сезімнің иесіміз ғой, осы жолы да әбден тартыншақтап, талмаураған сенімсіздігімді, Әбекең мен Сіздің былайғысынан бұрын, таза адами аға-інілік, достық сыйластықтарыңызды ой безбеніне салғаннан-ақ күшейіп, жалым күдірейіп шыға келмесім бар ма! Бұл кітапқа пікір жазу мүмкіндігім бар екендігіне өзімді қамшылап, сендірдім. Осындай сенім арқалағаныма қуандым. «Абыз Әбіштің» қалың оқырман қолына тигенінің өзіне бір жылдай уақыт болғанына және шаттандым. Елдің рухани нәсібі болып үлгергеніне марқайып, авторының қолын қайта-қайта қысқым келіп кетті. «Жарадыңыз!» деп жаныммен арқасынан қағып, аймаладым… Әзағаңның екеуара хаттасуларымыздан тұратын «Махаббат жыршысы» жинағымды алғаш ұсынғанымда, қос қолымен салмақтап тұрып, мұқабасына маңдайын тигізіп, сүйіп-сүйіп алғанын көз алдыма оралтып, Сауытбекті мына кітабымен қосып, өзін де құшағыма қысып мейірлене, еміренгім келіп кеткені, несі екен? Кітап қасиеті, құдіреті еркіңді алатыны осы болар… Имандай шыным!
«Кемеңгерлік көкжиегі». Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың алғы сөзі осылай аталыпты. Салмағынан сапасы аңға­ры­латын сығымды да сүбелі сөз. Қайталап оқуға ынтығатын үзіндіден: «Сауытбек Абдрахмановтың кітабы – Әбіш Кекілбаевтың ұланғайыр ойшылдығын кешенді түрде талдаған күрделі еңбек. Яғни, кекілбаевтануды кеңейтетін кітап. Мұнда аса қомақты фактологиялық материалдың негізінде Ә.Кекілбаевтың мәдениеттанушылық, өнертанушылық, әдебиеттанушылық, тарихшылық, саясаткерлік қырлары, нағыз энциклопедиялық білімі, терең танымы, академиялық универсализмі жан-жақты ашылған. Белгілі қаламгердің жаңа кітабы әбіштануды жоғары деңгейге көтеретін, Кекілбаев кемеңгерлігінің көкжиегін көрсететін еңбек деп бағалауға лайықты». Кітап бетін аша салып, өн бойына қызыл жіппен тартылған мазмұн мәйегіне тұшынғандай тәпсірленген оқырманның бақытын сезесіз, әрине. Құтты болсын!
Тақырыптарының өзінен көңіл тоғаятын тоғыз бөлім кітаптың бедерлі бітімін айғақтайтындай: «Ұлылық ұлағаты», «Мәдениет мәйегі», «Өнер өрісі», «Тіл тартысы», «Тәуелсіздік толғауы», «Тарих тағылымы», «Әдебиет әлемі», «Өлке өрнегі» және «Төрт толғау». Әрқайсысын індете әңгімелесек, әріге ілігеміз. Қысқа қайырсақ, тоят таппаймыз. Мән-мәнісін, маржанын, маздақ ойын, тосын табысын, жақұттай жаңалығын, ойлантар түйіндерін шолулағанның өзінде бұл ерен еңбектің шама-шарқы аңғарылар дейміз. Батпан жүгіне бел қайысар, амалсыздан еленбеген дәнімен болашақтың оқырманы табысар. Сол медет. Өйткені бұл алғашқы әбіштану әліппесі – ұлтымыздың ұранындай ұйысып, мәңгілік тірегіміз – сөз бен тіліміздің әрін келтіретін, халық өркениетінің өрісін өрелететін, ертеңнің нұрлы жолына малындыратын рухани шамшырақ іспетті десек, қателеспеспіз.
Сіз дәлдеп таңбалағандай, Әбекеңнің төрт өрім қасиеті – дарын қуаты, ұшан-теңіз білімі, тынымсыз ізденісі, алапат жұмыс қабілеті Кекілбаев феноменіне жалпақ жұртты бас идіріп, таңырқатты. Осы жаратылыс сыйлаған төрттаған талант тартуы бірегей бітім берекесін белгілеп, бедерледі. Негізгі ойларыңыз бен ғылыми талдауларыңыз да оның осы туабітті ерекше мүмкіндіктерінің алмастай қырларын қашау сияқты зергерлік зейініңізбен зияткерлік ілім-білім бағын жарқырата ашқандай. Ғалымға жадағай тамсану, бұрынғыны бастырмалату, соқпақты көзсіз соқталау, белгіліні жетеге сіңіруге талайсыз талпыну, үстірт пайымды бұлдау, әрине, жат. Осы тұрғыдан келгенде, Сіз әрбір ойыңызды Әбекең айсбергінің көзбайлам көмбесіндегі беймәлім, тылсым, жұмбақ, күңгірт тұстарын тұсап ұстап, танымдық дәйекпен дабырасыз-ақ жария етесіз. Осындай ой қорғасыны ғылымға оңай олжа болмасы анық. Әсіресе, классик жазушының шығармаларындағы кеңестік тыныс буылған тұстағы тұншыққан тағдырлы кейіпкерлердің аңсар-аңсауынан сезілетін ой иірімдерінің бүгінгі тәуелсіздік тамырына жерасты түтікше-капиллярларымен сыздықтай таралуынан мәуелі бәйтерек жапырағы құйылғанын бейнелеп болса да, астарлы қуаттың, талант сиректігінің деңгейіне баладыңыз. Оның шығармаларындағы мистикалық сарынның бүгінгінің, ертеңгінің пайдасына шығар, діттеп көрсек – зауал біткенді зобалаңдырмай ұясында өшірер күш-сенім, нанымға негізделгенін дөп басып тануыңыз, әрине, әдебиеттанушының ысылған қарым-қабілетінің қайнарлы екенін мақұлдатса керек. Сізге деген разылық та осы төңіректен төбе көрсеткені қандай иланымды.
Былайша, қарапайым ғана мысал секілді. Соған жүгініп көрелікші. Көптеген жазушыларға сауал салып, әркімнің өзінше 100 томдық әлем әдебиетінің тізімін жасап шығуын сұрапсыздар. Кейіннен сараптағанда, әлгі 100 томға Әбекең атаған туындылардың тоқсаннан астамы кірген екен. Яғни, бұл ғұлама әлем әдебиетін жаңғақтай шағады деген лепес қой. Бәрінің жіпке тізіп, тамырын басқан, оқыған-тоқыған. Балауса шақтың мықты жадына байлап-матап тастаған. Енді оны ешкім өшіре алмастай. Мына дәлел-дәмеңіз де көп үміттендіріп, қайран қалдырады. Әбекеңнен тіпті 200 шығарма саралап беруге жәрдем тілесеңіздер де берік ділінен жазбай сол үдеден шығатынына бәс тіккендей тұжырымдайсыз. Қысқа мысал, бірақ қырық қатпарлы ой тұнған тәжірибелі тәбәрік секілді. Зерттеулеріңіз зәредей зіл-батпансыз, ойға жеңіл үйіріліп түсуі, Сіздің де зияткерлік зейініңіздің зілмауырлығын әрі зифалығын, шын мәнісіндегі толайым салмақтылығын аңғартады.
Әбіш сөзден кенде суреткер емес, дегенмен оның абыздық бейнесін сомдауда Сіздің сөз сәулелісін шым-шымдап шашыратуыңыз тәнтілігімізді күшейтеді. «Руханият әлеміміздегі сондай сардар да, сондай ділмар да, сондай елдар да – Әбіш Кекілбаевтың өзі» депсіз. Сылдырмақтай сылдырлаған сазды әрі бел қайысардай салмақты сөз. Әсіресе, «елдар» дегеніңіз тіліңізге тегін оратылды дейсіз бе? Дарын туралы толғанғанда дара сөздер құйылып, көмекейде түмен сөздің бүлкілі оянатыны әлімсақтан белгілі, қайталана бермейтін қайырлы мезет. Сол құбылыс Сізге де тән екен.
Зерттеу нысаны Әбіш болғанымен оның әдебиет әлеміндегі кең өрісінен өрмек тоқыған замандастарының өзіндік үлестерінен үзік ала отырып, негізі Темірқазықтың айналасына шоғырланған шоқ жұлдыздардың шамын самаладай етіп, сөйтіп мың сүйріктен бір сүйрігін суырып шығару, Сізге оңайға соқпағанын сеземіз. Сезгендіктен де сенім мен сезім, түйсік пен түңіліс, арбасу мен арпалыс, бар мен жоқтың тайталасы тектес білім жұлқынысының ұмар-жұмарлығынан Өзіңіз кеуде бастырмай, жеңіспен тұрып кетеріңізге әбден көндігіп қалыппыз. Себебі біреу, ғылымға деген ықтияттылық, таза берілу, ғұмырды сарп етуге бекіну, ғалымның ғалам төріндегі өз орнына жайғасқандық асыл белгілері Сіздің ой шалымыңыздан, бой бекінісіңізден үнемі бекемделіп үйіріліп тұратыны мархабатқа бөлейді. Хакім Абайдың: «Алтыншы – ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады. Сол мінез бұзылмасын! Көрсеқызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сөзіне, я бір кез келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі бұзылады. Онан соң оқып үйреніп те пайда жоқ», деп айтқанындай, Сауытбек, осы ғақлия құдды өзіңізге кесіп-пішіліп қойғандай, жүректі дір еткізгенін қарашы. Мінез-сауытыңыздың болаттай беріктігіне һәм сұлу-сыпайылығына сүйсінеміз. Әрбір ұлы сөз әркімнің жан-дүниесін дәлдікпен ақтара білуімен қастерлі секілді. Осы ойдың аңғарындағы сөзімізді суытпай тұрып, Сіздің әлемдік фольклордың ғажайып құбылысы, бүкіл адамзаттық асылдардың бірі – қырғыздың ұлы эпосы «Манас» дастанының мың жылдан астам ғұмырындағы Ә.Кекілбаевтың манастануға қосқан өлшеусіз үлесін ой-жүйеңіздің елегімен елеп, өміршең түйіндер жасауыңызды ғылым айналымындағы ірі жеңіс деп бағалаймыз. Мысалы, «Эпостан таралатын, таралуға тиісті тағылымды жеріне жеткізе айта алуы, бағзы жырдан бүгінгі күн үшін де көкейкесті сарындарды сөйлетуі – Кекілбаев кемеңгерлігінің басты құндылығы», деп бағалапсыз. Және де орайлы тұсында өз ойыңыздың өткірлігін одан әрмен қайрай түсейінші деген ниетпен Ш. Айтматовтың: «…мына Әбіш неткен ғажап еді. Манас, Манас дегенмен, біз тек бергі бетін ғана қалқып жүр екенбіз. Манасты құтқарып қалған Әуезов еді, оны қайтадан танытқан Кекілбаев болды», деген сүйсінісімен пікіріңізді сүйемелдей қоюыңыз сәтімен сәулеленіпті-ау!
Мәдениеттің негізгі тірегі тіл екендігін әбіштанудың бай мұрасымен өңгере меңгерген Сіздің әлеуметтік құбылыстар ретінде тіл мен мәдениет адамдар арасындағы қарым-қатынастың арқасында ғана пайда болатынын шегендей отырып, сол қарым-қатынастың барысында мәдени мән-мағына шығады, ол ұрпақтан ұрпаққа беріледі, қайта пайымдалады, түзетіледі, өзгертіледі, әйтеуір, өмірдің басты құндылығы күйінде қала берітініне көңіл тоғайтуыңызды, орынды түйінге балаймыз. Тағы да Кекілбаевша кескіндегенде, халықтардың мәдени ерекшелігін белгілейтін ең қуатты тарихи, психологиялық, тілдік – үш фактордың ішіндегі ең айқын көзге түсетіні де – тіл екендігін ен-таңбалап, тіпті отаршылық қай заманда да ең алдымен сол үшеуін, әсіресе тілді ерекше тұқыртып нысанаға алғанына қатысты сараптамалар жасайсыз. Әбішше тіл күресі Тәуелсіздіктің басты қаруына баланса, Сіз бұл шайқасты Тәуелсіздіктің мәңгілік баяндылығының тағдыршешті қанжарындай сұстыландыра әрі сұрапылдандыра түсесіз. Ақыл-естің нәзік тербелісіне салып алмастай етіп қайрайсыз. Сардардың садағындағы жебедей қапысыз тартылатын етіп ұшын намыспен үшкірлеп тастайсыз. Ал қане, қажетінше керіле тартып, құлашты қарпып, бармақ басын босатып жіберсек ше… О, пәлі, кетті зымырап ноқаттың көзін жоймаққа…
Осы тұста, саябырсымайтын тіл тартысының тағдырына қатысты Сіздің ой-толғамдарыңызды тамырландыра түсерлік бір мысал тіл ұшына орала кеткені. Егер ешбір тауар шетелден әкелінбесе, Үндістанның әлдеқашан гүлденген мемлекет боларына нық сенімді М. Ганди: «Өзгелер бізді бастамасы жоқ деп жазғырады. Біздің асыл өміріміз шет тілін үйренумен өтіп жатқан болса, бастама туралы сөзді қозғаудың өзі қажетсіз деп ойлаймын», деп омырыла күрсінеді де былайша оптимистік түйін жасайды: «Мен ешбір жүрексінбестен, білім ұлттық тілде берілсе – білімнің барлық саласында да, халқымыз көп пайда табатын еді дегім келеді». Сауытбек, Сіздің де тіл туралы ой құйылысыңыз әбіштік әдіппен әрлене түсіп, Үндістанның ұлы көсемі Гандидің арманымен құйысқан қағыстырып тұрғанына мейірімім ұйыды. Бұл мысалдарды сол себепті де мақсатты түрде келтіріп отырмын. Ой сынағы ел сынағынан туындап жататыны шындық қой. Әбіштің тілін күйттегенімізде әлемдік тілдік орта омыртқаның жұлынындай боп күллі ағзаға жан бітіретіні және айғақ. Бірінсіз бірін бөліп алып ой сабақтау салғырттықты асқындырып, түзу ойды жалаңаштап тастайтыны тағы ақиқат. Өйткені әбіштану бұтағының мәуелі жапырағы тілдік байлық болғанда, үлгі мен үдеріс арқауынан бұлтара алмайтын секілдіміз. Ашығын айтсақ, Ә.Кекілбаев тілдің халық тарихындағы, ел санасындағы айырықша орнын, мемлекеттілікті орнықтырудағы рөлін айшықты ашып беруімен де мәдениеттануға өлшеусіз үлес қосып кеткен ғұлама. Сіз осы тылсым тұстан жүрегіңіздің шырақ жарығымен шындық іздейтіндейсіз. Және бір құптарлығы, мерей өсірерлігі – тауып та жүрсіз.
Тілге қатысты толғау, әрине, түбірімен түгесілмес. Тәуелсіздік тұсында, оның шырқау биігінде һәм егемендіктің туын былайғы ғасырларға тәубелікпен асыратын қасиетті тұғырға табан тірегеніміз әр сәт тебірентетіні аян. Сауытбек, Сіз сол эстафетаның жуан ортасында алау ұстап тұрғандай боп елестейсіз маған… Ұзағынан ұласып, сүйіндірсін!
Ә.Кекілбаевтың «Тәуелсіздік толғауы» кең тынысты толғаунама шыңында тұр. Сіз ондағы тәуелді болудың, тәуелсіз болудың түпкі себебі экономикалық дербестікке тікелей қатысты екенінен жүлгеленетін ойларды өз пайымыңызбен одан әрі орнықты талдап, тереңдете түсіпсіз. Жалпы алғанда, Сіздің әдебиеттану, мәдениеттану тұрғысындағы ізденістеріңізді зерделегенімізде, ертелеу кездегі Мәдениет министрі болған қайталанбас тұлға Ілияс Омаровтың ой алғырлығы, ел мүддесі жолындағы жанкештілігі, әдеби сынның асқан білгірі ретіндегі өнегесімен ауызданып, қанаттанғаныңыз, тіпті осы сарындас ұқсастықтың Өзіңіз Ақпарат министрі лауазымындағы ұлтжандылықпен шешкен іс-шара байыбыңыздан, шешендік қабілетіңізден айқын аңғарылып тұрғанын тағы бір жаңғыртып айтсақ, сөкеттігі болмас.
Сөз ұзаса, созалаңдана түседі. Сапасы сызаттанады. Сөздің қысқа қайырылғаны жақсы. Бұл талапты Сіздің кәсіби, ғалымдық қалыбыңыздан да үнемі аңғарамыз. Абыз Әбішті ардақ күйінде алғы ғасырларға барлық асай-мүсейін әспеттеп асырдыңыз! Бұл – ерлікпен мүсінделген еңбек! Қалам бойтұмарындай болған бұл ұстыныңыз әдебиет әлеміндегі әбіштану тағылымының шоқтықты бір шыңындай шырқауға шабыттандырып, Сізді де ғылым мен әдебиеттегі қолтаңбаңызбен марқайтып, мархабаттандыра берері сөзсіз!